Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

254 KB

Ko'chirib olish

Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati Reja: 1. Mamlakat milliy valyuta siyosatining iqtisodiy mazmuni 2. O`zbekiston respublikasi valyuta siyosatining asosiy jihatlari 3. Valyuta siyosati doirasidagi asosiy operatsiyalar va uning huquqiy asoslari 4. Valyuta kursining nazariy asoslari 5. Valyuta siyosati va uning asosiy shakllaridan pul muomalasini tartibga solishda foydalanish

1. MAMLAKAT MILLIY VALYUTA SIYOSATINING IQTISODIY MAZMUNI Bozor iqtisodiyoti bilan bog’liq jarayonlarni boshqarishda, milliy valyutaning xalqaro mavqeini belgilashda va mamlakatning joriy hamda kelajakdagi iqtisodiy munosabatlari tizimida valyuta siyosati muhim rol o’ynaydi. U «ko’p kirrali bashorat» (iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta'minlash, ishsizlikning oldini olish va inflyatsiyani jilovlash, to’lov balansining aktivligini saqlab turish) muhiti hisoblangan iqtisodiy siyosatning asosini egallashda, yetakchi o’rin egallaydi. Valyuta siyosatining shakli va o’rni, mamlakatning valyuta-iqtisodiy holati, jahon xo’jaligining evolyutsiyasi, jahon maydonidagi o’rni bilan aniqlanadi. Tarixiy rivojlanishiga nazar soladigan bo’lsak, birinchi navbatda, har qanday valyuta siyosatining asosiy maqsadlari quyidagi shakllanib kelmoqda: valyutaviy inqirozni bartaraf etish va valyuta qiymatining ta'minlanganligi, valyutaviy cheklashlar, valyutaning erkin almashinuvi, valyuta operatsiyalarini erkinlashtirish va boshqalar. Mamlakatlar-aro munosabatlarda valyuta siyosatining asosiy jihati: hamkorlik va kelishuv, ya'ni rivojlanayotgan mamlakatlarni ichki siyosatiga moliyaviy va maslahat xizmatlari orqali ko’mak berish. Valyuta siyosati huquqiy jihatdan valyutaviy qonunlar asosida tartibga solinadi. Bularga huquqiy darajadagi chegaralaming umatilishi, mamlakat ichkarisida va mamlakat tashqarisida valyuta qimmatliklari bilan bo’ladigan munosabatlami tartibga solish, yana valyutaviy muammolar bo’yicha ikki tomonlama va ko’p tomonlama, mamlakatlararo valyutaviy kelishuvlami tuzish kiradi. Yamayka valyutaviy kelishuv XVF nizomining o’zgartirishi bilan, yangi jahon valyuta tizimi yo’nalishini aniqlab berdi. Valyuta siyosati amalga oshirilishining asosiy yo’llaridan biri, davlatning xalqaro hisob- kitoblari bajarilishini boshqarish va milliy, mamlakatlararo, hududlararo valyuta munosabatlarini amalga oshirishdan iborat. Valyutani tartibga solishning bevosita yo’li qonuniy hujjatlar va hukumatning ijro organlari

orqali amalga oshirilishi hisoblansa, bilvosita yo’l bilan bozor agentlarining iqtisodiy harakatlanishiga, iqtisodiy usullar, xususan, valyuta-kredit usullari bilan ta'sir etiladi. Xo’jalik aloqalari umumiylashtirilishi, davlatlararo valyuta boshqarilishining rivojlanishiga sabab bo’ldi. U quyidagi maqsadlarni o’z oldiga qo’yadi: ayrim mamlakatlar valyuta siyosatini muvofiqlashtirish, kelishgan holda valyuta inqirozini bartaraf etish, rivojlangan mamlakatlar valyuta siyosatining boshqa mamlakatlarga mos kelishi. Hududiy valyutaviy boshqarish iqtisodiy integratsiya birlashmalari chegarisida amalga oshiriladi. Valyuta siyosati - valyuta muammolarini hal etish bo’yicha qarorlar tayyorlash, qabul qilish va tadbik etishdan iboratdir. Valyuta munosabatlarini tartibga solish bir necha pogonalardan iborat: • xususiy firmalar, birinchi navbatda, valyuta munosabatlarida aktiv ishtirok etayotgan va yirik valyuta mablag’lariga ega bo’lgan milliy va xalqaro banklar hamda korporatsiyalar kiradi; • xalqaro davlatlar qatoridagi milliy davlatlar (Moliya vazirligi, Markaziy bank, valyuta nazorati tashkilotlari). Xalqaro tartibga solishda valyuta, kredit va moliya siyosati quyidagi sabablar bilan shakllangan: 1. Milliy iqtisodiyotda valyuta, kredit va moliya munosabatlarining bir-biriga o`zaro bog’liqligi. 2. Xo’jalik munosabatlarini erkinlashtirish sharoiti-da bozor va davlat boshqaruvining bozor tomon yuz tutishi. 3. Ikkinchi jahon urushidan so’ng, jahon siyosiy va iqtisodiy maydonida asosiy kuch hisoblangan AQSH o’rnida uchta asosiy hamkorlik va qarama- qarshi markazlarning tashkil topishi: AQSH, G’arbiy Yevropa va Yaponiya. 4. Jahondagi yetakchi valyutalar, kredit va moliya bozorlari, ya'ni suzib yuruvchi kurslar, foiz stavkalari, birja inqirozlari va boshqalar o’zgarishining barqaror

emasligi. 5. Ichki milliy iqtisodiy siyosatning, shuningdek, valyuta, kredit, moliya, bir- biriga o`zaro bog’liq bo’lmagan va ularning xalqaro xo’jalikdagi integratsiyalashuvi. Mamlakatlararo valyutani boshqarish tashkiloti bo’lib XVF hisoblanadi. O’tgan asrning 70-yillaridan boshlab valyuta siyosatini muvofiqlashtirish bo’yicha yig’ilishlar bo’lib utdi. Jumladan, 1975 yil Rambuyeda (Frantsiya) oltita yetakchi mamlakatlar ishtirokida; 1975 yil Parijda Xalqaro iqtisodiy hamkorlik to’g’risida; 1976 yildan «Katta ettilik»ni (AQSH, Yaponiya, Frantsiya, Buyuk Britaniya, Germaniya, Italiya, Kanada) yillik amaliy yig’ilishlarini sanab o’tish mumkin. Valyuta siyosati maqsad va shakliga ko’ra tarkibiy va joriyga bo’linadi. Tarkibiy valyuta siyosati - jahon valyuta tizimi tarkibini o’zgartirishga qaratilgan uzoq muddatli tadbirlar majmuidir. Ular barcha mamlakatlarning maqsadlariga to’g’ri keladigan, alohida valyutalarni shakllantirishga qarshi qaratilgan valyuta tadbirlari orqali amalga oshiriladi. Tarkibiy valyuta siyosati, joriy valyuta tizimiga o’z ta'sirini ko’rsatadi. Joriy valyuta siyosati - valyuta kursi, valyuta operatsiyasi, valyuta bozorining faoliyati va oltin bozorini qisqa vaqtda tezkorlik bilan boshqarishdir. Valyuta siyosatining quyidagi shakllari mavjud: diskont, deviz siyosati va uning ko’rinish lari - valyuta interventsiyasi, valyuta zahiralarini diversifikatsiya qilish, valyutaviy cheklashlar, valyutaning almashuv darajasini boshqarish, valyuta kursining tartibi, devalvatsiya, revolvatsiya. Diskont (foiz stavkasi) siyosati. Foiz stavkasi - ssuda kapitalining yillik daromadini uning mutlok kattaligiga nisbatidan kelib chiqadi. Foiz o’zining iqtisodiy ma'nosi bo’yicha, ssuda kapitalidan foydalanganlik uchun to’lanadi gan qo’shimcha qiymatdir. Foiz stavkalari odatda foyda me'yori orqali aniqlanadi, lekin amaliyotda foiz stavkasi darajasi ssuda kapitallariga bo’ladigan talab va taklifdan kelib chiqadi. Bu talab va taklif bir qancha fundamental iqtisodiy hamda boshqa omillarga bog’liq, ya'ni: davr bosqichidan,

inflyatsiya darajasidan, iqtisodni davlat tomonidan monopol boshqaruvidan, Markaziy bank siyosati va boshqalardan. Foiz stavkasi darajasiga ta'sir etuvchi omillarni bir necha guruhga bo’lish mumkin. Masalan, bozordagi talab va taklifga to’g’ridan-to’g’ri ta'sir etuvchi omil bu - davlat tomonidan talab (davlat byudjetining taqchilligi miqdori bilan aniqlanadi) hamda savdo, ishlab chiqarish kompaniyalari va aholi o’rtasidagi talab va taklif. Ichki omillar ham muhim o’rin tutadi. Bular jumlasiga xorijiy, milliy va xalqaro bozordagi stavkalar darajasi, kapitallar harakatini cheklashlar, to’lov balansini ahvoli kabilarni ko’rsatish mumkin. Va nixoyat, bir qancha omillar borki, ular stavkalarning o’sishiga tezrok ta'sir etadi. Ammo, ular talab va taklifga, kutilayotgan inflyatsiyaning oldini olishga, xavf-xatarlar, soliqlar, valyuta kursi tushishi an'anasiga va shu kabilarga ta'sir etmaydi. Foiz stavkalarining joylashish jarayoni shu qadar murakkablashdiki, ssuda kapitallari bozoridagi holatlarni yoki foiz stavkalarini to’g’ri prognozlashni tushuntirib berish murakkabdir. Shu bilan birgalikda, foiz stavkalarining tarkibi yetarli darajada egiluvchandir. Foiz stavkalari tarkibi asosida ob'ektiv tarzda pul bozori stavkasi yotadi. Ya'ni, juda keng tarqalgan va likvidli qisqa muddatli operatsiyalar stavkalari tijorat banklari o’z kredit faoliyatini qayta moliyalashtirishda qo’llaniladi. Stavkalar tarkibi asosida pul bozorining rasmiy hisob stavkasi (qayd qilingan) yoki Markaziy bankning operatsiyalari bo’yicha joriy stavkalari yotadi. Bu stavkalar har doim pul bozori stavkalaridan past bo’ladi, chunki Markaziy bank tomonidan qayta hisobga olingan tijorat veksellari, valyuta kursi xavf-xatarlaridan xolirok bo’ladilar. Shunday qilib, banklar Markaziy bank tomonidan odatiy holda qayta moliyalashtirilishlari mumkin. Davlat uchun rasmiy hisob stavka kursi valyuta-pul bozorini tartibga solishning asosiy yo’llaridan biridir. Shuning uchun, veksellarning barchasini qayta hisobga olishda foydalanilmaydi (aktseptlovchi banklar soni chegaralangan).

Pul-valyuta bozorining stavkalar tarkibini ikkinchi asosiy elementlariga xazina veksellari stavkalari kiradi. Ba'zan bu alohida mamlakatlar (Kanada, Italiya, Shvetsiya, Yaponiya)da rasmiy foiz stavkasidan past bo’ladi. Chunki, xazina veksellariga kafolatlovchi sifatida hukumatning o’zi turganligidir. Shuningdek, hukumatning o’zi kafolat beruvchi sifatida turganligi uchun bu veksellar eng likvidli aktivlar toifasiga kiradi. Pul-valyuta bozorining uchinchi asosiy elementlariga banklararo depozitlar va unga yaqin depozit sertifikatlari stavkalari kiradi. Bu stavkalar rasmiy kurs stavkasidan kam, xazina veksellari stavkasidan esa, hamisha yuqori turadi. Hududiy valyuta bozorlarning rivojlanishi bilan foiz stavkalarining muayyan turlari ko’paymoqda. Masalan, LIBOR (London Interbank Offered Rete - LIBOR) - London banklararo mablag’larga taklif stavkasi yuzaga keldi va juda keng kuUanilmoqda. LIBOR o’zida London banklarining bir-biriga ta'minlanmagan ssudalar (1 oydan 1 yilgacha) berishning o’rtacha foiz stavkasidir. LIBOR AQSH dollarida qo’llanilishi keng tarqalgan, lekin bu LIBORni boshqa evrovalyutalarda qo’llanilmasligini anglatmaydi. Xalqaro ssuda kapitallari bozorining rivojlanishi bilan LIBOR stavkasiga o’xshash boshqa stavkalar paydo bo’ldi: PIBOR (Parij), SIBOR (Singapur), NIBOR (Nyu- York, Norvegiya), KUBOR (Kuvayt), LYuKSIBOR (Lyuksem-burg) va shu kabilar. Bularning barchasida valyutadagi foiz stavkalari «tenglashish» an'anasiga ega, chunki ular Evrobozorda hududiy markaziy yaqinlikdadirlar. 1985 yildan Frankfurt-Maynda FIBOR (Germaniya markasi uchun), Amsterdamda AIBOR (gulden uchun) stavkalari qo’llanila boshlangan. Deviz siyosati. Valyuta interventsiyasi. Markaziy bankning deviz siyosatining eng keng tarqalgan shakli, valyuta interventsiyasi hisoblanadi. Markaziy bankning milliy valyuta kursiga ta'sir etish maqsadida valyuta bozorida chet el valyutalarini sotib olish yoki sotishiga valyuta interventsiyasi deyiladi. Hozirgi davrda valyuta interventsiyasidan ko’zlangan maqsad - valyuta kursining qisqa vaqt oralig’ida, kutil-maganda yuzaga keladigan keskin tebranishlarga

barham berish hisoblanadi. Markaziy banklar valyuta kursini istalgan darajada o’zgartirish imkoniyatiga ega emas, chunki ular valyuta bozorlarida tijorat banklari bilan raqobat kila olmaydilar. Shu sababli, valyuta interventsiyasidan maqsad valyuta kursining keskin tebranishlari oqibatlarini yumshatish hisoblanadi. Valyuta interventsiyasi rasmiy oltin-valyuta zahiralari yoki Markaziy banklarning banklararo «SVOP» bitimlari hisobiga amalga oshiriladi. Valyuta interventsiyasi XLX asrdan boshlab qo’llanila boshladi. Masalan, Gollandiya Markaziy banki, Avstriya-Venger banki milliy valyuta kursini barqaror tarzda ushlash uchun undan foydalanishgan. Oltin monometallizmi bekor qilingandan so’ng, valyuta interventsiyasidan foydalanish keng tarqaldi. 1929-1933 yilgi jahon iqtisodiy inqirozi yuzaga kelgan sharoitda, Markaziy banklar valyuta dempingiga ko’mak berish uchun o’z valyutalari kursini tushirish maqsadida valyuta interventsiyasidan foydalandilar. Valyuta interventsiyasi o’tkazishning moddiy bazasi vazifasini, 1930-yillarda AQSH, Buyuk Britaniya, Frantsiya, Italiya, Kanada va boshqa mamlakatlarda tashkil qilingan, maqsadli valyuta fondlari - oltin, chet el va milliy valyutalarda tashkil etilgan davlat fondlari o’tadi. Hozirgi sharoitda bu fondlarning roli va yo’nalishi ayrim davlatlarda alohida xususiyatga egadir. Masalan, Frantsiyada bu maqsadli valyuta fondi mamlakat rasmiy oltin-valyuta zahiralarining summasi miqdorida ajratilgan fonddir. Frantsiya Markaziy banki o’zining interventsiya operatsiyalari hajmini va xarakterini oshkor kilmaslik uchun uning ulchov ko’rsatkichlarini matbuotda e'lon kilmaydi. AQSHda maqsadli valyuta fondi haqiqiy ahamiyati va zaruratini yo’qotdi (uning hajmi 2 mlrd. AQSH dollari bo’lib, u 1934 yil tashkil topgan vaqtdan beri o’zgarmasdan qolmoqda). Chunki, Federal Zaxira banklari valyuta interventsiyasini, asosan, chet el Markaziy banklarining «SVOP» bitimlari asosidagi kreditlari hisobiga amalga oshirilmoqda. Buyuk Britaniyada maqsadli valyuta fondi, mamlakatdagi oltin- valyuta zahiralarini o’zida mujassamlashtirgandir. Brettonvud tizimi doirasida valyuta interventsiyasi, asosan, qat’iy belgilangan kurslar qadrini ushlab turish maqsadida o’tkazilardi. Interventsiyani o’tkazishda

asosiy valyuta AQSH dollari bo’lgani uchun, AQSH boshqa davlatlarga uning kursini ma'lum darajada ushlash yuzasidan majburiyat qo’ydi. Yamayka tizimida suzib yuruvchi valyuta kurslariga o’tilgandan so’ng , valyuta interventsiyasi, asosan, kurslar tez tebranishining oldini olish maqsadida o’tkazilardi. AQSH dollarini zahira valyuta sifatidagi roli pasayishi oqibatida, valyuta interventsiyasida AQSH dollari bilan bir qatorda nemis markasi hamda bir qator G’arbiy Yevropa va Yaponiya davlatlari valyutalari qo’llanila boshlandi. Hozirgi vaqtda, har qanday interventsiyaning oxirgi maqsadi, valyuta bozoridagi vaziyatni barqaror ushlash hamda valyuta kurslari tez tebranishining oldini olishdan iborat. Valyuta bozoridagi barqaror holat, birinchi navbatda, tashqi iqtisodiy aloqalarni, shu jumladan, butun iqtisodiyotni rivojlanishini ta'minlaydi. Valyuta interventsiyasining uzoq muddatli maqsadlari sifatida, hukumat tomonidan bozordagi holatni, mamlakatning asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlari bilan moslash, xususan, milliy valyuta kursining oshib yoki tushib ketishining oldini olish, iqtisodiyotni xalqaro valyuta-kredit kon'yunkturasining salbiy ta'siridan saqlash-larini ko’rsatish mumkin. Ba'zan, davlat o’z valyuta kursini real bo’lmagan kurs darajasida saqlashga harakat qiladi. Ko’pgina Markaziy banklar mamlakatning oltin-valyuta zahiralari bilan o’tkaziladigan operatsiyalarga extiyotkorlik bilan yondoshmoqdalar va kamroq xarajat talab qiladigan usullardan foydalanishga intilmoqdalar. Oxirgi yillar davomida, yetakchi mamlakatlar bir necha marta muvofiqlashgan valyuta interventsiyasini o’tkazdilar. Ularning asosiy maqsadi bo’lib, AQSH dollari kursini tushirish yoki hech bo’lmaganda uning kursi o’sishining oldini olish edi. Biroq, o’tkazilayotgan operatsiyalar summasi nisbatan kam bo’lganligi sababli, sezilarli yutuqlarga erishilmadi. Shunday bo’lsada, shu narsa aniq bo’ldiki, alohida mamlakatlarning shartli interventsiyasiga nisbatan muvofiqlashgan interventsiyaning natijasi ta'sirchanrokdir. Devalvatsiya - milliy valyutaning chet el valyutalariga yoki xalqaro hisob-kitob pul birliklariga nisbatan qadrining tushishidir. Devalvatsiyaning kelib chiqishiga sabab bo’lib, inflyatsiyaning kuchayishi va

mamlakat to’lov balansining salbiy qoldiqka ega bo’lishi hisoblanadi. Devalvatsiya siyosati mamlakat to’lov balansi yomonlashganda va mamlakatga import oqimi sezilarli darajada ko’payganda amalda qo’llash iqtisodiyotga ijobiy ta'sir etadi. Demak, devalvatsiyani qo’llash shart-sharoiti yuzaga kelganda, uni darxol amalga oshirish lozim, aks holda sun'iy ravishda kursning qat’iy ushlab turilishi, butun iqtisodiyotga sezilarli darajada talofat yetkazishi mumkin. Revalvatsiya - milliy valyutaning chet el valyutalariga yoki hisob-kitob pul birliklariga nisbatan qadrini oshirishdir. Revalvatsiya qadri kuchli valyutalarga nisbatan qo’llaniladi. Inflyatsiyaning nixoyatda past darajada bo’lishi, uzoq vaqt davomida mamlakat to’lov balansining aktiv bo’lishi, hamda milliy firma va kompaniyalarning jahon savdo bozorida raqobatbardoshligining ortishi, revalvatsiyani keltirib chiqaradi. Revalvatsiya devalvatsiyaga nisbatan jahon amaliyotida kamroq qo’llaniladi. Odatda, valyutaviy cheklashlar deganda, chet el valyutasi hamda valyuta qimmatliklari bilan bo’ladigan operatsiyalarga davlat tomonidan cheklashlarni joriy qilishga aytiladi. Hozirgi vaqtda, deyarli barcha rivojlangan mamlakatlarda valyutaviy cheklashlar mutlaqo olib tashlangan, ayrimlarida esa, uning zaif ko’rinishini kuzatish mumkin. Masalan, Buyuk Britaniyada 1979 yildan buy on valyutaviy cheklashlar mutlaqo yo`q. Valyutaviy cheklashlar mamlakatlar hududidan oltin va valyuta qimmatliklari chiqib ketishining oldini olishda, shu asosda, chet el valyutalariga bo’lgan talabni tartibga solish maqsadida qo’llaniladi. 2. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI VALYUTA SIYOSATINING ASOSIY JIHATLARI Davlat mustaqilligiga erishilishi bilan, O’zbekiston Respublikasi oldida inflyatsiya jarayonlari va ishlab chiqarish tushkunligiga barham berish, bozor talablariga javob beradigan moliyaviy tizimni vujudga keltirish, xalqaro valyuta va savdo tizimiga integratsiya qilinishga yo’naltirilgan makroiqtisodiy islohotlarni

amalga oshirishga oid murakkab masalalar paydo bo’ldi. Ushbu ko’rsatkichlarga erishishni ta'minlashda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki asosiy o’rinlardan birini egallamoqda. Chunki, pul muomalasini tartibga solish, kredit-bank sohasini nazorat qilish, qat’iy pul-kredit va valyuta siyosatini amalga oshirish uning funktsiyalariga kiradi. Valyuta tartibotlari, xalqaro valyuta bozorlari, rivojlanayotgan va sanoati rivojlangan mamlakatlarda qabul qilingan valyuta kurslarini qo’llash uslublari masalalariga bag’ishlangan bir qator tadqiqotlar mavjud. Bu esa, ma'muriy-buyrukbozlik tizimidan bozor iqtisodiyotiga o’tish jarayoni kabi o’ziga xos bir hodisani boshidan kechirayotgan O’zbekiston Respublikasi uchun katta kizikish uygotadi. O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan valyuta siyosati, bevosita hukumat tomonidan ishlab chiqilgan islohotlar strategiyasiga muvofiq holda olib borilmoqda. Davlat tomonidan valyutaviy huquqlarni himoyalashga doir mustahkam qonunchilik va institutsional asosni yaratish bo’yicha chora-tadbirlarni kurgan holda - davlat bosh islohotchi sifatida faoliyat ko’rsatmoqda. Bu shuningdek, valyuta bozori infratuzilmasini yaratishga doir aniq maqsadga yo’naltirilgan siyosatning amalga oshirilishida ham namoyon bo’lmoqda. Shu tarzda, davlat islohotlarning murakkab bosqichlarida islohotlarni amalga oshirishga kodir bo’lgan yetakchi kuch ekanligini ko’rsatmoqda. Davlat shuningdek, bir qator maxsus davlat organlarini tashkil etish yo’li bilan islohotlarni tartibga solishni amalga oshirmoqda. Albatta, Markaziy bank davlat banki sifatida bu borada muhim o’rin tutadi. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuniga muvofiq, quyidagilar valyuta nazorati organlari hisoblanadi: jumladan, Markaziy bank, Moliya vazirligi, Tashqi iqtisodiy aloqalar vazirligi (hozirda Tashqi iqtisodiy aloqalar Agentligi (TIAA)), Davlat soliq qo’mitasi va Davlat bojxona qo’mitalaridir. Ularning har biri o’z vazifa va funktsiyalariga egadir. Vakolatli banklar esa, valyuta nazorati agentlari hisoblanadi. Valyuta siyosati makroiqtisodiy siyosatning tarkibiy qismidir. Lekin, ularning nisbatini belgilash juda murakkabdir. Klassik iqtisodiyotning zamonaviy

iqtisodiyotdan farqlaridan biri, zamonaviy iqtisodiyotda valyuta siyosati iqtisodiy islohotlarning markaziy masalalaridan biri hisoblanadi. Shu tufayli, respublika hukumati ushbu masalaga juda katta e'tibor qaratmoqda. Valyuta siyosati O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining pul-kredit siyosati bilan uzviy bog’liqdir. Ularning ikkalasi ham davlat iqtisodiy siyosatning ajralmas qismidir. Bugungi kunda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki davlatning makroiqtisodiy maqsadlarining ustuvor yo’nalishlaridan kelib chiqqan holda, valyuta siyosatini tartibga solish va valyuta siyosatini muvaffakiyatli amalga oshirish uchun barcha tegishli huquqiy asoslar va shart-sharoitlarga egadir. Shu tarzda, O’zbekiston Respublikasi hukumati, Markaziy bank va valyuta nazoratining boshqa organlari tomonidan iqtisodiy islohotlar mobaynida kurilgan chora-tadbirlar quyidagi natijalarga erishish imkonini berdi: • valyuta siyosatining huquqiy asosini vujudga keltirish; • samarali valyuta nazorati va tartibga solish tizimini tashkil etish; • iqtisodiy agentlar o’rtasida chet el valyutasini samarali qayta taqsimlash mexanizmlarini tashkil etish; • to’lov balansini tartibga solishning zamonaviy uslublarini qo’llash; • birja va birjadan tashqari valyuta bozorlari faoliyatini yanada takomillashtirish; • naqd va naqd pulsiz tarzda valyuta operatsiyalarini amalga oshirish qoidalarini, valyuta risklari oldini olishning savdo va nosavdo operatsiyalari mexanizmini belgilash; • xorijdan mablag’ jalb qilishning taktika va strategiyasini belgilash; • davlatning oltin-valyuta zahiralarini samarali boshqarish; • xalqaro moliya tashkilotlari bilan o’zaro foydali hamkorlikni amalga oshirish; • valyuta kursini samarali tartibga solish; • milliy valyutaning ichki konvertirlanishini ta'minlash; • respublikamiz to’lov balansi joriy operatsiyalari bo’yicha milliy valyuta konvertirlanishini bosqichma-bosqich joriy etilishi bo’yicha chora- tadbirlar rejasini ishlab chiqish.

Shu bilan birga, respublikamizda amalga oshirilayotgan valyuta siyosatini umumlashtirish va unga tavsif berishda uning quyidagi o’ziga xos jihatlarini ta'kidlab o’tish maqsadga muvofiqdir: 1. Tashqi salbiy omillar ta'siridan himoyalanish va iqtisodiyotni, shu jumladan moliya-pul tizimini milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda mustahkamlash yuzasidan chora-tadbirlar ko`rish. Ma'lumki, davlatning iqtisodiy va moliyaviy asosiga putur etganda u kulab tushishi mumkin. M.Fridman, o’zining «Kapitalizm va erkinlik» asarida yozganidek, «umumiy e'tirofga kura, pullar ustidan nazorat qilish, iqtisodiyot ustidan nazorat qilishning muhim vositasi bo’lishi mumkin». O’zbekiston himoyalanish chora-tadbirlariga qat’iy amal qilgan holda, Janubiy- Sharqiy Osiyo, Rossiya Federatsiyasidagi global valyuta-moliyaviy tangliklar ta'sirini kamaytirishga muvaffak bo’ldi. 2. Iqtisodiyotni samarali va teng huquqli asosda jahon xo’jaligiga integratsiya qilinishini ta'minlash yo’lini tanladik. Eksport bazasi ancha sust bo’lgan shart- sharoitda ichki valyuta bozori erkinlashtirilishini sun'iy tarzda tezlashtirish samarali integratsiya jarayonlarini rivojlantirishga salbiy ta'sir ko’rsatishi mumkin edi. Ushbu vazifani hal etish, ichki ishlab chiqarish imkoniyatlarini hisobga olish va mamlakatimizdagi tovar ishlab chiqaruvchilarning raqobatbardoshligi hisobga olinib, chuqur uylangan davlat strategiyasi qabul qilinishini talab etadi. 3. Iqtisodiy o’sish jarayonlarini ta'minlash. Ushbu vazifani hal etishda, birinchi o’rinda valyuta mablag’laridan faoliyat yurituvchi ishlab chiqarish korxonalarini zamonaviylashtirish va texnikaviy qayta tashkil etishda, qo’shimcha qiymatning yuqori ulushini ta'minlaydigan yangi ilg’or korxonalarni vujudga keltirishda foydalanish valyuta siyosatining eng asosiy vazifasidir. Iqtisodiy nuqtai-nazardan qaraganda, ushbu vazifalar yuqorida qayd etilgan ikkita masalaga nisbatan bazis vazifadir. Chunki, davlat o’zining strategik vazifalari nuqtai-nazaridan ilg’or sanoatlashgan jamiyatlar tomonidan ishlab chiqilgan zamonaviy texnologiyalarni import qilishi, qayta ishlashi va o’z shart-sharoitiga moslashtira olishi uning iqtisodiy taraqqiyoti ta'minlanishini belgilab beruvchi muhim omildir.

Milliy valyuta sumning muomalaga kiritilishi va moliyaviy sohada islohotlarni chuqurlashtirish vazifasi uning huquqiy bazasini yanada rivojlantirishni, bozor talablariga muvofiq ravishda banklar faoliyatining barcha jihatlarini tartibga soluvchi alohida qonunni ishlab chiqishni talab qilar edi. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi qonunning qabul qilinishi Markaziy bankning pul-kredit siyosati vositalari yordamida iqtisodiyotni tartibga soluvchi organ sifatidagi maqomini shakllantirishda muhim voqea bo’ldi. 1996 yilda «Banklar va bank faoliyati to’g’risida»gi qonunning yangi taxrirda qabul qilinishi banklarning maqomi, maqsad va vazifalari hamda faoliyat ko’rsatish shartlarini aniq belgilagan holda tijorat banklarining barqaror faoliyat ko’rsatishi uchun huquqiy asos yaratdi. O’zbekistonning kuchli bank tizimini shakllantirishda mamlakat hukumati banklarning bozor iqtisodiyotida tutgan o’rnini chuqur tushungan holda ushbu sohaga e'tiborini alohida qayd etib o’tish lozim. Isloxotlarning dastlabki davridan boshlab, banklar 4 yil muddatga bir qator soliqlardan ozod etila boshlandi. Soliqlardan ozod etilgan mablag’lar banklarga zamonaviy infratuzilmani shakllantirishga imkoniyat yaratdi. 1993 yil may oyida O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni qabul qilinishidan so’ng, Markaziy bank valyutani tartibga solish masalalari bo’yicha yangi me'yoriy-huquqiy bazani ishlab chiqdi. Valyuta operatsiyalari bo’yicha qonun bazasini tashkil qilish va amalga oshirishda qisqa vaqt mobaynida O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan bir qancha ishlar amalga oshirildi. Valyutani tartibga solish muhitini huquqiy bazasini tashkil qilish joriy iqtisodiy ahvolini tahlili natijalarida amalga oshirilayotganligini uning o’ziga xos xususiyati bo’lib ajralib turadi. Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan xorijiy valyutaning oldi-sotdi operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari; ichki valyuta bozorini mexanizmini ishlab chiqish; respublika hududida xorijiy kapital ishtirokida xorijiy banklarni tashkil qilish, ro’yxatdan o’tkazish va akkreditatsiyalash qoidalari; xorijiy valyutada operatsiyalarni amalga oshirish uchun tijorat banklariga litsenziya

berish qoidalari; rezident va norezident - yuridik va jismoniy shaxslarning xorijiy valyutada hisobvaraqlarini ochish va ishlash qoidalari; huquqiy va jismoniy shaxslarga O’zbekiston hududidan tashqarida hisobvaraqlarini ochish qoidalari; respublika hududida valyuta operatsiyasi bilan bog’liq kassa operatsiyalarini amalga oshirish qoidalari; bank tashkilotlarida valyuta qimmatliklari bilan bog’liq kassa operatsiyalarining tartibi va boshqa savollarni o’z ichiga olgan me'yoriy hujjatlarni tahlil etish natijasida ekanligini ta'kidlash - O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki, o’z valyuta siyosatini davlat manfaatlaridan kelib chiqqan holda, valyuta munosabatlarini va valyuta bozorini erkinlashtirishga bosqichma- bosqich amalga oshirayotganligi kurinadi. Hozirgi kunga kelib, mamlakatdagi iqtisodiy jonlanishini inobatga olgan holda, va ayniqsa, mamlakatga chet el investitsiyalarini jalb etish jarayonini rivojlantirish maqsadida mavjud valyuta cheklashlarni kamaytirish yo’li bilan valyuta munosabatlarini va valyuta bozorini erkinlashtirish lozim. Valyuta bozorini erkinlashtirish va vakolatli banklarni valyuta munosabatlarini rivojlantirishdagi amalga oshiriladigan vazifalarini aniq belgilab olish - milliy valyutaning to’la konvertirlanishiga olib keladigan asosiy chora-tadbirlardan biridir. Keyingi yillarda, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankning tashqi aloqalari doirasi ancha kengayib, xalqaro moliya tashkilotlari va yirik xorijiy banklar bilan o’zaro foydali hamkorlik yanada rivojlandi. Xususan, XVF tomonidan xalqaro andozalarga mos ravishda bank qonunchiligini yaratish, buxgalteriya hisobining yangi hisobvaraqlar rejasini ishlab chiqish, yangi hisob va hisobotlarni kiritish, shuningdek, to’lov tizimini takomillashtirish masalalari hamda mutaxassislarni ukitish va kasbiy malakasini oshirish bo’yicha yordam berildi. 3. VALYUTA SIYOSATI DOIRASIDAGI ASOSIY OPERATSIYALAR VA UNING HUQUQIY ASOSLARI Valyuta siyosatini amalga oshirish uchun ob'ektiv asos bo’lib, tashqi savdo, kapitallar va kreditlaming harakati xizmat qiladi. Xalqaro mehnat taqsimotining yuzaga kelishi va rivojlanishi eksport-import operatsiyalarining yuzaga kelishiga

va takomillashishiga asosiy sabab bo’ladi. Valyuta operatsiyalarining keng ko’lamda rivojlanishi markaziy banklarga ushbu bozorda erkin harakat qilishga va ayni vaqtda ularni tartibga solishga imkon yaratdi. Markaziy bankning valyuta operatsiyalarini amalga oshirishga imkon beruvchi bir qator asoslar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin: a) Markaziy bankning yetarli miqdorda oltin-valyuta zahiralariga ega bo’lishi. Amaliyotdan ma'lumki, ko’pchilik rivojlangan davlatlarda, xususan, AQSH, Germaniya, Avstriya, Buyuk Britaniyada davlatga tegishli barcha oltin-valyuta zahiralari Markaziy (Federal Zaxira) bankning balansiga o’tkazilgan. Markaziy bankning vazifasi ushbu zahiralardan oqilona foydalanish bilan birgalikda ularning hajmini oshirib borish hisoblanadi. Demak, u o’z balansida chet el valyuta zahiralariga suyangan holda, hukumat tomonidan belgilangan valyuta siyosati doirasidagi barcha operatsiyalarni amalga oshiradi. Masalan, valyuta interventsiyasini amalga oshirish uchun valyuta kursining keskin tebranishlariga barham bera oladigan miqdorda likvidli mablag’larga ega bo’lishi lozim (Angliya Markaziy banki ana shu maqsadga xizmat qiluvchi 40 mlrd. AQSH dollaridagi zahiraga ega). b) Markaziy bankning xorijiy mamlakatlarning banklari bilan keng tarmoqli vakillik munosabatlarining mavjudligi. Markaziy bankning xalqaro valyuta bozorlaridagi barcha operatsiyalari uning o’z milliy va xorijiy valyutalardagi vakillik hisobvaraqlari orqali amalga oshiriladi. Har bir valyuta turiga bittadan vakillik hisobvaragi ochiladi va Markaziy banklar boshqa mamlakatlarning Markaziy banklarida o’z huquqiy holatidan kelib chiqqan holda, erkin tarzda vakillik schetlarini yuritishga xaklidirlar. Hozirgi kunda, Markaziy banklar xalqaro valyuta bozorlarida tijorat banklari bilan raqobat kila olmaydilar. Tijorat banklari, har yili ulkan miqdordagi mablag’larni valyuta kursining o’zgarishini chamalash, valyuta risklarini boshqarish maqsadlariga sarflaydilar. Buning ustiga, Markaziy banklar bevosita tijorat

tizimlari bilan kredit, hisob-kitob xizmati ko’rsatish operatsiyalarini rivojlantirish imkoniyatini cheklaydi. Bunga sabab, ular tijorat tuzilmalariga xizmat ko’rsatmaydilar. Markaziy bankning dilerlariga, odatda, vakillik hisobvaraqlarining qoldigi minimal bo’lishi kerak, degan majburiy shart qo’yiladi. Yuqorida keltirilgan omillarning mavjudligi ana shu shartlar bajarilishini takozo qiladi. v) Markaziy bankka valyuta operatsiyalarini amalga oshirish tartibini belgilab beruvchi me'yoriy hujjatlarning mavjudligi. Respublikada «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi, «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, Prezident Farmonlari va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, Markaziy bankning valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun huquqiy asos bo’lib xizmat qiladi. Xususan, «O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida»gi Qonunning VI bobida valyutani tartibga solish va xalqaro zahiralarni boshqarish masalalari belgilab berilgan. Ushbu me'yoriy hujjatlarga muvofiq, Markaziy bank rasmiy valyuta munosabatlarini tartibga soluvchi davlat organi sifatida faoliyat ko’rsatadi. U o’z balansidagi rasmiy oltin-valyuta zahiralarini mustaqil tarzda boshqarish huquqiga ega va, ayni vaqtda, ularni samarali tarzda boshqarish yuzasidan ham javobgardir. g) Chet el valyutalari bilan savdo qilishda mavjud bo’lgan savdo an'analariga rioya qilish. Xalqaro valyuta savdosidagi qonunlarda yoki shartnomalarda belgilab qo’yilmaydigan, ammo hamisha unga rioya qilinadigan ma'lum an'analar yuzaga keldi. Kundalik amaliyotda qo’llaniladigan ana shunday muhim an'analar toifasiga quyidagilarni kiritish mumkin: 1) Spot bitimlari bo’yicha valyutalarni 2 ish kuni mobaynida o’tkazish. Ushbu muddatda ulgurmagan tomon, albatta, jarima to’laydi. 1) Kotirovkalarni e'lon qilish. Diler valyuta sotmokchi yoki sotib olmokchi bo’lsa, avvalo, o’zining bankidagi xalqaro ma'lumot tizimidan foydalanadi. U kompyuterning displeyidan xalqaro

valyuta bozorlaridagi kotirovkalarni kuzatishi mumkin. Shundan keyingina valyuta kursi o’ziga ma'kul bo’lgan bankka murojaat qiladi. Qabul qilingan qoida shundan iboratki, hech qaysi diler hech kachon birdan valyutani sotmokchi yoki sotib olmokchi ekanligini aytmaydi. Faqat sotish yoki sotib olish kursini suraydi. Kurslar to’g’risidagi ma'lumotni olgandan so’ng, o’z flkrini izxor qiladi. Bunda bozorda qabul qilingan minimal bitimlar summasi albatta, e'tiborga olinishi kerak. Masalan, 500 ming AQSH dollari, 1 mln. evro, 1 mln. shveytsariya franki bo’lishi mumkin. Amalda valyuta savdosi minimal summadan bir necha barobar yuqori summada amalga oshiriladi. 3) Bitimni yozma tarzdagi shartnomalarsiz amalga oshirilishi. Valyuta savdosi asosan telefon yoki telegraf orqali amalga oshirilgan kelishuvlar asosida amalga oshiriladi. Birjada esa ogzaki tarzda bitimlar tuziladi. Ammo, ularni bajarish tomonlar uchun majburiy bo’lib, ular suzsiz bajariladi. Gap yirik summalar ustida ketayotganligi sababli, bitimlarning imzolanishi darxol hujjatlar bilan tasdiqlanadi. Bu esa ularning ishonchliligini oshiradi. Bitimning imzolanishi quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak: • almashinadigan valyutalarni aniqlash; • kurslarni belgilash; • yirik, ixchamlashtirilgan bitim summasini belgilab olish; • valyutada to’lash, deviz; • valyuta o’tkazilishi lozim bo’lgan manzilni ko’rsatish. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta operatsiyalari, hozirgi kunda, respublika Oliy Majlisi va hukumat tomonidan aniqlangan tangar siyosatning asosiy yo’nalishlariga muvofiq amalga oshirilmoqda. Ta'kidlab o’tish joizki, valyuta savdosida maqsadlilik va ustuvorlilik tamoyiliga ko’proq e'tibor berilmoqda. Ushbu maqsadlarga quyidagilar kiradi: • eksport uchun mahsulot ishlab chiqarish bilan mashgul bo’lgan korxonalar; • chet el investitsiyasi ishtirokidagi korxonalarning O’zbekistonda ishlab chiqarish faoliyati natijasida olgan foydalari va dividendlari;

• respublika iqtisodiyotining yetakchi tarmoqlaridagi ustivor loyihalarda qatnashayotgan korxonalarning so’m mablag’lari; • xalqaro turizm xizmati, xalqaro aloqalar bo’yicha xizmat, xizmat safari va xorijda ta'lim olish bilan bog’liq xarajatlar. Ushbu maqsadlar uchun, valyuta savdosini amalga oshirish tartibi faqat O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Shunday qilib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta operatsiyalarini amalga oshirish uchun zarur bo’lgan barcha asoslarga ega. Shu narsani alohida ta'kidlab o’tish joizki, mamlakat oltin-valyuta zahiralarining Markaziy bank balansida turishi, mamlakat Markaziy bankining moliyaviy jihatdan barqarorligini namoyon qiladi. Chunki, odatda, Markaziy bank davlatning tashqi qarzini to’lash bilan bog’liq barcha operatsiyalarga o’z vaqtida xizmat ko’rsatish, shuningdek, xalqaro operatsiyalar bo’yicha hisob-kitoblarni ta'minlash uchun ma'sul. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosati doirasida amalga oshiradigan asosiy vazifalardan biri mamlakatda tijorat tusidagi valyuta operatsiyalarini rivojlantirish uchun qulay muhit yaratish hisoblanadi. Hozirgi kunda, muddatli operatsiyalarni rivojlantirish juda dolzarb va murakkab masala bo’lib qolmoqda. Buning uchun esa, valyuta bozorini rivojlantirish zarur. Chunki, har qanday turdagi valyuta operatsiyasi - svop, forvard, valyutaviy optsionlar va fyucherslar bilan bog’liq operatsiyalar, pirovardida, spot bozorining likvidliligiga bog’liq. Agar, valyuta birjasida va birjadan tashqari valyuta bozorida erkin ayirboshlanadigan valyutalar bo’yicha to’liq likvidlilik ta'minlansa, ya'ni barcha talablar muvofiq ravishda o’z vaqtida qondirilsa, bu milliy valyuta - sumning qadrini oshirishga xizmat qiladi . Bunda, shu narsani alohida ta'kidlab o’tish joizki, respublikada ichki valyuta bozorini rivojlantirish uchun hukumat tomonidan tadbirlar amalga oshirildi. Xususan, qabul qilingan qarorlarga muvofiq, 1997 yil 1 yanvardan boshlab, korxona va tashkilotlaming markazlashmagan eksportdan tushgan valyuta tushumining muayyan qismini

majburiy sotuvi vakolatli banklarga sotila boshlandi. Birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalar amalga oshirish uchun asosiy manba bo’lib, majburiy sotuvdan tushgan mablag’lardan tashqari vakolatli banklarning erkin ayirboshlanadigan valyutadagi o’z mablag’lari, shu jumladan, taqsimlanmagan foyda, mijozlarning depozitlari va boshqa jalb qilingan mablag’lar hisoblandi. Shu bilan birga, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1998 yil 1 iyuldagi «Birjadan tashqari valyuta bozorini liberallashtirish va yanada rivojlantirish bo’yicha chora- tadbirlar to’g’risida»gi Farmonining chiqish i birjadan tashqari valyuta bozorida operatsiyalaming rivojlanishiga sabab bo’ldi. Mazkur Farmonning chiqishigacha bo’lgan davrda, respublika valyuta bozorida valyuta operatsiyalarini amalga oshirish huquqiga ega bo’lgan korxonalar sumdagi mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga konvertatsiya qilganlarida Markaziy bank tomonidan o’rnatilgan rasmiy valyuta kursi bo’yicha 12 foiz miqdorida marja undirib olinardi. Ushbu Farmon chiqqandan keyin birjadan tashqari valyuta bozorida konvertirlash jarayoni talab va taklif orqali aniqlanadigan kurs orqali amalga oshiriladigan bo’ldi. Shu bilan birga, xali birjadan tashqari valyuta bozorini yanada rivojlantirish bo’yicha bir qator hal qilinishi nixoyasiga etmagan masalalar turibdi. Xususan, birjadan tashqari valyuta bozorining likvid mablag’larga bo’lgan ehtiyoji to’la qondirilmayapti. Ushbu muammoni hal etish uchun vakolatli banklarning eksportga ishlovchi korxonalar hisoblanadigan mijozlari tomonidan valyuta tushumlarini ko’plab respublikaga olib kelishlari uchun ularning faoliyatini maksimal darajada rag’batlantirish lozim. 4. VALYUTA KURSINING NAZARIY ASOSLARI Valyuta ayirboshlash kursi mamlakat iqtisodiyotini boshqa mamlakatlar bilan bog’lovchi asosiy omillardan biridir. Nominal va real ayirboshlash kursi kabi ikkita ayirboshlash kursi mavjud. Nominal ayirboshlash kursi - bu ikki mamlakat valyutasining nisbiy narxidir. Real ayirboshlash kursi - bu ikkita mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarning nisbiy narxi. Real ayirboshlash kursi

nominal kurs va tovarlarning milliy valyutadagi narxiga bog’liq bo’lib quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: R = e • P / P* Bunda, e - nominal ayirboshlash kursi, P - bitta mamlakatdagi narxlar darajasi, P* - esa boshqa mamlakatdagi narxlar darajasini ifodalaydi. Bunda : e = R • P* / P Erkin suzib yuruvchi ayirboshlash kursi shart-sharoitidagi valyuta bozorini ko’rib chikamiz. Bunda masalan, real ayirboshlash kursi 1 ga teng bo’ladi, chunki valyutaga bo’lgan talab va taklif erkin raqobat qonunlari hisobiga tartibga solinadi. Ushbu modelning sofligi uchun xalqaro kreditlash, xorijdan mablag’ jalb qilish va shuningdek, valyuta chayqovchiligi mavjud emas, deb tasavvur kilaylik. Ushbu talab, xorijiy valyutadan faqat tovar va xizmatlarni eksport va import qilishga oid savdo bitimlarida foydalanilishini nazarda tutadi. Maxsulot import qiluvchilar o’zlarining xorijdagi to’lovnomalari bo’yicha to’lovni amalga oshirish uchun chet el valyutasini olishlari lozim. Xususan, import, xorijiy valyutaga bo’lgan talab manbai bo’ladi. Eksport esa, bundan farqli ravishda uni taklif etish manbaidir. Bozorda eksport tomonidan bo’lgan taklif, importga bo’lgan talab bilan tuknashadi. Bunga asosan, ayirboshlash kurslari o’rnatiladi. 3-chizmada chet el valyutasi bozorining muvozanat holati ko’rsatilgan.

Y o ` qi bo ’ yicha biz ayirboshlash kursini ko ’ rsatamiz . Yoki, xorijiy valyutaning, ushbu holatda AQSH dollarining sumdagi narxini ko’rsatamiz. Tegishli tarzda, ushbu chizmadagi ayirboshlash kursining o’sishi milliy valyutaning arzonlashuvi, kursning pasayishi esa, milliy valyutaning qimmatlashuvini bildiradi. X - o`qi chet el valyutasi miqdorini aks ettiradi. S - uning taklifi esa, eksportdan tushgan milliy valyutadagi daromadlarning umumiy qiymatini aks ettiradi. M - talab esa, importning milliy valyutadagi umumiy qiymatini aks ettiradi. Erkin suzib yuruvchi valyuta kursi - valyuta bozorini muvozanat holatiga keltiruvchi narx bo’ladi (3-chizmadagi E nuqta). Ichki va tashqi narxlar darajasi doimiy bo’lsa, mamlakat valyutasi arzonlashgan holda xorijda mamlakatning mahsulotlariga bo’lgan narxlar tushib ketadi va ularga bo’lgan talab oshadi. Tegishli ravishda eksport xarajatlari ham oshib ketadi. Import xarajatlari esa, kamayadi. Xususan, milliy valyuta kursining boshqa mamlakatlar valyutalariga nisbatan kursining pasayishi mahsulot eksport qiluvchilar uchun foydalidir, kursning oshishi esa, import qiluvchilarga foydali bo’ladi. Mamlakatning YAIM hajmi o’sib borayapti, deb tasavvur kilaylik. Bu esa, aholi daromadlari miqdori va shu bilan birga importga bo’lgan talabning ham oshishiga olib keladi. Bunda M egri chizigi Ml holatiga o’zgaradi (4-chizma). Ushbu holatda boshlangich ayirboshlash kursida importga bo’lgan talab EI nuqtasiga

o’tadi. Ammo, eksportdan kelayotgan daromadlar xali ham E nuqtasiga muvofiq keladi. Import xarajatlari va eksportdan olingan daromadlar E2 o’rtasidagi farqlar chet el valyutasiga bo’lgan talabning ortiqchasini aks ettiradi. Agarda, Markaziy bank ushbu jarayonga aralashmasa, bu holda valyuta kursi mustaqil ravishda tartibga solinadi. U o’sib borgan holda E2 nuqtasida yangi muvozanatga keladi. Valyuta siyosati valyuta kurslari tizimini tanlash va valyuta operatsiyalari amalga oshiriladigan kursni belgilashdan iboratdir. Mamlakatda amalga oshiriladigan valyuta siyosati, unda mavjud bo’lgan mahalliy valyutada ifodalangan narxlar tashqi bozorlarda sotilishi mumkin bo’lgan tovarlar (eksport mahsulotlari) va ichki bozor ehtiyojlariga (eksportga mo’ljallanmagan tovarlar)ni ishlab chiqarish uchun mo’ljallangan tovarlar o’rtasidagi narxlar nisbatiga ta'sir ko’rsatadi. Bundan tashqari, ushbu siyosat ichki bozordagi narxlarning umumiy darajasiga ta'sir ko’rsatadi. Shu tufayli, tanlangan valyuta kurslari tizimi va belgilangan valyuta kursi narxlarni rag’batlantiruvchi omil sifatida mamlakat iqtisodiyotiga keng darajada ta'sir ko’rsatadi. Valyuta siyosatini belgilashda mamlakat iqtisodiyoti tuzilmasi va unda mavjud tizimlarning o’ziga xos xususiyatiga katta e'tibor qaratilishi lozim. Shu tufayli, jahon tajribasidan kelib chiqqan holda Markaziy banklar valyuta kurslari tartibining quyidagi turlaridan foydalanishadi:

• qat’iy belgilab qo’yilgan valyuta kursi (yagona valyuta yoki valyuta savatchasi asosida aniqlanadi); • talab va taklif ta'siri ostida sun'iy (stixiyali) ravishda vujudga keladigan erkin suzub yuruvchi valyuta kursi; • «pogonali» valyuta kursi; • ko’p xilli valyuta kurslari tizimi; • ikkiyoqlama valyuta kursi. 1993 yilning noyabr oyida O’zbekiston Respublikasi muomalaga sum-kupon - o’z milliy valyutasiga o’tilish davrida foydalanishga mo’ljallangan oraliq pul birligini kiritdi. Muomalaga sum-kupon kiritilishi bilan valyuta kursi siyosatini amalga oshirish zaruriyati tugildi. Iqtisodiy islohotlaming boshlangich davrida va usha vaqtda mavjud bo’lgan iqtisodiy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda boshqariladigan suzib yuruvchi tartibotda bosqichma-bosqich devalvatsiya qilish varianti O’zbekiston uchun eng optimal usul deb topilgan edi. Ayirboshlash kursini belgilashda muomaladagi pul massasi hajmi va boshqa makroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisobga olingan edi. Hozirgi kunda, valyuta kurslarini tartibga solishda bir qancha muammolar mavjud bo’lib, ular yagona valyuta kursining mavjud emasligi bilan bog’liqdir. Jumladan, chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirishda quyidagi kurslar yuzaga kelganligini ko’rish mumkin: • O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy kursi. Buxgalteriya hisobi, bojxona va va boshqa to’lovlar maqsadida, shu jumladan, mahsulot eksport qiluvchi korxonalar tomonidan Markaziy bankka va vakolatli banklarga chet el valyutasidagi tushumdan majburiy tarzda sotuvni amaga oshirishga doir operatsiyalarda qo’llaniladi. • O’zbekiston Respublikasi Valyuta birjasi savdolarida belgilanadigan birja kursi. Ushbu kurs bo’yicha markazlashgan valyuta manbalari hisobidan hukumatning valyuta kreditlari va hukumat kafolati ostida olingan chet el valyutasidagi kreditlarni to’lash, elchixonalarga sarflanadigan xarajatlar, xalqaro tashkilotlarga a'zolik badallarini to’lash, hukumat topshiriqlari bilan

chet elga xizmat safari xarajatlari uchun so’m mablag’larini erkin ayirboshlanadigan valyutaga konvertirlashishi ta'minlanadi. 3- jadval O’zbekiston Respublikasida mavjud valyuta ayirboshlash kurslari o’rtasidagi nisbat va uning o’zgarishi Yillar, oylar 1 AQSH dollarining sumdagi o’rtacha kursi Kurslar o’rtasidagi nisbat,rasmiy parallel bozor yillik o’rtacha yillik o’rtacha yillik o’rtacha 1994y. 10,15 23,94 2,36 1995y. 29,86 40,2 1,35 1996y. 40,35 61,6 1,53 1997y. 66,36 146,3 2,21 1998y. 94,50 271,1 2,30 1999y. 124,51 513,2 4,12 2000y. 237,24 769,82 3,24 2001y. 423,96 1069,73 2,52 2002y. oylik choraklik oylik choraklik oylik choraklik Yanvar 689,40 692,39 1521,90 1477,69 2,21 2,13 Fevral 693,55 1492,14 2,15 Mart 694,23 1419,03 2,04 Aprel 701,38 720,22 1433,33 1325,65 2,04 1,84 May 718,87 1381,61 1,92 Iyun 740,41 1162,00 1,57 Iyul 756,11 111,92 1197,10 1177,77 1,58 1,53Avgust 767,39 1219,10 1,59 Sentyabr 792,27 1117,10 1,41 Oktyabr 847,34 1159,03 1,37 10 oylik o’rtacha 740,10 1310,23 1,77 Shuningdek, korxonalar tomonidan investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan bog’liq zamonaviy chet el texnologiyalari, asbob-uskunalar, butlovchi qismlar va extiyot qismlarni sotib olish ham shunga kiradi. • Vakolatli banklar tomonidan o’rnatiladigan ayirboshlash kursi. Ushbu kurs bo’yicha birjadan tashqari valyuta bozorida bush valyuta resurslarining sotuvi

amalga oshiriladi. Markaziy bank litsenziyalari egalari bo’lgan - korxonalar va ayirboshlash shoxobchalari orqali jismoniy shaxslarga chet el valyutasi sotuvi ham ushbu kurs bo’yicha amalga oshiriladi. • Parallel bozordagi - nazorat qilinmaydigan bozorda jismoniy shaxslar tomonidan valyuta-ayirboshlash operatsiyalari amalga oshirilganda qo’llaniladigan norasmiy kurs. Valyuta kurslari o’rtasidagi farq katta bo’lsa, ko’p xilli valyuta kurslari tartiboti (rasmiy, tijorat, parallel) valyuta daromadlarini notekis tarzda qayta taqsimlanishiga olib keladi (ayni paytda respublikada amalda yuqoridagi kurslarning uchtasi mavjud). Yuqorida keltirilgan 3- jadval ma'lumotlarida O’zbekistondagi rasmiy valyuta kursi bilan parallel bozor kursi farqi aks etirilgan. Ushbu muammoning bir qator masalalar bilan bog’liqligi va uni hal etishning murakkabligi shu bilan ifodalanadiki, unga ko’ra rasmiy kursni devalvatsiya qilish asosida ko’p xilli valyuta kurslarini tugatish texnikaviy qayta qurish va qayta tashkil etish vaqtida asbob-uskuna, butlovchi qismlar va xom-ashyo importiga qattiq bog’lanib qolgan korxonalarning moliyaviy ahvolini qiyinlashtirib kuyishi mumkin. Ushbu xol sanoatlashish va qisqa hamda uzoq muddatli istiqbolda kutilayotgan iqtisodiy o’sish sur’atlarini susaytirib kuyishi mumkin. Ayirboshlash siyosatining tutgan o’rni shuningdek, bozor tizimlari va moliyaviy bozorlaming rivojlanganligiga bog’liqdir. Agarda, moliyaviy bozorlar yaxshi rivojlanmagan bo’lsa, ushbu holda chet el valyutasi bozorlari ham kutilgan darajada samarali faoliyat ko’rsata olmaydi va yirik dilerlarning manipulyatsiyalarga ta'sirchan bo’ladi. Natijada, Markaziy bank interventsiya siyosatini amalga oshirishga majbur bo’ladi va oxir-oqibatda oltin-valyuta zahiralari kamayishi xavfi tug`iladi. Ushbu shart-sharoitlarda tartibga solina-digan ayirboshlash kursi doirasidagi makrosiyosat yuritish, valyuta bozorini erkinlashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlarni ko’rish maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda, valyuta kursining birxillashtirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy valyuta konvertirlanishini joriy etish va mamlakat eksport saloxiyatini oshirish nuqtai- nazaridan ushbu vazifa muhim ahamiyatga egadir.

XALQARO JORIY OPERATSIYALAR BO`YICHA MILLIY VALYUTANI KONVERTIRLANISHI TALABLARI Xalqaro valyuta fondi haqidagi Kelishuvining VIII moddasi ushbu tashkilot azolariga quyidagi talablarni qo’yadi: • XVFga a'zo birorta mamlakat, Fondning tasdig’isiz, xalqaro joriy operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha to’lovlarga cheklov o`rnatmaydi; • har qanday a'zo-mamlakat valyutasini ishlatish bilan amalga oshiriladigan valyuta shartnomalari, mamlakat valyuta operatsiyalari qoidalariga zid bo’lsa, mazkur Kelishuvga ko’ra, XVFga a'zo- mamlakatlarining hech biri hududida bunday operatsiyalarni amalga oshirish ta'minlanmaydi; • XVFga a'zo birorta mamlakat va uning fiskal agentlari hech qanaqa diskriminatsion valyuta kelishuvlarida ishtirok etmaydi hamda turli xil almashuv kurslari amaliyotini qo’llashga ruxsat bermaydi; • fond XVFga a'zo-mamlakatdan o’z ishini yuritishda zarur bo’lgan axborotlarni talab qilishi mumkin. Jumladan, mamlakat haqida quyidagi minimum pozitsiyalar bo’yicha ma'lumotlarni: o mamlakat va xorijdagi rasmiy avuarlar (oltin va xorijiy valyutadagi); o oltinni qazib olish, olinadigan va yo`naltiriladigan mamlakatlar bo’yicha eksport va importi; o olinadigan va yo’naltiriladigan mamlakatlar bo’yicha eksport va import umumiy hajmi; o tashqi to’lov balansi va boshqalar. • XVFga a'zo-mamlakatlar ishtirokida o’zaro manfaatdor tuzatishlar kiritish maqsadida konsultatsiya qilish orqali, XVFga a'zo-mamlakat alohida olingan, yoki vaqtincha yuzaga kelgan ayrim holatlarda, valyuta operatsiyalarini amalga oshirish bo’yicha cheklovlarni kiritish yoki saqlash vakolatini kulga kiritishi mumkin;

• har bir a'zo-mamlakat Fond va boshqa a'zo-mamlakatlar bilan, mazkur mamlakatning zahira aktivlari nisbatan siyosati, xalqaro holatini, xalqaro nazoratini amalga oshirishni takomillashtirish vazifalariga zid kelmasligini ta'minlash bo’yicha majburiyat oladi; Joriy to’lovlar bo’yicha konvertirlash majburiyatini olgan mamlakat, kapital o’tkazmalaridan farqlanuvchi quyidagi maqsadlarda o’tkaziladigan to’lovlar bo’yicha ta’qiqlarni o’rnatish huquqiga ega emas (fond tasdig’isiz): • tashqi savdoni amalga oshirish bo’yicha barcha to’lovlar, boshqa joriy faoliyat, shu jumladan, xizmatlar, shuningdek, qisqa muddatli bank mexanizmlari bilan bog’liq odatiy ishlar; • ssudalar bo’yicha foiz ko’rinishidagi to’lovlar va boshqa investitsiyalardan sof daromadlar ko’rinishidagi to’lovlar; • ssudalarni qaytarish hisobvaragi bo’yicha me'yoriy summalar, yoki to’g’ri investitsiyalarning amortizatsiya hisobvaragiga to’lovlar; • xorijdan oilaning joriy xarajatlari uchun me'yoriy xususiy o’tkazmalar summasi. Manfaatdor a'zo-mamlakatlar bilan o’tkaziladigan konsultattsiyalardan so’ng, Fond ma'him operatsiyalarni joriy operatsiyalarga, yoki kapital bilan bog’liq operatsiyalarga tegishliligini o’rnatadi. XVFga a'zo-mamlakatlar VIII modda bo’yicha majburiyatlarni olmasdan oldin, XIV modda bo’yicha imkoniyatdan foydalanishlari mumkin. Unga muvofiq, mamlakat Fondga a'zo bo’lib kirgunga kadar, o’zgaruvchan holatga muvofiq ravishda xalqaro joriy operatsiyalar bo’yicha, mablag’lami o’tkazish va to’lash bo’yicha cheklovlarni saqlab qolishlari mumkin. Bunday holatlarda, mamlakat valyuta tartibini yomonlashtirmaslik va qo’shimcha valyuta cheklovlarini joriy kilmaslik majburiyatini oladi. Manba: ekonomicheskoe obozrenie, avgust 2002. WWW.CER.UZ (doklad TsEI "Analiz sostoyaniya valyutnogo rinka i perexod k tekushchey konvertiruemosti natsionalnoy valyuti").

5. VALYUTA SIYOSATI VA UNING ASOSIY SHAKLLARIDAN PUL MUOMALASINI TARTIBGA SOLISHDA FOYDALANISH Markaziy bankning valyuta siyosati pul-kredit siyosatining asosiy klassik instrumentlaridan biri hisoblanadi. Jahon banklari amaliyotidan shu narsa ma'lumki, Markaziy bankning valyuta siyosati, asosan, quyidagi: hisob stavkasini o’zgartirish, valyuta interventsiyasi, devalvatsiya, revalvatsiya, valyuta zahiralarini diversifikatsiya qilish shakllarida namoyon bo’ladi. Har bir davlat, o’z iqtisodiy sharoitlaridan, xalqaro iqtisodiy munosabatlarining «ochiklik» darajasidan kelib chiqib valyuta interventsiyasini, o’z vazifalariga moslab amalga oshiradi. Eng qisqa muddatli sharoitda, Markaziy banklar har kungi valyutaviy tebranishlarning oldini olish maqsadini bozorning texnik ko’rsatkichlari holatiga yo’naltirilgan holatda amalga oshiradilar (masalan, sotuvchi va xaridor kurslari o’rtasidagi farq). Qisqa muddatli istiqbolda hukumat, ko’pincha «shamolga tayanch» (lean against the vvind) taktikasini qo’llaydi, bu taktika chegaralangan boshqaruvchilik qarama- qarshiligida namoyon bo’ladi . Masalan, shu narsa aniq belgilangan bo’lishi mumkin: kursni biror ma'lum soat va kun davomida uzrapishi qarama-kapshi operatsiya o’tkazishni talab qiladi. Ba'zan, hukumat interventsiya yordamida muhim iqtisodiy masalani hal qilishda yoki saylov oldi tadbirlarida yutib chiqishda foydalanadi. Valyutaviy qarama-qarshilik (nomutanosiblik)ning kuchayishi, valyuta kursini interventsiya yordamida tartibga solishning samarasiz o’rinishlari va shu kabi holatlar, xatto rivojlangan mamlakatlar, masalan, Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida bo’lib o’tgan moliyaviy inqirozlar - bu davlatlar tomonidan XVFini qayta qurish bo’yicha yangi takliflar kiritishga sabab bo’lmoqda. Ko’pgina davlatlar (asosan rivojlanayotgan mamlakatlar) valyuta- moliya masalalari bo’yicha yuqori darajadagi konferentsiya o’tkazishni talab qilmoqdalar. XVFga doimiy ravishda hamma tomonlarning kizikishlarini e'tiborga olgan holda uning mexanizmlarini o’zgartirish haqidagi takliflar

kiritilmoqda. Masalan, kiritilayotgan takliflardan biri yetakchi valyuta kurslarini o’rtacha tortilgan indeksi tebranishlari chegarasini o’rnatishdir. Valyuta sohasidagi hamkorlik bo’yicha katta voqea sifatida yil Parijdagi «Luvr kelishuvi»ni ko’rsatish mumkin. Etakchi rivojlangan mamlakatlar valyuta barqarorligiga erishish va birinchi galda AQSH dollari bilan bog’liq muammoni hal etish masalasiga qattiq kirishganliklarini bildilar. Umuman olganda, 1987 yil valyuta interventsiyasini o’tkazish darajasi bo’yicha rekord ko’rsatkichni namoyon qilgan yil bo’ldi. Bu interventsiyalar G’arbning yirik Markaziy banklarining kelishuvi asosida va alohida yakka o’zlari o’tkazgan interventsiyalardan iborat edi. Bu vaqtda, endi gap AQSH dollari kursini ushlash haqida ketmoqda edi, sababli, amerika valyutasi faol sotib olinmoqda edi. Buning natijasi sifatida 1986 yilning avgust oyidan 1987 yilning avgustigacha Germaniya, Yaponiya va Buyuk Britaniya oltin - valyuta zahiralarining 63 mlrd. AQSH dollariga o’sganini ko’rsatish mumkin (75 foiz - o’sish). Bu vaziyat kuzga kurinadigan yutuq va foyda olib kelmadi, 1987 yilning ko’zida ruy bergan birja inqirozi esa, markaziy banklarning hamma o’rinishlarini yo’qqa chiqardi. 4- j a d v a l Oltin-valyuta zahiralari yirik hajmda bo’lgan ba'zi bir davlatlar ro’yxati (mlrd. AQSH dollarida) Chet el valyutasi Valyuta va oltin 1990 1996 1997 1990 1996 1997 Rivojlangan mamlakatlar: 589,1 789,2 777,2 895 1065,5 1023,4 Yaponiya 78,5 216,6 221,1 87,8 225,6 229,2 AQSH 72,3 64,0 56,8 173,1 160,7 144,3 Germaniya 67,9 83,2 80,8 104,5 118,3 112,6 Ispaniya 51,2 57,9 63,4 57,2 63,7 68,6 Italiya 62,9 45,9 42,2 88,6 70,6 64,5 Shveytsariya 29,2 38,4 35,0 61,3 69,2 62,9 Frantsiya 36,8 26,8 29,0 68,3 57,0 56,4 Gollandiya 17,5 26,8 27,7 34,4 39,6 36,1 Norvegiya 15,3 26,5 28,5 15,8 27,0 28,8 Avstriya 9,4 22,9 20,6 17,2 26,8 24,0 Rivojlanayotgan mamlakatlar: 318,2 780,1 842,4 373,3 838,6 895,0 Xitoy 29,6 107,0 122,8 34,5 111,7 127,1

Tayvan 72,4 88,0 90,0 77,7 93,0 94,6 Singapur 27,7 76,8 80,7 27,7 76,8 80,7 Gonkong 24,6 63,8 67,6 24,6 63,8 67,6 Braziliya 7,4 58,3 55,8 9,2 59,7 57,2 Janubiy Koreya 14,8 34,0 34,0 14,9 34,2 34,2 Tailand 13,3 37,7 31,4 14,3 38,6 32,2 Indiya 1,5 20,2 25,7 5,6 24,9 30,0 Malayziya 9,8 27,0 26,6 10,7 27,9 27,4 Meksika 9,9 19,4 23,8 10,2 19,5 23,9 «Luvr kelishuvi» iqtisodiyot va pul-kredit siyosatini muvofiqlashishiga olib kelmadi, chunki unda hisob stavkasini o’zgartirish kelishuvi doirasidan chetga chiqilmadi hamda AQSH davlat byudjeti taqchilligi muammosini hal etish masalasi va xalqaro to’lovlarni balanslashtirilmaganligiga erishilgani yo’q. Oxirgi yigirma yil davomida valyuta siyosatidagi barqaror holatni olib borish maqsadida hamda o’z valyutalarining kuchli pozitsiyasini ushlash uchun bir qancha rivojlangan va shunisi kizikarliki, rivojlanayotgan mamlakatlar ham yigayotgan oltin-valyuta zahiralarining ko’payishi bilan izohlash mumkin. Oltin va valyuta zahiralarining yetarliligi bir qancha Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlarida yuz bergan moliyaviy inqiroz paytida interventsiya qilishga asosiy manba bo’lib xizmat qildi. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki haqidagi qonunning 42-moddasida xalqaro zahiralar to’g’risida quyidagicha qayd etib o’tilgan: «Markaziy bank o’zining balans hisoblarida O’zbekiston Respublikasining xalqaro zahiralarini shakllantiradi. Bu zahiralar quyidagilarni: • oltin va boshqa qimmatbaho metallarni; • naqd chet el valyutasini; • chet el banklarida, xalqaro moliya tashkilotlarida hisobvaraqlar va depozitlarda bo’lgan chet el valyutasi qoldiqlarini; • chet el hukumatlari, banklari va xalqaro moliya tashkilotlari chiqargan yoki kafolatlangan chet el valyutasidagi qimmatli qog’ozlarni o’z ichiga oladi.

Markaziy bank O’zbekiston Respublikasining monetar hamda valyuta siyosatini amalga oshirish uchun, shuningdek, xalqaro operatsiyalar bo’yicha hisob- kitoblarni ta'minlash uchun yetarli bo’lgan darajada xalqaro zahiralar saqlab turilishiga yordam beradi. Mamlakat valyuta siyosatini takomillashtirish quyidagi vazifalarni samarali bajarishga ko’p jihatdan bog’liq: 1. Markaziy bankning pul-kredit instituti sifatida iqtisodiyotdagi mavqei avvalo, uning banknota emissiyasi sohasidagi monopol mavqei va pul-kredit siyosatining ta'sirchanligi bilan belgilanadi. Bu esa, o’z navbatida, hal qiluvchi darajada Markaziy bankning hukumatdan mustaqilligiga bog’liq. 2. Markaziy bankning valyuta siyosati doirasidagi bajaradigan barcha operatsiyalarini 3 asosiy turi mavjud, ya'ni: a) valyuta interventsiyasini boshqarish bilan bog’liq operatsiyalar; b) rasmiy oltin-valyuta zahiralarini boshqarish bilan bog’liq operatsiyalar; v) hukumatning tashqi qarzini to’lash bilan bog’liq operatsiyalar. Yuqoridagi paragraflarda amalga oshirilgan tahlil natijalari shuni ko’rsatadiki, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining ta'sirchanligini oshirish borasida bir qator muammolar mavjud va ularni hal qilish dolzarb masalalardan biri bo’lib turibdi. Markaziy bankning valyuta siyosatining ta'sirchan-ligini oshirish maqsadida quyidagi vazifalarni hal qilish lozim: 1. Hukumatning tashqi qarzini to’lash bilan bog’liq operatsiyalarni to’liq Markaziy bank ixtiyoriga berish. Ushbu masala hal qilinmasa, Markaziy bank valyuta mablag’lari harakatini pul massasiga ta'siri bilan bog’liq jihatlarini to’liq nazorat qilish imkoniyatiga ega emas. Shu narsa yaqqol ko`rinib turibdiki, Markaziy bank hukumatning tashqi qarzini to’lash bilan bog’liq valyuta mablag’larining harakatida bevosita ishtirok etish huquqiga ega emas. Hukumatning o’zini moliyalashtirish manbalariga ega ekanligi markaziy bankning ushbu jarayondagi ishtirokini cheklab qo’yadi.

Buning ustiga, hukumatning tashqi qarzini to’lashda manba bo’lib xizmat qiluvchi Respublika Valyuta Fondi Tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy bank xuzuridadir. Rivojlangan xorijiy davlatlarda, xususan, AQSH, Germaniya, Avstriya Markaziy bankning hukumatning tashqi qarzini to’lashdagi ishtiroki kattaligini ko’rish mumkin. 2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta siyosati doirasida amalga oshiradigan asosiy vazifalaridan biri - mamlakatda tijorat tusidagi valyuta operatsiyalarini rivojlantirish uchun qulay muhit yaratish hisoblanadi. Hozirgi kunda muddatli operatsiyalarni rivojlantirish juda dolzarb va murakkab masala bo’lib turibdi. Buning uchun esa, joriy bozorni rivojlantirish zarur. Avvalo, Respublika Valyuta Birjasini likvidli-ligini to’liq ta'minlash zarur. Chunki, har qanday turdagi muddatli valyuta operatsiyasi - «svop», «Forvard», valyutaviy optsionlar va fyucherslar bilan bog’liq operatsiyalar pirovard natijada SPOT bozorining likvidliligiga bog’liq. Markaziy bank «GOLD-SVOP» operatsiyalari vositasida SPOT bozorining likvidliligini ma'lum vaqt mobaynida ta'minlab turishi mumkin. Ammo, bunda SPOT bozoridagi likvidlilik doimiy tusga ega bo’lishi lozim. Aks holda «GOLD- SVOP» operatsiyalari jiddiy zarar keltirishi mumkin. Bunda SPOT bozorining likvidliligi yanada pasayib ketishi mumkin. 3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta siyosatining ta'sirchanligini oshirish bilan bog’liq muhim masalalardan biri, iqtisodiyotni chet el valyutalarida kreditlash jarayoniga kumaklashish mumkin. Iqtisodiyotni tarkibiy jihatdan qayta qurish davom etayotgan hozirgi sharoitda chet el valyutalarida kredit olishga talab kuchli. Bu talab esa, o’z navbatida, tijorat banklari tomonidan «spred» darajasini yuqori belgilashga imkon beradi. Bu esa, investitsiya faolligini ma'lum darajada bugib kuyishi mumkin. Lekin, tijorat banklari yuqori darajada foyda olishga erishadilar. Sababi shundaki, ular kichik «spred» bilan kredit oladilar va yuqori darajadagi talabga asoslangan holda

«spred» darajasini oshiradilar. Ana shu holatga barham berish maqsadida Markaziy bank garovli kreditlar mexanizmidan foydalanish kerak. Buning afzalligi shundaki, Markaziy bank tijorat banklarining vakillik hisobvaraqlari qoldiqlarini ma'lum qismini garov sifatida olib, bozor darajasidan past stavkada xorijiy valyutada kredit berish mumkin. Bunda berilgan kredit summasiga egalik qilish Markaziy bank tasarrufida koladi. Shu yo’l bilan Markaziy bank chet el valyutasidagi kreditlarning foiz stavkasiga ta'sir qiladi. Asosiy masalalardan biri, bu erda, garovga olingan summalarga foiz to’lash xususida bo’ladi. Sababi shundaki, bu summalarga bozor stavkasida foiz to’lash kerakmi yoki, undan past stavkada foiz to’lash zarurmi, degan savol tug`iladi. ATAMALARDA TIL MUAMMOSI Turli mamlakatlarda faoliyat yuritayotgan TMKlar o’z mahsulotlarini turli xil tillarda «jarangdor» nomlanishiga erishishga harakat qiladilar, Masalan, «Djeneral Motors» kompaniyasi modellarni «Nova» deb nomlanishi Lotin Amerikasi bozorlarida oson qabul qilinadi, deb uylangan edi. Chunki, ushbu so’z ispan tilida «yulduz» degan ma'noni anglatar edi. Ammo, aholi ushbu modellarni «no va» deb kullay boshladi va bu u ispan tilida «ishlamaydi» degan tushunchani keltirib chiqardi. «Koka-kola» kompaniyasi o’z firma tovarlarini global kenglikda qo’llashga harakat qilardi. Ammo, tez orada «Dayet-Kouk» termini nemis va italyan tillarida kasallar uchun ishlatiladigan dieta, ya'ni u «dieta uchun Koka- kola ichimligi» degan ma'noni bildirishi ma'lum bo’ldi. Shu sababli, ushbu marka AQSH tashqarisida «Koka-kola Layt» (Yengil Koka-kola) nomini oldi. Bir necha yillar davomida Buyuk Britaniyada «Maraton» va «Snikers» plitkali shokolad ishlab chiqaruvchi «Mars» kompaniyasi, ushbu mahsulotlar nomlanishini birlashtirib, yagona xalqaro markani yaratish ustida boshkotirdi. Shuningdek, bu choraga «Snikers» nomlanishini ko’p chilik hollarda, Angliyada ayollarning ichki kiyimini bildiruvchi «nikers» so’zi kabi talaffuz qilinishi ham turtki berdi.

Talaffuz bilan bog’liq yana bir qancha muammolar yuzaga chiqishi mumkin: savdo markasini nomlanishidagi tovush boshqa mamlakat tilida umuman yuk bo’lishi, yoki u ba'zan muomalada qo’llanilmaydigan axloksiz suzni bildirishi mumkin. «Ronald Mak-Donald» Yaponiyada o’zini «Donald Mak-Donald» deb ataydi. Chunki, Yaponlar R xarfini talaffuz etishda kiynalishadi. Marsel Bich (Macel Bich) o’zining firmasi tomonidan ishlab chiqariladigan avtoruchkalarda o’z familiyasidagi oxirgi h xarfini yozishdan voz kechdi. Aks holda, ushbu so’z ingliz tilida noxush ma'no beruvchi suzga aylanib kolardi. Frantsiyaning alkogolsiz roxatbaxsh ichimliklar ishlab chiqaruvchi mashhur «Perve» (Perrier) firmasining ingliz tilida «Pshit»(Pschitt) deb talaffuz qilinadigan mahsulotlari, xaridorlar ishtaxasini ancha tushirib yubordi. «Yunilever» firmasiga koyil kolsa bo’ladi. U muammoning echimini topganga uxshaydi. «Yunilever» o’z trikotaj mahsulotlarini yumshatishda qo’llaniladigan maxsus tovarni kadoklayotganda hech qanaqa nom emas, balki o’zining firma belgisi - o’yinchok ayikcha suratini tushirdi. AQSHda «Snaggl» (Snuggle) deb nomlana boshlagan ushbu mahsulot, Germaniyada Kyushelvaysh (Kuschelvviech) Frantsiyada «Kajolin» (Cajoline), Italiyada «Kokkalino» (Coccolino), Ispaniyada «Mimozin» (Mimosin) degan nom oldi. Xattoki, ingliz tilida so’zlashuvchi Avstraliyada «Snaggl» boshqacharok ma'noni berardi va shuning uchun firma uni «Xaggi» (Huggy) degan nom bilan almashtirdi. Qiziq... agar O’zbekistonda ishlab chiqarilayotgan tovarlar chet ellarda ham ishlab chiqarila boshlansa, yoki sotilsa, xorijiy tillarda ular qanday ma'nolarni berarkin? ADABIYOTLAR RO’YXATI 1. O’zbekiston Respublikasining «Valyutani tartibga solish to’g’risida»gi qonuni. 1993 yil 7 may. 2. O’zbekiston bank tizimini islox qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. T.: O’zbekiston. 2000.

3. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Valyuta bozorini yanada erkinlashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 22 iyundagi 263- sonli qarori. 4. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ichki valyuta bozorida almashuv kurslarini birxillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi 2001 yil 25 oktyabrdagi 422-sonli qarori. 5. www.ziyonet.uz 6. www.nur.uz

O'xshashlar

Valyuta bozori va valyuta operatsiyalarining xalqaro moliya munosabatlartdagi ahamiyati

Mamlakat to`lov balansining xalqaro moliya munosabatlardagi roli

Xalqaro valyuta munosabatlarini muvofiqlashtirish. Valyuta siyosati

Хalqaro valyuta-moliya va krеdit munosabatlar

Milliy xo`jalikning rivojlanishlda xalqaro moliya munosabatlarining ahamiyati