Tijorat banklari passivlari va aktivlari bilan bog‘liq risklarni boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklari passivlari va aktivlari bilan bog‘liq risklarni boshqarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

317.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklari passivlari va aktivlari bilan bog‘liq risklarni boshqarish Reja: 1. Tijorat banklari kapitali va uni tashkil qilish bilan bog‘liq risklar. 2. Tijorat banklari tomonidan resurslarni jalb qilish va u bilan bog‘liq risklar. 3. GEP va uni boshqarish. 4. Tijorat banklarining aktiv va passivlari bilan bog‘liq risklarni boshqarish.

1. Tijorat banklari kapitali va uni tashkil qilish bilan bog‘liq risklar. Bankning o‘z kapitali - bank vaqtincha jalb qilgan qarz mablag‘laridan farqli o‘laroq, bevosita bankning o‘ziga tegishli bo‘lgan mablag‘lardir. Bank kapitalining boshqa korxonalar kapitalidan farqi shundaki, bankning o‘z kapitali aylanma mablag‘larining 10 foizini, korxonalarda esa u taxminan 40 - 50 va undan ortiq foizni tashkil qiladi. Bank kapitaliga bankning o‘z mablag‘larining asosiy elementlari kiradi, ya’ni qonunchilikka muvofiq tashkil topgan asosiy fondlar, bank faoliyatini ta’minlash maqsadida ichki manbalar hisobiga tashkil topgan rezervlar kiradi. Ular quyidagi shartlarga javob berishi kerak: bank faoliyatining barqarorligi; kreditor xuquqlari bo‘yicha subordinatsiyalanganlik; qayd qilib yozilgan daromadlarning yo‘qligi. Bankning o‘z kapitali deganda, bankning iqtisodiy barqarorligini ta’minlashga, ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplashga qaratilgan maxsus tashkil qilinadigan fond va rezervlarni tushunishimiz kerak. Bank kapitaliga ustav kapitali, rezerv kapitali, ta’sis foydasi, bank ixtiyorida qoldirilgan o‘tgan va joriy yilda taqsimlanmagan foydasi, turli risklarni qoplash uchun tashkil qilingan rezervlar kiradi va u bank faoliyatida muhim funksiyalarni bajaradi. Bank kapitali I va II darajali kapitaldan iborat bo‘lib. I darajali kapital quyidagilarni o‘z ichiga oladi: a) to‘liq to‘langan va muomalaga kiritilgan oddiy aksiyalar; b) nokumulyativ imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar muayyan sotib olish sanasi va shartlariga, egasining xohishiga ko‘ra sotib olinish imkoniyatiga ega emas. Bank aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq, ular bo‘yicha dividendlar to‘lanmasligi mumkin; v) qo‘shimcha kapital - oddiy va imtiyozli aksiyalar bozor narxining ularning nominal qiymatidan oshib ketishi; g) taqsimlanmagan foyda:

kapital zaxiralar; avvalgi yillarning taqsimlanmagan foydasi; joriy yil zararlari. d) aksiya egalari kamchiligining birlashgan korxonalar aksiyadorlik hisobvaraqalarida o‘sishi. Bu ulush shu’ba korxonalari hisobvaraqalari bank moliyaviy hisobotlarida birlashtirilganda va bank ulushi bunday korxonalar kapitalining 100 foizdan kam qismini tashkil qilganda vujudga keladi. II darajali kapital quyidagilardan iborat: a) joriy yildagi sof foyda; b) riskni hisobga olgan holda aktivlar summasining 125 foizi va hisob - kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdoridagi umumiy zahiralar. Nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar muayyan sotib olish sanasi va shartlariga, egasining xohishiga ko‘ra sotib olinish imkoniyatiga ega emas. Bank aksiyadorlarining umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq, ular bo‘yicha dividendlar to‘lanmasligi mumkin; v) hisob - kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdorda aralash turdagi majburiyatlar; g) subordinar qarz bu bankning qarz majburiyatlari shakli bo‘lib, bank kapitalini aniqlash maqsadida hisob - kitoblardan so‘ng I darajali kapitalning 50 foizidan oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz to‘lash muddati etib kelgunga qadar oxirgi 5 yil davomida yiliga 30 foizga kamayib borishi shart. II darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarzlar garov ta’minotiga ega bo‘lmasligi, bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo‘yicha talablar depozitlar talablari qondirilganidan so‘ng amalga oshirilishi, boshlang‘ich to‘lov muddati 5 yildan ortiq bo‘lishi lozim. Rezerv kapitali - bankning umumiy va maxsus maqsadlari uchun (masalan, devalvatsiya uchun zaxira, trast operatsiyalari buyicha biznes uchun zaxira, ko‘zda tutilmagan xarajatlar, tabiiy ofatlar natijasidagi zararlar uchun zaxira va boshqa maqsadlar uchun) yaratgan zaxirasining hisobi 30903 - 30906 balans hisobvaraqasida olib boriladi. Ushbu zaxira bankning taqsimlanmagan foydasi

hisobiga tashkil etiladi. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar to‘langandan so‘ng sof foyda hisobiga shakllangan zahiralardir. Ushbu zahiralarga ajratiladigan chegirmalar miqdori ochiq e’lon kilinadigan hisobotda ko‘rsatilishi lozim. Zahiradan bank faoliyatida vujudga keladigan turli zararlarni ular yuzaga kelishi bilanoq hech qanday cheklashlarsiz qoplash uchun foydalaniladi. Bundan mazkur zaxiralar hisobiga qoplanadigan barcha zararlar foyda va zararlar hisobida aks ettiriladi. 30903 - umumiy zaxira fondi bo‘lib, bu hisobvarag‘i bankning taqsimlanmagan foydasi hisobidan umumiy maqsadlar (masalan, bank faoliyatini kengaytirish, bank uchun zaruriy vositalarni sotib olish va ko‘zda tutilmagan xarajatlar, tabiiy ofatlar natijasidagi zararlar uchun va hokazo) uchun tashkil etgan zahirasi hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan. 30906 - Devalvatsiya uchun zaxira bo‘lib, bu hisobvaraqda milliy valyutaning devalvatsiyasi natijasida ko‘rishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun yaratilgan zaxiraning hisobi yuritiladi. Ushbu zaxira mablag‘lari bankning taqsimlanmagan foydasining ma’lum qismidan va valyutadagi bank aktivining ustav kapitaliga tegishli ekvivalentini qayta baholash natijasida hisoblangan mablag‘lardan tashkil topgan. Maxsus zaxiralar - "Standart", "Substandart", "SHubhali" va "Umidsiz" deb tasniflangan kredit va lizing operatsiyalari yoki boshqa alohida muayyan aktivlar buyicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan zararlarni qoplash uchun uchun zaxira tashkil qilinadi. Taqsimlanmagan foyda. Bu hisobvarag‘i bankning butun faoliyati davomida olgan foydasining taqsimlanmagan qismi hisobini yuritish uchun mo‘ljallangan. Bank kapitalining uchta asosiy funksiyalarini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin. Bular: himoya, operativlik va tartibga solish funksiyalaridir. Bank omonatchilari manfaatlarini himoya qilish bankning o‘z kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. CHunki bank aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga tashkil topadi. Bundan tashqari bank kapitali aksionerlar risklarini kamaytiradi.

Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakllantirish yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, mabodo bank tugatilganda omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida, bankning keyingi faoliyat ko‘rsatishiga keng yul ochib beradi. Lekin shuni e’tiborga olishimiz kerakki, tijorat banklari ko‘pgina korxonalardan farqli o‘laroq o‘zlarining to‘lovga qobiliyatligini joriy bank daromadi hisobiga ta’minlaydilar va faqatgina zararning bir qismi kapital hisobiga qoplanadi. Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, yirik ko‘zda tutilmagan xarajatlar sharoitida bank o‘z operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. SHu kabi chiqimlarni moliyalashtirish uchun bankning o‘z kapitali ichiga kiruvchi turli xil rezerv fondlar mavjud. Lekin mijozlarning ssudalarni ommaviy qaytarilmasligi yuz berganda, zararni qoplash uchun aksionerlik kapitali bir qisminigina ishlatish maqsadga muvofiq bo‘ladi. Bank o‘z kapitalining mavjudligi uning ishonchligi va likvidliligining birinchi shartidir. Bank o‘z kapitalining himoya funksiyaga qaraganda operativlik funksiyasi ikkinchi darajali bo‘lib hisoblanadi. U bankning o‘z mablag‘larini er, bino, inshoot jihozlarni qoplash uchun moliyaviy rezervlarni shakllantirishga ajratishni o‘z ichiga oladi. Bu moliyaviy resurslar manbai bank ishi faoliyatining birinchi bosqichlarida, ta’sischilar bilan bir qatorda birinchi navbatdagi xarajatlarni amalga oshirishlarida juda keraklidir. Bank rivojlanishining keyingi bosqichlarida bank kapitalining roli muhim bo‘lib, bu mablag‘larning bir qismi to‘g‘ri rezervlarni tashkil qilish uchun uzoq muddatli aktivlarga sarflanadi. Garchi zararni qoplashning asosiy manbai foyda jamg‘arish bo‘lsa ham zararni qoplash uchun yangi aksiyalar chiqarishadi yoki uzoq muddatli qarz olinadi. Bankning o‘z kapitali tartibga soluvchi funksiyani ham bajaradi. Bank kapitali ko‘rsatkichi yordamida davlat organlari bank faoliyatiga baho beradilar va nazorat qiladilar. Odatda, bank o‘z kapitaliga uning minimal miqdori, aktivlar me’yori va boshqa bank aktivini sotib olish shartlari bo‘yicha talab qo‘yiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bank tomonidan o‘rnatilgan iqtisodiy meyorlar, asosan, bankning o‘z kapitali hajmidan kelib chiqadi. Tartibga soluvchi

funksiyaga kapitalni ssuda va investitsion operatsiyalarni chegaralash maqsadida ishlatish ham kiradi. Bankning ustav fondini o‘zgarishi ustav fondi miqdorining oshirilishi va kamaytirilishi shakllarida amalga oshirilishi mumkin. Bank ustav kapitali qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalarni nominal qiymatini ko‘tarish yo‘li bilan oshirishi mumkin. Aksiyalarni nominal qiymatini oshirish yo‘li bilan bank ustav fondini oshirish quyidagi usullar bilan amalga oshirilishi mumkin: moliyaviy yil yakuni bo‘yicha ko‘rilgan foydaning bir qismini yoki hammasini aksiyalar nominal qiymatini oshirishga yo‘naltirish; aksiyadorlar tomonidan aksiyalar nominal qiymatini oshirilgan qismini to‘lanishi. Ustav fondini oshirish uchun qilingan o‘zgartirishlarni bank ustaviga kiritish to‘g‘risida ta’sischilar qaror qabul qiladilar. Qo‘shimcha aksiyalarni chiqarish yoki aksiyalar nominal qiymatini oshirish uchun tijorat banklari Markaziy bankning tijorat banklari faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga quyidagilarni topshiradi: - qo‘shimcha aksiyalarni joylashtirish yoki aksiyalar nominal qiymatini oshirish to‘g‘risida bank vakolatli organining qarori; - agar aksiya ochiq obuna yo‘li bilan tarqatilsa, bank vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan emissiya prospekti; - aksiya yopiq holda taqsimlansa, aksiyalarni chiqarish to‘g‘risida axborot beriladi; - bank kengashi raisi imzolagan ustav kapitalini oshirish va aksiyalar emissiyasiga rozilik berish to‘g‘risida Markaziy bank nomiga berilgan iltimosnoma. Taqdim etilgan hujjatlarni ko‘rib chiqish va rozilik berish bir oy muddat ichida amalga oshiriladi. Bank ustav kapitali aksiyalar nominal qiymatini pasaytirish yoki aksiyalar umumiy sonini qisqartirish, jumladan, keyinchalik ularni to‘lash sharti bilan sotib olish orqali kamaytirilishi mumkin.

Agar bank ustavida ko‘zda tutilgan bo‘lsa, aksiyalarni bir qismini sotib olish va ularni to‘lash yo‘li bilan bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat beriladi. Agar kamaytirish natijasida ustav kapitalining eng kam miqdoridan kamayib ketsa bank ustav kapitali miqdorini kamaytirishga ruxsat berilmaydi. Aksiyalarni nominal qiymati pasaytirilganda aksiya narxi va yangi nominal qiymat o‘rtasidagi farq aksiyadorlarga qaytariladi. Ustav kapitalini kamaytirish uchun tijorat banklar faoliyatini litsenziyalash va tartibga solish departamentiga iltimosnoma va ustav kapitalini kamaytirish to‘g‘risida aksiyadorlar umumiy yig‘ilishining qarori topshiriladi. Rozilik bir oy muddatda beriladi. Ustav kapitalining kamaytirilishi yoki oshirish omonatchilar manfaatlariga va bank moliyaviy ahvoliga xavf solsa yoki bir aksiyador ulushi belgilangan normadan oshib ketsa, Markaziy bank ustav kapitalini kamaytirishga ruxsat bermaydi. Markaziy bank o‘z xulosasini asoslagan holda bir oy ichida yozma ravishda tijorat bankiga yuboradi. Shuni aytish kerakki, bank kapitalining asosiy maqsadi - riskni kamaytirish va kapitalning moliyaviy resurslar bozoriga kirish yo‘lini ta’minlashidadir. Bank kapitali operatsion xarajatlarni moliyaviy bozorlarga erkin kirib borishini ta’minlash orqali kamaytiradi. Bank kapitali doimiy manbalardan odatdagi stavkalarda qarz olishga imkon beradi. Katta miqdordagi kapital bankning barqaror obro‘sini va omonatchilar ishonchini ta’minlaydi. Bank kapitalining aktivlarga nisbati, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan normativlar bilan o‘zaro yaqindan bog‘liq. YA’ni, kapital qarz olish bilan yangi aktivlar jalb qilinishini choralash orqali riskni oshib ketishini to‘xtatadi va kamaytiradi. Agar banklar ssuda miqdorini oshirmoqchi yoki boshqa aktivlarni sotib olmoqchi bo‘lsalar, yuqorida keltirilgan yo‘llar bilan ular aksioner kapitalini qo‘shimcha moliyalashtirish bilan olinishini ta’minlashlari kerak. Bu aktivlarning spekulyativ o‘sishini oldini oladi. Chunki

banklar o‘z aktivlarini samarali boshqarish imkoniyatlarini saqlab qolishlari kerak. Yuqorida aytilgan bankning o‘z kapitalining funksiyalaridan xulosa qilib aytsak, bankning o‘z kapitali - bank tijorat faoliyatining asosidir. U bank mustaqilligini va turli risklar bo‘yicha salbiy oqibatlarni oldini olish manbai bo‘lib, moliyaviy barqarorlikni ta’minlaydi. 2. Tijorat banklari tomonidan resurslarni jalb qilish va u bilan bog‘liq risklar. Jalb qilingan mablag‘lar aktiv operatsiyalarni, avvalo kredit operatsiyalarini amalga oshirish uchun pul resurslariga bo‘lgan ehtiyojni qoplaydi. Ularning roli juda katta bo‘lib, bank resurslarining 70%dan ortig‘ini tashkil qiladi. YUridik va jismoniy shaxslarning vaqtinchalik bo‘sh mablag‘laridan foydalanish orqali, tijorat banklari ular yordamida xalq xo‘jaligining va aholining qo‘shimcha aylanma mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojini qondiradi, pullarni kapitalga aylanishiga yordam beradi. Banklar mablag‘larni jalb qilish imkoniyatlari chegaralangan bo‘lib, barcha mamlakatlarda bu jarayon Markaziy bank tomonidan tartibga solinib turadi. Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklari kredit resurslarining asosiy qismini tashkil qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank kapitali bilan jalb qilingan mablag‘lar orasidagi nisbatni bir qator zaruriy me’yorlar yordamida tartibga soladi. Bu quyidagi normativlar: kapital etarliligi, bir kredit oluvchiga to‘g‘ri keladigan maksimal risk miqdori, aholidan jalb qilingan depozitlarning maksimal miqdori va boshqalar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yo‘riqnomasiga muvofiq, aholidan pul omonatlarini jalb qilish miqdori bankning o‘z kapitali miqdori bilan chegaralanadi. Rejali iqtisodiyot davrida banklarda bo‘sh turgan mablag‘larini jalb qilishdan manfaatdorlik yo‘q edi, chunki banklarning aktiv operatsiyalari miqdori jalb qilingan mablag‘lar miqdoriga qarab emas, balki kredit qo‘yilmalar bo‘yicha o‘rnatilgan limitga qarab aniqlanar, jalb qilingan mablag‘lar bo‘yicha

rag‘batlantirish bilan banklar shug‘ullanmas edilar. Aksariyat hollarda yirik loyihalarni amalga oshirish uchun bank ssudalari o‘rniga ko‘proq byudjet mablag‘lari jalb qilinar edi. SHu bois muddatli omonatlarni o‘rta va uzoq muddatli kredit manbalari sifatida jamg‘arishga ehtiyoj bo‘lmagan. Ikki pog‘onali bank tizimiga o‘tilishi, iqtisodiy mustaqil tijorat banklarining tashkil topishi, banklarning o‘z - o‘zini moliyalashtirish tamoyiliga o‘tishi, passivlar va aktivlar muvofiqligiga erishish muammosi bank faoliyatida dolzarb masalalarga aylandi. Bozor munosabatlarining rivojlantirish bank resurslarining ham turli - tumanlashuviga olib keldi. Banklar jalb qiladigan mablag‘lar tarkibi turlicha bo‘ladi. Ularning asosiy turlariga quyidagilar kiradi: bank mijozlar bilan ishlash jarayonida jalb qilgan mablag‘lar (depozitlar), o‘z qarz majburiyatlarini chiqarish yo‘li bilan mablag‘larni to‘plash (depozit va jamg‘arma sertifikatlarini, veksellar, obligatsiyalar) va banklararo kredit vositasida boshqa kredit tashkilotlaridan olinadigan va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidan olinadigan ssuda mablag‘lari va boshqalar kiradi. Xalqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig‘ish usuliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: depozitlar; nodepozit resurslar. Jalb qilingan mablag‘larni asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi. Banklarda maqsadlarni amalga oshirish uchun pul mablag‘larini qo‘yilmalarga jalb qilish operatsiyalari depozit operatsiyalari deyiladi. Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, shu bilan birga bankka ham manfaatlidir. Ko‘pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali shakllanadi, keyinchalik esa bank turli xo‘jalik sohalarini qulay shartlar asosida kreditlaydi. Depozit va kredit foizlari orasidagi farq bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilish va ssuda kapitalini joylashtirish borasidagi bank marjasi (mukofoti) bo‘lib hisoblanadi. Bankning "Oltin qoidasi"ga ko‘ra, bank moliyaviy talablarining hajmi va muddati bank majburiyatlari miqdori va muddatiga mos kelishi kerak. Bu qoidaga rioya qilib, banklar joriy schetlar bo‘yicha qoldiqlarni kredit resursi sifatida

ishlata olmaydilar, chunki mijozlar ularni xohlagan vaqtda talab qilib olishlari mumkin. Vaholanki, mijozlar, odatda, o‘z mablag‘larining hammasini birdaniga olishmaydi, shuning uchun, bankning naqd pul rezervi omonatlarga nisbatan shakllanadi. Bundan tashqari, aksariyat bank operatsiyalari naqd pulsiz ko‘rinishda amalga oshiriladi. Kassa zahiralari ko‘rinishida bo‘lmagan naqd pullar bank likvidligini oshiradi va u boshqa mijozlarga yoki bankka kredit sifatida yo‘naltirilishi mumkin. Kassa zahiralaridan tashqari tijorat banklari tomonidan depozitlardan kredit resursi sifatida foydalanishda boshqa cheklovlar bo‘lib, u O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan o‘rnatiladigan majburiy zaxiralar shaklida ifodalanadi. Depozit hisobvaraqalari turlicha bo‘lishi mumkin va ularning tasniflanishi asosida qo‘yilmalar manbai, ularning maqsadli yo‘naltirilganligi, daromadlilik darajasi va boshqa shu kabi mezonlar etadi, ammo aksariyat hollarda mezon sifatida pul qo‘yuvchi toifasi va qo‘yilmani olish shakllari inobatga olinadi. Pul qo‘yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda, depozitlar quyidagilarga bo‘linadi: yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar); jismoniy shaxslar; Mablag‘larni olish shakliga ko‘ra depozitlar quyidagilarga bo‘linadi: * muddatli depozit mablag‘lar; * talab qilib olingunga qadar depozit mablag‘lar; * aholining jamg‘arma qo‘yilmalari. O‘z navbatida bu guruhlarning har biri turli belgilariga qarab tasniflanadi. Muddatli depozit mablag‘lar ularning muddatidan kelib chiqib tasniflanadi: 3 oy muddatgacha depozitlar; 3 oydan 6 oygacha depozitlar; 6 oydan 9 oygacha depozitlar; 9 oydan 12 oygacha depozitlar; 12 oydan yuqori bo‘lgan depozit mablag‘lar. Bank tomonidan jalb qilingan mablag‘larning yuqori likvidlik darajasini ushlab turish va ma’lum yuqori daromad olish ehtiyojini belgilab beruvchi

mavjud qonun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chiqib turli aktivlarga joylashtiriladi. Talab qilib olinguncha qadar depozitlar - bu bankni oldindan ogohlantirmay mijoz tomonidan xohlagan vaqtda talab qilib olinadigan mablag‘lardir. Ularga joriy, hisob - kitob, byudjet va hisob - kitoblarni amalga oshirishi yoki mablag‘lardan maqsadli foydalanish bilan bog‘liq hisob - varaqalardagi mablag‘larni, boshqa banklarning vakillik hisobvarag‘idagi qoldiqlarni kiritish mumkin. Talab qilinguncha depozitlar joriy hisob - kitoblar uchun mo‘jallangan. Bu hisobvaraqdagi mablag‘lar harakati naqd pul, pul o‘tkazish, boshqa hisob - kitob hujjatlari bilan rasmiylashtirilishi mumkin. Bank likvidligini boshqarish nuqtai nazaridan qaraganda joriy va byudjet hisobvaraqlari, kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish bo‘yicha hisobvaraqlar, maxsus hisobvaraqlar banklar uchun foydaliroq hisoblanadi. CHunki bu mablag‘lar yuqori likvidlilikka ega. Bu depozit turining asosiy kamchiligi - ular bo‘yicha juda kam miqdorda foizlarning to‘lanishi yoki umuman to‘lanmasligidir. Bundan tashqari joriy va byudjet hisobvaraqa egalari o‘zlarining statuslaridan kelib chiqib kredit olmaydilar, bu esa banklarga mablag‘larni o‘z rejalari asosida ishlatishga imkon beradi. Talab qilib olguncha bo‘lgan depozitlarga banklarning korrespondent banklarda ochilgan vakillik hisobvaraqalaridagi mablag‘larini ham kiritish mumkin. Bu hisobvaraqalar ular hisob kitoblarni va to‘lovlarni bir tomonlama tartibda yoki bir birlarining topshiriqlari bo‘yicha amalga oshirish maqsadida ochilgan. Mazkur bankning boshqa bankda ochilgan vakillik hisobvarag‘i "Nostro" scheti, mazkur bank boshqa bank uchun ochgan vakillik hisobvarag‘i "Loro" scheti deb yuritiladi va bunday hisobvaraqalarini ochish banklararo imzolangan shartnomaga muvofiq amalga oshiriladi. Bu hisobvaraqalardan to‘lovlar, qoidaga ko‘ra, ulardagi mablag‘lar hajmi chegarasida amalga oshirilishi kerak. Ular bo‘yicha mavjud mablag‘lardan ko‘proq operatsiyalar o‘tkazish zaruriyati tug‘ilganda, vakilga alohida balans hisobvarag‘idan overdraft krediti berilishi mumkin. Talab qilib olinguncha bo‘lgan depozitlarga kontokorrent hisobvarag‘i mablag‘larini ham kiritish mumkin mumkin.

Xalqaro bank amaliyotida talab qilib olinguncha yuqoridagi depozitlardan tashqari nau - hisobvaraqalar (uchinchi shaxs foydasiga hisob hujjatlarini yozib berish), bank tomonidan belgilanadigan hisob cheklari ham kiritiladi. Talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: depozitning bu turida xohlagan vaqtda, xohlagan summada mablag‘ni qo‘yish yoki olishi mumkin; depozit muddati chegaralanmagan; kam miqdorda foiz to‘lanadi; bu turdagi depozitlar bo‘yicha Markaziy bankka o‘tkaziladigan majburiy rezervlar salmog‘i yuqori va h.k. Tijorat banklarida jalb qilingan mablag‘lar tarkibida talab qilib olinguncha depozitlar turlicha hajmga ega. Bu odatda, bank resurslarini shakllantirishning eng arzon manbaidir. Mablag‘larning yuqori harakatchanligi tufayli talab qiluvchi hisobvaraqalardagi qoldiq doimiy emas, ba’zida juda o‘zgaruvchan. Hisobvarag‘i egasi istagan paytda mablag‘larni olish ehtimoli bank oborotida yuqori likvid aktivlarning hissasi ko‘proq bo‘lishini talab qiladi. Bu esa kamroq likvidlika ega bo‘lgan, biroq yuqori daromad keltiruvchi aktivlarning hissasining qisqarishi evaziga yuz beradi. SHu sababli banklar talab qilgungacha hisobvarag‘i egalariga past foiz to‘laydilar yoki umuman to‘lamaydilar. Biroq, talab qilguncha hisobvaraqalardagi mablag‘larning yuqori darajadagi harakatchanligiga qaramasdan, ularning minimal, doimiy qoldig‘ini aniqlash va ulardan barqaror kredit resursi sifatida foydalanish imkoniyatiga banklar ega bo‘lmog‘i lozim. Muddatli depozitlar - bu banklar tomonidan ma’lum muddatga jalb qilinadigan depozitlardir. Bu turdagi depozitlar qo‘yilgan muddatda o‘zgarmas bo‘lishi lozim va ular joriy to‘lovlar uchun ishlatilmaydi. Muddatli qo‘yilmalar mablag‘larni shartnoma bo‘yicha muddat va shartlarda to‘liq bank ixtiyoriga berishni anglatadi, bu muddat tugashi bilan muddatli qo‘yilma xohlagan paytda egasi tomonidan qaytarib olinishi mumkin. Muddatli qo‘yilma bo‘yicha to‘lanadigan foiz hajmi depozit muddati, summasi va shartnomani pul qo‘yuvchi tomonidan bajarilishiga bog‘liqdir. o‘o‘yilmaning muddati va summasi qanchalik katta bo‘lsa, foizi ham shunchalik yuqori bo‘ladi.

YUqorida ta’kidlaganimizdek amaliyotda asosan 1, 3, 6, 9, 12 oy yoki yanada uzoqroq muddatga qo‘yilmalar rasmiylashtiriladi. Bunday aniq chegaralar pul qo‘yuvchilarni o‘zlarining mablag‘larini ratsional tashkil qilish va qo‘yilmalar qo‘yishga rag‘batlantiradi, shuningdek banklarga o‘zlarining likvidliklarini boshqarish uchun sharoit yaratadi. Pul qo‘yuvchi tomonidan qo‘yilma bo‘yicha mablag‘larni muddatidan oldin olinganda u shartnomada ko‘rsatilgan foizlardan to‘liq yoki qisman mahrum bo‘lishi mumkin. Odatda bunday hollarda foizlar talab qilgungacha qo‘yilmalarga to‘lanadigan foizlar hajmigacha pasaytiriladi. Muddatli depozitlar depozitlarning boshqa turlariga nisbatan bankka barqaror resurs bazasini ta’minlaydi. SHu bois tijorat banklari muddatli depozitlar salmog‘ini ko‘paytirishga harakat qilishlari lozim. Muddatli depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: - aniq muddatga ega va ular bo‘yicha o‘zgarmas (depozit siyosatida ko‘rsatilgan) foiz to‘lanadi; - joriy hisob - kitoblar uchun foydalanilmaydi; - mijoz tomonidan muddatidan oldin olinmasligi lozim aks holda foiz to‘lash bo‘yicha shartnoma shartlari bekor qilinadi va talab qilib olinguncha depozit miqdorida foiz to‘lanishi mumkin; - mablag‘lar sekin aylanadi, uzoq muddatli ssudalarga yo‘naltiriladi; majburiy rezerv normasi nisbatan past bo‘lishi mumkin va h .k. 3. GEP va uni boshqarish. Foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan aktiv va passivlar o‘rtasidagi miqdorning uzilishi pullik GEP (yoki bankning sof bahosi) deb nomlanadi va u quyidagi formula orqali nomlanadi: GEP= ATF- PTF, Ushbu ko‘rsatkich foiz riski darajasini baholash imkoniyatini beradi. Foiz riskini baholovchi boshqa ko‘rsatkich GEP munosabat deb nomlanadi (yoki foizli GEP, yoki GEPning ta’sirchanligi): АСФ

GEP(%)= , ПСФ Ko‘rsatkichning kamchiliklari: birinchidan, foiz stavkalarining o‘zgarishi bilan bog‘liq daromadning o‘zgaruvchanligini ko‘rsatib bermaydi, ikkinchidan esa bank kattaligini hisobga olmaydi. GEPni quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Manfiy GEP bank passivlarining foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lgan aktivlariga nisbatan ko‘proqligini anglatadi. Bank mablag‘larni qisqa muddatga olib, uni uzoq muddatga joylashtirgan holatlar rentabellik hisoblanadi. SHuningdek, bank past narxlardan olib, uni daromadliroquzoq muddatli bozorda kreditga qo‘yadi. Manfiy GEP holatidagi bank foiz stavkalarining tushishidan foyda ko‘radi. Stavka oshganda, manfiy GEP sezilarli darajadagi foiz riskini vujudga keltiradi, chunki narxlar daromadli aktivlardan ko‘riladigan foydaga nisbatan tezroq osha boshlaydi. Inflyasiya holatlarida manfiy GEP moliyaviy fojealarga olib keladi: daromadlar o‘rnini zararlar egallaydi, bankning moliyaviy barqarorligi buziladi, bu esa to‘lovga layoqatsizlikka olib keladi. 2. Nolli GEP bankning aktiv va passivlarini muddatlar bo‘yicha moslashtirishni anglatadi. Ushbu holatni odatda neytral risk deb nomlashadi. Nolli GEP holatli bank foiz stavkalari o‘zgarish jarayonida o‘zining portfelida “sarf qilinmaydigan” ssudalarni saqlaydi. SHuni inobatga olish kerakki, aktiv va passivlar bo‘yicha foiz stavkalarning bir xilda o‘zgarishi sof foiz daromadiga ta’sir qilmaydi. Lekin, ushbu nolli GEP holatida foiz stavkalari o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lgan riskning paydo bo‘lish imkoniyati yo‘q degani emas. Muammo shundan iboratki, aktiv va passivlar bo‘yicha stavkalarning o‘zgarishi sinxronlanmagandir. Ssudalar bo‘yicha foiz stavkalar bank rahbariyati tomonidan shartnoma asosida belgilanadi, ular esa bozor stavkalari o‘zgarishidan orqada qoladi, ayniqsa foiz siklining burilish nuqtalarida (4-rasmga qarang). “Nolli qirqilish” taktikasi bankning mohirliik (manyovrchanlik, harakatchanlik) sifatini

kamaytiradi, bu esa yuksalish paytlarida bank foydasining o‘sishini to‘xtatadi va tushish (spad) paytlarida esa uning tushishini yumshatadi. 3. Musbat GEP bank aktivlarining foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lgan passivlariga nisbatan ko‘proqligini anglatadi. Agar foiz stavkalarining darajasi kamayish tendensiyasiga ega bo‘lsa, bankning foiz daromadi foiz qaytarish to‘lovlari xarajatlariga nisbatan tezroq kamayadi. SHu tariqa musbat GEP holatiga ega bo‘lgan bank foizlar tushishidan zarar ko‘radi va uning oshishidan daromad oladi. Bankning daromadlilik ko‘rsatkichi – spred tushunchasini kiritamiz. Spred – aktiv va passiv operatsiyalar bo‘yicha foiz stavkalari o‘rtasidagi tafovutdir. Spread = i a  in , Bu erda i a – daromad keltiruvchi aktivlardan olingan foizning o‘rtacha darajasi; i n – bank majburiyatlari bo‘yicha to‘langan foizning o‘rtacha darajasi. Foiz risklarini boshqarishda bankning foiz siyosati ishlab chiqilishi jarayonida foiz stavkalarining yo ‘ l qo ‘ yilishi mumkin bo ‘ lgan o ‘ zgarishini hisoblashning boshqa yondashuvlari ham mavjud : (passivlar)ning o‘rtacha foiz stavkasi. Foiz riskini minimallashtirish uchun bankning aktiv va passiv operatsiyalar bo‘yicha siyosati o‘zaro bog‘liq bo‘lishi zarur. Ushbu moslashtirilgan darajani quyidagi spred koeffitsienti orqali hisoblash mumkin: Spred koeffitsientining normativ darajasi 1.25%. SHuni nazarda tutish kerakki, bu normativ ko‘rsatkich inflyasiya sur’atini hisobga olmaydi. Banklarni  АСФ  i  ПСФ  i Spread = iАСФ  iПСФ  a  n ,  АСФ  ПСФ B u e rda, i ASF(PSF) – bozor kon’yukturasi ta’siriga yo‘liqqan akti vlar

kredit va depozit operatsiyalarining asosiy vazifalaridan biri spredni boshqarishdir. Bank filiallariga qaytarib berish sharti bilan ko‘rsatiladigan pul mablag‘i ko‘rinishidagi moliyaviy yordamdan olinadigan foydani baholashda spred modeli qo‘llaniladi. Bankning sof daromadini spred modeli yordamida baholash bankning ichki oborot hisobini va o‘z mablag‘larini kreditlash, ya’ni bruttoni anglatadi. Turli GEP (aktiv va passivlar o‘rtasidagi farq) holatlaridagi foiz stavkalarini o‘zgarishini hisobga olgan holda quyidagi bank daromadining egri chizig‘ini tahlil qilamiz. Bu holat aktivlar va passivlarning muddatlari to‘g‘ri kelmasligi hamda daromad egri chizig‘ini siljish tezligining nomutanosibligidan dalolat beradi. Agar foiz stavkalarining o‘zgarish yo‘nalishi bankning GEP pozitsiyasiga qarama-qarshi bo‘lsa, bank bozor talablariga moslashish uchun etarli darajada egiluvchan bo‘lishi kerak. Egiluvchanlik – o‘zgarishlarga bo‘lgan ta’sirchanlik ko‘rsatkichi. Moliyaviy aktivlarga aloqador holatlarda, narx egiluvchanligi uning foiz o‘zgarishini foiz o‘zgarish stavkasiga bo‘lgan nisbati bilan ifodalanadi, ya’ni Foiz stavkalari o‘sishidan kelib chiqqan ssudaga bo‘lgan talab manfiy kattalik hisoblanadi (E<0), chunki aktivlar bahosining o‘zgarishi va foiz stavkalari qarama-qarshi bog‘liqlikka ega. Egiluvchanlikni modul qiymatining oshishi bank riskini o‘sishiga olib keladi. Egiluvchanlikning manfiy qiymatininig oshishi bilan ssudalar berish ehtimoli kamayadi. Agar elastiklikni modul qiymati narx oshgan holatlarda uncha katta bo‘lmasa, u holda ushbu risk darajasi bilan ko‘zda tutilgan natijaga erishish mumkin, ya’ni So‘s(b)= So‘s(fs)* E Ushbu ifoda elastiklikning foiz stavkalari o‘sishining sur’ati uchun to‘g‘ri keladigan narx o‘sishining ushbu sur’atiga ta’sirini ifodalaydi. Foiz stavkalarining ko‘rsatilgan o‘zgarishlarida aktivlarning egiluvchanligi qancha katta bo‘lsa, ular narxining tebranishi shuncha katta bo‘ladi. Foiz stavkalarining o‘zgarish tezligi to‘g‘risidagi prognozga asoslanib bankning GEPini tartibga solish qobiliyati foiz

stavkalarida “o‘ynashga” imkon beradi. Ushbu o‘yin GEPni yoki aktiv va passivlarni boshqarishga tegishli. GEP-usuli bankka foiz riskini minimallashtirishga imkon beradi (1-jadval). Musbat GEPdan manfiy GEPga o‘tish holati daromadlar egri chizig‘ining eng egilgan nuqtasiga to‘g‘ri keladi va egiluvchan balansni talab qiladi. Ushbu holatda bankning asosiy vazifasi foiz stavkasini o‘zgarishidan samarali foydalanishdir. Foiz stavkalarining o‘zgarishida “o‘ynash”ni istamagan bank GEPni nolli holatga keltirib foiz riskini kamaytirishi mumkin. Shu bilan aktiv va passivlarni boshqarish maqsadi ko‘rsatilgan risk darajasida foiz daromadlarini maksimallashtirishdan iborat yoki berilgan foiz daromadi darjasida riskni minimallashtirishdan iboratdir. Bank menejmenti sohasidagi maslahatchi D.Keyts shuni tasdiqlaydiki, bankning ideal holati-bu potensial balanslangan holatda bo‘lishi kerakki, bu holat foiz stavkasi dinamikasiga mos kelishi kerak. Ushbu ta’rif bozor o‘zgarishini prognoz qilish yaxshi yo‘lga qo‘yilgan yirik bo‘lgan banklar uchun mos keladi. Aks holda bank katta zararlar ko‘rishi mumkin. Aktivlar va passivlarning to‘lov muddati va strurturasining GEP tahlili. GEP tahlili orqali foiz riski darajasini tahlil qilish mumkin. Lekin uni tahlil qilish jarayonida quyidagi keltirilganlarga e’tibor berish lozim: 1. kelgusidagi foiz stavkalarining yo‘nalishini aniqlash maqsadida prognozlashning zamonaviy usullaridan foydalanish zarur; 2. foiz stavkalarining darajasini aniq hisoblab chiqish mumkin emas. SHuning uchun tahlilning variantli usulidan foydalanish zarur. 3. GEP tahlili aktiv va passiv operatsiyalar bo‘yicha pul oqimlari harakati vaqtini hisobga olmaydi. SHundan kelib chiqib, GEP tahlil va davomiylik tahlilini birgalikda qo‘llash tavsiya qilinadi. GEP ko‘rsatkichi yordamida aktiv va passivlarning to‘lov muddatlari hamda strukturasini tahlil qilamiz. Bizda bank balansining quyidagi ko‘rsatkichlari mavjud: 2-Jadval Aktiv va passivlarni muddatlar bo‘yicha tahlili

(shartli sonlar, mlrd.rub.) Mudda tlar ASF PSF GEP Yig‘ma GEP A 1 2 3=1-2 hisoblash n atija 1 kun 10 50 -40 - 40 30 kun 20 40 -20 -40+(-20) - 60 60 kun 25 30 15 -60+(-5) - 65 91 kun 30 25 +5 -65+5 - 60 182 kun 35 20 +15 -60+15 - 45 365 kun 45 10 +35 -45+35 - 10 Jami: qisqa muddatli 165 175 -10 -10 1 yildan ortiq 60 25 +35 +25 __ Bank kapita li 25 -25 0 Jami: 225 225 0 __ Umuman olganda bankning ish faoliyatini barqaror deb baholash mumkinLekin to‘lovlar strukturasini alohida davrlar bo‘yicha oladigan bo‘lsak, u holda bank faoliyatida ba’zi bir salbiy holatlarni aniqlash mumkin. 1 yildagi aktiv va passivlar miqdori o‘rtasidagi farq sezilarli darjada emas. Bank manfiy GEPga ega va u 10 mlrd.rublni tashkil etadi.

Yil davomida yig‘ma manfiy GEP 10 mlrd.dan 65 mlrd.rublgacha o‘zgargan, bu esa kelgusi davrga potensial chiqimlarning bahosidir. 30 kunlik (60 mlrd. rub.), 60 kunlik (65 mlrd. rub.), 91 kunlik (60 mlrd. rub.) majburiyatlarni so‘ndirish muddatlarida GEPning maksimal qiymati o‘z o‘rniga ega.1 kunlik majburiyatlar bo‘yicha GEP 40 mlrd. rublga teng bo‘lib bank zahirasiga jiddiy havf tug‘diradi. SHunga ko‘ra, bank balansining strukturasini mufassal ko‘rib chiqilganda uning faoliyatini barqaror deb bo‘lmaydi. Bank amaliyotida aktiv va passiv operatsiyalar o‘tkazish bilan bog‘liq foiz riski darajasini hisoblash uchun amerika iqtisodchilari quyidagi ko‘rsatkichlardan foydalanadilar: A) foiz riskining darajasi:   Д а  Дп bu erda, D a ,D p -muddatlari bo‘yicha tortilgan aktivlar (passivlar); Д  ДС i  Д i ,  ДС i Bu erda, DS i -to‘lagunga va olingunga qadar pul mablag‘larining oqimi. DS i -vaqt oralig‘i. O‘rtacha davomiylik – boshlang‘ich bahoni qaytadan olish uchun kerak bo‘lgan o‘rtacha muddat. B) bank mablag‘larini jalb qilish va joylashtirish muddatlari o‘rtasidagi farqning integral ko‘rsatkichi: Д а К t  , Д п Maksimal qo‘yilishi mumkin bo‘lgan qiymat 1.75ga teng, optimali esa 1.25ni tashkil qiladi.

V) sof kapital indeksi (NCR) riskni o‘lchash nuqtai nazaridan muammoli banklarni aniqlash imkoniyatini beradi: N CR = Kapital + Zahiralar – Zararli aktivlar O‘rtacha aktivlar Minimal qo‘yilishi mumkin bo‘lgan qiymat 2.74%ni tashkil etadi. 2-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar bo‘yicha qisqa muddatli operatsiyalar uchun risk darajasini hisoblab chiqamiz: δ =37,5-17,9=19,6; o‘zgarishning integral ko‘rsatkichi K t =37.5/17.9=2,09, bu esa maksimal ыщ yilishi mumkin b щ lgan kattalikdan anchagina baland. YUqorida aytilganlarga asoslanib, ushbu bankning foiz riski baland degan xulosaga kelish mumkin. Sof foiz daromadi o‘zgarishining GEP – tahlili. GEP usuli sof daromad foizi yordamida foiz riskini kamaytirishda qo‘llaniladi.Ushbu usul qisqa vaqt oralig‘i uchun ishlatiladi, chunki foiz stavkalarini uzoq muddatga aniqlashda ba’zi bir qiyinchiliklar mavjuddir. Sof foiz daromadi quyidagicha aniqlanadi: Sof foizli daromad (SFD) = Foizli daromadlar (FD) - Foizl i xarajatla r (FX) - Ssuda lar bo‘yicha zararl ar (SZ) Ushbu ko‘rsatkichning optimal qiymati 1-3% miqdorida belgilangan. Bankning sof daromadining o‘zgarishi quyidagilarga bog‘liq: • Foiz stavkalari darajasining o‘zgarishi;

• Foiz stavkalari o‘zgarishiga ta’sirchan bo‘lgan aktiv va passivlar o‘rtasidagi uzilish, qirqilish. Bundan SFD=GEP* ∆I yoki ∆SFD =(ATF –PTF)* ∆I= ATF*∆I- PTF*∆I. Foiz riskining darajasini baholovchi ko‘rsatkichni keltirib chiqaramiz. Uning uchun ushbu formulani quyidagi ko‘rinishga keltiramiz: ∆SFD/ SFD=GEP*∆I/ SFD. Har bir ko‘rsatkichni daromad keltiruvchi aktivlar summasiga bo‘lamiz va sof foiz marjasi (SFM) degan tushunchani kiritamiz: ∆SFM/ SFM=(GEP*daromad keltiruvchi aktivlar)*(∆i/ SFM). yoki GEP/ daromad keltiruvchi aktivlar =∆ SFM/∆i , bu erda SFM=SFD/ daromad keltiruvchi aktivlar SHu formula orqali foiz riski darajasini yanada aniqroq baholovchi formula ko‘rsatkichiga ega bo‘lamiz (foiz riski koeffitsienti): ГЭП СФМнинг куйилиши мумкин булган киймати - СФМнинг кутилаётган кимати К р   Даромадли активллар фоиз ставкалари буйича кутилаётган узгаришлар Sof foiz daromadining GEPning turiga qarab o‘zgarishining variantlari 3- Jadvalda keltirilgan. 3-Jadval Sof foiz daromadi o‘zgarishining variantlari GEP turlari Foiz stavkasining o‘zgarishi ∆ i Sof foiz daromadining o‘zgarishi ∆ SFD

Manfiy (-) O‘sish (+) Kamayish (-) Manfiy (-) Kamayish (-) O‘sish (+) Musbat (+) O‘sish (+) O‘sish (+) Musbat (+) Kamayish (-) Kamayish (-) Nolli (0) O‘sish (+) O‘zgarmaydi Nolli (0) Kamayish (-) O‘zgarmaydi Foiz stavkasining bankning samarali ish faoliyatiga ta’sirini quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Misol. Bank ish faoliyatining quyidagi ko‘rsatkichlariga egamiz: Ko‘rsatkic hlar Umu miy miqdor Salm og‘i, % Foiz stavkasi, % Haqiqat dagi qiymati YAngi shartlar 1- var iant 2- var iant Foiz stavkasi o‘zgarishiga ta’sirchan aktivlar 3 600 51.43 13 16 10 Qayd etilgan foiz stavkadagi aktivlar 1 200 17.14 16 16 16 Daromad 2 200 31.43 0 0 0 keltirmaydi gan aktivlar Jami 7 100 9.43 __ __

000 Foiz stavkasi o‘zgarishiga ta’sirchan passivlar 4 000 57.14 10 13 7 Qayd etilgan foiz stavkadagi passivlar 800 11.43 12 12 0 Foizsiz majburiyatlar 1 200 17.14 0 0 0 SHaxsiy kapital 1 000 14.29 dividentning 15%li stavkasi Jami 7 000 100 9.23 __ __ Bankning o‘rtacha tortilgan foydasi 9.43%ni, o‘rtacha tortilgan xarajatlari - 9.23%ni tashkil etadi. Bu esa bank foiz daromadiga ega ekanligini anglatadi. Echimi. Bank siyosatining asosiy moliyaviy ko‘rsatkichlarini hisoblab chiqamiz. 1. Sof foiz daromadi (foizli daromad) SFD=FD-FX; SFD=(3600*0,13+1200*0,16)-(4000*0,1+800*0,12)=660-496=164 (mln.rub.). 2. Sof foiz marjasi SFM=164/(3600+1200)=0,0342 (3,42%), natija normativ qiymatga to‘g‘ri keladi. 3. GEP=3600-4000=-400 Tahlil qilayotgan bankimizning GEPning qiymati manfiy. YAngi shartni kiritamiz, ya’ni foiz stavkasi 3%ga oshgan bo‘lsin.

U holda SFD=(3600*0.16+1200*0.16)-(4000*0.13+800*0.12)=768-616=152 mln.rub.; SFM=152/(3600+1200)=0,0317 (3,17%) Cof foiz daromadining o‘zgarishi quyidagi faktorlarga bog‘liq: ∆SFD=GEP* ∆I, ya’ni ∆I, ya’ni ∆SFD =152-164=-12 mln.rub. Boshqa tomondan, GEP* ∆I=-400*0,03=-12 mln. rub. SHu yo‘sinda, musbat GEP holatida foiz stavkasining oshishi natijasida SFD va SFM kamaydi. SFMni formula orqali aniqlaymiz. T f(SFM) =(GEP/daromad keltiruvchi aktivlar)*(∆i/ SFM)=(- 400/4800)*(0,03/0,0342)=- 0,073 (-7,3%) SFM, foiz stavkasi kattalashgani hisobiga 7.3%ga kamaydi. Ushbu holatda bank balansini foiz stavkalarini o‘zgarishi bilan bog‘liq korrektlash zarur. Bank balansiga quyidagi o‘zgarishlar kiritilgan: Ko‘rsatkich lar Miqdori mln.rubl Salmog‘i Foiz stavkasi, % Variant 1 Variant 2 Foiz stavkasi o‘zgarishig a ta’sirchan aktivlar 4 000 57.14 16 10 Qayd qilingan foiz stavkalaridagi aktivlar 1 000 14.29 16 16 Daromad keltirmaydigan 2 000 28.57 0 0

aktivlar Jami 7 000 100 Asosiy ko‘rsatkichlar korrektlangandan keyin quyidagicha: SFD=(4000*0.16+1000*0.16)-(4000*0.13+800*0.12)=800*616=184 mln. rub. SFM=184/(4000+1000) =0.0368 (3.68%) 2-shartni kiritamiz, ya’ni foiz stavkasi 3%ga kamaydi. U holda, SFD=(4000*0.1+1000*0.16)-(4000*0.07+800*0.12) =560-376=184 mln.rub; SFM=184/(4000+1000) =0.0368 (3.68%)

4. Tijorat banklarining aktiv va passivlari bilan bog‘liq risklarni boshqarish. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining faoliyati foyda olishga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bank foydasining iqtisodiy mohiyati yangicha ijtimoiy - iqtisodiy tus olib bormoqda. CHunki, tijorat banklarining foydasi bank kapitali to‘planishining va bank rivojlanishining asosiy manbasidir. Bank foydasining o‘sib borishiga bir necha xil omillar mavjud bo‘lib, bular: bankning rentabelligi, vaqtincha bo‘sh mablag‘larning samarali ishlatilishi, turli xil pulli xizmatlar ko‘rsatish doirasini kengaytirish, foyda keltirmaydigan aktivlarni kamaytirish, foyda keltiruvchi aktivlarni ko‘paytirish va boshqa omillar hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish bosqichida tijorat banklarining asosiy ish tamoyillaridan biri - yuqori darajada foyda olishga yo‘naltirilgan, qaratilgan bo‘ladi. Biroq, bularning faoliyati doimo foyda ko‘rish bilan bog‘liq bo‘lmasdan, ular foyliyatida zarar ko‘rish ehtimoli ham uchrab turishi mumkin. Banklar faoliyati ijobiy bo‘lgan hollarda, ularning foyda olish va salbiy faoliyat natijasida banklarning zarar ko‘rish ehtimoli yuqori darajada bo‘ladi. YUqorida aytilgan foyda keltiruvchi rezervlarni amalda tadbiq qilish jarayonida bankning ish faoliyati iqtisodiy jihatdan risk bilan bog‘liq bo‘ladi. Aktivlarni boshqarish deganda o‘z va jalb qilingan mablag‘larni joylashtirish tartibi va yo‘llari tushuniladi. Tijorat banklariga qo‘llanilsa - bu naqd pullar, investitsiyalar, ssudalar va boshqa aktivlarga taqsimlashdir. Mablag‘larni joylashtirishda asosiy diqqat qimmatli qog‘ozlarga, investitsiyalar va ssuda operatsiyalariga qaratiladi. Mablag‘larning aniq echimi shunday aktivlarni "sotib olish" kerakki, u bankka eng ko‘p daromad olib kelsin. Biroq, tijorat banklarida fondlarni boshqarish qator omillar orqali qiyinlashmoqda. Bank tomonidan jalb qilingan mablag‘larning ko‘pchilik qismi mijozlarning birinchi talabi bilan to‘lanishi kerak yoki ogohlantirish muddati juda qisqa bo‘ladi. SHuning uchun bankni oqilona boshqarishni birinchi darajali shartlaridan biri bu jamg‘armachilar talablarini qondirish xususiyatini ta’minlash hisoblanadi.

Ikkinchi shart - bank mijozlarining kreditga bo‘lgan talabini qondira oladigan etarli mablag‘larga ega bo‘lish. Bunday kredit bera olish bank tijorat faoliyatining asosiy turidir. Mijozlarning kreditga bo‘lgan talablarini qondira olmaslik bank tomonidan foydali operatsiyalarni yo‘qotishiga, pirovardida esa sinish ehtimoliga olib keladi. Banklarning mamlakatning asosiy pul massasini etkazib beruvchi sifatidagi roli ularga jamiyat oldida katta mas’uliyat yuklaydi. Jamiyatning bank sistemasining to‘lovga layoqatliligi, likvidliligi va barqarorligi to‘g‘risida ishonchsizlikka sababi bo‘lmasligi kerak, jamg‘armachilar esa istalgan bank ishonchli ekanligiga imoni komil bo‘lishi kerak, Bank jamg‘armachilari va uning aksiya ushlovchilari maqsadlarini bir - biriga taqqoslab bo‘lmaydi. SHuning uchun bank o‘z mablag‘larini joylashtirayotganida hal etadigan asosiy masalalardan biri bu likvidlilik va foydalilik o‘rtasidagi munosabatdir. Bir tomondan bank boshqaruv mablag‘larni qimmatli qog‘ozlarga joylashtirish orqali yuqori daromad olishga ko‘z tutayotgan aksiyadorlarning bosimini his etsa, ikkinchi tomondan bank boshqaruvi bunday faoliyat bank likvidliligini sezilarli darajada yomonlashtirishini, bu esa jamg‘armachilarga o‘z mablag‘larini ololmasligini va eski mijozlarning kreditga bo‘lgan talabini qondira ololmasligini aniq biladi. Bank mablag‘larini turli aktivlarga joylashtirish yuqori likvidlilik darajasini ushlab turish va ma’lum yuqori daromad olish ehtiyojini belgilab beruvchi mavjud qonun va tartibga soluvchi aktlardan kelib chiqadi. "Likvidlik - daromadlilik" dillemmasini echishga urinishlari aktivlarni boshqarishda 3 usulni keltirib chiqardi. Bu metodlardan birortasini ham etuk deb hisoblab bo‘lmaydi, chunki ularning har birining diqqatga sazovor va kamchilik tomonlari mavjud. Har bir metodda alohida tijorat bankining aniq muammolarini echish uchun qo‘llash mumkin bo‘lgan elementlar mavjud. Qo‘llanish nuqtai - nazaridan sodda bo‘lgan metod - bu umumiy fond mablag‘lari metodidir. (rool - of-funds approach). Bu metodni ko‘pgina banklar mablag‘lar ko‘p bo‘lgan davrda qo‘llaydilar. Tijorat bank boshqaruvchisi joylashtirilishi uchun javobgar bo‘lgan

mablag‘lar turli manbalardan: talab qilib olinguncha qo‘yilmalar, jamg‘arma, muddatli qo‘yilmalar, shuningdek bank o‘z kapitalidan kelib tushadi. Ko‘rib chiqilayotgan metod asosida bu resurslarni birlashtirish g‘oyasi yotadi. So‘ngra mablag‘lar to‘plami mos hisoblangan aktivlar turlari (ssudalar, davlat qimmatli qog‘ozlari, kassadagi naqd pul va hokazo) o‘rtasida taqsimlanadi. Umumiy fond mablag‘lari metodida ma’lum aktiv operatsiyani amalga oshirishda mablag‘lar qaysi manbadan kelib tushganligi ahamiyat kasb etmaydi, agarda ularning joylashtirilishi bank o‘z oldiga qo‘ygan maqsadlarga erishishga yordam bersa. Bu metod sxematik ravishda 1 - rasmda ko‘rsatilgan. Bu metod bank boshqaruvidan likvidlilik va daromadlilik prinsiplarini teng amal qilishini talab etadi. Shuning uchun mablag‘lar shu prinsipga mos keladigan aktiv operatsiyalar turlariga joylashtiriladi. Mablag‘larni joylashtirish orqali operativ bo‘lim boshliqlariga likvidlilik va daromadlilik nisbatlari muammolarini hal etishga ko‘mak beruvchi ma’lum prioritetlar asosida amalga oshiriladi. Bu prioritetlar bank ixtiyoridagi mablag‘ning qaysi qismi daromad keltirish uchun birinchi yoki ikkinchi galdagi rezervlarga joylashtirilish, ssuda yoki qimmatli qog‘ozlar sotib olishga ishlatilishini ko‘rsatib beradi. Mablag‘larni er uchastkalariga, imorat va ko‘chmas mulkka investitsiyalash odatda alohida ko‘rib chiqiladi. Ikkinchi metodning vujudga kelishi - aktivlarni taqsimlash yoki mablag‘larni konversiyalash (asset allocation or consersion of funds approach) - birinchi metod ba’zi kamchiliklarni bartaraf etish bilan bog‘liq. YUqorida ko‘rsatib o‘tilganidek, umumiy fond mablag‘lari pozitsiyasidan mablag‘larni joylashtirishda haddan ziyod diqqat likvidlikka berilib, talab qilinguncha qo‘yilmalar va asosiy kapital bo‘yicha likvidlikka bo‘lgan talab hisobga olinmaydi. Ko‘pgina namoyondalar fikrlari bo‘yicha, bu kamchilik Amerika tijorat banklarining foyda normasi qisqarishining o‘sib borishiga sabab bo‘ldi. Bu vaqt ichida talab qilinguncha qo‘yilmalarga nisbatan kamroq likvidlilikni talab etuvchi muddatli va jamg‘arma qo‘yilmalar yuqori templar bilan o‘sib

bordi. Aktivlarni taqsimlash metodi umumiy fond mablag‘lari metodi kamchiligini engish imkonini berdi. Bu metod bankka zarur bo‘lgan likvid mablag‘lar miqdori fondlarni jalb qilish manbalariga bog‘liqligini belgilab berdi. Bu metod orqali mablag‘lar manbalarini majburiy rezervlar va ularning aylanish tezligi normalariga mos chegaralashga harakat qilinadi. Bu metodning asosiy ustun tarafi bu likvid mablag‘lar va ssudalar hamda investitsiyalarga qo‘shimcha mablag‘lar qo‘yish qismining qisqartirilishi va bu natijada foyda normasining ko‘tarilishiga olib kelishidir. Aktivlarni taqsimlash metodi - ning tarafdorlari foyda normasining oshishi oshiqcha likvid aktivlarni bartaraf etish hisobiga amalga oshiriladi. Lekin, bu metod ham uning samaradorligini pasayishiga olib keladigan kamchiliklarga ega. Uning kamchiliklaridan biri, bu metod mablag‘lar manbalari ularni qaysi yo‘lda qo‘llashdan qat’iy nazar mstaqil deb taxminlaydi, amalda esa bunday emas. Masalan, bankir amaliyotchilar ishchan firmalardan ko‘p qo‘yilma jalb qilishga harakat qiladilar. Chunki, bu firmalar odatda shu bankdan qarz oladilar. Bundan shu kelib chiqadiki, yangi qo‘yilmalarni jalb qilish bilan birgalikda bank yangi qo‘yilmachilar tomonidan bo‘lgan kredit zayavkalarining bir qismini qoniqtirish majburiyatini oladi. Bu esa, yangi qo‘yilmalarning bir qismi shu qo‘yilma egalarini kreditlash uchun yo‘naltirilishi kerakligini anglatadi. Ko‘rib chiqilgan 2 metod bir muncha soddalashtirilgandir. Ularning qaror qabul qilishda asos bo‘lib xizmat qiluvchi normativ yo‘riqnomalar kompleksi sifatida emas, balki aktivlarni boshqarish bilan bog‘liq muammolarni echish usullarini aniqlashda bank boshqaruviga yordam beruvchi umumiy sxema chegarasida qarash kerak. Ko‘rib chiqilgan 2 metod aktiv va passivlar turli moddalari o‘rtasidagi bog‘liqlikni analiz qilishning ilmiy boshqarish sodda usullariga to‘g‘ri keladi. Boshqarish va tahlil qilishning 3 usuli ilmiy metod, shuningdek EHMni qo‘llash bilan bog‘liq. Bu metod nisbatan murakkab matematik metodlar va EHM orqali boshqarish muammolariga yondashishni kasb etadi.

Endi tijorat banklarini passiv operatsiyalarini ko‘rib chiqamiz. Passiv operatsiyalar tijorat banklari uchun muhim rol o‘ynaydilar. Ular yordamidagina banklar pul bozorlarida kredit resurslariga ega bo‘ladilar: Tijorat banklari passiv operatsiyalarining asosan to‘rtta shakli mavjud: - Qimmatbaho qog‘ozlarni muomalaga chiqarish yo‘li bilan resurslarni yig‘ish; - Foyda hisobidan har xil fondlar tashkil qilish yoki fondlar summasini oshirish; - Boshqa kreditorlarning mablag‘larini jalb qilish; - Depozit operatsiyalarni amalga oshirish. Tijorat banklarining resurslari bankning o‘z mablag‘lari, jalb qilingan mablag‘lari va emitentlashgan mablag‘lar hisobidan shakllanadi. YUqorida keltirilgan passiv operatsiyalarning birinchi va ikkinchi shakllarida banklarning o‘z mablag‘lari yuzaga keladi. Banklarning o‘z mablag‘lariga bankning ustav kapitali, rezerv kapitali, maxsus fondlar, moddiy rag‘batlantirish fondi, boshqa har xil tashkil qilingan fondlar va taqsimlanmagan foydasi kiradi. Bankning ustav kapitali summasi bank ustavida ko‘rsatiladi va bank ishini boshlashning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi. Banklarni tashkil qilishning shakllariga qarab bankning ustav kapitali ham har xil tashkil topadi. Agar, bank aksiyadorlik jamiyati tariqasida tashkil qilinadigan bo‘lsa, ustav kapitali yoki fondi aksiyalar chiqarish va joylashtirish yo‘li orqali tashkil topadi. Banklarning ustav kapitali summasi qonun yo‘li bilan chegaralanmaydi. Jalb qilingan mablag‘lar tijorat banklarining kredit resurslarining asosiy qismini tashkil etadi. Ularning asosiysi talab qilib olinguncha depozitlar, muddatli va jamg‘arma qo‘yilmalarga bo‘linuvchi depozitlardir. Muddatli depozit schyotlar qat’iy o‘rnatgan muddatga ega bo‘lib, u bo‘yicha egalariga o‘rnatilgan foiz to‘lanadi. Muddatli depozit schyotlarida saqlanuvchi pul mablag‘lariga talab qilinguncha depozitlarga nisbatan majburiy rezervlarga

pastroq norma belgilanadi. Mijozlar uchun muddatli depozit schyotlarining yaxshi tomoni ular bo‘yicha yuqori foiz olinishidir, bank uchun esa - likvidlilikni kam rezerv bilan ushlab turish mumkinligi. Muddatli depozitlarning mijozlar uchun kamchiligi, uning past likvidliligi va muddatli depozit schyotlaridagi mablag‘larni hisob - kitob va joriy to‘lovlarga ishlatib bo‘lmasligidir. Talab qilib olinguncha depozitlar schyotlarida saqlanuvchi mablag‘lar xarakteridan kelib chiqib tasniflanadi: turli mulk shaklidagi korxonalar va tashkilotlarning hisob - kitob, joriy, byudjet schyotlaridagi mablag‘lar; turli fondlarni saqlash bo‘yicha maxsus schyotlardagi mablag‘lar, kapital qo‘yilmalar uchun mo‘ljallangan korxonalarning o‘z mablag‘lari; boshqa banklar bilan hisoblashish bo‘yicha korrespondentlik schyotlaridagi mablag‘lar, mahalliy byudjet mablag‘lari. Jamg‘arma qo‘yilmalar ularning hisoblash xususiyatlaridan kelib chiqib quyidagilarga bo‘linadi: muddatli, qo‘shimcha qo‘yish bilan muddatli, yutuqli, pul buyum yutuqli; shartli; jamg‘arma sertifikatlar va boshqalar. Bank aktivlarining qiymatini to‘g‘ri hisoblash va ulardan keladigan daromadlarni to‘g‘ri hisob - kitob qilib rejalashtirish bank faoliyatining samaradorligiga olib kelishi mumkin. Hozirgi kunga kelib banklar mablag‘larni shakllantirish va daromadni ortishining yangi manbalariga murojaat qilmoqdalar, ya’ni aktivlarni sek’yuritizatsiyalash va kafolatli kredit xatlarini chiqarishdir. Banklar bunday daromad va rezervlar manbalariga asosan ular banklar faoliyatini tartibga solish va jahon moliya bozoridagi investorlar muomalasini o‘zgartirishga yordam berganligi uchun murojaat qiladilar. Bunday tartibga solishning yangi normalari uzoq muddatli kapitalining pozitsiyasini mustahkamlashni talab etadi. Ko‘pgina bankirlar shuni angladilarki, "kapital - aktivlar" munosabatini samarali yaxshilash vositasi bo‘lib balansdan tashqari aktivlarni sotish hamda aktivlarni qimmatli qog‘ozlar chiqarish orqali paketlashtirish va aktivlarni o‘zini rezervda saqlash hisoblanadi.

O'xshashlar

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish

Tijorat banklari resurslarini strategik boshqarish

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish usullari

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari