logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy indekslar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72.5 KB
Ko'chirib olish
Iqtisodiy indekslar Reja: 1.       Iqtisodiy indekslarning mohiyati va ahamiyati. 2.       Iqtisodiy indekslarni tasniflari. 3.       Individual indekslar – nisbiy miqdorlar sifatida. 4.       Umumiy indekslar, ularning o’ziga xos xususiyatlari va tuzish printsiplari. 5. Agregat indekslarni tuzishda vazn tanlash masalasi. Laspeyres va Paashe indekslari. 6.O’rtacha arifmetik va o’rtacha garmonik indekslar. 7.Tarkibiy siljishlar ta’sirini indeks tahlili. 8.Natijaviy ko’rsatkich mutlaq qo’shimcha o’sishda omillar ta’sirini indeks tahlili. 9. Statistika amaliyotida iqtisodiy indekslarni qo’llash yo’nalishlari. 10. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini iqtisodiy indekslar yordamida ifodalash. Indeks so’zi lotincha "indeks" atamasidan olingan bo’lib, belgi, ko’rsatkich degan ma’nolarni bildiradi. Statistikada indekslar deganda mahsus iqtisodiy ko’rsatkichlar tushuniladi. Ular iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy indekslar bevosita umum o’lchovga ega bo’lmagan murakkab iqtisodiy hodisa va jarayonlarni o’rganishda muhim ahamiyatga ega. Iqtisodiy indekslar bevosita umum o’lchovga ega bo’lmagan murakkab iqtisodiy hodisa va jarayonlarning vaqt bo’yicha o’rtacha o’zgarishini ob’ektlararo yoki hududlararo taqqoslash natijasini ifodalaydi. Indekslar yordamida shuningdek shu hodisa va jarayonlarning o’zgarishiga ta’sir etuvchi omillarning roli va hissasi ham baholanadi. Indekslar murakkab hodisaning ayrim birliklari uchun ham va umuman murakkab hodisa uchun ham hisoblanish mumkin. Ular individual (alohida) va umumiy indekslarga bo’linadi. To’plamning ayrim birliklari uchun hisoblangan indekslar individual, barcha to’plam uchun hisoblangan indekslar esa umumiy (agregat) indekslar deb ataladi. Asosiy individual indekslar quyidagilardan iborat:0 1 q q ip - ishlab chiqarilgan yoki sotilgan mahsulotning fizik hajmi indeksi; 0 1 p p i p  - baho indeksi; 0 1 c c ic - tannarx indeksi; 0 0 11 q p qp ipq  - qiymat (tovar oboroti) indeksi; 1 0 /1 tt it  - mehnat unumdorligi indeksi . Umumiy indekslar quyidagilardan iborat:    0 0 10 q p q p Jq - fizik hajm indeksi;    10 11 q p qp JP- baho indeksi;    10 11 qc qc Jc - tannarx indeksi;    0 0 11 q p qp JPq - qiymat indeksi;    11 10 /1 qt qt J t - mehnat unumdorligi indeksi; 1 - Masala . Berilgan ma’lumotlar asosida individual va umumiy fizik hajmi, baho qiymati indekslarini hisoblang: O’tgan davr Joriy davr Tovarlar qiymati, mln. so’m Tovarla r turi Bir birli- gining Miqdo -ri, ming dona Bir birli- gining Miqdo -ri, ming dona O’tga n davr Joriy davr SHartli bahosi , so’m (R o ) ( q 0 ) bahosi , so’m (R 1 ) (q 1 ) R 0 q 0 p 1 q 1 p 0 q 1 p 1 q 0 A B B 300 700 1200 40 50 100 350 800 1150 45 52 106 12,0 35,0 120,1 15,75 41,60 121,0 0 13,5 36,4 127, 2 14,0 40,0 115,0 Jami: - - - - q 167  R 0 q 0 q 179,2 5  R 1 q 1 q 177, 1  R 0 q 1 q 169,0  R 1 q 0 1. Individual indekslar (A tovar uchun) quyidagicha hisoblanadi: Baho 116,6% ёки 166,1 900 350 01    p p iA p Fizik hajmi 112,5% ёки 125,1 40 45 01    q q iA p Qiymat 131,25% ¸êè 3125,1 0, 12 75, 15 0 0 11    q p qp i qpq Demak, A tovar uchun joriy davrda o’tgan davrga nisbatan baho 16,6% ga, fizik hajm 12,5 % ga va qiymat 31,25 % ortgan. 2. Umumiy indekslar quyidagicha hisoblanadi: % 106 ёки 06,1 0,167 1,177 00 10    qP qP J P % 101,14 ёки 0114,1 1,177 25,179 10 11    qP qP J P % 107,33 ёки 0733,1 0,167 25,179 00 11    qP qP J Pq Demak, uchchala tovar bo’yicha joriy davrda o’tgan davrga nisbatan fizik hajm o’rtacha 6% ga, baholar 1,14% ga va qiymat esa 7,33% oshgan. O’rtacha indekslar. Statistikada umumiy indekslardan tashqari o’rtacha indekslar ham keng qo’llaniladi. O’rtacha indeksni o’rtacha arifmetik yoki o’rtacha garmonik ko’rinishda tuzish mumkin. O’rtacha indeksni qaysi shaklda hisoblashdan qat’iy nazar agregat indeks bilan birdek natija beradi. O’rtacha indeks umumiy indeksdan keltirilib chiqarilishi kerak. Buning uchun umumiy indeksning sur’ati yoki mahrajidagi indekslashtirilayotgan ko’rsatkichni uning individual indeksidan keltirilib chiqarilgan ayniyat qiymati bilan almashtirish lozimdir:       0 0 0 0 0 0 10 q P qPi q P qPi J p p P Demak, mahsulot fizik hajmi o’rtacha arifmetik indeksi individual indekslarni bazis davrdagi mahsulot qiymatlari bilan tortib olib o’rtacha arifmetik miqdor formulasi bilan aniqlanadi: 2 - Masala. quyidagi ma’lumotlar berilgan: Tovarlar Bazis davrdagi tovarooborot Joriy davrda bazis davrga nisbatan q 1 i q q ------- (mln.so’m) mahsulot hajmining o’zgarish, % q 0 A B 100,0 30,0 +4 +10 1,04 1,10 105,3% ёки 053,1 130137 130 33104 30100 3010,110001,1 00 00       qP qPi J p P Demak, joriy davrda o’tgan davrga nisbatan Ava V tovarlari uchun o’rtacha fizik hajmi 5,3% ga oshgan. Agarda umumiy indeks mahrajidagi indekslashtirilayotgan miqdori (r 0 ), ayniyatga asoslanib, uning teng qiymati bilan almashtirsak, u holda umumiy indeksimiz o’rtacha garmonik indeksga aylanadi: p pp i P P P i Pq Pq Pq Pq J 1 0 01 p 11 11 01 11 P ва i ердабу     3 - Masala. Savdo shahobchasi bo’yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan. Tovar guruhlari Joriy davr tovarooboroti, (mln. so’m) Baholarning pasayishi, % da Individual, baho indeksi, i r qr 1 /r 0 Gazmollar Tayyor kiyimlar Galantereya 350 800 60 1 4 6 0,99 0,96 0,94 I p q350+800+60/((350/0,99)+(800+0,96)+(60/0,94))q0,967 yoki 96,7 % Demak, uchchala tovar guruhlari bo’yicha joriy davrda o’tgan davrga nisbatan baholar o’rtacha 3,3 % ga pasaygan (100 - 96,7 q3,3) O’rtacha ko’rsatkichlar dinamikasini faqat o’rtalashtirilayotgan belgining o’zgarishini ko’rsatish bilan cheklanmay ushbu to’plam tarkibi o’zgarishini ifodalashni ham taqozo qiladi. Buni o’rganish uchun o’zgaruvchan, o’zgarmas tarkibli va tuzilma siljish indekslaridan foydalanamiz: a) o’zgarmas tarkibli baho indeksi:     1 10 1 11 : q q P q qP Jp b) o’zgaruvchan tarkibli baho indeksi: 0 1 0 0 0 1 11 : : p p q q P q qP Jp      v) Struktura siljish baho indeksi: Indeks, umumlashtirish funktsiyasi, analitik funktsiya, hududiy indekslar, individual indekslar, umumiy indekslar, zanjirsimon indekslar, o’zgaruvchan asosli indekslar, o’zgarmas asosli indekslar, o’rtacha indekslar, agregat indekslar, arifmetik o’rtacha indekslar, garmonik o’rtacha indekslar, geometrik o’rtacha indekslar, vazn, indeks vazni, vaznsiz umumiy indekslar, joriy vaznli Paashe indekslari bazis vaznli Laspeyres indekslari, fisher indeksi, o’zgarmas tarkibli indekslar, ko’p omilli indeks tahlili. Indeks ko’p qirrali tushunchadir. U turli sohalarda qo’llanib, ma’lum maqsad uchun xizmat qiladi. Statistikada bu atama murakkab solishtirma iqtisodiy ko’rsatkich ma’nosida ishlatiladi. Indeks umumiy ko’rinishda o’rganilayotgan iqtisodiy hodisalarni ikki holatda olib, ularni maxsus yo’l bilan o’lchashdan hosil bo’lgan ko’rsatkichlarni taqqoslash hosilasidir. Bu natija solishtirma ko’rsatkich bo’lib, turli shakllarda: nisbiy, o’rtacha va mutlaq miqdorlar va ularning yagonaviyligida namoyon bo’ladi. Hodisalarning ikki holati orasida iqtisodiy jarayon kechadi, rivojlanish yuz beradi. Indekslar ana shu rivojlanish jarayonining me’yori bo’lib xizmat qiladi, ular hodisalarning nisbiy, o’rtacha va mutlaq o’zgarishlarini bir butunlikda ifodalaydi. qiyoslash uchun hodisalar holatlarini turli jihatdan olib qarash mumkin va natijada rivojlanish jarayonining har xil qirralari oydinlashadi, jumladan ularning vaqt bo’yicha o’zgarishi, ob’ektlar va hududlararo yoki halqaro nisbatlari, reja, shartnoma yoki iqtisodiy normativlarni bajarish darajalari, iqtisodiy tuzilmalardagi ichki siljishlar namoyon bo’ladi. Bu esa indekslarni dinamik, hududiy, halqaro, reja yoki shartnomani bajarish, tuzilmaviy o’zgarishlar indeksi kabi turlarga tasniflash uchun nazariy- uslubiy zamin yaratadi. SHu bilan birga ular boshqa belgilar, masalan, to’plam birliklarini qamrab olish, tuzilish shakli, hisoblash uslubi va hokazolarga qarab ham tasniflanadi. Natijada indekslarning murakkab, ko’p pog’onali turkumlarining oilasi vujudga keladi. Indekslar iqtisodiy mazmun va talqinga ega bo’lishi uchun ularning asosida yotadigan ko’rsatkichlar predmetlik, moddiylik xarakteriga ega bo’lishi kerak. Aks holda ular mavhum, absolyut son bo’lib qoladi, xolos. Ammo bu asosiy talabni tor chegarada ko’rsatkichlarning bir o’lchamligini yuzaki ta’minlash ma’nosida talqin etish noto’g’ridir. Indekslar real hodisalar o’zgarishini ma’lum sharoitda va jihatdan kerakli aniqlik darajasida ifodalasa, demak ular iqtisodiy mazmunga ega va asosiy talabga javob beradi. Ushbu bobda ko’rib chiqilgan barcha indekslar bu talab - shartni qoniqtiradi. Individual, vaznsiz va o’zgarmas vaznli umumiy indekslar shaklan nisbiy miqdorlarga ko’proq yaqinlashsa ham, ammo mazmunan ulardan farq qiladi, chunki ular ham nisbiy o’zgarish bilan birgalikda o’rtacha va mutlaq o’zgarishlarni aniqlash imkonini beradi, predmetlik, moddiylik talabiga asoslanadi. SHu bilan birga bu indekslar o’ziga xos xususiyatlarga ega. Vaqt bo’yicha teskarilanish, omillar teskarilanishi, doiraviy aylanma bo’yicha teskarilanish, o’lchov usuliga nisbatan barqarorlik kabi xislatlari bilan ular boshqa indekslar toifasidan ajralib turadi. Bu xususiyatlar o’zgaruvchan bazis yoki joriy vaznli (Laspeyres va Paashe usuli) umumiy indekslar uchun xos emas. SHu sababli indekslarning test nazariyasi vujudga kelib, unga binoan yuqorida ko’rsatilgan xossalar ideal indekslarni tuzishda asosiy mezonlar sifatida qabul qilinishi kerak. Bunday indekslar ushbu nazariya asoschisi Ivring Fisher nomi bilan Fisher indekslari deb ataladi. Ular Laspeyres va Paashe usulida tuzilgan agregat indekslardan hisoblangan geometrik o’rtacha indekslar bo’lib, yuqoridagi xossalarga ega bo’lgan indekslar turkumini to’ldiradi. Umumiy indekslarning asosiy shakli agregat indekslarni hisoblash, sifat ko’rsatkichlar uchun ularni Paashe usulida, ya’ni joriy vazn bilan, miqdoriy ko’rsatkichlar uchun esa Laspeyres usulida(bazis vazn bilan) tuzish haqidagi statistikaga oid darslik va qo’llanmalarda xanuzgacha keng targ’ib etib kelinayotgan metodologik yechim - tavsiya na nazariy va na amaliy jihatdan asosga ega. Har qanday agregat indeks surati yoki maxrajidagi ko’rsatkichlardan biri real, hayotda mavjud bo’lgan iqtisodiy voqeani o’lchovchi ko’rsatkich emas, u ma’lum shart bilan hisoblab topilgan shartli ko’rsatkichdir. Demak, uning predmetligi, moddiyligi, iqtisodiy realligi bu holda shartli tushunchadir. Indeksning iqtisodiy mazmuni qaysi davr ko’rsatkichi vazn qilib olinishi bilan belgilanmaydi. Balki u qanday sharoitda va bog’lanishda, rivojlanish jarayonining qaysi jihatini oydinlashtirishi, o’lchashi bilan indeksning iqtisodiy mohiyati aniqlanadi. Ana shu jihatdan har bir indeks hodisa o’zgarishining asosiy me’yori bo’lib, uning nisbiy, o’rtacha mutlaq miqdorini aniqlash imkonini beradi. SHu bilan birga har bir indeks nazariy va amaliy jihatdan ijobiy tomonlarga ham, kamchiliklarga ham ega. Ideal indekslar yo’q, bo’lishi ham mumkin emas. Adabiyotlar: 1. N.M.Soatov, X.Nabiev, D.Nabiev, G.N.Tillaxo’jaeva. Statistika. Darslik. – T.: TDIU, 2009. – 568 bet. 2. X.Nabiyev, D.X.Nabiyev. Iqtisodiy statistika. Darslik. – T.: Aloqachi, 2009. 512 bet. 3. Statistika: Uchebnik. / N.Umarov A. Abdullaev. R. Zulinova T-2009. 4. Qishloq va suv xo’jaligi statistikasi. S. Ochilov. SH. Ergasheva T-2008 5. Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi. A.X. Ayubjonov T-2004 6. Makroiqtisodiy statistika YO. Abdullaev T-1998 7. A.X.SHoalimov, SH.A.Tojiboyeva. Iqtisodiy taxlil nazariyasi.Toshkent “Iqtisodiyot” 2012y. 8. SHodiyev va boshqalar. Statistika bo’yicha praktikum. Toshkent “Tafakkur bo’stoni” 2012y. 9. A.X.Ayubjonov, B.X.Mamatqulov, S.N.Sayfullaev.”Statistika fanidan amaliy mashg’ulotlar o’tkazish uchun o’quv qo’llanma. Toshkent. “Iqtisodiyot- 2012

O'xshashlar

Iqtisodiy indekslar
Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari
Iqtisodiy balanslar
Iqtisodiy yangiliklar
Iqtisodiy tahlilda iqtisodiy matematik usullardan foydalanish