Byudjet tashkilotlari moliya-xo’jalik faoliyatida nazoratning ahamiyati - Iqtisodiyot - Referatlar

Byudjet tashkilotlari moliya-xo’jalik faoliyatida nazoratning ahamiyati

Yuklangan vaqt:

08.11.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

36.7705078125 KB

Ko'chirib olish

Byudjet tashkilotlari moliya-xo’jalik faoliyatida nazoratning ahamiyati REJA: 1.Nazorat-taftish - moliya organlari nazorat-iqtisodiy ishlarining asosiy usuli sifatida. 2. Byudjet tashkilotlari moliyaviy-xo’jalik faoliyatini nazorat-taftish qilishning asosiy vazifalari. 3.Nazorat-taftish turlari, ularning o’zaro bog’liqligi. 4.Nazorat-taftish bosqichlari, ularga tavsif. Kalit so’zlar: Nazorat-taftish, tekshirish , monitoring,nazorat tartibida tekshirish , byudjet tashkilotlari, moliyaviy nazorat tizimi, nazorat obyektlari, davlat xaridlari, byudjet ssudalari, muqobil tekshiruv. 1

Nazorat-taftish moliyaviy nazoratni o’zining maqsadi va obyektlari nuqtai nazaridan ham, moliya intizomini samarali ta’minlay olishi jihatidan ham eng muhim nazorat usuli hisoblanadi. Nazorat-taftish – korxona, tashkilot va muassasalarning moliyaviy-xo’jalik faoliyatining, shuningdek moliya organlarining byudjetni tuzish va ijro etish bo’yicha ishlarining o’zaro bog’langan tekshiruvlari majmuidir Qonunchilikda taftishning huquqiy maqomi mustahkamlab qo’yilgan. Xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining davlat nazorati to’g’risidagi qonuniga muvofiq taftish xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliya va soliq masalalari bo’yicha qonunchilikka rioya etishlari, soliq organlari, davlat statistika organlari va banklarga taqdim etiladigan hisob yuritish va hisobotlari to’g’riligini nazorat etish maqsadida ularning buxgalteriya, moliyaviy va boshqa hujjatlarini tekshirishdan iboratdir. Taftish yordamida davlat va xo’jalik organlari moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan to’liq foydalanganlik to’g’risida, taftish qilinayotgan korxona faoliyatining ijobiy va salbiy tomonlari to’g’risida ishonchli ma’lumot oladi, bu esa o’z navbatida operativ va to’g’ri boshqaruv qarorlari qabul qilinishiga olib keladi. Taftishning ahamiyati xo’jalik faoliyatini yuritishning ijobiy tajribalarini umumlashtirish va targ’ib qilishda, qonunbuzarlik va suiste’molliklarning oldini olishda, byudjet- soliq intizomini tartibga solishda, moliyaviy huquqning anglash hissi paydo bo’lishiga ko’maklashishda ham namoyon bo’ladi Taftishlarni o’tkazish tartibi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2013 yil 27 sentyabrdagi 137-sonli buyrug’I bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Nazorat-taftish bosh boshqarmasi va uning hududiy nazorattaftish boshqarmalari tomonidan taftish va tekshirishlarni o’tkazish tartibi to’g’risidagi Yo’riqnomasi” bilan tartibga solinadi. Ushbu me’yoriy hujjat taftishlarning maqsad va vazifalari, ularni tashkil etish va o’tkazish, ularning natijalarini rasmiylashtirish hamda aniqlangan moliya intizomini buzishlar va kamchiliklarni bartaraf etish bo’yicha chora-tadbirlar qabul qilish tartibini belgilaydi. 2

Nazorat tadbirlarini o’tkazishning asosiy vazifalari:  nazorat obyekta tomonidan amalga oshirilayotgan faoliyatining ta’sis xujjatlariga muvofiqligi;  byudjetlar va xarajatlar smetalarini asoslangan hisob-kitoblarga muvofiq tuzilganligi va ularning ijrosi;  Davlat byudjeti va byudjet tashkilotlarining byudjetdan tashqari hamda Moliya vazirligi xuzuridagi jamgarmalar mablag’larining maqsadli ishlatilishi; byudjet intizomiga rioya etilishi;  pul mablag’lari va moddiy qiymatliklar saqlanishi, xarakati asosliligi hamda kassa operatsiyalari yuritish qoidalariga amal qi lin i shi ;  davlat xaridlari buyicha tender (tanlov) savdolari tugri o’tkazilishi; tovar va xizmatlar etkazib berish bo’yicha tuzilgan shartnomalar ro’yxatdan o’tkazilishi va to’lovlarni o’z vaqtida amalga oshirilishi; .  tovarlar (ishlar, xizmatlar) etkazib beruvchilar, byudjet va byudjetdan tashqari jamgarmalar hamda xodimlar bilan hisob-kitoblarning qonuniyligi;  fuqarolarning moliya va byudjet intizomining buzilishi xolatlari tug’risidagi xatlari, shikoyatlari va arizalari;  paxta tozalash sanoati korxonalarida hisob va hisobotning ishonchliligi; investitsiya dasturlariga ajratilgan markazlashtirilgan mablag’lardan va Xukumat tomonidan kafolatlangan kreditlardan maqsadli foydalanilishi;  korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga berilgan muruvvat yordami va texnik ko’maklashish vositalaridan maqsadli foydalanilishi;  buxgalteriya hisobi yuritilishi tug’riligi va hisobotlarni tug’ri tuzilishi yuzasidan va boshqa nazorat tadbirlarini olib borishdan iborat. Moliya vazirligi huzurida Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi mavjud bo’lib, u Vazirlar Mahkamasining “ O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi to’g’risida Nizom” 2017 yil 24 oktyabrdagi 870-son Qaroriga asosan faoliyat yuritadi. Davlat moliyaviy nazorati bosh boshqarmasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar Davlat moliyaviy nazorati 3

boshqarmalarining asosiy vazifasi byudjet jarayonining barcha bosqichlarida byudjet intizomiga rioya etilishini nazorat qilishdir. Byudjet tashkilotlari moliya-xo’jalik faoliyatini nazorat etishdan maqsad: -Byudjet tashkilotlari moliya-byudjet intizomi buzilishlarini oldini olish; -birinchi darajali mablag’larni o’z vaqtida berilishini ta’minlash; -aniqlangan kamchiliklarni yana yuz bermaslik uchun taklif va tavsiyalar berish; -byudjet mablag’larini o’zlashtirish va suiste’mol qilinishini oldini olish. Taftishning asosiy vazifalari tekshiruv obyektiga qarab farqlanadi. Taftish obyektlari: -davlat va hududiy hokimiyat va boshqaruv organlari, ularning tarkibiy bo’linmalari; -ishlab chiqaruvchi tijorat va aksiyadorlik korxonalari va davlat ishtirokidagi tashkilotlar; -byudjet mablag’lari hisobiga moliyalashtiriladigan yoki dotasiya, subvensiya, transfert, ssuda ko’rinishida davlatdan yordam oluvchi har qanday mulk shaklidagi korxona, tashkilot va muassasalar; -nodavlat jamoat tashkilotlari va muassasalari; -byudjetdan tashqari ijtimoiy jamg’armalar; -davlat tomonidan manzilli moliyaviy yordam, soliqlar to’lash va davlat tomonidan boshqariladigan faoliyatni amalga oshirish borasidagi tadbirkorlik tuzilmalari va jismoniy shaxslarning faoliyati. Taftishning asosiy vazifalari: -moliyaviy intizomga rioya qilish; -byudjet mablag’larini tejamli va maqsadli ishlatish; 4

-byudjetning daromadlar bazasi va soliqlar yig’ilishining o’sish imkoniyatlarini aniqlash; -moddiy va moliyaviy resurslarning saqlanishi va samarali ishlatilishi; -byudjet jarayonining va smetali moliyalashtirishning barcha bosqichlari o’z vaqtida va to’g’ri bajarilishini ta’minlash; -buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’ri yuritilishini ta’minlash; -xo’jasizlik, isrofgarchilik va boshqa turdagi huquqbuzarliklarning oldini olish. Byudjet muassasalari nazorat qilinayotgan vaqtda smeta belgilash hisobkitoblarining asoslanganligi, smetalarning ijrosi va mablag’larning maqsadli ishlatilishi, mablag’larning tejamli sarflanishi va saqlanishini ta’minlash, moliyabyudjet intizomiga rioya etilishi, buxgalteriya hisobini yuritish va hisobot tuzish to’g’riligi, byudjetdan tashqari maxsus mablag’larni hosil qilish va ularni to’g’ri xarajat qilish qonuniyligi masalalari va b. tekshiriladi. Nazorat o’tkazish vaqtida xo’jalik boshqaruvining barcha darajalarida ko’p tomonlama faoliyatning tekshirilishi munosabati bilan taftish turlarini aniq tasniflash, tasnif belgilarini ilmiy asoslangan holda tanlash zarurati tug’iladi. Taftishni tasniflashning quyidagi konsepsiyalari va belgilari mavjud: -taftish qilinayotgan organlarning idoraviy mansubligi; -taftish qilinayotgan obyekt faoliyatini qamrab olish darajasi; -taftishni o’tkazishning chuqurligi; -ma’lumotlarni qamrab olish darajasi; - materialning xususiyati; -taftishni o’tkazish rejasiga munosabat; - bir xil hujjatlarni tekshirish tartibi. Mazmuni bo’yicha taftishlar hujjatli va faktik taftishlarga bo’linadi. 5 o’

Moliya organlarining ish-faoliyatini nazorat-taftish qilish vaqtida tekshiriladigan vazifalar Moliyaorganlariningish-faoliyatinitaftishqilishvaqtida quyidagilartekshiriladi: - byudjetlarnituzish, ko’ribchiqishvaijroetishtartibigarioyaetilishi; - byudjetdako’zdatutilmaganchora-tadbirlaruchunsarflangan qo’shimchaxarajatlarningqonuniyligi; - moliya organlari iqtisodiy va nazora tishlarining ahvoli, byudjet muassasalarining moliyaviy xo’jalik faoliyati to’g’risidagi hisobotlarni tahlil etish bo’yicha ishlar, moliya organlari tomonidan iqtisodiy va nazora tishlari rejasining bajarilishi, yuqori moliya organlari topshiriq, vazifalarining o ’z vaqtida va sifatli bajarilishi; Hujjatli nazorat birlamchi hujjatlar, buxgalteriya hisobi registrlari, byudjet tashkilotlari xarajatlar smetalari va unga qo’shimcha hisob-kitoblar va boshqalar asosida amalga oshiriladi. Uning asosiy usuli hujjatlarni formal va arifmetik tekshirish; -hujjatlar va yozuvlarning qarama-qarshi tekshiruvi; -amalga oshirilgan xo’jalik operasiyalarini yuridik, iqtisodiy va moliyaviy baholash; -yalpi va tanlab nazorat qilish; -teskari hisoblash usuli; -iqtisodiy tahlil usullari (taqqoslash, balansli bog’lash va boshqalar); -texnik- iqtisodiy hisoblar. Hujjatli taftishning etakchi usuli – hujjatlarni formal va arifmetik tekshirishda blanklar va hisob registrlarining aniq to’ldirilishi, ularda zarur bo’lgan rekvizitlarning mavjudligi va summalar hisoblanadi, ya’ni hujjatlarning va ularda 6

aks ettirilgan xo’jalik operasiyalarining to’g’riligi aniqlanadi. Taftish davrida formal-arifmetik nazoratdan so’ng noaniqliklar va operasiyalarning qonuniyligiga shubha tug’ilish hollari ham yuzaga kelishi mumkin. Shunda hujjatlarning qaramaqarshi tekshiruvi amalga oshiriladi. Bunda tekshirilayotgan tashkilotning hujjatlaridagi ma’lumotlar ushbu tashkilot xo’jalik faoliyatiga kirishgan boshqa tashkilotlardagi hujjatlarning ma’lumotlari bilan solishtiriladi. Byudjet nazoratida me’yoriy tekshiruv hujjatli taftishning asosiy usullaridan biridir. Uning asosiy mag’zi faktik xarajatlarni me’yoriy (rejada belgilangan) xarajatlari bilan solishtirishdan iboratdir. Bu usul moddiy va pul me’yorlarini, byudjet tashkilotlarining xarajatlar smetalarini, jamlanma tarmoq smetalari asosida xarajatlar smetalarining tuzilishini, xarajatlar moddalari bo’yicha xarajatlarni hisobdan chiqarishning to’g’riligini aniqlash uchun foydalaniladi. Teskari hisoblash usuli taftish davrida korxona hisobida va omborida majud bo’lgan mablag’larni asossiz ravishda hisobdan chiqarish maqsadida moddiy va moliyaviy xarajatlarni ekspertiza usulida baholashga asoslanadi. Yuridik, iqtisodiy va moliyaviy nuqtai nazardan amalga oshirilgan moliyaviyxo’jalik operasiyalarni baholash, umumiqtisodiy va statistik tahlil usullari va o’tkazilgan operasilarni va taftish qilinayotgan korxonaning taftish davridagi faoliyatining qonuniyligi, maqsadga muvofiqligi, oqilonaligi va samaraliligini baholash masalalarning butun bir majmuini qamrab oladi. Hujjatli nazoratning bu usuli eng murakkkab va o’ta mehnattalab hisoblanadi, lekin faqatgina taftish organi uchun emas, balki birinchi navbatda (bozor iqtisodiyoti va raqobat sharoitida) korxona va tashkilotning o’zi uchun muhim va zarurdir. 1 Faktik taftishda nafaqat hujjatlar, balki pul mablag’lari va moddiy boyliklarning mavjudligi ham tekshiriladi. Faktik nazorat usullariga quyidagilar kiradi: 1 Nuritdinova V., Sharapova M. Moliyaviy nazorat. O’quv qo’llanma. – T.: Iqtisod-Moliya, 2014. – 344 bet 7

-tovar-moddiy zaxiralarini va pul mablag’larini inventarizasiya qilish; -mutaxassislar tomonidan bajarilgan ish va xizmatlarning faktik hajmi va sifatini, xom ashyo, material va pul mablag’lari hisobdan chiqarilishining to’g’riligini, moddiy va pul mablag’lari kirimini rasmiylashtirishni ekspertiza usulida baholash; - nazorat o’lchovi (ekspertiza usulida baholashning tarkibiy qismi sifatida); - bino va ishlab chiqarish bo’linmalarini ko’z bilan kuzatib tekshirish (masalan, maktabda isitilayotgan maydonning nazorat o’lchovi va boshqalar); - mehnat va moliyaviy intizomga rioya qilinishini tekshirish. Faktik nazoratning muhim jihati kutilmaganlik (to’satdan amalga oshirish) bo’lib, u kamchiliklarni va tashkilot moliyaviy-xo’jalik faoliyatidagi qoidabuzarliklarni o’z vaqtida aniqlashga yordam berishdan tashqari, pul mablag’lari va tovar-moddiy boyliklarining kamomadi va o’zlashtirilishini aniqlashga ham yordam beradi. Taftishlarni nazorat dasturi mazmuni bo’yicha tasniflash birinchi darajali ahamiyatga egadir. Bu belgi bo’yicha taftishlar kompleks (yalpi) va mavzuviy taftishlarga bo’linadi. Kompleks taftishlar ayniqsa keng tarqalgan va samarali bo’lib, bunda taftish etilayotgan korxona (tashkilot) faoliyatining barcha jabhalari va tomonlari tekshiriladi. Korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyati, moliyaviy-iqtisodiy ko’rsatkichlar, texnologiyalar va tovarlar (ishlar va xizmatlar) ishlab chiqarish bilan byudjet va byudjetdan tashqari jamg’armalar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik, moddiy, mehnat va moliyaviy resurslarning butligi va ishlatilish samaradorligi, buxgalteriya hisobining holati va hisobotning ishonchliligi, soliq va moliya intizomiga rioya qilinishi va boshqa masalalar taftish qilinadi. Zarurat holda maxsus masalalarni tekshirish uchun tegishli mutaxassislar: muhandislar, texnologlar, menejerlar va boshqalar jalb etiladi. Bu nazorat obyektini to’liq va har tomonlama tekshirishni amalga oshirishga va taftish samaradorligining oshishiga olib keladi. Ayni bir masalalarni o’rganish navbatiga qarab taftishlar dastlabki va qayta bo’ladi. Dastlabki taftish rejaga binoan birinchi navbatda o’tkazilayotgan taftishdir. 8

Nazoratga va taftishga oid nashr etilgan adabiyotlarda kompleks taftish tushunchasining turli talqinlari uchrab, ular uning samaradorligi va afzalliklarini baholashga qarshi qo’yilgan. Mualliflarning ko’pchiligi bu taftishni o’tkazishda turli kasbdagi mutaxassislar ishtirok etishni mezon deb hisoblaydilar. Bizning Respublikamiz qonunchiligi bo’yicha bunday mezon bir vaqtda ikki va undan ortiq nazorat organlari tomonidan taftish o’tkazilishi hisoblanadi. Taftishlar o’tkazish muddatlari va taftishchi guruhlar tarkibi har bir taftishning aniq vazifalari hamda taftish qilinayotgan muassasalarning o’ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqadigan, oldinda turgan ishlar hajmini hisobga olgan holda belgilanadi. Byudjet tashkilotlari moliya-xujalik faoliyatini taftish etishni rejalashtirish va tashkil qilish tartibi: -taftish o’tkazish uchun nazorat organi buyrug’i va bir martalik tekshirish guvohnomasining mavjudligi; -tekshiruvchining shaxstni tasdiqlovchi hujjatlari mavjudligi; -nazorat orgshani tomonidan tasdiqlangan taftish dasturini mavjudligi; -ushbu mavjud hujjatlar bilan korxona rahbarini tanishtirish; -taftish dasturi asosida ko’rsatilgan har bir savollar bo’yicha tekshirish muddatiini belgilab olish; -tashkilotning moddiy javobgar shaxslar bilan tanishish va ularga tegishli ko’rsatmalar berish; -taftish qamrab oladigan muddat bo’yicha byudjet tashkilotlari moliya-xo’jalik faoliyatiga tegishli bo’lgan barcha hujjatlarni talab qilish va uni taftishchi uchun ajratilgan xonaga olib kirish. Kassa operasiyalarini to’g’ri yuritilishini tekshirish Kassaga naqd pullarni kirimini tekshirish: -chek daftarchasi bilan kassa kitobini solishtirib tekshirish; -kassa kitobi bilan kassa hisobotini taqqoslab tekshirish; -chek daftarchasi bilan kassa kirim orderlaridagi imzolar mavjudligini tekshirish; -chek daftarchasi bilan kassa kirim orderlaridagi ko’rsatilgan maqsadlarning mosligini tekshirish; 9

-kassa kitobidagi kirim qilingan naqd pullarni jamisini birlamchi hujjatlarga mosligini tekshirish; -kassaga mahsulot sotish va xizmatlardan tushgan mablag’larni kirim qilinish asosini tekshirish; -kassaga kirim qilingan mablag’larni bosh kitob va balans bilan mosligini tekshirish. Kassaga naqd pullarni chiqimini tekshirish: --kassa kitobidagi summalarni qo’shib chiqib jamisini to’g’riligini tekshirish; -kassa chiqim orderlarini mavjudligini va imzolanganligini tekshirish; -kassa chiqim orderi bilan to’lov qaydnomalari summalarini bir-biriga mosligini tekshirish; -to’lov qaydnomalari mavjudligi va imzolanganligini tekshirish; -to’lov qaydnomadagi summalarini qo’shib chiqib jamisini to’g’ri kelishini tekshirish; -to’lov qaydnomada ko’rsatilgan maqsadlarini va summalarini berilishi asosini tekshirish; -naqd pullarni kirim qilinishida ko’rsatilgan maqsadlar bo’yicha chiqim qilinishini tekshirish; -kassaga mahsulot sotish va xizmatlardan tushgan mablag’larning bankga to’liq va o’z vaqtida topshirilishini tekshirish; -kassadan chiqim qilingan mablag’lar bo’yicha buxgalteriya pravodkasining to’g’ri berilishini tekshirish; -kassadan chiqim qilingan mablag’larning bosh kitob va balans bilan mosligin tekshirish; -kassadagi mavjud naqd pullarning sanoqdan o’tkazish. Taftishlar va tekshiruvlar o’tkazish muddati chegarasi 30 kun miqdorida belgilangan. Taftish jarayonining quyidagi bosqichlari farqlanadi, ammo ular ham o’z navbatida kichik bosqichlarga bo’linadi: 1) taftishni o’tkazishga tayyorgarlik; 10

2) taftishni o’tkazish; 3) taftish materiallarini tizimlashtirish va rasmiylashtirish; 4) taftish materiallarini amalga oshirish . Taftishni o’tkazishga tayyorgarlik. Dasturga binoan taftishning asosiy masalalari ro’yxati aniqlanadi, u nazorat-taftish organining rahbari tomonidan tasdiqlanadi. Taftish dasturida taftish obyekti va o’tkaziladigan davri qayd etiladi. Taftish dasturi tuzilishidan oldin tayyorgarlik davri bo’lib, unda taftish ishtirokchilari taftish qilinishi rejalashtirilayotgan tashkilotning moliyaviy-xo’jalik faoliyati bilan bog’liq qonunchilik va me’yoriy-huquqiy hujjatlar, hisobotlar, statistik ma’lumotlar va boshqa ma’lumotlarni o’rganishlari majburiydir. Tashkilot moliyaviy-xo’jalik faoliyatining taftishini o’tkazishda ta’sis, ro’yxatdan o’tkazish, reja, hisobot, buxgalteriya va boshqa hujjatlarni shakl va mazmun jihatidan tekshirish moliya-xo’jalik operasiyalarining qonuniyligi va to’g’riligini tasdiqlash uchun amalga oshiriladi. Bunda blankalarni to’ldirishda aniqlik nazorat qilinadi, barcha zarur rekvizitlarning mavjudligi tekshiriladi, hisobot ko’rsatkichlari buxgalteriya hisobining birlamchi ko’rsatkichlari bilan taqqoslanadi, birlamchi hujjatlarning arifmetik tekshiruvi amalga oshiriladi, amalga oshirilgan operasiyalarning boshlang’ich hujjatlarga mosligi, shu jumladan pul mablag’lari, moddiy boyliklar, tugallanishi yaqin qolgan ishlar va xizmatlar bo’yicha mablag’larni olish nazorat qilinadi. Taftish guruhi ishtirokchilari tekshiruv dasturidan kelib chiqib u yoki bu taftish faoliyati, usullari va metodlarini qo’llash imkoniyatlari va zaruratini aniqlaydilar. Bundan tashqari axborot olish usullari, tahlil tadbirlari, jami ma’lumotlardan dalil bo’la oladiganlarini ajratib olish masalalari hal etiladi. Taftish natijasida aniqlangan moliya intizomiini buzishlar va ishdagi kamchiliklar to’g’risida dalolatnoma tuzilib, unga guruh rahbari, tekshirilayotgan muassasa rahbari va bosh hisobchi imzo chekadilar. Nazorat tadbir guruhi rahbarri (nazoratchi-taftishchi) nazorat obyekta rahbarriga tadbir boshlanishidan oldin xizmat guvoxnomasi va uni o’tkazish xukukini beruvchi buyruk yoki guvoxnomani takdim etishi, nazorat tadbiri dasturi hamdaguruh a’zolarini tanishtirishi lozim. 11

Kassa va unga bogliq bo’lgan bank operatsiyalari ustidan o’tkaziladigan nazorat tadbiri, kassada oldingi inventarizatsiya o’tkazilgan kunidan boshlab joriy nazorat tadbiri boshlangan kunga kadar bo’lgan davrdagi xujjatlar kuyidagicha kamrab olinadi: tulik usulda - nazorat tadbiri dasturida kursatilgan davr yoki ketma-ket uch oydan kam bulmagan muddat; tanlov usuli bilan - nazorat guruhi rahbarri (nazoratchi-taftishchi) xoxishiga kura nazorat davri tanlab olinadi, lekin oldingi inventarizatsiya o’tkazilgan kundan shu (mazkur) oyning oxirgi sanasigacha bo’lgan davr, shuningdek joriy nazorat o’tkazilayotgan oyning 1 sanasidan kassadagi pul mablag’larini inventarizatsiya o’tkazilgan kungacha bo’lgan davr majburiy tartibda kamrab olinadi. Nazorat tadbiri guruhi rahbarri (nazoratchi-taftishchi) nazorat tadbiri jarayonida nazorat obyekti omboridagi va foydalanishdagi asosiy vositalar va tovar- moddiy boyliklar inventarizatsiyasini tashkillashtiradi va amalga oshiradi. Inventarizatsiya qonunchilikda belgilangan tartib asosida o’tkaziladi. Tanlov yuli bilan o’tkazilgan inventarizatsiya natijasida haqiqiy qoldiq bilan hisobot ma’lumotlari o’rtasida farq aniqlangan xolatlarda moddiy-javobgar shaxs zimmasidagi moddiy boyliklarni yoppasiga inventarizatsiyadan o’tkazish tashkillashtiriladi. Nazorat tadbiri guruhi rahbarri (nazoratchi-taftishchi) asosiy vositalar va tovar- moddiy boyliklari inventarizatsiyasida, bajarilgan ishlarni nazorat ulchovidan o’tkazishda, tovar-moddiy boyliklar tarkibi va sifatini urganishchtsa, undan namuna va andozalar olishda hamda shunga uxshash bonshcha xarakatlarni amalga oshirishda moddiy-javobgar va boshka mas’ul shaxslarning bevosita ishtirok etishlarini ta’minlash choralarini kuradi. Qoraqalpogiston Respublikasining byudjeti va mahalliy byudjetlar tuzilishi va uning ijrosi yuzasidan o’tkaziladigan kompleks nazorat tadbirlari Nazorat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Kompleks nazorat tadbirlariga O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va hududiy moliya organlari mutaxassislari jalb etilishi mumkin. 12

Nazorat tadbiri davomida byudjetlarni tuzish, kurib chiqish va tasdiqlash jarayoni bilan bog’liq bo’lgan xokimliklarning qaror va farmoyishlari hamda moliya organlaridagi xujjatlarni o’rganish asosida byudjetning asosiy kursatkichlarini ishlab chiqish tartibi va muddatlariga rioya qilinishi, byudjet daromadlarining to’g’ri shakllantirilishi, byudjetlarni tuzishda umumdavlat soliqlaridan ajratmalar me’yorlari, yuqori byudjetdan ajratiladigan mablag’larning inobatga olniganligi tekshiriladi. Byudjet ijrosi jarayonida xokimliklar tomonidan qabul qilingan qarorlarning O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiqligi hamda byudjet daromad va xarajatlariga o’zgartirishlar kiritishda qonunchilik talablariga rioya etilganligi ko’rib chiqiladi. Moliya organlarida Qoraqalpog’iston Respublikasining byudjeti va mahalliy byudjetlarning daromadlar qismini rejalashtirish va bajarilishi buyicha amalga oshirilgan ishlar yuzasidan o’tkaziladigan nazorat tadbirida: byudjet daromadlarini rejalashtirishda hududning makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va tushumlarning muddati va mavsumiyligini inobatga olinishi; daromad turlari bo’yicha tushumlarning tuliq byudjetga tushirilishi ta’minlanganligini hamda qo’shimcha daromadlar tushirilishi yuzasidan amalga oshirilgan chora-tadbirlar; mahalliy soliqlar bo’yicha berilgan imtiyozlarning asosliligi; daromadlar rejasi bajarilmaslik sabablari taxlili yuzasidan xokimliklarga axborot kiritilganligini hamda kurilgan chora-tadbirlar taxlil etilishi lozim. Byudjetning xarajat qismi rejalashtirilishi yuzasidan o’tkaziladigan nazorat tadbirida: • byudjet xarajatlarining yoyilmasi tasdiqlangan tegishli byudjet kursatkichlarga muvofiq tuzilganligi; • xarajatlar smetasida mexnatga xaq to’lash mivdorlari va shartlari, tovarlar (ishlar, xizmatlar) narxi va tariflari to’g’ri qo’llanilganligini hamda iktisod kilish tartibiga amal kilinganligi; 13

• byudjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalari va shtatlar jadvallarini ruyxatdan o’tkazishda qonunchilik talablariga rioya etilishi; • o’tgan yildagi haqiqiy xarajatlarni hamda set va kontingent kursatkichlarining uzgarishi taxlili, xarajatlarning mavsumiyligini hisobga olgan holda byudjet mablag’larini taqsimlanishi; • xarajatlar smetasini ro’yxatdan o’tkazish jarayonida bo’shab qolgan mabla’larni byudjet xarajatlari yoyilmasining tegishli bo’limida ko’zda tutilganligi tahlil etilishi lozim. Moliya organlarida Qoraqalpogiston Respublikasining byudjeti va mahalliy byudjetlarning xarajatlar qismi bajarilishi buyicha amalga oshirilgan ishlar yuzasidan o’tkaziladigan nazorat tadbirida:  set, shtat va kontingentlar rejasi bajarilishi; • byudjet mablag’larini belgilangan muddatlarda ko’zda tutilgan maqsadlarga yo’naltirilishi; • quyi byudjetlar tomonidan talab qilingan mablag’larni tegishli hisob-kitoblar asosida ajratilishi hamda ajratilgan mablag’larning maksadli ishlatilishi, ularning uz vaktida va tulik kaytarilishi; • tegishli xokimliklar farmoyish va karorlari asosida byudjetlarda ko’zda tutilmagan xarajatlarga qo’shimcha yo’naltirilgan mablag’larning qonuniyligi;  byudjetdan mablag’ oluvchilarga ajratilgan mablag’larni maqsadli va samarali ishlatilishi yuzasidan olib borilgan nazorat ishlari; • mahalliy byudjetlar ijrosining hisobi yuritilishi va hisobotlarni to’g’ri tuzilishi nazorat tadbiridan o’tkazilishi lozim. Dalolatnoma taftish davomida aniqlangan barcha kamchiliklar va qonunbuzarliklarni aks ettiruvchi asosiy hujjat bo’lib, uning asosida taftish qilingan tashkilotning faoliyati to’g’risida xulosalar chiqariladi, tegishli moliyaviy, ma’muriy-huquqiy qarorlar qabul qilinadi. Unga qo’yiladigan asosiy talablar – obyektivlik, aniqlik va ravonlik. Taftish dalolatnomasi uch qismdan iborat: kirish (muqaddima), tavsifiy (asosiy) va yakuniy qism (xulosa). 14

Dalolatnomaning kirish qismi tarkibi: taftish mavzusining nomi; taftish dalolatnomasining tuzilish vaqti va joyi; taftish kim tomonidan va nima asosida o’tkazilganligi; tekshiruv davri va taftish o’tkaziladigan muddat; tashkilotning to’liq nomi; yuqori turuvchi tashkilotning nomi; kredit muassasalarida ochilgan barcha hisob raqamlarining hamda g’aznachilikda ochilgan shaxsiy hisob varaqlarning ro’yxati va rekvizitlari; tekshirilayotgan davrda kim birinchi imzo huquqiga ega bo’lganligi va kim bosh buxgalter bo’lganligi, avvalgi taftish kim tomonidan va qachon o’tkazilganligi va uning natijalari bo’yicha qanday choralar ko’rilgani haqida ma’lumotlar. Taftish dalolatnomasining tavsifiy qismi taftish dasturida ko’rsatilgan savollarga javoblar tizimli ravishda va oldinma-ketin yoritilgan matndan iborat. Dalolatnomani tuzishda obyektivlik va asoslilik shartlariga rioya qilinishi, matn aniq, lo’nda, sodda va izchil bayon qilinishi lozim. Taftish natijalari hujjatlar, qarama-qarshi tekshiruvlarning natijalari, ekspertiza ma’lumotlari va boshqa hujjatlar bilan tasdiqlangan ma’lumotlar va faktlar asosida dalolatnomada yoritiladi. Qonunbuzarlik faktlarining tavsifi quyidagi axborotni o’z ichiga olishi shart: qaysi qonun hujjatlari va boshqa normativ-huquqiy hujjatlar buzilgan; qonunbuzarliklar va kamchiliklar kim tomonidan, qaysi davrda amalga oshirilgan va ular nimada namoyon bo’lgan; keltirilgan zararning hujjat bilan isbotlangan summasi. Dalolatnoma bo’yicha e’tiroz yoki boshqa fikrlar yuzaga kelgan holda, uni imzolagan rahbar va bosh buxgalter imzo yonida o’z fikri, qo’shimcha tushuntirishini yozishadi hamda dalolatnoma imzolangan kundan boshlab besh kundan kechiktirilmagan holda yozma ravishda tushuntirish xatini taqdim etishadi. Dalolatnoma bo’yicha tekshirilayotgan tashkilotning taftish bilan aniqlangan faktlarida bevosita aybdor deb hisoblangan boshqa mansabdor shaxslari ham, zarur bo’lgan hollarda esa, ushbu tashkilotda ilgari ishlab ketgan rahbar va bosh hisobchi ham *(aniqlangan tartibbuzarlik ular ishlagan davrga tegishli bo’lsa) tushuntirish xati beradilar. Tushuntirish xatlarida bayon etilgan faktlarning to’g’riligi tekshirilishi va ular bo’yicha yozma ravishda xulosa berilishi kerak. 15

Aniqlangan faktlar bo’yicha tartibbuzarliklarni bartaraf etish yuzasidan, taftish muddati tugashini kutmasdan, zudlik bilan qaror qabul qilish yoki suiste’mollikda aybdor bo’lgan shaxslarni javobgarlikka tortish zarur, bunda alohida dalolatnoma tuziladi, mansabdor shaxslar esa, aniqlangan faktlar bo’yicha zarur bo’lgan tushuntirish xatlarini berishlari shart. Oraliq dalolatnomalar kassalarni taftish qilish natijalari bo’yicha ham tuziladi. Bu dalolatnomalar tekshiruvchilar va tegishli mansabdor shaxslar hamda pul mablag’lari va moddiy boyliklarning saqlanishi uchun mas’ul bo’lgan moddiy javobgar shaxslar tomonidan imzolanadi. Oraliq dalolatnomaning bir nusxasi tekshirilayotgan tashkilotning dalolatnomaga imzo chekkan mansabdor shaxsiga beriladi. Oraliq dalolatnomada bayon etilgan faktlar taftish umumiy dalolatnomasiga kiritiladi. Taftish dalolatnomasi bayonida aniqlangan faktlar qat’iy xolisona bo’lishi, tushunarli va aniqligiga rioya etilishi shart. Tekshirilayotgan tashkilot moliyaviy faoliyati to’g’risida hujjatlar bilan tasdiqlanmagan turli xulosa va taxminlar taftish dalolatnomasiga kiritilishiga ruxsat berilmaydi. Taftish natijalari oshkor etilib, xo’jalik yurituvchi subyektlar va muassasalarga ular haqida axborot beriladi. Davlat moliya intizomi bo’yicha jiddiy tartibbuzarliklar aniqlangan yoki davlat mablag’lari o’g’irlangan hamda boshqa suiste’molliklar sodir etilgan hollarda, taftish materiallari tergov organlariga topshiriladi va ayni vaqtda tegishli organ rahbari oldiga javobgar mas’ul shaxslarning bundan keyin egallab turgan lavozimlarida qolish-qolmasligini ko’rib chiqish to’g’risidagi masala qo’yiladi. 16

Adabiyotlar ruyhati: 1. Vahobov A., Malikov T. Moliya: umumnazariy masalalar, 2008 yil 2. Vahobov. A.V, Malikov. T.S: Moliya. Darslik. T: “Noshir” Toshkent 2011-y. - 711 b. 3. Ibragimov A., Sugirbaev B. Byudjet nazorati va auditi: O’quv qo’llanma – Toshkent, 2009 yil 4. Маликов Т . С . Молия . Ўқув қўлланма . – Т .: Iqtisod-moliya, 2018. – 266 б . 5. Malikov T.S., Vahobov D.R. Moliya: chizmalarda: o’quv qo’llanma.- Toshkent Iqtisod-moliya, 2010 yil 6. Norqobilov S., Dadaboeva H., Jo’raev O’. Xalqaro amaliyotda bank nazorati, T.” Iqtisod-moliya” 2007 yil 7. G’aybullaev O., O’roqov. U. - O’zbekiston Respublikasida byudjet tizimi va jarayoni: o’quv qo’llanma. Toshkent: Baktria press, 2015. — 168 b. 8. Денисова, Т.В. Аудит: учебное пособие / Т.В. Денисова. – Челябинск: Издательский центр ЮУрГУ, 2015. – 38 с. 9. Васильева М.В. Оценка эффективности и результативности использования бюджетных средств при проведении финансового контроля // Финансовая аналитика, пробл. и решения. - М., 2011. - № 13. - С. 24-34. 10. Овчарова Е.В. Финансовый контроль в Российской Федерации. Зерцало М Москва, 2015 г. Стр. 224 17

O'xshashlar

Byudjet tashkilotlari xarajatlar smetasini tuzish hamda rasmiylashtrish

Moliyaviy nazoratni tashkil qilishning turlari, shakl va usullari

Moliyaviy nazoratni tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslari

Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish

Egri soliqlarning byudjet daromadlarini shakllantirishdagi ahamiyati