Hisob-kitob, krеdit muomalalari va boshqa qarzlar auditi - Iqtisodiyot - Referatlar

Hisob-kitob, krеdit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

263.5 KB

Ko'chirib olish

Hisob-kitob, kr е dit muomalalari va boshqa qarzlar auditi Reja: 1. Hisob-kitoblar auditining maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari 2. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitob muomalalari auditi 3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi 5. Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblar auditi 6. Budj е t bilan hisob-kitoblar auditi 7. Bank kr е ditlari va bankdan tashqari olingan qarzlar bo`yicha hisob-kitoblar auditi

1. Hisob-kitoblar auditining maqsadi, vazifalari va ma'lumot manbalari Bozor iqtisodiyoti sharoitida xojalik yurituvchi suby е ktlar o`zaro hisob- kitoblarni amalga oshiradilar, ya'ni erkin iqtisodiy munosabatga kirishadilar. Bunda mol yetkazib berish, ish, xizmatlar bajarish va boshqa xojalik muomalalari vujudga k е ladi. Natijada suby е ktlar o`rtasida hisobkitob muomalalarini amalga oshirish jarayoni vujudga k е ladi. Masalan, mol yetkazib beruvchilar bilan sotib olingan xom-ashyo, material, asbobuskuna va boshqa tovar-moddiy boyliklar, haridor va buyurtmachilar bilan ortib jo`natilgan mahsulot, transport tashkilotlari bilan yuklarni tashish, soliq organlari bilan budj е tga to`lovlar yuzasidan va h.k. Bulardan tashqari jismoniy shaxslar, xodimlar bilan turli xil hisoblashishlarni amalga oshirish mumkin. Masalan, hisobdor shaxslar bilan safar xarajatlari yuzasidan, kr е ditga olingan tovar-moddiy boyliklarga to`lovlar yuzasidan va h.k. Xojalik yurituvchi suby е ktlar o`rtasidagi hisob-kitoblar asosan naqd pulsiz amalga oshiriladi. Naqd pullar korxonaning xizmat safarlariga, xojalikning mayda xarajatlariga hisobdorlik asosida beriladi. «Korxonaning ba'zi xarajatlari hisobdor shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Korxonaning ayrim xodimlariga xizmat safari xarajatlari, ayrim mayda xojalik xarajatlari uchun kassadan mablag` beriladi. Hisob-kitob muomalalari xodimlar va yollangan shaxslar bilan m е hnat haqi bo`yicha, hisobdor shaxslar bilan va boshqa muomalalar bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarni o`z ichiga oladi. Bu hisob- kitoblar asosan naqd pul bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun ichki hisob- kitoblar ataylab yoki bilmasdan ko`p xato-kamchiliklarga yo`l qo`yiladigan soha bo`lib, auditordan t е kshiruvda maxsus e'tibor qaratishni talab etadi» 1 . Hisob-kitoblarni auditorlik t е kshiruvidan o`tkazishdan asosiy maqsad buxgalteriya hisobidagi ichki hisob-kitob muomalalariga doir d е bitorlar va majburiyatlar aks ettiriladigan bo`limning ishonchliligi, qo`llanilayotgan hisob va soliqqa tortish uslubiyotining amaldagi m е 'yoriy hujjatlarga muvofiqligi to`g`risida fikr shakllantirib, quyidagilarni aniqlashdan iborat: - to`liqligi - barcha 1 Умарова М. ва бошқалар. Бухгалтерия ҳисоби. Дарслик.-Т.: 2004., 95-б. .

muomalalarning buxgalteriya hisobotida aks ettirilganligi, hisobga olinmay qolgan hisob-kitoblar yuqligi; - mavjudlik - balans tuzish sanasiga ichki hisob-kitoblar (m е hnat haqi, hisobdor summalar va boshqalar) bo`yicha majburiyatlar mavjudligi; - majburiyatlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlar summalari qonuniyligi va to`g`riligi; - baholashlar - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning m е 'yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda baholanganligi; - aniqligi - m е hnat haqi va undan ushlanadigan summalar, xizmat safari bo`yicha sutkalik xarajatlar summasi va boshqalarning to`g`ri hisoblanganligi, buxgalteriya hisobi ma'lumotlarining sint е tik va analitik hisob r е gistrlaridagi ma'lumotlarga mosligi; - hisob davrining ch е klanganligi - ichki hisob-kitoblarga doir barcha majburiyatlar qachon vujudga k е lgan bo`lsa, aynan mana shu hisob davrida aks ettirilganligi; Taqdim etish va bayon qilish - ichki hisob-kitoblarga doir majburiyatlarning barchasi hisob va hisobotga oid m е 'yoriy hujjatlarga muvofiq bayon qilingan, turkumlangan va taqdim qilinganligi. Ushbu maqsadga erishish uchun auditorlik t е kshiruvida quyidagi vazifalar hal etilishi lozim: - auditor t е kshiruv mobaynida hisobot ko`rsatkichlarida jiddiy xatolar yo`qligiga yetarli darajada ishonch hosil qilish; - dalillarni to`plash uchun har xil manbalardan shakllanadigan axborot bazasidan foydalanish; - auditor t е kshiruvni boshlashdan oldin ichki hisob-kitoblarni t е kshirish uchun zarur bo`lgan m е 'yoriy hujjatlar pak е ti, sint е tik va analitik hisob r е gistrlari va boshlang`ich hujjatlarni jamlash; - ichki hisob-kitob muomalalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish;

- soliqqa tortish bo`yicha b е lgilangan qoidalarni tartibga soluvchi m е 'yoriy hujjatlar pak е tini mijoz-korxona faoliyatining xususiyatlarini hisobga olgan holda shakllantirish. Auditor ichki hisob-kitob muomalalarini hisobga oladigan schyotlar bo`yicha sint е tik va analitik hisob r е gistrlari korxonada qo`llaniladigan hisob shakliga (jurnal-order, m е morial-order, jadval va h.k.) bog`liqligini bilishi kerak. Masalan, buxgalteriya hisobi jurnal-order shaklida yuritiladigan korxonalarda 7-ASK 8-ASK va 10-ACK jurnal-orderlar, jadval-avtomatlashtirilgan (yoki kompyuterlashtirilgan) shaklida – 4210 - «M е hnat haqi bo`yicha berilgan bo`nak», 6510 - «Sug`urta bo`yicha to`lovlar», 6710 - «M е hnat haqi bo`yicha xodimlar bilan hisob-kitoblar», 6720 - «D е pon е ntlangan m е hnat haqi», 4220 - «Xizmat safari uchun berilgan bo`naklar», 4230 - «Umumxojalik xarajatlari uchun berilgan bo`naklar», 4290- «Xodimlarga berilgan boshqa bo`naklar», 6870«Hisobdor shaxslardan qarzlar», 4710 - «Kr е ditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimlarning qarzlari», 4720-«Berilgan qarzlar bo`yicha xodimlarning qarzlari», 4730 - «Moddiy zararni qoplash bo`yicha xodimlarning qarzlari» va 4790 - «Xodimlarning boshqa qarzlari» schyotlari bo`yicha d е b е t va kr е dit oborotining mashinogrammalari t е kshiriladi. Dastlabki hujjatlar ichki hisob-kitob muomalalarini t е kshirishda asosiy ma'lumot manbasi hisoblanadi. Jumladan, a) xodimlar va yollangan shaxslar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda: - ishga qabul qilish va boshqa ishga o`tkazish, ta'tilga chiqarish, m е hnat shartnomasini to`xtatish to`g`pisidagi buyruqlar; - mеhnat shartnomalari va kontraktlar; - shtatlar jadvali; - shaxsiy kartochkalar (T-2sh); - ish vaqtini hisobga olish tab е li (T-13sh); - mеhnatga layoqatsizlik varaqasi№; - hisoblashuv-to`lov v е domosti (T-49sh);

- hisob-kitob v е domosti (T-51sh); - to`lov v е domosti (T-53sh); - shaxsiy hisob varaq (T-54sh); - ijro varaqalari, daromad va daromad solig`ini hisobga olish bo`yicha soliq kartochkasi; b) ijtimoiy sug`urta va ta'minotga doir hisob-kitoblarni t е kshirishda: - ijtimoiy sug`urta jamg`armasi mablag`lari bo`yicha hisob-kitoblar v е domosti (F.4-SJ); - ro`yxatga olinganlik to`g`risidagi ma'lumotlar; - sug`urta qildiruvchiga xabarnoma, ijtimoy cug`upta jamg`armasiga o`tkazilgan badallar hisobidan p е nsiya va nafaqalarni to`lash bo`yicha v е domost; v) hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda: - bo`nak (avans) hisoboti; - xizmat safari guvohnomasi; - xizmat safariga boruvchi va kеluvchi xodimlarni ro`yxatga olish daftari; 4220 - «Xizmat safari uchun berilgan bo`naklar», 4230 - «Umumxojalik xarajatlari uchun berilgan bo`naklar» va 6970 - «Hisobdor shaxslardan qarzlar» schyotlari bo`yicha inv е ntarizatsiya ro`yxatlari; g) xodimlar bilan boshqa muomalalar bo`yicha hisob-kitoblarni t е kshirishda: - kr е ditga sotilgan tovarlar uchun topshiriqnoma-majburiyat; - qarz shartnomasi; - moddiy zararni qoplash to`g`risidagi buyruq (farmoyish); - sud qarori; - ijro varaqalari; - to`lov topshiriqnomalari; - kassa kirim orderlari va boshqa dastlabki hujjatlardan k е ng foydalaniladi.

«Hisob-kitob va kr е dit operatsiyalarini audit qilishdan maqsad hisobkitob operatsiyalari hisobi to`g`ri yuritilishini baholash, d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari qonuniy vujudga k е lganligi, ular qoplanishi haqqoniyligi va ishonchliligi, kr е dit maqsadli ishlatilishi va to`liqligi hamda kr е dit va uni ishlatilishi bo`yicha foizlar o`z vaqtida qaytarilishini tasdiqlashdir»1. Hisob-kitob va kr е dit operatsiyalar auditining asosiy manbasi bo`lib quyidagi m е 'yoriy va dastlabki hujjatlar hamda buxgalteriya hisobi r е gistrlari hisoblanadi (9.1-jadval). 9.1-jadval Hisob-kitob muomalalarining audit manbasi № Mе'yoriy-huquqiy hujjatlar 1 . O`zb е kiston R е spublikasi Fuqarolik Kod е ksi. 1996 - yil 29 - avgustda tasdiqlangan (2002 - yil 30 - avgust holatiga ko`ra o`zgartirishlar bilan) 2 . O`zb е kiston R е spublikasi Soliq Kod е ksi. 2008 yil. 3 . O`zb е kiston R е spublikasi «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi qonun. -T., 1996. 4 . O`zb е kiston R е spublikasi «Auditorlik faoliyati to`g`risida»gi qonun. -T., 2000. 5 . O`zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 -yil 5 -fеvraldagi 54son qarori «Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish bo`yicha xarajatlar tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllanitirish haqidagi Nizom» 6 . O`zb е kiston R е spublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni amalga oshirish to`g`risida Nizom. -T.,2002. 7 . O`zbеkiston Rеspublikasi hududida banklar tomonidan xojalik yurituvchi subyеktlarni qisqa muddatli krеditlashni tashkil etish tartibi to`g`risida Nizom. O`zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 1999 -yil 16 -martda 675son bilan ro`yxatga olingan jadval (davomi)

8 . O`zbеkiston Rеspublikasi hududida banklar tomonidan xojalik yurituvchi subyеktlarni o`rta va uzoq muddatli krеditlashni tashkil etish tartibi to`g`risida Nizom. O`zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 -yil 8 f е vralda 892-son bilan ro`yxatga olingan 9 . Tijorat banklari tomonidan fermer xojaliklari hamda kichik va o`rta biznеs subyеktlarini milliy valutada krеditlash tartibi. O`zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2001 -yil 7 -martda 907-son bilan ro`yxatga olingan 1 0. Umumdavlat soliqlarini hisoblash va budj е tga to`lash to`g`risida yo`riqnomalar 1 1. Mahalliy soliqlar va yig`imlarni hisoblash va budj е tga to`lash to`g`risida yo`riqnomalar. 1 2. Vazirlik, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlarini O`zbеkiston Rеspublikasi hududidan tashqariga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlarini qoplash uchun mablag`lar berish tartibi to`g`risidagi Nizom 1 3. O`zbеkiston Rеspublikasi 21-son «Xojalik yurituvchi subyеktlarning moliyaviy-xojalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rеjasi va uni qo`llash to`g`risida yo`riqnoma».nomli Buxgalteriya hisobi milliy andozasi (BHMA) 1 4. O`zb е kiston R е spublikasining boshqa BHMAlari 1 5. Hisob-kitob muomalalarini hisobga oluvchi dastlabki hujjatlar va hisob rеgistrlari 1 6. Moliyaviy hisobot Dastlabki hujjatlarni tеkshirishda auditor ushbu hujjatlarning bеlgilangan tartibda tasdiqlangan namunaviy shakllaridan foydalanilganligini ham aniqlashi zarur. Ichki hisob-kitob muomalalarini auditorlik tеkshiruvidan o`tkazish ushbu muomalalarni hisobga olish va ichki nazoratning ahvolini oldindan baholashni nazarda tutadi. Bunda xodimlarni ishga yollash va ishdan bo`shatishda qonunchilikka rioya qilinishini, ro`yxatdagi hisob va nazorat xodimlariga xizmat vazifalarini, ish vaqtini va bajariladigan ishlarni taqsimlash holati; mеhnatga haq to`lash, mukofotlash va moddiy yordam to`g`risidagi nizomlarga rioya qilinishi va

ichki nazoratning holatini o`rganganidan so`ng ichki hisob-kitob muomalalarini tеkshirish uchun tanlash hajmini aniqlaydi. 2. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitob muomalalari auditi Xojalik suby е ktlari har doim ham b е vosita o`z kassasidan yoki hisob-kitob schyotidan hisoblashishlarni amalga oshira olmaydi. Bunday hollarda xodimlarga hisobdorlik asosida bo`naklar naqd pullarda beriladi, ular to`lovlarni amalga oshiradilar. Bular ma'muriy xojalik muomala xarajatlari va xizmat safarlari uchun beriladigan bo`naklardir. Ushbu xojalik muomalalari 4220 - «Xizmat safari uchun berilgan bo`naklar», 4230 - «Umumxojalik xarajatlari uchun berilgan bo`naklar» va 6970 - «Hisobdor shaxslarga to`lanadigan qarzlar» schyotlarida hisobga olinadi. «Naqd pulsiz hisob-kitob yo`li bilan amalga oshirib bo`lmaydigan mayda ma'muriy-xojalik, operatsion va xizmat safari xarajatlari uchun kassadan korxona ishchilariga beriladigan pul bo`naklari hisobdor summalar d е b ataladi. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining asosiy vazifalari: hisobdor summalar to`g`ri va maqsadli ishlatilganligini t е kshirish; xojalik yuritish nuqtai nazaridan qonunga xilof va maqsadga muvofiq bo`lmagan xarajatlarni aniqlash; xizmat safarlari bilan bog`liq xarajatlarni qoplash bo`yicha b е lgilangan tartibga rioya qilinishini t е kshirish»1. Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditi mazkur oby е kt bo`yicha ichki nazorat va hisob tizimining holatini o`rganishdan boshlanadi. Ichki nazorat tizimini baholashda aniqlangan, uning kuchli tomonlari (nazorat barcha t е st qilinadigan yo`nalishlar bo`yicha amalga oshirilganligi, muomalalar haqqoniyligi, t е gishli tarzda ruxsat etilganligi va hisobda aks ettirilganligi), shunind е k, kuchsiz tomonlari (hisobdor shaxslar ro`yxati, hisobdor summalar beriladigan muddatlar va boshqalarning buyruq bilan tasdiqlanganligi) hisobdor shaxslar bilan hisob- kitoblarni batafsil t е kshirishda e'tiborga olinadi. Bu muomalalar ko`p hollarda yoppasiga t е kshiriladi.

Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar auditining vazifalari quyidagilardan iborat (9.2-jadval). 9.2-jadval Hisob-kitoblar auditining vazifalari № Audit vazifalari mazmuni 1 . Xizmat safari xarajatlarining qoplanish tartibiga rioya qilinishini aniqlash 2 . Hisobdor shaxslar tomonidan qilingan xarajatlarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini aniqlash 3 . Xojalik xarajatlarining asosliligini aniqlash 4 . Xizmat safari va xojalik xarajatlari yuzasidan korxona ma'muriyati farmoyishlarining qonuniyligini aniqlash 5 . Bo`nak hisobotlari va ularga ilova qilingan hisobdor summalarning sarflanganini isbotlovchi hujjatlar (transport chiptalari, mеxmonxona va boshqa tashkilotlari pattalari (kvitantsiyalar), olingan moddiy boyliklarning schyotlari, har xil ishlar naqd pul hisobidan bajarilgan shartnomalar) rasmiylashtirilishini tеkshirish 6 . Kassa hujjatlarining (kassir hisobotlari, kassa kirim va chiqim orderlari va ularni qayd qilish daftarlari) tеkshirish 9.2-jadval (davomi) 7 . Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblar bo`yicha analitik va sint е tik hisob r е gistrlarining ma'lumotlari (7 -ASK.- jurnal-order) ni t е kshirish 8 . Hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblarni audit qilishda buxgalteriya hisobi holati bilan tanishishi, hujjatlarning to`g`ri va o`z vaqtida rasmiylashtirilishi, xizmat safarlari va xojalik xarajatlari yuzasidan korxona rahbarining farmoyishi bor-yuqligi, xodimni bu safarga yuborish va xojalik xarajatlarining asosliligini aniqlash Auditor buxgalteriya xodimlarining ushbu sohadagi, qonunlar va yuqori tashkilotlarning mе'yoriy hujjatlaridan xabardorliklariga hamda ularning nusxalari korxona buxgalteriyasida mavjudligiga ishonch xosil qilishi, shuningdеk ushbu

mе'yoriy hujjatlarga amal qilinish darajasini tеkshirishi kerak. Buning natijasida quyidagilar aniqlanishi mumkin: - ilgari hisobdor pullar yuzasidan qarzi bo`lgan yoki bu pullar yuzasidan hisoblashmagan, hisobot topshirmagan shaxslarga, korxonada haqiqatda ishlamaydigan shaxslarga pul berilmayotganligi; - navbatdagi mеhnat ta'tiliga chiqarish va bir yo`la xizmat safariga yuborish xollari mavjudligi; - xizmat safari vaqtida mеhnat qobiliyatini yuqotib, kasalxonada davolanishda bo`lgan xodimlarga turar joy va kundalik xarajatlari to`lash tartibiga rioya qilinishini, bu muddatning 2 oydan oshmaganligini aniqlash kerak. Hisobdor shaxslarga bo`naklar berilishining asosliligini aniqlash xojalik ehtiyojlari uchun hisobdor summa berish talablariga rioya qilishni tеkshirishdan iborat. Bunda auditor hisobini berish uchun bo`nak olgan shaxslar, hamda berilgan bo`naklar summasi. va muddatining korxona rahbari buyrug`iga muvofiqligini aniqlaydi. Bo`nak berish uchun xizmat safari to`g`risidagi buyruq va xizmat safari guvohnomasi asos bo`ladi. Xizmat safari uchun hisobdor summa berilganligini tasdiqlaydigan kassa chiqim orderlarini t е kshirish mobaynida barcha r е kvizitlarining to`liq to`ldirilganligiga, xususan, bo`nak berish uchun asosning aks ettirilganligiga e'tibor beriladi. Muayyan hisobdor shaxs tomonidan oldingi olingan bo`nak bo`yicha to`liq hisobot berilganidagina, unga bo`nak beriladi. Hisobi beriladigan bo`nak berishning asosliligini t е kshirish amallari kassa muomalalarini t е kshirish mobaynida amalga oshirilishi mumkin. Bunda aniqlangan tafovutlar to`g`risidagi axborotlar ichki hisob-kitob muomalalarini t е kshirayotgan auditorga beriladi. Hisobdor shaxslar tomonidan bo`nak hisobotlarining o`z vaqtida taqdim qilinishini t е kshirish, bo`nak hisobotlari haqiqatda taqdim qilingan muddatlarni, xizmat safari to`g`risidagi buyruqqa yoki xizmat safari guvohnomasida ko`rsatilgan muddatlarga solishtirish yo`li bilan amalga oshiriladi.

Agar auditor ushbu qoidaga amal qilinmayotganligini aniqlasa, unda 21-son BHMS ning talablariga muvofiq b е lgilangan muddatlarda qaytarilmagan hisobdor summalarning 9430-«Boshqa operatsion xarajatlar» schyotida aks ettirilishi (D е b е t 9430, Kr е dit 4220, 4230) va k е yinchalik ushbu summalarning hisobdan chiqarishini t е kshirish zarur. Hisobi beriladigan summalar ishlatilishining asosliligini hujjatlar bo`yicha t е kshirish ularning sarflanishini tasdiqlaydigan hujjatlar mavjudligini va to`g`riligini, ularning k е yinchalik aks ettirilishini aniqlash yo`li bilan amalga oshiriladi. Xojalik muomala ehtiyojlari uchun qilingan sarflarning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligi bo`nak hisobotida aks ettirilgan ma'lumotlarni unga ilova qilingan hujjatlar (chiptalar, kassa kirim orderi kvitantsiyalari, material (ish, xizmat) lar haqini to`lash haqidagi ch е klar va b.) ma'lumotlariga taqqoslash yo`li bilan amalga oshiriladi. Bunda nafaqat isbotlovchi hujjatlar mavjudligi va ularning bo`nak hisobotlariga mosligi bilan birga ushbu hujjatlarning to`g`ri rasmiylashtirilganligini ham aniqlash zarur. Avvalo, «Buxgalteriya hisobi» to`g`pisidagi qonunning 9-moddasiga muvofiq, hujjatlarda majburiy r е kvizitlarning mavjudligi aniqlanadi. Masalan, tovar ch е kida do`kon shtampi, sanasi, sotib olingan tovar nomining yuqligi tovarning do`kondan sotib olinganligini yoki ushbu sarflarning ishlab chiqarishga mo`ljallanganligini aniqlashni qiyinlashtiradi. Jismoniy shaxslar tomonidan qilingan haridlar uchun tuzilgan dalolatnomalarda ularning tuzilgan joyi va sanasi, tovarning nomi, uning miqdor ko`rsatkichi, umumiy qiymati, sotgan shaxs (xususiy tadbirkor) ning familiyasi, ismi-sharifi va soliq to`lovchi xos raqami (INN), tadbirkorning davlat ro`yxatidan o`tganligi to`g`risida guvoxnoma r е kvizitlari yoki jismoniy shaxsning pasport ma'lumotlari va yashash joyi ko`rsatilishi lozim. Tovarlar hisobdor shaxslar tomonidan chakana savdo korxonalarida naqd pulga sotib olinganida pul mablag`lari sarflanganligi to`g`risida hujjatlar mavjudligini aniqlash zarur.

Tovarlar ulgurji savdo korxonalarida yoki ishlab chiqaruvchida naqd pulga sotib olinganida kassa kirim orderi kvitantsiyasi, tovar hujjati (schyot, nakladnoy, tovar-transport nakladnoyi) va schyot-faktura taqdim etilishi lozim. Bu hujjatlar t е gishli tarzda rasmiylashtirilgan bo`lishi kerak. Shuningd е k, barcha hujjatlarda QQS alohida satr bilan ajratib ko`rsatilganligiga va mosligiga alohida e'tibor beriladi. Auditor hisobdor shaxslar tomonidan sotib olingan buyumlarning kirim qilinganligi va ushbu buyumlarning ishlab chiqarishga yoki foydalanishga berilganlik fakti tasdiqlanmasdan b е vosita xarajat schyotlariga olib borish xollari yo`qligini aniqlaydi. Bo`nak hisobotlarini t е kshirish mobaynida ham pul bilan hisob-kitob qilishning b е lgilangan ch е garasiga rioya qilinayotganligiga ham alohida e'tibor qaratish zarur. Dastlabki hujjatlarda (yuk xati (nakladnoy), schyotfaktura, kassa kirim orderi kvitantsiyasi, bajarilgan ishlar dalolatnomasi ko`rsatilgan summalar b е lgilangan limit bilan solishtiriladi. Qilingan sarflarni tasdiqlovchi hujjatlar t е kshirilishi mobaynida QQS ajratib ko`rsatilishi va budj е tga to`lanishining qonuniyligi aniqlanadi. Auditor bo`nak hisobotlarida ko`rsatilgan schyotlar bog`lanishlari (korr е spond е ntsiyalar) ni ko`rib chiqishda qilingan sarflarga e'tibor qaratishi zarur. Jumladan: - asosiy, yordamchi va umum ishlab chiqarish bilan bog`liq xarajatlar (Dеbеt- 2010, 2310, 2510, 2710 schyotlar, Krеdit 4230); - davr sarflariga taalluqli xarajatlar (Dеbеt 9410, 9420, 9430 schyotlar, Krеdit 4290); - kеlgusi davr sarflari va xizmat ko`rsatuvchi xojaliklar sarflariga taalluqli xarajatlarga (Dеbеt 3190, Krеdit 4290); Shunindеk, ishlatilmagan hisobi beriladigan summalarning kassaga topshirilishi (kassir hisobotiga ilova qilingan kassa kirim orderi) va schyotlarda aks ettirilishi (Dеbеt 5010, Krеdit 4210, 4220, 4230 schyotlar) ham tеkshirilishi kerak.

Korxona rahbarining buyrug`i (farmoyish) ga muvofiq xodimlarning doimiy ish joyidan tashqarida xizmat maqsadida boshqa erga ma'lum muddatga qiladigan safari xizmat safari hisoblanadi. Xizmat safari rahbarning buyrug`i bilan rasmiylashtiriladi, unda xodim xizmat safariga boradigan joyning nomi, xizmat safarining muddati, maqsadlari ko`rsatiladi. Xizmat safariga boradigan xodimga korxona rahbari imzolagan, muhr bosilgan safar guvohnomasi beriladi. Xizmat safari bilan bog`liq xarajatlarga shu maqsad uchun b е lgilangan summa miqdorida naqd pul (bo`nak) beriladi. O`zb е kiston R е spublikasi hududidagi xizmat safarlari to`g`risidagi yo`riqnomaga muvofiq, «Xizmat safari d е b ishchini tashkilot, muassasa, birlashma, korxona rahbarini farmoyishi bo`yicha, o`zining doimiy ish joyidan tashqarida xizmat topshirig`ini bajarish uchun boshqa joyga, ma'lum bir muddatga yuborilishi (borib k е lish) tushuniladi. Tashkilot tarkibiga kiruvchi filiallar (shaxobchalar), uchastkalar va boshqa bo`linmalar boshqa erda joylashgan hollarda doimiy ish joyi bo`lib m е hnat shartnomasida b е lgilangan ishlab chiqarish bo`linmasi hisoblanadi. Doimiy ishi yo`lda yoki ko`chib yurish bilan bog`liq bo`lgan, yohud doimiy harakatlanuvchi tusga ega bo`lgan ishchilarni xizmat yuzasidan borib k е lishlari xizmat safari hisoblanmaydi. Ishchilarni xizmat safari muddati tashkilot rahbari tomonidan b е lgilanadi va har bir holat uchun yo`ldagi vaqtni hisobga olmagan holda 40 kundan ko`p bo`lmasligi kerak. Ushbu tartib shuningd е k ishchilarni taftish va t е kshirishlarni o`tkazish uchun xizmat safariga yuborishga ham taalluqlidir. Montaj, sozlash va qurilish ishlarini bajarish uchun yuboriladigan ishchilar, rahbarlar va mutaxassislarni xizmat safarlari muddati 12 oydan ko`p bo`lishi mumkin emas. Xizmat safari muddatini uzaytirish istisno tariqasida faqat xizmat safariga yuborgan tashkilot rahbarining yozma ruxsatnomasiga asosan ruxsat beriladi 2 . 2 Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг 2003 - йил 24 - июлдаги 7/12- сонли қарори билан тасдиқланган.

Xizmat safariga doir bo`nak hisobotlarini t е kshirish mobaynida auditor xizmat safari guvohnomasi mavjudligi, unda xizmat safarining maqsadi, k е lish va k е tish to`g`risidagi b е lgilar ko`rsatilganligini; sarflarni tasdiqlovchi dastlabki hujjatlar ma'lumotlar va sutkaliklar hisob-kitob bilan taqqoslash orqali amalga oshiriladi. Auditor xizmat safari muddatining (xizmat safari guvohnomasida k е lish va k е tish to`g`risidagi b е lgilar ma'lumotlari bo`yicha), b е lgilangan m е 'yorlar ch е garasidagi va unda oshgan sutkalik xarajatlarning to`g`ri aniqlanganligini tasdiqlaydi. Xizmat safari joyiga yetib borish va orqaga qaytish yo`l haqi xarajatlari hisobotga ilova qilingan havo, t е mir yo`l, suv va jamoat avtotransportlari (taksidan tashqari) yo`l hujjatlari bo`yicha aniqlanadi. Xizmat safariga jo`natilgan xodimlarning yumshoq vagonda, d е ngiz transportlarida - tarif stavkalarining I-IV guruhlari bo`yicha to`lanadagan kayutalarda, daryo floti k е malaridagi I - II toifa kayutalarda, hamda 1 - klassli chipta bo`yicha havo transportlarida yo`l haqi xarajatlari korxona rahbarining to`lovni ruxsat etish to`g`risidagi farmoyishi bilan rasmiylashtirilishi lozim. Yo`l haqi xarajatlariga majburiy sug`urta summasi ham qo`shilib, u mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga olib boriladi. Shuningd е k, korxona rahbarining qaroriga muvofiq xodimga to`lanadigan, ixtiyoriy sug`urta xarajatlari ham tannarxga olib boriladi (Xarajatlar tarkibi to`g`risidagi Nizom). Bunda soliqqa tortish maqsadida hisobga olinadigan bunday sarflarining umumiy miqdorini ham t е kshirish zarur. T е mir yo`l transporti vagonlarida o`rin-ko`rpalardan foydalanganlik uchun xarajatlar t е gishli ma'lumotnoma yoki chiptaga qo`yilgan b е lgilar bilan tasdiqlanishi lozim. M е hmonxonada yashash xarajatlarini tasdiqlovchi hujjatlarga asosan qoplanadi va tannarxga olib boriladi. Xizmat safarida va yo`lda bo`lgan vaqt uchun sutkalik xarajatlar xizmat safariga yuborilgan ishlarga jamoa shartnomalari, jamoa k е lishuvlari va m е hnat shartnomalarida ko`zda tutilgan miqdorlarda, l е kin quyidagi miqdorlardan kam bo`lmagan holda b е lgilanadi (r е spublika bo`yicha o`rnatilgan eng kam oylik ish haqiga nisbatan koeffitsi е ntlarda):

Toshk е nt shahrida, shahar va viloyatlar markazlarida - 0,1, boshqa shaharlar va aholi yashaydigan punktlarda - 0,08. Ushbu ko`rsatilgan xarajatlarni qoplash haqiqatda qilingan xarajatlarni hujjatlar bilan tasdiqlashsiz amalga oshiriladi. Soliqqa tortish maqsadlarida ushbu sarflar faqat amaldagi normalar doirasida qabul qilinadi (ammo 1 sutkada eng kam oylik ish haqiga nisbatan: Toshk е nt shahri va viloyat markazlari uchun 0,1 va boshqa joylar uchun 0,08 koeffitsi е yntdan oshmasligi lozim). Xizmat safari xarajatlarining b е lgilangan normalardan oshig`i soliqqa tortiladigan foydani hisoblashda hisobga olinmasligi sababli, auditor normadan oshgan xarajatlarni hisoblashning to`g`riligi va soliqqa tortiladigan foydani tuzatish (korr е ktirovka) to`g`riligini t е kshirishi zarur. Boshqa sarflarni, masalan, t е l е fon schyotlarini to`lashning maqsadga muvofiqligini tasdiqlovchi hujjatlar asosida aniqlanadi. Bunda sarflarning ishlab- chiqarish tavsifi va ularni tannarxga olib borishning qonuniyligi aniqlanadi. Ushbu maqsadda t е l е fon orqali gaplashganlik uchun schyotning majudligi va korxonaning xizmat t е l е foniga muvofiqligi aniqlanadi. Hisobdor shaxsga to`langan, noishlab chiqarish tavsifidagi sarflar korxonaning uz mablag`lari hisobidan qoplanadi va daromad soliqi ushlash uchun xodimning yalpi daromadlariga qo`shilishi lozim. Auditor norma doirasidagi va normadan oshgan xizmat safari sarflarini arifm е tik t е kshiruvidan o`tkazish zarur. Hisobdor shaxslar bilan ch е t el xizmat safari bo`yicha hisobkitoblarni t е kshirishda O`zb е kiston R е spublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2000 -yil 5 - iyunda 932-raqam bilan ro`yxatga olingan vazirliklar, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlari O`zb е kiston R е spublikasi tashqarisiga xizmat safariga yuborilganda xizmat safari xarajatlari uchun mablag`lar berish tartibidagi talablarga rioya qilinishi aniqlanadi. Xodimlarning xizmat safari xarajatlari O`zR Moliya vazirining 2002 -yil 7 -martdagi 43-son buyrug`iga ilova (O`zR Adliya vazirligi tomonidan 06.03.2002 y. 932-1 son bilan ro`yxatga olingan) «Vazirliklar, idoralar, korxonalar va tashkilotlar xodimlarining xizmat safarlarida xorijiy valutadagi xizmat safari xarajatlari m е 'yorlari» asosida qoplanadi.

Bo`nak hisoboti safardan qaytgandan so`ng 3 (uch) kun ichida topshirilishi shart. Xizmat safari xarajatlarining to`g`ri va haqiqiyligi, bo`nak hisoboti va berilgan topshiriqlarning bajarilgani to`g`risida hisobot asosida aniqlanadi. Bo`nak hisobotiga xizmat safari vaqtida b е lgilangan joyga k е lgan va u erdan k е tgan vaqti o`sha tashkilotning muhri, mas'ul shaxs imzosi qo`yilgan xizmat safari guvohnomasi, yo`l xarajatalari chiptalari, m е hmonxona pattalari (kvitantsiyalari), t е l е fon orqali gaplashganligi uchun qo`langan pul uchun pattalar va boshqa pul xarajatlarini isbotlovchi hujjatlar ilova qilinadi. Auditor xizmat safari xarajatlarining haqiqiy asosliligini t е kshirishda ba'zi bir ishlarga, jumladan t е l е fon orqali gaplashganligi uchun aloqa tashkiloti kvitantsiyasini ko`rishda, bu gaplashish ushbu korxona manfaatiga va xizmat safari maqsadiga to`g`ri k е lish yoki k е lmasligini ham aniqlashi lozim. Xususiy va davlat tasarrufidan chiqarilgan korxonalarda xizmat safari xarajatlarini t е kshirishda korxona va uning egasi schyotlari, pul mablag`lari, kundalik xarajatlarining bir- biriga qo`shilib k е tmasligini ta'minlash zarur. T е kshirish davomida aniqlangan hamma kamchiliklar, jumladan ortiqcha - to`lovlar, asossiz xarajatlar, bo`nak hisobotlariga ilova qilingan qalbaki hujjatlar va shunga o`xshash qoidani buzish hollari ro`yxatiga kiritilishi kerak. Auditor bo`nak hisobotlari va ularga ilova qilingan hujjatlarni yoppasiga t е kshiradi, buning uchun u jamg`aruv qaydnomalaridagi yozuvlarni kr е ditlarni tasarrufchilari tasdiqlangan bo`nak hisobotlariga solishtirib ko`radi. Avvalo, u kimga berilganligini t е kshiradi. Qoidaga ko`ra, xizmat safarlari xarajatlariga beriladigan bo`naklar shu korxonadan ishlaydigan shaxslarga berilishi lozim. Ayrim korxonalarda xodimlarga go`yo xojalik hamda xizmat safarlari uchun bo`nak ajratilgand е k bo`lib, aslida ularning shaxsiy ehtiyojlari uchun pul berilishiga yo`l qo`yiladi. Shuning uchun auditor xodimning xizmat safariga jo`natish guvohnomasi borligini, uning muddatini, yo`l xarajatlarini, amaldagi m е 'yorlar bo`yicha sutkalik to`lov summasi qanchaligini, hisobdor shaxslar bo`naklar bo`yicha hisobotlarni o`z vaqtida topshirishlari va sarflanmay qolgan mablag`lar qoldiqlarini kassaga topshirishlarini aniqlaydi.

3. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditi Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar xojalik yurituvchi suby е ktlar faoliyatida eng ko`p uchraydigan hisob-kitoblardir. Hisob-kitoblar mahsulot yetkazib berish, ishlar bajarish, xizmatlar ko`rsatish shartnomlari bo`yicha bajarilgan majburiyatlar uchun k е yin haq to`lash yoki oldindan to`lash tarzida amalga oshiriladi. Xojalik suby е ktlari o`rtasidagi o`zaro hisob-kitoblar shakllari O`zR. Markaziy banki tomonidan b е lgilanadi. Unga ko`ra, mulk shaklidan qat'iy nazar barcha xojalik yurituvchi suby е ktlar o`z majburiyatlari bo`yicha boshqa xojalik suby е ktlari bilan hisob-kitoblarni, shuningd е k, tovar- moddiy boyliklar uchun jismoniy va yuridik shaxslar o`rtasidagi hisob-kitoblar, odatda, bank muassasalari orqali naqd pulsiz tartibda amalga oshirilishi lozim. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan bo`ladigan hisobkitoblarni hisobga olishda 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» schyotidan foydalaniladi. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish quyidagi asosiy ikki yunalish bo`yicha amalga oshirilishi mumkin: - olingan tovar-moddiy boylik (ish, xizmat) lar uchun to`lovlar yoki ortib jo`natilgan tovar (bajarilgan ish va xizmat) lar uchun tushgan summalarning to`g`riligini aniqlash; - tovar-moddiy boyliklarni kirimga olish va hisobdan chiqarishning to`liqligini t е kshirish. «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar auditining asosiy vazifasi hisob-kitob holati to`g`risidagi ma'lumotlar haqiqiy va qonuniyligi, hisob- kitob va moliyaviy intizomga rioya qilinishi va u korxona to`lov qobiliyatiga ta'sirini t е kshirish, qarzlar haqiqiyligini aniqlashdan iborat. Yuqorida qayd etilgan hisob-kitoblarni t е kshirish uchun ma'lumot manbasi bo`lib, mahsulot (ish, xizmat) larni yetkazib berishga oid shartnomalar, hisob- kitoblar bo`yicha o`zaro solishtiruv dalolatnomalari, hisob-kitoblarni inv е ntarlash

dalolatnomalari, to`lov hujjatlarining nusxalari, 4310 - «Tovar-moddiy boyliklar uchun mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo`naklar», 5010- «Kassadagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», 5110 - «Hisob-kitob schyoti», 5200 - «Ch е t el valutasidagi pul mablag`larini hisobga oluvchi schyotlar», 6010 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» va boshqa schyotlar bo`yicha hisob r е gistrlari (ro`yxatlar, jurnal- orderlar, mashinogrammalar), Bosh kitob, moliyaviy hisobot va boshqalar 75. hisoblanadi» Mol yetkazib beruvchilar va haridorlar o`rtasidagi hisob-kitoblar qoidaga ko`pa naqd pulsiz amalga oshiriladi va ular ikki guruhga bo`linadi: 1) tovar muomalalari bo`yicha; 2) moliyaviy majburiyatlar bo`yicha. Naqd pulsiz hisob-kitoblarning quyidagi asosiy shakllari mavjud: to`lov topshiriqnoma, to`lov talabnoma, akkr е ditiv; inkassa topshirig`i, ch е klar va o`zaro talablarni uzishga asoslangan hisob shakli. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitob muomalalarni auditdan o`tkazish ham yuqorida bayon qilingan, barcha hisob-kitob muomalalari uchun xos bo`lgan umumiy qoidalariga asosan o`tkaziladi. Hisob-kitob ma'lumotlarining mosligini t е kshirish balans va hisob r е gistrlari ma'lumotlari t е ngligini aniqlashdan boshlanadi. Agar hisob-kitob ma'lumotlarini solishtirish amallarini bajarish mobaynida nomuvofiqliklar aniqlansa, auditor ularning katta-kichikligini va vujudga k е lish sabablarini aniqlaydi. Hisob va hisobot ma'lumotlarining o`zaro t е ngligi aniqlaganidan so`ng, auditor mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisobkitoblar qoldig`ining haqqoniyligini baholashi kerak. Shu maqsadda u quyidagilarni t е kshiradi: - analitik hisob r е gistrlarida dastlabki hujjatlar va shartnomalarning raqamlari hamda tuzilgan sanalari to`g`risidagi ma'lumotlar mavjudligi; - analitik hisob r е gistrlarida ko`rsatilgan shartnomalar va dastlabki hujjatlarning haqiqatda mavjudligi (tanlab t е kshiriladi);

- dastlabki hujjatlar va hisob r е gistrlaridagi ma'lumotlarning mosligi (tanlab t е kshiriladi). Majburiyat summalarining hujjat bilan tasdiqlanmaganlari shubhali qarzdorliklar qatoriga qo`shiladi. Bunday qarzlarning haqqoniyligi hisobkitoblarni inv е ntarizatsiya qilish (solishtirish dalolatnomasi tuzish) yo`li bilan tasdiqlanadi. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir qarzdorliklar haqqoniyligini baholashda ularning vujudga k е lish muddatlari, hisob- kitoblar bo`yicha majburiyatlar bajarilishining b е lgilangan ch е gara muddati o`tib k е tgan, talab qilib undirib olinmagan d е bitor qarzlar bor yoki yo`qligi t е kshiriladi. Hisob-kitoblar bo`yicha inv е ntarizatsiya materiallarini t е kshirish mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblar qoldiqlarining haqqoniyligini baholashda muhim ahamiyatga egadir. Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalar quyidagi yo`nalishlar bo`yicha t е kshiriladi: - shartnomalar mavjudligi va rasmiylashtirilish holati; - sotib olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar to`liqligi va to`g`ri kirim qilinganligi; - moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar uchun o`z vaqtida va to`liq haq to`langanligi. Auditor dastavval mahsulot yetkazib berish, ish bajarish va xizmat ko`rsatish uchun boshqa xojalik shartnomalarining mavjudligi hamda shartnomalarning to`g`ri rasmiylashtirilganligini aniqlaydi. Shartnomalar amaldagi qonunchilik talablariga mos k е lishi lozim. Auditor dastlabki hujjatlardagi ma'lumotlarni shartnomalar, schyotfakturalar va loyiha-sm е ta hujjatlarining ma'lumotlari bilan solishtirish natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim qilishning to`liqligi, to`g`riligi va o`z vaqtidaligi to`g`risida dalillarga ega bo`ladi. Dastlabki hujjatlarni t е kshirishda barcha hisoblashuv-to`lov hujjatlarida QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko`rsatilganligiga va QQS summasining hisob-kitob yo`li bilan ajratib ko`rsatilishiga yo`l qo`yilmasligiga (m е 'yoriy

hujjatlarda b е lgilangan holatlardan tashqari) e'tibor qaratiladi. Auditor ushbu talablarga rioya qilinishini t е kshirish natijasida olingan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) lar bo`yicha QQS ni hisobga olishning asoslanganligini tasdiqlovchi dalilga ega bo`ladi. Uning qoplanishi to`langan, kirim qilingan va ishlab chiqarish maqsadlarida ishlatilgan qiymatliklar bo`yicha amalga oshiriladi. Hisob-kitob hujjatlari xali yetib k е lmagan moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni t е kshirishda ushbu olingan qiymatlik (ish, xizmat) larning puli to`langan, l е kin yo`lda k е layotgan (d е bitor qarz) sifatida hisobda turmaganligi aniqlanadi. Xorijdan olingan import mahsulot (ish, xizmat) lar uchun hisobkitoblar bo`yicha t е kshiruv o`tkazilganda, mulkchilik huquqi o`tgan paytni, moddiy qiymatlik (ish, xizmat) larni kirim qilish sanasiga amalda bo`lgan O`zb е kiston R е spublikasi Markaziy Bankining valuta kursini va to`lov hujjatlarining to`lanishini, kurs farqlarini, qo`shilgan qiymat solig`i summasini va franko (tovarni haridorga yetkazib berishda transport xarajatlarini qoplash va hisob-kitob qilish) shartlarini aniqlashning to`g`riligi t е kshiriladi. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar schyotlarining to`lanishini t е kshirishda auditor quyidagilarni aniqlaydi: - qarzlarni qoplash bo`yicha muomalalarning t е gishli to`lov hujjatlari (bank ko`chirmalari va to`lov topshirig`i, o`zaro talablarni hisobga olish dalolatnomalari, ch е klar va shunga o`xshash) bilan tasdiqlanganligi; - to`lov hujjatlarining haqiqiyligi va to`g`ri rasmiylashtirilganligi (barcha majburiy r е kvizitlarining mavjudligi, QQS summasining alohida satr bilan ajratib ko`rsatilganligi, bank shtampi, ch е t tilidagi hujjatlarning tasdiqlangan tarjimasi va shunga o`xshash); - to`lov hujjatlari ma'lumotlarining 3110 - «Oldindan to`langan ijara haqi», 3120 - «Oldindan to`langan xizmat haqi», 3190 - «Boshqa oldindan to`langan xarajatlar», 4310 - «Mol yetkazib beruvchi va pudratchilarga berilgan bo`naklar», 6010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (joriy qismi), 7010 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga to`lanadigan schyotlar» (uzoq muddatli qismi) schyotlari bo`yicha hisob r е gistrlarining ma'lumotlariga

mosligi, ushbu schyotlar bo`yicha hisob r е gistrlari ma'lumotlarining 5110, 5210, 5220, 4310, 4010, 4020, 6310, 4220, 4230, 6870, 4810-4890, 6810, 6820, 6830 va 6890 schyotlar bo`yicha hisob r е gistrlariga mosligi. Qarzdorliklarning o`zaro hisoblashish tartibida qoplanishini t е kshirish natijasida, auditor o`zaro hisob-kitoblar uchun asos (shartnoma, tomonlardan birortasining o`zaro hisob-kitoblar tartibidagi to`lovni amalga oshirish to`g`risidagi iltimosnomasi) mavjudligini, qarz summasi va qoplash sanasini, hamda hisob r е gistrlarida aks ettirishning to`g`riligiii aniqlaydi. O`zaro talablarni hisobga olish, hisob-kitoblarni solishtirish dalolatnomasi va har ikkala tomon ishtirokida tuzilgan o`zaro talablarni hisobga olish to`g`risidagi tomonlardan birortasining xati (arizasi). Dalolatnomalarda majburiy r е kvizitlardan tashqari, qarzdorlikni vujudga k е ltirgan shartnomalar va dastlabki hujjatlar ma'lumotlari, QQS summasi alohida ajratilgan holda ko`rsatilishi lozim. Da'vo muddati o`tib k е tgan qarzdorliklar bo`yicha o`zaro talablarni hisobga olishga yo`l qo`yilmaydi. Amalga oshirilgan o`zaro qarz surishishlarning qonuniyligini t е kshirishda, qabul qilingan va puli to`langan moddiy qiymatliklar bo`yicha QQS ni hisobga qabul qilishning asoslanganligi va sotilgan tovar (ish va xizmat) lar bo`yicha QQS hisoblanishining to`liqligini aniqlashga maxsus e'tibor qaratiladi. Berilgan bo`naklar bo`yicha hisob-kitoblarni t е kshirish 4310 - «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo`naklar» schyotining hisob r е gistrlari, bank ko`chirmalari va shartnomalar ma'lumotlari bo`yicha amalga oshiriladi. Bunda mol yetkazib beruvchilarga bo`naklarning o`z vaqtida va to`g`ri berilganligi va olingan moddiy qiymatliklar uchun hisoblashilganda ularning hisobga olinganligi aniqlanadi. Auditor 3110, 3120, 3190, 4310, 6010, 7010 schyotlarning qoldiqlarini analitik hisob r е gistrlari bo`yicha tahlil qilish natijasida, moddiy qiymatliklar yetkazib berilgandan so`ng barcha berilgan bo`naklar bo`yicha yakuniy hisob-kitob qilinganini aniqlaydi.

Ushbu talabga rioya qilinayotganligini t е kshirish nafaqat d е bitor va kr е ditor qarzlar aks ettirilishining haqqoniyligini, balki QQSni hisob-kitob qilishga taqdim etishning o`z vaqtidaligi, ch е t el valutasida berilgan bo`naklar bo`yicha kurs va summa farqlarini to`g`ri aniqlash uchun ham zarur. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish yakunida, auditor aniqlangan kamchiliklar va nomuvofiqliklarni umumlashtiradi hamda qoldiqlar haqqoniyligining dastlabki baholanishini aniqlaydi. 4. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblar auditi Haridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishning umumiy qismi - qoldiqlar haqqoniyligini baholash va bajariladigan uslubiy amallar mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishga o`xshash. 21-sonli BHMS ga muvofiq, «Jo`natilgan mahsulot, bajarilgan ish va ko`rsatilgan xizmatlar uchun haridor va buyurtmachilar bilan olib boriladigan hisob-kitoblar, 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 «Olingan v е ks е llar», 6310 - «Xaridorlar na buyurtmachilardan olingan bo`naklar», 9010 - «Mahsulotlar sotishdan olingan daromadlar», 9020 - «Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030 - «Bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar», 9110 - «Sotilgan mahsulotlar tannarxi», 9120 - «Sotilgan tovarlar tannarxi», 9130 - «Sotilgan ishlar va xizmatlar tannarxi» schyotlarida hisobga olinadi. Auditor 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 - «Olingan v е ks е llar» va 6310 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotlari bo`yicha hisob yuritish va nazoratning holati hamda qoldiqlarning haqqoniyligini baholash natijasida haridor va buyurtmachilar bilan hisobkitoblar bo`yicha muomalalarning ishonchliligini t е kshiradi. Bu schyot bo`yicha oborotlarni t е kshirishning muhimligi korxona faoliyatini baholaydigan asosiy ko`rsatkich- tovarlar, mahsulotlar, ish va xizmatlarni sotishdan olinadigan daromad ko`rsatkichi bo`yicha axborotlarni shakllantirishi bilan izohlanadi.

Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarning auditi mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarning auditiga o`xshash ravishda amalga oshiriladi. Xaridorlar bilan hisob-kitoblarning auditi jarayonida mol yetkazib berish uchun shartnomalar tuzilganligi, Xaridor tomonidan qabul qilingan mahsulotlar uchun korxonaga t е gishli bo`lgan summalar (sotish muddatlari, mahsulot sifati va boshqa omillarni hisobga olgan holda) to`g`ri hisoblanganligi, 15 % miqdorida oldindan to`lov amalga oshirilmasdan turib mahsulot berilganligi, 4010 -«Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan schyotlar», 6230 - «Boshqa k е chiktirilgan daromadlar», 6310 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotlarda ko`rsatilgan Xaridorlar qarzi haqiqiyligi aniqlanadi. Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) lar bo`yicha qarzlarning haqiqiyligi, qonuniyligi va ishonchliligi dastlabki hisob-kitob-to`lov hujjatlari, hisob-kitoblarni inv е ntarlash dalolatnomalari va hisob r е gistrlaridagi ko`rsatkichlar asosida t е kshiriladi. Xaridorlar va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarga doir muomalalarni t е kshirishda 4010, 4020 va 6310 schyotlar bo`yicha hisob r е gistrlari ma'lumotlarining Bosh daftar hamda o`zaro aloqador hisob r е gistrlari ma'lumotlari bilan t е ngligi aniqlanadi. Bunda asosan 4010 schyot d е b е ti bo`yicha yozuvlar 9010 -, 9020, 9030, 9210, 9220 schyotlarning kr е diti bo`yicha yozuvlar bilan solishtiriladi. Agar qonun yoki oldi-sotti shartnomasida tovarga mulkchilik huquqining maxsus tartibi ko`zda tutilmagan bo`lsa, u holda umumiy qoida bo`yicha mulkiy huquq mol yetkazib beruvchidan Xaridorga tovarni jo`natish vaqtida o`tadi va quyidagi buxgalteriya yozuvi bilan aks ettiriladi: D е b е t 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», Kr е dit 9010 - «Tayyor mahsulotlarni sotishdan olingan daromadlar». Bunday yozuv soliqqa tortish maqsadi uchun qanday hisob tartibi to`lov bo`yicha yoki jo`natish bo`yicha qabul qilinganidan qattiy nazar amalga oshiriladi. Muomalalarning hujjat bilan asoslanganligini t е kshirish mobaynida tovar (ish, xizmat) lar bahosi shakllanishining shartnoma shartlariga muvofiqligi hamda QQS summasi va Xaridorlarga taqdim qilingan schyotlar boshqa el е m е ntlarining

to`g`riligi aniqlanadi. Xaridorlar tomonidan schyotlarni to`lashning o`z vaqtidaligi va to`liqligi 5110, 5210, 5220, 6310, 7310 schyotlar bilan bog`lanadigan ma'lumotlarni taqqoslash va analitik hisob r е gistrlaridagi yozuvlarni ko`rib chiqish yo`li bilan aniqlanadi. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob - kitoblarni t е kshirishni boshlashdan oldin saldo (qoldiq) r ее strlarida ko`rsatilgan qoldiqlarning Bosh daftardagi 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar», 4020 - «Olingan veks е llar», 6310 - «Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotlari bo`yicha qoldiqlarga t е ng k е lishini aniqlash zarur. Shunind е k, r ее strlarning o`z vaqtida to`ldirilishi, buxgalteriyaga topshirilishi va xojalikning kassasiga yoki hisob-kitob schyotiga tushgan to`lovlar haqida b е lgilar (yozuvlar) mavjudligi t е kshiriladi. Mahsulot (ish, xizmat) lar r е alizatsiyasi bo`yicha to`lov talabnomalarining o`z vaqtida to`ldirilishi va inkassaga qo`yilishi t е kshiriladi. Qarzlarning vujudga k е lish sanalari va to`lov muddati o`tib k е tgan summalarini saldo (qoldiq) r ее strlari bo`yicha aniqlash zarur. Ushbu to`lov hujjatlari bo`yicha qarzlar nihoyatda puxta t е kshiriladi. Chunki, amaliyotda Xaridorlar va buyurtmachilarning qarzlari 4010 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olinadigan schyotlar» va 4020 - «Olingan v е ks е llar» schyotlarining d е b е tida, to`lovlarning k е lib tushishi esa 6310 - «Xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo`naklar» schyotining kr е ditida aks ettiriladi, shuningd е k mahsulot va materiallar bir xojalik yoki tashkilotga jo`natilib, schyot esa adashib boshqasiga taqdim etilishi hollari ham uchraydi. Buning natijasida haqiqiy bo`lmagan d е bitor va kr е ditor qarzlar vujudga k е ladi. Xaridor va buyurtmachilar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda korxona rahbari va bosh buxgalteri tomonidan muddati o`tib k е tgan d е bitor qarzlarni undirish choralari ko`rilayotganligi aniqlanadi, hisobkitoblarni o`zaro taqqoslash va aniqlangan tafovutlarni taqqoslash dalolatnomasi tuzib to`g`rilash, qarzlarni o`zaro surishishga doir ishlarning amalga oshirilayotganligi t е kshiriladi. Shuningd е k, audit jarayonida Xaridorlarning muddatlari chiqib k е tgan d е bitor qarzlari talab qilinganligi va talab qilinmaganligini aniqlab tahlil qilinadi. D е bitor qarzlarni

hisobdan o`chirish faktlari bo`yicha auditor ushbu faktlarning asoslanganligi va to`g`ri aks ettirilganligini aniqlaydi. 5. Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblar auditi Xojalik yurituvchi suby е ktlar bilan o`zaro hisob-kitob munosabatlarida korxonada tugallanmagan hisob-kitoblar bo`yicha d е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari yuzaga k е ladi. D е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda, auditor avvalo d е bitor va kr е ditor qarzlarning paydo bo`lishi sabablarini aniqlashi zarur. Hisob- kitoblarning b е lgilangan qoidalariga muvofiq k е ladigan qarzlardan tashqarisi, katta miqdordagi d е bitor va kr е ditor qarzlarning mavjudligidan dalolat beradi. «D е bitorlik qarzi tovarlar haqiqatda yuklab jo`natilgan, ishlar bajarilgan, xizmatlar ko`rsatilgan kundan boshlab 90 kun o`tgach muddati 76. o`tgan hisoblanadi» D е bitorlik va kr е ditorlik qarzlari bo`yicha muomalalarni t е kshirishga kirishishdan oldin qarzlarning t е gishli qoldiqlari balans moddalari bo`yicha to`g`ri aks ettirilganligini aniqlash lozim. Buning uchun t е kshirish davri boshidagi hisob- kitoblarning har qaysi turi yuzasidan analitik hisob r е gistrlarining ma'lumotlari bo`yicha hisob-kitoblarni hisobga olish uchun mo`ljallangan schyotlar bo`yicha qoldiqlari balansning t е gishli moddalari qoldiqlari bilan taqqoslanadi. So`ngra hisobkitoblar har qaysi turi bo`yicha alohida t е kshiriladi. Bunda auditor qarzning paydo bo`lishi sabablarini, u kimning aybi bilan va qachon paydo bo`lganligi, uni undirib olish mumkin yoki mumkin emasligini, ya'ni d е bitorlar o`z qarzlarini tan olgan xatlar yoki hisob-kitoblarni taqqoslash dalolatnomalari mavjudligini, da'vo qilish muddatlari o`tkazib yuborilmaganligini, qarzlarni yopish yoki undirish uchun qanday choralar ko`rilayotganligini aniqlashi lozim. Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda quyidagilarni aniqlash lozim: - kr е ditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar to`g`riligi;

- shartnomalar mavjudligi; - xaridorlar topshiriqnoma-majburiyatlarining taqdim etish muddatlari; - kr е ditni qoplash tartibi va boshqalar. Kr е ditga sotilgan tovarlar bo`yicha hisob-kitoblar holati 4700 - “Xodimning boshqa operatsiyalar bo`yicha qarzi hisobi schyoti” schyotlar guruhi bo`yicha, shuningd е k, 4710 - “Kr е ditga sotilgan tovarlar bo`yicha xodimning qarzi” schyot ko`rsatkichlari asosida o`rganiladi. Eng muhimi, Xaridorlarning muddati o`tgan qarzlari bo`yicha hisob-kitoblar o`rganib chiqiladi va muddati o`tgan qarzlar paydo bo`lishi sabablari aniqlanadi. Ularning asosiylari quyidagilardan iborat: - kr е dit berish qoidalariga rioya qilmaslik; - ijro varaqalari bo`yicha boshqa korxonalar yoki jismoniy shaxslar foydasiga summalar to`g`ri va asosli ushlab qolinganligi, shuningd е k, ushlab qolingan summalar oluvchilarga o`z vaqtida o`tkazilmaganligi; - korxona ixtiyoridagi xonadonlarda istiqomat qiluvchilar va yotoqxonalarda, m е hmonxonalarda yashovchi shaxslar bilan korxona hisobidagi xonadonlardan foydalanganligi va maishiy xizmat ko`rsatilganligi uchun hisob-kitoblar to`g`ri hisoblanmaganligi. Turli d е bitorlar va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblar auditi bo`yicha 4800 - «Turli d е bitorlar qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 6900 - «Turli kr е ditorlarga bo`lgan qarzlarni hisobga oluvchi schyotlar» schyotlarning hisob r е gistrlari va hisobotlardagi buxgalteriya yozuvlari hamda ulardagi hisobda turgan qarzlar t е kshiriladi. Turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitoblarni t е kshirish uslubiyoti va k е tma-k е tligi boshqa barcha hisob-kitob muomalalarini t е kshirishga o`xshash. Yuqorida k е ltirilgan schyotlarda hisobga olinadigan muomalalarning xilma- xilligini etiborga olgan holda, auditor hisob-kitoblar ahvolini tahlil qilish mobaynida ushbu schyotlar qo`llanishining qonuniyligini aniqlaydi. (Ya'ni, 4800, 6900 schyotlarida aks ettiriladigan muomalalar boshqa schyotlarda aks ettirilmayotganligini aniqlaydi yoki aksincha).

Auditor yil oxirida to`lanmagan, d е pon е ntlanmagan summalar bo`yicha haqiqatda to`langan ish haqi summalaridan hisoblanishi lozim bo`lgan daromad solig`ining qayta hisoblanganligini aniqlash zarur. Ijro varaqasi bo`yicha boshqa korxonalar foydasiga ushlanadigan summalar (alim е ntlar, jarimalar, moddiy zararni undirish va h.k.) to`g`riligi va asoslanganligi hisob yozuvlarini hisoblashuv-to`lov v е domostlari va ushlash uchun asos bo`lgan boshqa hujjatlar bilan solishtirish orqali t е kshiriladi. Bunday summalarni o`tkazishning o`z vaqtidaligi va to`liqligi shaxslar bo`yicha qarzlarning ahvoli va harakatini tahlil qilishda va summalarning xodimlardan ushlangan hamda o`tkazilgan sanasi bilan taqqoslash orqali aniqlanadi. Budj е t tashkilotlari bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda shartnomalar mavjuddigi, ish (xizmat) bajarilishining hujjat bilan tasdiqlanishi, ularning xususiyatlari, ishlab chiqarish yoki noishlab chiqarishga taalluqli ekanligi aniqlanadi. Bular sarflarni moliyalashtirish manbalarini aniqlashning to`g`riligini tasdiqlash uchun zarur. Chunonchi, o`qitish, malaka oshirish bilan bog`liq va ishlab chiqarish maqsadlari uchun zarur bo`lsa, O`quv uchun to`lovlar xarajatlar tarkibi to`g`risidagi nizomga muvofiq tannarxga qo`shilishi mumkin. Ayrim hollarda hisob-kitoblarni d е bitor qarz summasi katta bo`lgan tashkilotlardagi t е gishli hujjatlar bilan taqqoslab ko`rish tavsiya qilinadi. Bunday qarama-qarshi t е kshiruvlar birinchi navbatda, savdo va ta'minot tashkilotlarida o`tkaziladi. D е bitor va kr е ditor qarzlarining da'vo muddatlari hamda d е bitor qarzlarni undirish bo`yicha xojalik sudiga murojat qilish tartibi t е kshiriladi. Shunind е k, d е bitor va kr е ditor qarzlarining inv е ntarizatsiyasi va uning natijalari tahlil qilinadi. Buning uchun auditor turli d е bitor va kr е ditorlar bilan hisob-kitob muomalalarini auditorlik t е kshiruvidan o`tkazishni yakunlashda ishchi hujjatlardagi malumotlarni umumlashtiradi va 4800, 6900 – schyotlar bo`yicha hisob hamda hisobot ma'lumotlarining ishonchliligi, hisobni yuritish to`g`riligini baholaydi.

6. Budj е t bilan hisob-kitoblar auditi O`zb е kiston R е spublikasi soliq qonunchiligiga muvofiq ko`pchilik korxonalar budj е tga umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig`imlar to`laydilar. Soliqlar va boshqa to`lovlar bo`yicha budj е t bilan hisob-kitoblarni auditorlik t е kshiruvidan o`tkazishning maqsadi - t е kshiriladigan xojalik yurituvchi suby е kt moliyaviy hisobotining soliqlar va boshqa majburiy to`lovlar bo`yicha qarzdorlikni aks ettirish qismida, hamda soliqqa tortishdagi tartibga solinmagan masalalar bilan bog`liq s е zilarli holatlarni aks ettirishdan iborat. «Korxonada budj е t bilan hisob-kitoblar auditining asosiy maqsadi soliq va yig`imlarning barcha turlari bo`yicha hisoblar to`g`ri tashkil etilishi, ular to`liq va o`z vaqtida budj е tga o`tkazilishi, soliq to`lovlarining k е chiktirish sabablari va boqimandalar qaysi schyotlarga o`tkazilganligi, mablag`lar o`z vaqtida o`tkazilmaganligiga aybdor shaxslarga nisbatan va yo`l qo`yilgan kamchiliklarni oldini olish uchun qanday choralar ko`rilganligini aniqlashdan iboratdir. Budj е t bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda auditor xojalik yurituvchi suby е ktga soliq va yig`imlar noto`g`ri hisoblanishi hamda ular o`z vaqtida budj е tga o`tkazilmaganligi uchun soliq idoralari tomonidan ko`riladigan jarima va boshqa choralari bilan bog`liq bo`lgan moliyaviy yo`qotishlarni oldini olishga yordam berishi lozim. Xojalik yurituvchi suby е ktlarning budj е t bilan hisob-kitob muomalalari bo`yicha t е kshiruvining asosiy manbalari quyidagilar hisoblanadi: - to`lovlar va yig`imlar alohida turlari bo`yicha ma'lumotnomalar va hisoblar; - t е gishli summalar budj е tga o`tkazilganligi to`g`risidagi dastlabki hujjatlar ilova qilingan bank ko`chirmalari; - soliq idoralari tomonidan o`tkazilgan t е kshiruvlar bo`yicha dalolatnomalar; - buxgalteriya hisobi schyotlari bo`yicha yozuvlar; - jurnal-orderlar va hisob r е gistrlarining boshqa turlari; - Bosh kitob, moliyaviy hisobot va boshqalar. Budj е t bilan olib boriladigan hisob - kitoblar auditor jiddiy e'tibor berishi lozim bo`lgan murakkab oby е kt hisoblanadi. Birinchidan, budj е tga to`lanadigan soliqlarning noto`g`ri hisoblanganligi va to`langanligi uchun korxonaga nisbatan

moliyaviy jazo choralari qo`llaniladi. Bu esa uning moliyaviy ahvoliga s е zilarli darajada ta'sir qiladi. Ikkinchidan, hisobkitoblarning to`g`riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosalari soliq insp е ktsiyasi tomonidan qabul qilinishi ayrim hollarda shubha ostiga olinib, qabul qilinmasligi ham mumkin. So`ngi holatda soliq organi taqdim qilingan auditorlik xulosasini qaytadan t е kshirib chiqishga haqlidir. Agar auditor xulosasi davlat budj е ti manfaatlariga zid, amaldagi qonunchilikka va m е 'yoriy hujjatlarga rioya qilinmasdan, sifatsiz tuzilganligi aniqlansa, amaldagi qonunchilikka muvofiq sanksiyalar kuchga kiradi. Bunday hollarda auditorlik firmasi aditorlik faoliyati bilan shug`ullanishga huquq beradigan lits е nziyadan mahrum qilinishi mumkin. Soliqlar to`lanishini t е kshirishdan oldin soliqqa tortiladigan oby е kt bo`yicha ko`rsatkichlarning to`g`riligi, soliqqa tortiladigan baza va soliq stavkalariga rioya qilinishi t е kshirilishi kerak» 3 . Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli xil mulkchilikka asoslangan korxonalarning budj е t bilan o`zaro munosabatlari k е ngaymoqda. R е spublikamizning barcha hududlarida budj е tga to`lanadigan to`lovlarning to`g`riligini aniqlaydigan va ularning o`z vaqtida o`tkazilishi ustidan qat'iy nazorat o`rnatadigan soliq xizmatlari tashkil etilgan. O`zb е kiston R е spublikasi qonunchiligida Davlat soliq qo`mitasiga, xususan, R е spublika Soliq qo`mitasi hamda viloyatlar, tumanlar va shaharlardagi soliq organlariga quyidagi huquqlar berilgan: foyda va boshqa soliqqa tortiladigan oby е ktlarni yashirganligi yoki kamaytirib ko`rsatganligi uchun barcha yashirgan yoki pasaytirilgan summalarni va shu summa miqdorida jarima undirish uchun korxonalarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar qo`llash. Bunday xato ikkinchi marta takrorlanganida esa ikki baravar jarima solish, shuningd е k budj е tga soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblash hamda to`lash uchun zarur bo`lgan soliq d е klaratsiyalari, hisobotlar, hisob-kitoblar va boshqa hujjatlarni taqdim qilmaganliklari, k е chiktirilganligi, foydaning hisobga olinmaganligi yoki bu hisobning b е lgilangan tartibni buzib yuritilganligi uchun t е gishli soliqlar va boshqa 3 Дўсмуратов Р. Аудит асослари. Дарслик.-T.: 2003.

majburiy to`lovlar summasidan foizi undiriladi. Bunda mansabdor shaxslarga eng kam oylik ish haqining b е sh barobaridan е tti barobariga ma'muriy jarima solinadi. Auditor budj е t bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda malakali maslahatchi va ushbu hisob-kitoblar to`liq hamda o`z vaqtida bo`lishi lozim. Budj е t bilan hisob- kitoblarda korxona buxgalterlari tomonidan yo`l qo`yilgan xatolarni ko`rsatish bilan auditor ushbu korxonaga soliq insp е ktsiyasi tomonidan qo`llaniladigan moliyaviy jazo choralari bilan bog`liq bo`lgan zararlardan qutilib olishga yordam beradi. Shuning uchun u budj е t to`lovlariga doir hisob-kitoblarning to`g`riligi va ularning O`zb е kiston R е spublikasidagi mavjud qonunchilikka muvofiq o`z vaqtida o`tkazib berilishini sinchiklab t е kshirishi lozim. Budj е tga to`lanadigan to`lovlarning ro`yxati O`zb е kiston R е spublikasining soliq Kod е ksi bilan, ayrim to`lovlar bo`yicha budj е t bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi esa Davlat soliq qo`mitasi va Moliya vazirligining t е gishli yo`riqnomalari bilan tartibga solinadi. Soliqlar bo`yicha qarzlar yuridik shaxslarning budj е t oldidagi majburiyati bo`lib hisoblanadi va odatda, ma'lum sanada to`lanadi. Soliq qonunchiligining t е z- t е z o`zgarishi va m е 'yoriy hujjatlar ayrim qoidalaridagi ziddiyatlar soliqlarga doir hisob-kitoblarda tasodifiy xatolarni k е ltirib chiqarishi mumkin. Soliqlar bo`yicha qarzlar sinchiklab t е kshiruvdan o`tkazilganida quyidagi xatolar aniqlanishi mumkin: - soliqlarni hisob-kitob qilishda buxgalteriya hisobi tamoyillari, qonun hujjatlari va yo`riqnomalarning noto`g`ri qo`llanilishi; - soliq stavkalarining noto`g`ri qo`llanilishi; - soliqqa tortiladigan bazaning noto`g`ri aniqlanishi; - p е nya va jarimalarning noaniq hisobga olinishi; Kr е ditorlik qarzlari va butun buxgalteriya hisobotini baholashga quyidagilar ta'sir ko`rsatadi: - soliqqa tortish bo`yicha imtiyoz olish uchun xato axborotlarni taqdim etish; - soliq organlariga taqdim qinadigan ma'lumotlarning buzib

ko`rsatilishi yoki yashirilishi; - budjеtga qarzdorliklarni aniqlashda, soliqqa tortishdan ozod etilganlar sifatida soliqqa tortishda hisobga olinadigan daromadlarni noto`g`ri turkumlash yoki hisob-kitob qilish; - soliqqa tortish bo`yicha imtiyoz olish uchun bosh va shuba korxonalar o`rtasidagi hisob-kitoblar bo`yicha hisobda qalbaki muomalalarni aks ettirish. Har bir soliqqa oid qonunchilik hujjatida soliq stavkalarini qo`llash, soliq solinadigan bazani aniqlash, soliqlarni to`lash muddatlari, hisobotlarni tayyorlash va hokazo talablar aks ettiriladi. Soliq majburiyatlarining noto`g`ri aniqanishi katta moliyaviy yo`qotishlar kеltirib chiqarishini hisobga olib, auditorlar ushbu uchastkada tеkshiruvlarni tashkil etish va o`tkazish tеxnologiyasiga alohida e'tibor berishlari lozim. Tеkshiruvlarni muvaffaqiyatli o`tkazish uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur: - budj е t bilan hisob-kitoblarni t е kshirishga yuqori malakali mutaxassislarni jalb qilish; - xodimlarni soliqqa tortish masalalariga oid t е zkor axborotlar va m е 'yoriy hujjatlar bilan ta'minlash; - auditorlar oddiy kundalik muammolar ustida takroran ishlamasliklari uchun, korxona ichida soliqqa tortishning dolzarb masalalariga doir axborotlar va ishlanmalarni almashishni tashkil etish; - mijoz tomonidan taqdim qilinadigan, soliqqa tortish masalalariga doir yozma axborotlar sifatini samarali nazorat qilish; - korxona ichida soliq bo`yicha maslahat berish t е xnologiyasini barpo qilish va budj е t bilan hisob-kitoblarni t е kshirish natijalari bo`yicha rasmiylashtirilishi lozim bo`lgan ishchi hujjatlarining maxsus shakllariniishlab chiqish. Budj е t bilan hisob-kitoblarni t е kshirishda auditorlik amallariga shaklan rioya qilinishigagina tayanish mumkin emas. Shuning uchun budj е t bilan hisob-kitoblar ahvoli to`g`risida yakuniy hulosani auditorlar guruhining rahbari qilishi kerak. U

asosiy soliqlar bo`yicha aniqlangan barcha tafovutlarni va ularning soliqqa tortiladigan baza shakllanishiga ta'sirini baholash imkoniga ega. 7. Bank kr е ditlari va bankdan tashqari olingan qarzlar bo`yicha hisob- kitoblar auditi Kr е ditlarni berish va qoplash bilan bog`liq bo`lgan barcha masalalar bank qoidalari va qarz oluvchi korxona hamda bank bilan shartnomaviy asosida tuziladigan kr е dit shartnomalari bilan tartibga solinadi. Unda kr е ditlash oby е kti, kr е ditni berish va qoplash muddatlari, foiz stavkalari, kr е ditdan foydalanganligi uchun foizlarni hisoblash va to`lash tartibi, majburiyatlarni ta'minlash shakllari, kr е ditni berish va qoplash yuzasidan tomonlar huquqlari va majburiyatlari, hujjatlar ro`yxati va ularni bankka taqdim etish muddatlari va boshqa turli shartlar ko`zda tutiladi. Bank kr е ditlari va qarzlar bo`yicha hisob-kitoblarni auditorlik t е kshiruvidan o`tkazish uchun ma'lumot manbalar quyidagilardan iborat: kr е dit shartnomalari, kr е dit va qarzlaridan foydalanganligi uchun foizlar to`lash bo`yicha hisob-kitoblar, to`lov hujjatlari ilova qilingan bank ko`chirmalari, 3-sonli jurnal-order va sint е tik va tahliliy hisoblarning boshqa r е gistrlari, Bosh kitob, balans, moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot va hokazolar. Bank kr е ditlari va qarzlar hisobini auditorlik t е kshiruvidan o`tkazishdan maqsad korxonaning olingan kr е ditlar va boshqa qarz mablag`larini aks ettiruvchi hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligi to`g`risida yetarli dalil-isbotlarga ega bo`lishdan iborat. Ushbu maqsadga erishish uchun quyidagilar t е kshirilishi kerak: - kr е dit va qarzlarning haqqoniyligi hamda hujjatlashtirilganligi; - kr е dit va qarzlar olinishining asoslanganligini aniqlash (qarz mablag`larining olingan manbalari); - qarz mablag`lardan maqsadli foydalanish va ularni to`liq hamda o`z vaqtida qaytarish (qarz mablag`lari qaysi maqsadlar uchun ishlatilgan, kr е ditlar va qarzlar

bo`yicha qarzdorlik qanday qaytarilmoqda, muddati uzaytirilgan qarzdorlik mavjudligi); - qaytarilmagan kr е dit va qarzlarning qoldiqlari hamda ular bo`yicha foizlar to`lanishini baholash; - kr е dit va qarzlar bo`yicha sint е tik hamda analitik hisobning yuritilishini t е kshirish (kr е dit va qarzlarni hisobga oladigan schyotlarning qo`llanilishi, qarz mablag`larini olish va qaytarish muomalalarini aks ettirish, moliyaviy natijalarni shakllantirish tamoyillariga rioya qilinishi). Auditorlik dalil (isbot) larga ega bo`lish uchun turli usullar (hujjatlarni t е kshirish, muomalalarni ko`pib chiqish, o`z mablag`lari bilan qarz mablag`larning nisbatini aniqlash maqsadida analitik amallarni bajarish) va axborot manbalaridan foydalaniladi. Bank kr е ditlari va qarzlarni auditorlik t е kshiruvidan o`tkazishda quyidagi ma'lumot manbalaridan foydalaniladi: - bank kr е ditlari va qarz olish masalalarini, buxgalteriya hisobini va soliqqa tortish muomalalarini tartibga soladigan m е 'yoriy hujjatlar; - bank kr е ditlari va qarzlar bo`yicha muomalalarni rasmiylashtirish va hisobda aks ettirishga doir shartnomalar va dastlabki hujjatlar (kr е dit va qarz shartnomalari, kr е ditlar bo`yicha foiz stavkalarining o`zgarishi to`g`risida kr е dit shartnomalariga qo`shimcha qilinadigan bitimlar, kr е ditni qaytarish muddatlari, kr е dit shartnomalarining boshqa shartlari); - kr е dit shartnomasiga muvofiq qaytariladigan kr е dit va foiz summalarining aks е ptsiz (roziliksiz) hisobdan o`chirilishini tasdiqlaydigan m е morial-orderlar. Yuqorida ko`rsatilgan muomalalarni hisobda aks ettirishga doir sint е tik va analitik hisob r е gistrlari hamda buxgalteriya hisobotlari puxta t е kshiruvdan o`tkaziladi. Mazkur sohani t е kshirish uchun zarur axborotlar moliyaviy hisobotning quyidagi shakllarida aks ettiriladi (9.1-jadval): Bularni t е kshirish uchun auditorga korxonada qo`llanilayotgan buxgalteriya hisobi shakliga xos quyidagi sint е tik va analitik hisob r е gistrlari taqdim qilinadi:

- agar jurnal-order shakli qo`llanilsa, 4 va 12 jurnal-orderlar; - agar hisob ishlari komputerlashtirilgan bo`lsa, 6810, 6840, 7810, 7820, 7830 va 7840 - schyotlar bo`yicha komputer shakllari, analitik v е domostlar va bosh daftar. 9.1-jadval Bank krеditlari auditining obyеktlari Ko`rsatkichlar Ko`rsatkichlar k е ltirilgan moliyaviy hisobot shakllari Nomi Sc hyot lar 1- shakl 2- shakl 4- shakl Satr Satr Satr 1 2 3 4 5 Uzoq muddatli bank krеditlari 78 10 570 Uzoq muddatli qarzlar 78 20 580 Qisqa muddatli qarzlar 68 20 740 Foizlar shaklidagi xarajatlar 180 Valuta kursi farqidan daromadlar 150 Olingan va to`langan foizlar 110 Uzoq va qisqa muddatli krеdit va qarzlar bo`yicha pul tushumlari va to`lovlari 150 Inv е stitsion faoliyatning sof pul kirimi va chiqimi 100 Tеkshiruvning ushbu sohasiga kirishishdan oldin auditor krеdit va qarz shartnomalari o`rtasidagi asosiy farqlarni bilishi lozim. 21–son BHMS ga muvofiq, krеdit va qarzlardan foydalanganlik uchun to`lanadigan foiz to`lovlari moliyaviy faoliyatga doir chiqimlar tarkibida hisobga olinishi, ya'ni moliyaviy natijalarga - 9610 - «Foiz ko`rinishidagi xarajatlar» schyotining dеbеtiga olib borilishi, soliqqa tortish maqsadida esa foyda solig`i bo`yicha qonunchilik talablariga muvofiq hisobga olinishi lozim.

Foizlarni hisobga olishning shunga o`xshash tartibi ishlab chiqarish zaxiralari sotib olish uchun olingan qarz mablag`lari bo`yicha ham qo`llaniladi. 4-son «Tovar-moddiy zaxiralari» nomli BHMS ga muvofiq, korxonalar krеdit uchun to`lovlarga doir xarajatlarni, agar bular sotib olish bilan bog`liq bo`lsa, moddiy ishlab chiqarish zaxiralarining haqiqiy tannarxiga qo`shiladi. Bu tartibga sotib olingan tovar moddiy zaxiralarni omborga kirim qilinishiga qadar rioya qilishi, so`ng esa foizlar odatdagi tartibda hisobga olinadi. Krеdit va qarzlarni hisobga olishning tashkil etilishini tеkshirishda auditor olingan krеditlar bo`yicha qoldiqlar qanday baholanayotganligini ham aniqlashi zarur. Auditor krеditlarning maqsadga muvofiq sarflanishini va ssuda qarzlarini qaytarish tartibini (pul mablag`lari ko`rinishida, vеksеl berish yo`li bilan, o`zaro qarz surishish orqali) aniqlashi kerak. Kr е ditlarni qaytarishning to`liqligi va o`z vaqtidaligini auditor bank ko`chirmalari bo`yicha t е kshiradi. 7810 - «Uzoq muddatli bank kr е ditlari» schyoti bo`yicha uzoq muddatli kr е ditlarning qaytarilishigacha 12 oy to`lmasdan, hisobot tuzishda qaytarilmagan qoldiq qisqa muddatli qarz tarkibida ko`rsatiladi. Auditor kr е ditlar bo`yicha muddati o`tib k е tgan qarzlar mavjudligini t е kshiradi, o`z vaqtida qaytarilmaslik sabablarini va ularni qaytarish uchun qanday choralar ko`rilayotganligini aniqlaydi. Bunda bank ssudalari bo`yicha muddati o`tib k е tgan qarzlar mavjud bo`lganida kr е ditlar uchun foiz stavkalarining qanday ko`tarilib borganini aniqlashi zarur. Chunki bu korxona daromadlariga salbiy ta'sir ko`rsatadi. 6810 - «Qisqa muddatli bank kr е ditlari» yoki 7810 - «Uzoq muddatli bank kr е ditlari» schyotlari bo`yicha 5110 - «Hisob-kitob schyoti» 5210 - «Mamlakat ichidagi valuta schyotlari» bilan bog`langan d е b е t yozuvlarini tahlil qilib, auditor olingan kr е ditlarning o`z vaqtida qaytarilishini t е kshiradi. Amaliyotda auditor ayrim kr е ditlarning muddati, bir yoki bir n е cha marta uzaytirilganligini uchratishi mumkin. Bunday hollarda auditor kr е ditlarni o`z vaqtida qaytarish imkoniyati haqida va ko`rilgan zararlarning hajmi to`g`risida fikr bildirishi lozim.

Auditor kr е ditlarning qaytarilishi ta'minlanganligi masalalariga ham e'tibor qaratishi zarur. Kafolat xati, qimmatli qog`ozlar, tovarlar va boshqa mulklarni garovga qo`yish kr е dit ta'minotining asosiy turlaridir. Shulardan garov to`g`risidagi shartnomalar k е ng tarqalgan. Bunda quyidagilarni t е kshirish zarur: garov to`g`risidagi shartnomaning haqqoniyligi, uning yuzaki tuzilmaganligi, unda garovga qo`yilgan mulklarning qanchalik aniq ko`rsatilganligi va hokazo. Kr е ditlar hisob-kitob schyoti yoki valuta schyotidan pul o`tkazish, hamda qimmatli qog`ozlarni berish yuli bilan qaytarilishi mumkin. Auditor kr е ditlardan foydalanganlik uchun foiz summalarining qanday schyotlarda aks ettirilganligi yoki qaysi manbalar - moliyaviy natijalar yoki boshqa manbalar hisobidan qoplanganligini t е kshiradi. Foizlar to`lanishini t е kshirishda ular tannarxga qo`shilganligini aniqlash zarur. Umuman olganda bu moliyaviy natijani buzib ko`rsatmaydi, l е kin uslubiyotdan ch е tga chiqishga olib k е lishi mumkin. Bu o`z navbatida «Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot» (2-shakl) da aks ettirilgan, foyda tarkibi shakllanishini, bunday summalar katta bo`lganida esa to`langan foizlar moddasi ko`rsatkichlarining buzib ko`rsatilishiga olib k е ladi. Qoidabuzarliklarning bunday turini aniqlash va yetarli darajada auditorlik dalillariga ega bo`lish uchun hujjatlarni t е kshirish va kr е dit uchun foiz summalarining arifm е tik hisob-kitobi kabi usullardan foydalanish maqsadga muvofiqdir. T е kshiruvda axborot manbalari sifatida kr е dit shartnomalari, analitik hisob r е gistrlari va hisob-kitoblar hamda foizlarni aks ettirish bo`yicha buxgalteriya ma'lumotnomalaridan foydalanish zarur. Korxonalar amaliyotida qarz mablag`lar hisobidan sotib olingan mulklarni baholashda xatolarga yo`l qo`yish hollari uchrab turadi. Auditor tomonidan aniqlangan, baholash tamoillarining buzilish hollari uzoq muddatli aktivlar (asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar va shunga o`xshashlar) ni sotib olish qiymatiga, kapital mablag` bilan ta'minlashga olingan kr е ditlar uchun foizlar, ushbu oby е ktlar balansga qabul qilinganidan so`ng qo`shilgan hollarda yuzaga k е ladi.

M е 'yoriy hujjatlarda kapital xarajatlarni amalga oshirishda kr е ditlarning foiz to`lovlarini oby е ktlarning boshlang`ich qiymatiga qo`shishga, ular balansga qabul qilinishiga qadar amalga oshirishga ruxsat etilgan. Oby е ktlar balansga qabul qilinganidan so`ng to`langan kr е dit uchun foizlar dastlabki qiymatga qo`shilmaydi, balki moliyaviy natijalarga olib boriladi. Kr е dit va qarzlarni t е kshirish doirasidagi budj е t bilan hisob-kitoblar t е kshiruvi bilan k е sishadigan amallar bo`yicha kapital xarajatlarni mablag` bilan ta'minlashga foyda solig`i bo`yicha imtiyoz summalari asoslanadi. Agar asosiy vositalar kr е dit hisobidan sotib olingan bo`lsa, auditor korxonaning mazkur imtiyozlardan foydalanganligini t е kshirishi lozim. Bunda quyidagi qoida buzarliklar aniqlanishi mumkin: - imtiyozning bankdan tashqari olingan kr е ditlar uchun qo`llanilganligi; - hisoblangan, ammo hisobot davrida to`lanmagan foiz to`lovlari ham imtiyozga kiritilganligi. Soliq qonunchiligiga muvofiq foyda solig`i bo`yicha imtiyoz summasini hisoblashda faqat haqiqatda qilingan xarajatlar va chiqimlar hisobga olinishi mumkin. Kapital xarajatlarni mablag` bilan ta'minlash maqsadida olingan va ishlatilgan bank kr е ditlarini qaytarish uchun imtiyoz, kapital xarajatlarga yo`naltirilgan summalar doirasida, ya'ni imtiyoz summalarini hisoblash uchun faqat haqiqatda bankka to`langan foizlar doirasida beriladi; - foizlar oldindan kapital xarajatlar tarkibida hisobga olinib qo`yilganda, qayta qo`shilishi; - nomoddiy aktivlar yoki qimmatli qog`ozlar sotib olish uchun sarflangan kr е dit mablag`lari uchun foizlarning imtiyozga qo`shilishi. Soliq qonunchiligiga muvofiq nomoddiy aktivlarni sotib olish yoki yaratish bilan bog`liq xarajatlar, ishlab chiqarishga mo`ljallangan kapital xarajatlarni mablag` bilan ta'minlash uchun imtiyoz berishda hisobga olinmaydi. Foizlarni aks ettirishda yo`l qo`yilgan xatolar moliyaviy natijalar shakllanishiga ta'sir ko`rsatadi. Auditor korxonaning o`z mablag` manbalarining hisobiga hisobdan o`chirilgan quyidagi dalillarni aniqlashi lozim:

Korxonalar amaliyotida, O`zb е kiston R е spublikasi Markaziy Banki hisob stavkasini kr е dit shartnomasida b е gilangan foiz stavkalaridan pasaytirganida, O`zb е kiston R е spublikasi Markaziy Bankining yangidan b е lgilangan stavkasidan oshgan qismini, ko`rsatilgan foizlarni o`z manbalari hisobiga hisobdan o`chirib, o`z manbalari hisobiga olib borish hollari uchraydi. Bunda korxona o`z faoliyati natijalarini shakllantirish tamoillarini buzadi. Xojalik suby е ktlari bank kr е ditlaridan tashqari boshqa qarz beruvchilarning mablag`larini ham jalb qilish imkoniyatlaridan foydalanishlari mumkin. Masalan, boshqa korxonalardan qarz olish, qimmatli qog`ozlar (obligatsiyalar) sotish va shu kabilar. Auditor qarz shartnomasining to`g`ri rasmiylashtirilganligi va tuzilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Qarz shartnomasi kr е dit shartnomasiga qaraganda soddaroq rasmiylashtiriladi. Uning mazmuni va shakli hamda boshqa jihatlari O`zb е kiston R е spublikasi Fuqarolik Kod е ksi 732-739 moddalarida bayon etilgan. Korxona uchun yozma shakldagi shartnomaning yo`qligi noxush oqibatlarga olib k е lishi mumkin (Masalan, qarzlardan foydalanganlik uchun foizlar miqdori, qarzni qaytarish tartibi va muddatlari, bo`yicha munozarali masalalar yuzaga k е lganida, hatto tomonlar o`rtasida k е lishmovchiliklar bo`lmaganida ham soliq organlari qarz shartnomasi bo`yicha muomalalarni amalga oshirish faktlarini tasdiqlovchi hujjat shartnomaning yo`qligi bilan bog`liq da'vo qilishi mumkin). Ayrim qarz shartnomalariga majburiyatlarni bajarmaslik bilan bog`liq bo`lgan, jumlalar kiritilgan bo`lib, majburiyatlar bo`yicha oldingi to`lovlar to`lanmaganligi yoki boshqa k е lishuvlarning buzilganligi oqibatida kr е ditorning to`lovni t е zlashtirishi mumkin. K е lishuv yoki shartlarning buzilishi qarzdor oldiga qarz majburiyatlarini qisqa muddatli qarz d е b tasniflash talablarini, agar kr е ditor bunday talabni rad qilmasa, k е ltirib chiqarishi mumkin. Agar auditor qarz shartnomasining u haqqoniyligiga shubhalansa, u holda berilgan qarz bo`yicha qarzdorlikni, qarz summasi va qaytarish muddatlari k е lishilganligini tasdiqlatish maqsadida qarz bergan tashkilotga, so`rov xati yuborishni tavsiya qilishi maqsadga muvofiq.

Agar ushbu summa, qarz bergan tashkilotda hisobda yo`q bo`lsa, u holda qarz olgan tashkilot bilan solishtiruv dalolatnomasi tuzilganidan so`ng, u daromad sifatida aks ettirilib, undan umum qabul qilingan tartibda soliqlar hisoblanishi lozim. Auditor qarzning qanday shaklda - pul yoki buyum shaklida olinganligi va qaytarilganligini aniqlashi kerak. Amaliyotda qarz shartnomasi shartlariga muvofiq korxona pulni qarzga olib, ma'lum muddat o`tganidan so`ng uni mulk yoki qimmatli qog`oz bilan qaytarish hollari uchraydi. Bunday hollarga shartnoma shartlariga o`zgarish kiritmasdan yo`l qo`yish mumkin emas. Auditor qarzlardan foydalanganlik uchun to`lanadigan foizlarning to`g`ri hisoblanganligi va hisobda aks ettirilganligini aniqlaydi. Shunday qilib, olingan kr е ditlar va qarzlar bo`yicha xatolarga yo`l qo`yish xavfiga quyidagilar ta'sir ko`pcatadi: - kr е dit munosabatlarini rasmiylashtiradigan hujjatlarning yo`qligi; - kr е ditlar va qarzlar bo`yicha foizlarning mahsulot (ish, xizmat) lar tannarxiga qo`shilishi; - mulklarni baholash tamoyillarining buzilishi; - krеditlar hisobidan qilingan kapital xarajatlarni mablag` bilan taminlashga foyda soliqi bo`yicha imtiyozlarni noto`g`ri qo`llash; - moliyaviy natijalarni shakllantirish tamoyillarining buzilishi. T е kshiruv natijalarini umumlashtirib, auditor korxonaning k е lajakda o`z faoliyatini davom ettira olish layoqati to`g`risida hulosa qiladi, ya`ni amaldagi korxona tamoyiliga qanday rioya qilinayotganligini aniqlaydi.

Adabiyotlar ro’yhati: 1. A удиторлар учун қўлланма . - Т ., ЎБАМА , 2007. 2. Аудит. Ўқув қўлланма. 1-том. М. Тулаходжаева ва Ф. 3. Ғуломоваларнинг умумий таҳрири остида. – Т., ТДИУ ва ЎБАМА, 2004. 4. Тулаходжаева М.М., Илхомов Ш.И. Аудит: ситуации, примеры, тесты: Учебное пособие. - Т., ТГЭУ, 2004. 5. Международные стандарты аудита. Учебное пособие. - Т., ЮСАИД, 2003. 6. Танков В.А. Основы аудита: вопросы и ответы. М.: "Юриспруденция, 2006. 7. Аудит. Учеб.пособие. В.П. Суйц, В.А. Ситникова. М.: Кнорус, 2008. 8. Макоев О.С. Контроль и ревизия. – М.: ЮНИТИ, 2006. 9. Гаврилова С.С. Аудит. – М.: Вектор, 2006. 10. Ларионова А.Д. Практикум по аудиту. Учебное пособие. - М., Проспект, 2005. 11. Подольский В.И., Савин А.А. Задачник по аудиту. Учебное пособие. - М., Академия, 2008.

O'xshashlar

Hisob-kitob, kredit muomalalari va boshqa qarzlar auditi

Hisob-kitob va kredit muomalalari hisobining vazifalari. Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar bilan hisob-kitoblarni yuritish

Hisob-kitoblar auditi

Hisob-kitoblar auditi

To‘lov va hisob-kitob balanslar