O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari faoliyatidagi risklarni nazorat qilishdagi o‘rni - Iqtisodiyot - Referatlar

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari faoliyatidagi risklarni nazorat qilishdagi o‘rni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

334.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tijorat banklari faoliyatidagi risklarni nazorat qilishdagi o‘rni Reja: 1. Tijorat banklari kapitalini tashkil qilida Markaziy bankning talabi. 2. Tijorat banklari tomonidan likvidlik ko‘rsatkichlariga rioya qilishning zarurligi va u bilan bog‘liq risklar

1. Tijorat banklari kapitalini tashkil qilida Markaziy bankning talabi. Bankning o‘z mablag‘lari uning faoliyatining asosini tashkil qiladi, chunki ular jalb qilayotgan depozitlar, ya’ni real kredit resurslari hajmini pirovard natijada aktiv amaliyotlar hajmini belgilab beradi. Bankning o‘z mablag‘lari tijorat banklarining faoliyatini boshqaruvchi va ular ustidan nazoratni amalga oshiruvchi Markaziy bank uchun muhim ma’lumot manbai hisoblanadi. Bankning o‘z mablag‘lariga ustav fond (kapital) rezerv fondi va bank foydasi hisobiga tashkil topadigan bank fondlari, hamda yil davomida taqsimlanmagan foyda kiradi. Amaliyotda bank passivlarining 20 foizi banklarning o‘z mablag‘lariga to‘g‘ri keladi. Bankning o‘z mablag‘lari ichida asosiy o‘rinni ustav kapitali egallaydi. Bankning ustav kapitali - bu bank ishini tashkil qilishning asosiy tayanch nuqtasi hisoblanadi. Markaziy bankning me’yoriy talablariga muvofiq bank kapitali asosiy (birinchi daraja kapital) va qo‘shimcha (ikkinchi daraja) kapitalidan iborat. Birinchi daraja kapital hisob - kitob qilingan kapital yig‘indisining 50 foizidan kam bo‘lmasligi lozim. Tartibga solish funksiyasini asosan, birinchi daraja kapital bajaradi, chunki u doimiyroq hisoblanadi. Bank kapitali uning faoliyat yuritish chegaralarini belgilab beradi, investorlar hamda aksiyadorlar va qolaversa, bankning o‘zi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan moliyaviy barqarorlik darajasini ko‘rsatib beradi. Bankning tashkil topish shakliga qarab, ustav kapitalining shakllantirilishi turlicha bo‘ladi. Agar bank aksionerlik jamiyati ko‘rinishida shakllanayotgan bo‘lsa, ustav fondi aksiyalarining nominal qiymati ko‘rinishida tashkil topadi. Bunda aksiyalar ochiq obuna qilish yo‘li bilan yoki ta’sischilarning ustav fondidagi ulushlariga qarab tarqatilishi mumkin. Agar bank ma’suliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida tuzilgan bo‘lsa, ustav fondi ulushlarga bo‘lingan holda bo‘ladi. Ularning hajmi ta’sis hujjatlari bilan

aniqlanadi. Bunda bank ishtirokchilari o‘zlarining ulushlari me’yori chegarasida majburiyatlarni o‘z zimmalariga oladilar. Bankning tashkiliy - huquqiy shakliga qaramay, uning ustav fondi huquqiy va jismoniy shaxslarning to‘lovlari orqali shakllanadi va ta’sischilarning majburiyatlarini bajarish uchun xizmat qiladi. Ustav fondi faqat bank ishtirokchilarining xususiy mablag‘lari hisobiga tashkil topishi mumkin. Jalb qilingan kredit, garovga olingan, boshqa yo‘llar bilan jalb qilingan mablag‘lar hisobidan ustav fondini shakllantirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Bankning ustav fondi faqat pul mablag‘lari va moddiy aktivlar hisobiga tashkil topishi mumkin. Respublika byudjeti mablag‘lari, davlat nobyudjet fondlari mablag‘lari va O‘zbekiston Respublikasi davlat boshqaruv va mahalliy hokimiyat organlari ixtiyoridagi bo‘sh pul mablag‘lari va boshqa ob’ektlar banklarning ustav kapitali shakllanishida qatnashmaydi. Qonunda ko‘rsatilgan xolatlarda bank ustav kapitalini shakllantirish uchun byudjet mablag‘laridan foydalanish mumkin. Agar aksiyadorlar ustav kapitalini shakllantirishda qarz mablag‘idan foydalansa, ustav fondiga qo‘shilgan mablag‘ aksiyadorga qaytarib beriladi va aksiyalar kelgusida sotish uchun bankka qaytariladi. Tashkil etilayotgan bank kapitalini eng kam miqdori Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Markaziy bank faoliyat shartlari, biznes - rejada ko‘rsatilgan operatsiyalar turi va hajmiga qarab, bank ustav kapitali miqdoriga qo‘shimcha talablar qo‘yish mumkin. Ustav fondining minimal miqdori bankning barqaror faoliyatini ta’minlash uchun o‘rnatiladi. Tashkil etilayotgan bank kapitalining etarlilik darajasini belgilashda quyidagi asosiy talablarga rioya qilinadi. Markaziy bank belgilagan ustav kapitalining eng kam miqdori yuzasidan talablarga muvofiqligi; Ko‘zda tutilayotgan o‘sishni qo‘llab - quvvatlash darajasi; Ko‘zda tutilayotgan daromadlar va asosiy foizlar darajasi;

Muassislarning zarur hollarda qo‘shimcha kapitallar kirita olish qobiliyati va boshqalar. Faoliyat ko‘rsatayotgan banklar ustav kapitaliga talablar iqtisodiy ahvol va bankning moliyaviy holatidan kelib chiqib markaziy bank tomonidan belgilanadi. Bank ustav kapitali miqdorini o‘zgarishi va o‘zgarishni ro‘yxatga olish tartibi Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi. Banklarni ustav kapitalining minimal miqdorini belgilanishi banklarni har xil risklardan saqlash maqsadida belgilanadi. CHunki bank ustav fondi qancha katta bo‘lsa, uning resurslari ham ko‘p bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi xududida o‘z shu’ba bankini ochish yoki bu erdagi bank ustav kapitalida ishtirok qilish istagini bildirgan norezident bank ustav kapitali 30 mln. AQSH dollari ekvivalentiga teng summadan kam bo‘lmasligi kerak. Bankning tashkiliy shakliga qarab, ustav kapitali oshishi mumkin. Aksionerlik jamiyati ko‘rinishidagi tijorat banklar o‘z ustav kapitalini oshirishlari uchun qo‘shimcha miqdorda aksiyalar chiqarishlari va ularni yuridik va jismoniy shaxslar orasida tarqatishi mumkin. Qo‘shimcha mablag‘larni jalb qilishda bu banklarga o‘z qarz majburiyatlari - obligatsiyalar chiqarish xuquqi berilgan. Obligatsiyalar barcha aksiyalar to‘la to‘lanib bo‘lgach, ustav fondining 20% dan oshmaydigan qiymati hajmida chiqarilishi mumkin. Mas’uliyati cheklangan jamiyat ko‘rinishida tashkil topgan banklar o‘zlarining ustav kapitallarini yoki qo‘shimcha ishtirokchilarni ulushini oshirish orqali ko‘paytirishlari mumkin. Har yili har bir bank aksioneri (ishtirokchisi) o‘zining ustav kapitalidagi ulushiga mos ravishda bank foydasining bir qismini dividend ko‘rinishida oladi. Devidendlar hajmi va uni hisoblash tartibi aksiya turi va chiqarilishi shartlariga bog‘liq bo‘ladi (oddiy yoki imtiyozli aksiyalar). Tijorat banklari aktiv operatsiyalari natijasi bo‘lmish rezerv fondlar bank etarli foyda olmagan paytda bank obligatsiyalari bo‘yicha foiz bo‘lib xizmat qiladi. Rezerv fond foydadan ajratmalar hisobiga shakllanadi.

Rezerv fond bilan bir qatorda tijorat banklarda ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish fondlari foyda hisobiga tashkil topish mumkin. Ularni shakllantirish va ishlatish tartibi tijorat hisob - kitoblari to‘g‘risidagi bank yo‘riqnomalarida belgilanadi. Bankning mijozlari oldidagi majburiyatlarini ta’minlash - bank mablag‘larining asosiy funksiyasi bo‘lib hisoblanadi. Ularga o‘z majburiyatlari bo‘yicha javobgarlikni ta’minlovchi kattalik sifatida qaralishi mumkin. Bank amaliyotida kapital resurslarni yo‘qotish natijasida zarar ko‘rilganda bank to‘lov qobiliyatini saqlab qolish uchun resurslar rezerv bo‘lib hisoblanadi. CHunki bank kapitali aksionerlarga qaytarilmasligi ham mumkin. Bankning o‘z resurslari miqdori uning faoliyat qo‘lamiga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki mablag‘lari hajmidan kelib chiqadi. Bankning o‘z mablag‘lari uning moddiy bazasini rivojlantirish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Bank amaliyotida o‘z kapitalning netto va brutto turlari farqlanadi. Bankning o‘z kapitali - brutto - bankning barcha fondlari va balans bo‘yicha taqsimlanmagan foydasi yig‘indisiga teng. Bankning o‘z kapitali - netto - bu kapital bruttodan o‘z mablag‘laridan kapital harajatlarning oshgan qismini, yo‘l qo‘yilgan va potensial zararlar, sotib olingan xususiy aksiyalar va muddati 30 kundan ortiq bo‘lgan debitor qarzlarni chegirib tashlangandan qolgan summaga teng. SHunday qilib, kapital - netto naqd mavjud bo‘lgan bank o‘z kapitalini o‘zida aks ettiradi. Tijorat bankning o‘z kapitali miqdori ko‘pgina omillarga bog‘liq bo‘ladi. Bu omillar sifatida quyidagilarni ko‘rsatish mumkin. Birinchidan , O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki to‘g‘risidagi qonunga muvofiq, bankning o‘z kapitali hajmi uning aktiv operatsiyalarini chegaraviy hajmini belgilab beradi. SHuning uchun ma’lum miqdor mijozlarga xizmat ko‘rsatishga mo‘ljallangan bank (misol uchun, tarmoq banki) belgilangan normativlarga rioya qilgan holda, o‘zlik kapitalining shunday miqdoriga egalik qilishlari kerakki, o‘z doimiy mijozlarining asoslangan qarz mablag‘lariga bo‘lgan talablarini qondirishlari lozim.

Ikkinchidan, bank uchun zarur bo‘lgan o‘zlik kapitalining miqdorining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. Mayda, lekin son jihatdan ko‘pchilikni yirik kredit oluvchi korxonalarni tashkil qiluvchi bankda o‘z mablag‘lari nisbatan ko‘p miqdorda kerak bo‘ladi. CHunki yirik mijozlarga xizmat qiluvchi banklarda kreditning qaytarilmaslik riski katta bo‘ladi. Uchinchidan, tijorat bankining o‘z kapitali miqdori, uning aktiv operatsiyalari xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Bank olib borayotgan operatsiyalari katta risklar bilan bog‘liq bo‘lishi, o‘z mablag‘larining nisbatan ko‘p bo‘lishini taqozo etadi. Bu hol, xususan, innovatsion banklarga tegishlidir. Agar bankning kredit portfelida minimum riskli ssudalar ko‘pchilikni tashkil qilsa, bankning mablag‘lari nisbatan kam bo‘lishi mumkin. Bankning aktiv operatsiyalari xarakteriga qarab, bank kapitali va uning turli darajadagi riskli aktivlari o‘rtasidagi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki o‘rnatgan normativlari bankning o‘z kapitali miqdorini aniqlashga bir qancha yo‘nalishlar belgilab beradi. Bank kapitali hajmini aniqlayotganda banklar bu mablag‘lar olinadigan foyda miqdorini aniqlanmasligini ham e’tiborga olishadi. Bu faqatgina, bankning aniq mijozlar doirasiga xizmat ko‘rsatish imkonini ochib beradi. T o‘rtinchidan, bankning zaruriy xususiy kapital miqdori kredit resurslari bozorining rivojlanganlik darajasiga va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki olib borayotgan pul - kredit siyosatiga bog‘liq. Rivojlangan bozor sharoitida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining erkinlashtirilgan kredit siyosatini olib borishga yo‘l ochib berishi natijasida tijorat bankining kredit resurslariga talabini qondirish osonlashadi va bankning zaruriy o‘z mablag‘lari darajasi kamayadi. Etarli darajada moliya bozorining rivojlanmaganligi, kredit siyosatining qattiq qo‘lligi banklarning o‘z mablag‘larini doimiy tarzda oshirishni talab etadi. Banklarning o‘z mablag‘lari miqdorini oshirishda 2 - usul ishlatilishi mumkin: qo‘shimcha aksiyalar chiqarish va ularni joylashtirish yoki chiqarilgan aksiyalarning nominal qiymatini oshirish. Birinchi usul bilan foydani jamg‘arish bankning rezerv va boshqa fondlarini jadallashtirilgan tarzda shakllantirish va

ularni keyinchalik kapitalga aylantirish shaklida ro‘y beradi. Bunda yil oxirigacha foydaning bir qismi to‘g‘ri kapitalga aylanishi ham mumkin. Bu usul ancha arzon, yangi paychilar jalb qilish yoki aksiya chiqarish borasidagi qo‘shimcha harajatlarni talab etmaydi. Lekin foydani jamg‘arish joriy yilda aksionerlarga to‘lanadigan devidendlar miqdorini kamayishiga olib keladi. Bu esa bankning bozorda tutgan mavqeiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Aksiyalarning nominal qiymatini oshirish yo‘li bilan bank ustav kapitalini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan foizning bir qismini yoki hammasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish; aksiyadorlar tomonidan aksiyalar nominal qiymati oshirilgan qismining to‘lanishi; moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan bank foydasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish va aksiyadorlar tomonidan aksiyalar oshirilgan nominal qiymatining etishmaydigan qismining to‘lanishi hisobidan amalga oshiriladi. Bankning ustav kapitali aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki aksiyalar umumiy sonini qisqartirish, jumladan, keyinchalik ularni to‘lash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin. 2. Tijorat banklari tomonidan yirik kreditorlar va bir jamg‘armachiga to‘g‘rikeluvchi risklarning tijorat banklari tomonidan rioya qilinishi Bir qarz oluvchiga va muassisga, bank aksiyadorlariga moliyaviy jihatdan bankning qurbi etmaydigan darajada katta miqdorda kreditlar berilishi tijorat banki uchun juda risklidir. SHuning uchun "Bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan riskning eng katta hajmi" me’yori o‘rnatiladi va mazkur me’yor ustidan qattiq nazorat o‘rnatish talab etiladi. Bunda: Kr - bank riskining bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan jami summasi qo‘shilgan depozitlardan tashqari 75% balansdan tashqari majburiyatlar.

K - bank sarmoyasi. Bu me’yor hukumat kafolati bilan ta’minlangan kreditlarga, jumladan, xalqaro qarzlar bo‘yicha takror moliyalanadigan kreditlarga taalluqli emasdir, qolgan kreditlar uchun qarz oluvchi majburiyatlarining umumiy summasidan respublika davlat qimmatli qog‘ozlarni garovga olib, garov summasini 90% hajmda berilgan qarzlar chegirib qolinadi. Ushbu me’yorga o‘rnatilgan eng yuqori chegara 0,25 ga teng. Bir qarz oluvchiga berilgan kreditlar qo‘shilgan (q) shu qarz oluvchiga nisbatan bergan, bank sarmoyasidan 15% ortiq bo‘lgan balansdan tashqari majburiyatlar summasining 75% jamlangan qarz "katta" kredit hisoblanadi. "Katta" kreditlar tijorat banki Kengashi bir ovozdan qabul qilgan qarori asosida beriladi va bu qarzlar boshqaruv tomonidan alohida nazorat qilib boriladi. Lekin bank Kengashining bunday kreditlar berish to‘g‘risida qaror qabul qilish bilan bog‘liq vakolati Boshqaruvga berilishga ruxsat etilmaydi. Bundan tashqari shuni ta’kidlash lozimki, bank uchun "katta" toifaga kiradigan va bir qarz oluvchiga beriladigan kreditlar summasini shu qarz oluvchining o‘z mablag‘lari summasidan oshirmaslik tavsiya etiladi. "Katta" kreditlarning hammasiga to‘g‘ri keladigan riskning eng yuqori miqdori "katta" kreditlar jami miqdorining o‘z mablag‘lari, ya’ni bank kapitali nisbati bilan aniqlanadi. Bunda: SK - balansdan tashqari majburiyatlarning 75% bilan hisoblangan "katta" kreditlarning jami summasi. K - bank sarmoyasi. Mazkur me’yor miqdori balansdan tashqari majburiyatlar bilan hisoblanib berilgan "katta" kreditlarning jami miqdori bank kapitalining 5 barobaridan oshmasligi kerak. Bir omonatchiga (kreditorga) to‘g‘ri keladigan riskning eng yuqori me’yori olingan kredit yoki omonatning eng yuqori miqdori va bitta depozitorning depozit

hisobidagi qoldiq qiymatini bankning o‘z mablag‘lari miqdoriga nisbati bilan aniqlanadi. Bunda: O - olingan kredit yoki omonatning eng yuqori miqdori va bitta omonatchining hisobraqamidagi, joriy raqamidagi va qimmatbaho qog‘ozlar bo‘yicha operatsiyalar qoldiqlari. K - bank sarmoyasi. Qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘lgan operatsiyalarda o‘z mablag‘idan foydalanish ko‘rsatkichi bankning oldi - sotdi uchun xarid qilgan nodavlat qimmatbaho qog‘ozlari miqdorini o‘z mablag‘lariga nisbati bilan belgilanadi. Bunda: S - oldi - sotdi maqsadida qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olishga yo‘naltirilgan bankning o‘z mablag‘lari. AK - aksioner kapitali. O‘rnatilgan me’yorning eng yuqori darajasi 0,25 ga teng. Bankning investitsiya uchun ishlatilgan o‘z mablag‘lari me’yori jami investitsiya miqdorini bank sarmoyasiga nisbati orqali hisoblanadi. Bankning boshqa banklar, korxonalar tashkilotlar ustav fondiga qo‘yadigan jami investitsiya summasi miqdorining ulushi bank sarmoyasining 20% dan va Nizom fondining 10% dan oshirmaslik uqtirilgan. Mazkur me’yor uchun o‘rnatilgan miqdor 0,5 ga teng. Bank nazoratining yana bir muhim sohalaridan biri bog‘liq shaxslar bilan bank operatsiyalarini o‘tkazish hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi qonunining 26 - moddasiga asosan bankka aloqador bo‘lgan shaxslar bilan bankka bog‘liq bo‘lmagan shaxslarga nisbatan qulayroq shartlar asosida bitim tuzishni ta’qiqlaydi va Markaziy bankka bunday bitimlar bo‘yicha cheklashlar belgilash yuzasidan vakolatlar berilgan.

Bankning asosiy aksiyadorlari, uning rahbarlari, xodimlari va ular bilan bog‘liq shaxslar bank xizmatlaridan imtiyozli asosda foydalanmasliklari va amaldagi qonunlarga rioya qilishlari kerakdir. Daxldor shaxslar - bank bilan alohida munosabatda bo‘lgan yuridik va jismoniy shaxslar, xususan: bank Kengashi, bank boshqaruvi, taftish komissiyasi tarkibiga kirgan barcha shaxslar, shuningdek, ularning yaqin qarindoshlari. bank nizom fondinining 10 foizidan ko‘proq qismiga ega bo‘lgan har qanday yuridik yoki jismoniy shaxslar, yoxud shu yuridik shaxslarning har qanday rahbarlari, shuningdek, ularning yaqin qarindoshlari. qonunga ko‘ra bank faoliyatini nazorat qiluvchi yuridik shaxslar va ularning boshqaruvchilari. "Yirik" hissador - bu, bank nizom jamg‘armasidagi ulushi 10 foizdan ortiq shaxslardir. Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, tijorat banklari daxldor shaxslarga imtiyozli sharoit yaratib bermasligi lozim. Imtiyozli sharoit deganda quyidagilar nazarda tutiladi: boshqa mijozlardan talab qilinadiganidan kam hajmda foizlar, badallar, boshqa to‘lovlarni undirish yoki ta’minotni kam qabul qilish; kreditni qaytarish muddatini etarli asoslarsiz o‘zgartirish; o‘z tabiatiga, maqsadiga va yo‘l qo‘yiladigan riskga ko‘ra bank daxldor bo‘lmagan mijozlar bilan tuzmaydigan bitimlarni tuzish. Tijorat banklari tomonidan ularning faoliyatining dastlabki ikki yili mobaynida daxldor shaxslarga kredit berish ta’qiqlanadi. Bunda: KS - bitta daxldor shaxsga berilgan kredit miqdori. AK - aksioner kapital. Bankning har bir daxldor shaxsga beradigan kredit umumiy summasi bank sarmoyasining 20 foizidan oshmasligi belgilangan, ya’ni:

Bunda: SKS - daxldor shaxslarga berilgan jami kreditlarning jami miqdori. AK - aksioner kapital. Bank barcha daxldor shaxslarga beradigan kreditlar umumiy summasi bank nizom fondining 100 foizidan oshmasligi lozim. Bizningg nazarimizda, tijorat banklari yuqorida sanab o‘tilgan iqtisodiy me’yorlarning belgilangan miqdoriga har doim amal qilib borishni ta’minlashlari uchun quyidagi sohalarda samarali ishni tashkil etishlari lozim bo‘ladi, ya’ni bular jumlasiga quyidagilar kiradi: Bank portfeli; Bank portfeli bilan bog‘liq risk; Bank balansi likvidligi; O‘z sarmoyasi adekvat ta’minlanishi; Zararlar o‘rnini qoplash zahirasini vujudga keltirish. Iqtisodiy me’yorlarning belgilangan miqdorlariga amal qilmagan banklarga nisbatan Markaziy bank tomonidan jarimalar solish va boshqa tegishli iqtisodiy jazo choralari ko‘rib boriladi.

O'xshashlar

Tijorat banklari passivlari va aktivlari bilan bog‘liq risklarni boshqarish

Tijorat banklarida portfel riski va uni boshqarish

Tijorat banklarining kredit siyosati kreditlarni boshqarishning asosi sifatida

Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalari

Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari