Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish Reja: 1. Tijorat banklari kredit portfeli tushunchasi va uni tashkil etilishi. 2. Kredit portfelini sifat jihatdan tahlili.

Tijorat banklari kredit portfeli tushunchasi va uni tashkil etilishi So‘nggi vaqtlarda “tijorat banklari kredit portfeli” tushunchasi ko‘pchilik uchun bank tizimi faoliyati bilan bog‘liq munosabatlarni anglatadigan asosiy tushunchalardan biriga aylanib qoldi. Uning tez orada ommalashib ketishiga sabab shundaki, “kredit portfeli” tijorat banklarining kredit bilan bog‘liq butun faoliyatida xal qiluvchi o‘rin tutadi. “Kredit portfeli” tijorat banklarining kredit berish imkoniyatlarini ko‘rsatadigan omillardandir. Kredit portfeli to‘g‘ri tashkil etilishi tijorat banklarining samarali faoliyat yuritishi uchun asos hisoblanadi. Xususan, kredit berish va uni belgilangan muddatda qaytarib olish, u bilan bog‘liq xatarlar, sudalar, muddati o‘tgan yoki uzaytirilgan kreditlar buyicha xisob-kitob operatsiyalari, sudalar buyicha zararlarni qoplash zaxira miqdori, banklararo kredit va markazlashtirilgan kreditlar buyicha operatsiyalar shular sirasiga kiradi. Demak, kredit portfeli - bu turli xil risklarga asoslangan muayyan mezonlarga qarab turkumlangan kreditlar miqyosidagi bank talablarining yig‘indisidir. Tijorat banklari tomonidan berilgan barcha kreditlar uning kredit portfelida o‘z ifodasini topadi. Tijorat banklari o‘z mijozlariga turli kurinishdagi kreditlar berishi mumkin. Avvalambor, qarz oluvchilarning asosiy guruhlari buyicha:  xo‘jalikka;  aholiga;  hukumatga va davlat organlariga berilgan kreditlarga bulinadi. Yunalishi buyicha kreditlar quyidagicha:  iste’mol;  sanoat;  savdo;  kishlok xujaligi;  investitsion;  byudjet. Kreditlar foydalanish muddati buyicha:  kisqa muddatli;  uzok muddatli kreditlarga bo‘linadi. Mikdori buyicha kreditlar:

 yirik;  o‘rta;  kichik kreditlarga bo‘linadi. Ta’minlanganlik buyicha:  ta’minlanmagan (ishonch) kreditlar;  ta’minlangan kreditlarga bulinadi. Uz navbatida, taminlangan kreditlar ta’minlanish xarakteriga ko‘ra:  garovli;  kafolatlangan;  sug‘urtalangan kreditlarga bulinadi. Bank kreditlari maqsad buyicha:  ipoteka sudalari  moliyaviy tashkilotlarga berilgan sudalar;  kishloq xujaligiga berilgan sudalar;  savdo va sanoat korxonalariga berilgan sudalar;  jismoniy shaxslarga berilgan sudalar;  boshqa sudalar;  lizing moliyalashtirish. Bunda bank uzining kaysi tarmokka kuproq etibor berishiga karab, u eki bu kredit ulushi kredit portfelida kuprok buladi. Bu uning kredit siesatidan kelib chiqadi. Bank aktiv operatsiyalari ichida kredit asosiy va bank daromadini katta qismi ham ayni shu kredit operatsiyalari orqali keladi. SHu sababli bank kredit portfelining qanday shakllanishi bank faoliyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bank yaxshi kredit portfelini shakllantirish niyatida ekan, kreditlash jaraenini tug‘ri tashkil qilishi zarur buladi. Biz yuqorida turli ko‘rinishdagi kreditlarni ko‘rdik, biroq konkret banklarning kredit portfelining tarkibi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bank kredit portfelining tarkibini aniqlovchi muhim omillardan biri bu ayni bank xizmat kursatadigan bozor sektorining spetsifikasidir. Har bir bank o‘z bozor segmenti mijozlarining qarz mablag‘lariga bulgan ehtiejini hisobga olishi kerak. Masalan, bank shahar chekkasidagi uylar va kichik do‘konlarga ega tumanda joylashgan bulsa, asosiy uy binolari garovi ostida,

ipoteka krediti, avtomobil, uy jixozlari, umuman uy xujaligini yuritish uchun xarajatlarni qoplashga kredit beradi, aksincha katta shaharda ofislar, katta univermaglar, sanoat korxonalari orasidagi banklar, odatda uz kreditlarini asosan tijorat firmalariga tovar materiallar zahiralarini to‘ldirishga, jihozlar sotib olishga va ish haqiga yo‘naltiradilar. Albatta, banklar kredit beraetganlarida o‘zlari xizmat ko‘rsataetgan regionlarga to‘lik bog‘liq bulmaydilar. Kerakli kredit mablag‘larini to‘liq eki qisman ular boshqa banklardan olishlari mumkin. Bu adolat agar bank xizmat qilaetgan region iqtisodiy qiyinchiliklarga duch kelsa, zarar kurish riskini pasaytiradi. Bank miqesi ham uning kredit portfeliga ta’sir etuvchi omillardan biri xisoblanadi, ayniksa, bir qarz oluvchiga beriladigan kreditning maksimal miqdorini belgilovchi kapitalning xajmi muhimdir. Katta banklar, odatda ulgurji kreditorlar hisoblanadilar, ular o‘zlarining kreditlari asosiy mikdorini korporatsiyalar va boshka firmalarga beradilar. Kichikroq banklarning faoliyati esa fuqarolarga kichik sudalar, uy garovi ostida xususiy shaxslarga kreditlar, firma va rancho egalariga kichik kreditlar shaklidagi yakka holdagi kreditlarni berishga yo‘naltirilganlar. Bundan tashqari, kredit portfeli tarkibiga ko‘ra kreditlashning turli kurinishlari sohasida menejerlarning tajriba va malakasi hamda uz kredit inspektorlariga ma’lum kurinishdagi kreditlarni bermasligi ko‘rsatilgan bank kredit siesati ham ta’sir ko‘rsatadi. Kredit portfelining tarkibi ma’lum darajada bankning kutilaetgan daromadiga ham bog‘liq. CHunki bank, odatda kutilaetgan daromadi maksimal bulgan sudalarni berishni ma’qul ko‘radi. Tijorat banklari sifatli kredit portfelini shakllantirish uchun avvalambor kreditlash jaraenini tug‘ri va sifatli olib borishi zarur. Kreditlash jaraeni bir necha tamoyillar orqali amalga oshiriladi:  maqsadlilik;  ta’minlanganlik;  muddatlilik;

 qaytarishlik;  to‘lovlilik. Ushbu tamoyil asosida kredit olmoqchi bulgan mijozlarga kredit paketi taierlanadi va kredit olish mumkin eki mumkin emasligi tahlil qilinadi. YAxlit olib qaralganda, kredit siesati tijorat bankining yagona kreditlash tizimini vujudga keltiradi desak xato bulmaydi. CHunki bu siesat bank o‘sgan sari uning yangidan tashkil etiladigan bo‘linma va filiallariga bank faoliyatining, kredit vakolatlarining, burchlarining taqsimotida muhim ahamiyat kasb etadi. Aniq bir siesatdan kelib chiqqan holda ishlab chiqilgan kredit siesati bank krediti madaniyati umumiy tarakkietining o‘zagini ko‘rsatadi. Bankning kredit siesatini izohlashda, boshqaruv tashkilotlari tomonidan kreditni foydaliligini ta’minlashda eng asosiy shartlardan biri bu belgilangan standartlarga rioya qilishdan iborat buladi. Kredit siesatini tug‘ri tashkil qilish, bankning kredit portfelini tartibli tashkil qilinganligida o‘z aksini topadi. Agarda kredit siesati samarali, tug‘ri tashkil qilinmasa eki amalga oshirilmasa, rahbariyat tomonidan bu siesat qayta ko‘rib chiqilishi va uni tartiblashtirish buyicha choratadbirlar ishlab chiqilishi shart. Bunda asosiy jihatlar bulib kuyidagilar hisoblanadi: 1. Kredit portfelini tashkil etishda yaxshi kredit portfeli xususiyatlarini kreditning turlarini, qaytarish muddati, hajmi va sifatini anik baholash zarur. 2. Kredit berish sohasida, kreditlash buyicha vakolatlarni izohlash, vakolatni kredit inspektorlari va kredit qumitasi urtasida taqsimlab berish (maksimal kredit mablag‘i va kreditning turi, belgilangan xodim va kerakli imzo orqali tasdiqlanishidir). 3. Kredit boshkarmasi tomonidan huquqlarni berish majburiyati va ma’lumotlarni etkazishlar chegaralanishi. 4. Tekshiruvlar, baho berishlar va mijoz kredit talabnomasi ustidan karor kabul qilinishi. 5.Har bir kredit talabnomasiga kerakli xujjatlarni ilova qilish va shu kabi xujjatlar, ya’ni kredit papkasida saqlanishini ta’minlash. b. Bank xodimlari xuquqlarini to‘laligicha ko‘rsatilmog‘i va kredit xujjatlarni

tekshirilishi va saklanishining javobgarligi. 7. Asosiy usul koidalari, baholari va kredit ta’minotining amalga oshirilishi. 8. Siesatning amalga oshirilishi yo‘llari va usullarini izohlash, foiz stavkasini urganish va kredit kaytarilishi shartlari buyicha komissiyani belgilash. 9. Hamma kreditlarga qo‘llanilaetgan standartlarning sifatini izohlash. 10. Xizmat kursataetgan bankning joylashgan o‘rni, mintaqasi izohi va kredit quyilmalarni asosiy qismi qaerga yunaltirilganligi. 11. Tahlil qilish amalietini izohlash va muammoli kreditlarga bog‘liq bulgan holatlar va ular buyicha qaror kabul qilish masalalari va boshkalar. Tijorat bankining rahbari kredit siesatini amalga oshirishni boshlashdan oldin ushbu izohlarga e’tiborni qaratishi kerak. Kredit siesati tijorat banklari uchun juda katta axamiyatga ega bulib, siesatni olib borishda bankning kredit portfeliga ta’sir etuvchi omillarni ular ichida, bank xizmatlariga alohida e’tiborni qaratish lozim. Bunda xar bir bank uz mijozlarining kreditga bulgan talablarini hisobga olishi kerak. Bundan tashkari kredit portfelining tarkibi bank kapitalini hajmiga bog‘lik buladi. CHunki bir qarzdorga beriladigan urtacha kredit summasi aynan shu kursatkichga bog‘lik buladi. Odatda yirikroq banklar katta mikdorda kredit beruvchi kreditorlarga aylanishadi. Bular asosan kredit resurslarini korporatsiya va sanoat qurilish inshootlariga yunaltirishadi. SHu bilan birga boshqa kup yirik banklar uz kredit mablag‘larini hajmi jihatdan kata bulmagan xususiy shaxslarga kredit berishga yunaltirishadi. Yirik guruhlarga kirmaydigan banklar, unchalik katta bulmagan savdo-sanoat tashkilotlari va savdo korxonalariga qarz berishga ixtisoslashadi. Bank kredit portfelini tahlil etishning asosiy bosqichlari № Tahlil etish bo‘limlari Ma’lumotlar 1 Kreditlar holati tahlili Joriy, muddati o‘tgan kreditlar, undirilmagan kreditlar, sud jarayonidagi ssudalar, ro‘yxatdan chiqarilgan kreditlar 2 Kreditlarning muddatlari bo‘yicha tahlili Qisqa muddatli kreditlar Uzoq muddatli kreditlar

Overdraft krediti Kontokorrent krediti 3 Iqtisodiy sohalar bo‘yicha tahlil Sanoat, qishloq xo‘jaligi, kichik biznes, savdo, davlat transhi, mikrokreditlar, iste’mol krediti 4 Foiz stavkalari tahlili Imtiyozli foiz stavkasi Kayta moliyalashtirish stavkasi Tijoratli foiz stavkasi 5 Ta’minot turi bo‘yicha tahlil Ishonchli kreditlar, mol-mulk garovi ostida beriladigan kreditlar, uchinchi shaxs kafilligi ostida berilgan kreditlar va kafolatlangan kreditlar 6 Kreditlar sifati tahlili Birinchi sinf(yaxshi), standart, substandart, shubxali va umidsiz 7 Kredit tarixi tahlili Bank o‘z mablag‘lari hisobiga beriladigan kreditlar, qayta moliyalashtirish mablag‘lari, filiallararo va transh mablag‘lari xisobidan berilgan kreditlar 8 Kreditlarning maqsadlariga qarab tahlil etish Tijorat krediti Aylanma mablag‘larni to‘ldirish uchun beriladigan kreditlar 9 Tahlil jarayonidagi kreditlar o‘zgarishi dinamikasi Kredit hajmining o‘sishi(kamayishi), muammoli kreditlar hissasi va ular bilan ishlash samaradorligi, zahiralar summasi, kredit aktivlarining rentabelligi Bizning fikrimizcha, bank tomonidan ma’lum bir xujjat tarikasida ezma ravishda rasmiylashtirgan kredit siesati kreditlashtirish jaraenida faol ishtirok etuvchi barcha bank mutaxassislariga etkazilsa maqsadga muvofiq bular edi. Xujjatning umumiy bulimida karz berishning asosiy tamoyillari mujassamlashtiriladi, kredit kumitasi va kredit bulimi tarkibi, kredit xodimlarning burchlari va vazifalari qayd etiladi, kreditlashtirish buyicha aniq limitlar belgilanadi. Tijorat bankining

kreditlar, depozitlar va boshqa majburiyatlar, uz kapitali o‘rtasidagi optimal nisbatlarni ta’minlash kredit siesatning maqsadi hisoblanadi. Bank boshqaruvi kredit siesatining asosiy yunalishlarini belgilab berishi lozim. Bizning fikrimizcha tijorat bankining kredit siesatini ishlab chiqishda quyidagi asosiy bo‘limlarga e’tibor berish lozim: 1. Kreditlashtirish strategiyasini - bank uz faoliyati davomida xizmat kursatadigan mijozlarning va ularga beriladigan kreditlarning turi, respublikaning iqtisodiy va siesiy haetida yuz beradigan uzgarishlarning ta’sir doirasi, bankning risklarga va kreditning bahosini aniqlashga bo‘lgan munosabati. 2. Kredit portfelini boshqarishning vazifalari - kredit portfelini risklar buyicha tavsiflanishi,uni sohalar, jug‘rofiy hududlar, miqdorlar buyicha diversifikatsiyalash, aniq belgilangan foydalilik darajasiga erishish va h.k. 3. Kreditlash uchun minimal chegaralar o‘rnatish - mijoz moliyaviy ahvolining mustahkamligi. Bankka takdim etiladigan moliyaviy ma’lumotlar, qarzni kaytarishning aniq manbalari, kreditni ta’minlanganligi, foiz stavkasi buyicha talablarning urnatilishi. 4. Kreditning ta’minlangan bo‘lishi - bank garovga oladigan tashkilot va korxonaning aktivlariga bulgan talablarni aniqlash, garovga olinadigan mulkni qay holatlarda mutaxassis va mustakil baholovchi tashkilot tomonidan baholanishi lozimligini aniqlash. Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, tijorat banklari kredit portfeli to‘g‘ri tashkil etish va undan oqilona foydalanish uchun quyidagi omillarni xisobga olish lozim:  Kreditlar buyicha risk darajasi;  Kreditdan foydalanish muddati;  Kredit kaytarilish muddati uzaytirilishi;

 Kredit xajmi va uning ta’minlanganligi;  Mijozning moliyaviy xolati, uning mulk shakli; Mamlakat iqtisodiyotidagi shart-sharoitlar o‘zgarishi; Inflyasiya darajasi. Mazkur omillarni sinchiklar o‘rganib chiqish va shunga muvofiq ish tutish tijorat banklari uchun o‘z kredit portfelini samarali boshqarish imkonini beradi. Kredit portfelini sifat jihatdan tahlili Kredit portfelini boshkarishda asosiy o‘rinni aloxida olingan ssudalarning sifatini baxolash mezonlarini ishlab chiqish va ularni baxolash egallaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xorijiy mamlakatlarda kredit munosabatlarini rivojlanishi berilgan kreditlar sifatini baxolash mezonlarining kengayishiga olib keldi. Jaxon amaliyotida banklar tomonidan berilgan kreditlarning sifatini baxolashning 10 xildan ortik yo‘nalishlari mavjud. Kreditning sifatini baxolash kreditning maqsadi, uni to‘lash usuli, mijozning kreditga layoqatlilik darajasi, uning qaysi tarmoqqa taalluqli ekanligi va mulk shakli, mijozning bank bilan munosabatining xarakteri, bankning mijoz to‘g‘risida to‘liq axborotga ega ekanligi va uning etarliligi darajasi, ssudalarning ta’minlanganligi, xajmi va boshka mezonlar kiradi. Rossiyada kreditlar sifatini baxolash kursatkichlari cheklangan bo‘lib, xozirgi kunda Rossiya Markaziy banki yo‘riqnomasiga binoan bu soxada ikkita mezon qo‘llaniladi. Bular ssudani qaytarishni ta’minlash darajasi va oldindan berilgan ssudalarni to‘lashning xaqiqiy xolati xisoblanadi. Bank aktivlarining sifatini aniqlashga ularning kredit portfelini o‘rnatilgan me’yorlar asosida tavsiflab chiqish orqali erishilishi mumkin. Uzbekistonda 1996 yil iyulidan boshlab Markaziy bank tasdiqlagan ko‘rsatmaga asosan tijorat banklari aktivlarini tavsiflash va ssudalar buyicha yo‘qotishlar buyicha zaxiralar tashkil qilish amalga oshirilmokda. O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi va «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunlarga asosan aktivlarni tasniflash, muammoli yoki xarakatsiz kreditlar buyicha zaxiralarni tashkil qilish amalga oshirilmoqda. Bu me’yoriy xujjatlarga asoslanib banklar tomonidan berilgan kreditlar buyicha qarzlarning

sifati, mijozning kreditga layoqatlilik kursatkichlari, uning moliyaviy xolati, kredit riskining darajasi, kelajakda kreditni qaytib berish imkoniyati, kreditning ta’minlanganlik darajasi, kreditni tulash muddatidan necha kun o‘tganligi kabilarni inobatga olgan xolda guruxlarga tasniflanadi. Kreditlarni tasniflashdan asosiy maksad qarz oluvchining to‘lay olish qobiliyatini xamda qarzning o‘z vaqtida qaytarilishi uchun pul oqimining xolatini baxolashdan iborat. Kreditlarni tasniflash qarz oluvchining faoliyatini quyidagi mezonlar orqali baxolashdan boshlanishi kerak: ♦ Mijozning to‘lovlari tarixi; ♦ Tarmoqning kelajagi va an’anaviy rivojlanish usullari; ♦ Korxonaning umumiy xolati; ♦ Kreditlanadigan loyixaning xolati va samaradorligi; ♦ Korxonaning moliyaviy xolati; ♦ Korxonada boshqaruv va raxbarlik sifati; ♦ Korxonaning rivojlanish rejasi, strategiyasi va boshqalar. Banklarning kredit portfelini kuyidagi yo‘nalishlar buyicha tasniflash mumkin: 1) risk darajasi buyicha: - risksiz - kichik risk - o‘rta miyona risk - maksimum risk - yukori risk 2) tarmoklar buyicha: - sanoat - qishloq xo‘jaligi - savdo - transport va x.k.lar 3) kreditning maksadi buyicha: - ishlab chikarish - vositachilik - muomala soxasi 4) muddati buyicha:

- qisqa - o‘rta - uzoq 5) kredit xajmi buyicha: - mikrokredit - kichik kredit - yirik kredit 6) ta’minlanganlik shakli buyicha: 7) mulkchilik shakli buyicha: - qo‘shma mulk - davlat mulki - xususiy mulk - chet el korxonalari - aksioner jamoalari Ushbu tasniflashni xar bir yunalish buyicha mikroguruxlarga bulib yana davom ettirish mumkin. Undan tashqari manbalarga va qarz oluvchining mintakaviy o‘rni va manzili bo‘yicha xam tijorat banklarining kredit portfelini tasniflash mumkin. Tasniflash asosan milliy valyutada amalga oshiriladi. Ba’zi xollarda kayta moliyalashtirish va o‘z mablag‘lari xisobidan beriladigan kreditlar qattiq valyutada xam amalga oshirilishi mumkin. Xozirgi vaqtda markazlashtirilgan kreditlar davlatning qarorlariga asosan ustuvor tarmoqlarni rivojlantirish uchun milliy valyutada yoki xorijiy valyutada berilishi mumkin. Tasniflangan kreditlarning qaysi guruxga kirish darajasi tez sotiladigan aktivlar va yukori likvid mablag‘larning mavjudligi bilan belgilanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvi tomonidan 9 noyabr 1998 yilda tasdiklangan №242-sonli «Aktivlar sifatini tasniflash, mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar bo‘yicha tijorat banklari tomonidan zaxiralar tashkil qilish va undan foydalanish qoidasi»ga asosan tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar yuqorida keltirilgan mezonlar bo‘yicha «yaxshi», «standart», «substandart», «shubxali», «umidsiz» yoki ishonchsiz kreditlarga tasniflanadi.

Tijorat bankining kredit portfelini sifat darajasi bank tomonidan beriladigan kreditning ta’minlanganligiga bog‘liq. Bu ta’minlanganlikning bulishi berilgan kredit bo‘yicha riskning yuqori yoki past bulishini belgilab beradi. Agar berilgan kredit muammoli ta’minotga ega bulsa va ushbu ta’minotning qiymati qaytarilmagan qarz miqdoridan kam bulsa, bu xolda ushbu kredit «shubxali» yoki «ishonchsiz» deb tavsiflanadi. «SHubxali» yoki «ishonchsiz» deb tasniflangan muammoli kredit ta’minotga ega bo‘lmasa, lekin ba’zi bir aniq omillar asosida yaqin kelajakda qisman qoplanish extimoli bo‘lsa, u xolda bunday ssuda yuqorida aytib o‘tilgan qoplanish extimoli bo‘lgan to‘lanmagan karz mikdorida shubxali deb, karzning kolgan kismi esa «ishonchsiz» deb tavsiflanadi. Kredit portfelining sifat darajasini taxlil qilish quyidagi bosqichlar bo‘yicha taxlil qilish mumkin. 1- ta’minlanganlik darajasi 2- xaqiqiy to‘lash xolati bo‘yicha 3- xar bir kreditning risk darajasi buyicha 4- kreditlarning turi guruxi buyicha 5- kredit portfelining umumiy riskini aniklash 6- kredit portfelining sifati buyicha zaxira fondlar tashkil qilish 7- kredit portfelining xolati buyicha bankning kelgusi kredit siyosatini ishlab chikish. Tijorat banklarining kredit portfelining sifati pastligi tugrisidagi ma’lumotlar bank tomonidan berilgan kreditlarning salmokli kismini undirib olishda muammolar mavjudligidan dalolat beradi. Bank faoliyatiga ishonchsiz kreditlar salbiy ta’sir kursatadi. Ular bank daromadining kamayishiga, bankning moliyaviy axvolining yomonlashuviga olib kelgan. Ba’zi banklarda kreditlanadigan ob’ektlar buyicha kreditlarning uzok muddatliligi, kreditlar buyicha kafolatlangan ta’minotning yukligi, berilga kreditlar buyicha riskning yukori bulishiga asos buladi. Undan tashkari, investitsiyalangan ob’ektlardan kuplari yangi kurilayotgan ob’ektlar bulib, ularning kurilishini olib borayotgan kuruvchi tashkilotlar bulib, mablaglar sarfiga javob beruvchi xukukiy jixatdan garant tashkilotlar sifatida faoliyat kursata olmaydilar.

Kayta texnik jixatdan ta’mirlanayotgan yoki rekonstruksiya kilinayotgan korxonalar davlat mulkidagi korxonalar bulib, ularning mulki olingan kredit buyicha garant sifatida kabul kilinmaydi. Undan tashkari, ba’zi ob’ektlar buyicha Uzbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining pul- kredit siyosati xay’atining karori buyicha olingan kreditlar buyicha foiz stavkalarini ob’ektlar ishga tushganidan keyin tulanishi mumkin. Bu uz navbatida moliyaviy jixatdan uncha barkaror bulmagan tijorat banklarining moliyaviy axvoliga salbiy ta’sir kursatishiga, ularning daromadining kamayishiga, likvidlilik va tulovga layokatlilik kursatkichlarining tushib ketishiga, banklarning resurs bazasiga, mijozlar bilan xisob-kitoblarning uz vaktida olib borilishiga salbiy ta’sir kursatishi mumkin. Tijorat banklari faoliyatida xavfli bulgan kredit kuyilmalar - bu muammoli kreditlar shakliga kirgan kuylmalardir. Substandart va undan past tasniflangan kreditlar muammoli kreditlar toifasiga kiradi. Kreditning uz vaktida kaytarilmasligini va shu sababali muammoli ssudaning yuzaga kelishini kuyidagi belgilar orkali bilish mumkin:  Karz oluvchi tomomnidan belgilangan muddatda balansning takdim etilmasligi;  Debitorlik karzning birdaniga usib ketishi;  Kiska muddatli aktivlar ulushining kamayishi;  Kiska muddatli kreditorlik karzlarning noproporsional usishi;  Likvidlik koeffitsientining pasayishi;  Aktivlar tarkibida asosiy kapital ulushining oshishi;  Savdo xajmining masayishi;  Muddati utgan karzlarning usishi;  Operatsion faoliyatdan kurilgan zararlarning paydo bulishi. Muammoli kreditlar odatda karz oluvchining kreditni tulashi uchun etarli pul mablaglari bulmagan xollarda yuzaga keladi. Ba’zi xollarda ular mijozning schetida mablaglari bula turib, kreditni tulashni xoxlamaganda xam yuzaga kelishi mumkin. Kredit bulimi xodimlari shu belgilar yuzaga kelishini birinchi bulib

sezmokliklari va bankni kredit buyicha yukotishlardan saklovchi chegara bulishlari lozim. Ular bank va mijoz manfaatini saklab kolgan xolda bu moliyaviy kiyinchiliklardan chikish yo‘llarini ishlab chikishga yordam berishlari, boshkacha aytganda, banklar tulov kuni kreditni undirishni uylab utirmasdan, mijoz faoliyatida muammolar yuzaga kelgan vaktdan boshlab mijozga yordam berishlari, ularga ta’sir kursatishlari zarur.Buning uchun bank doimo mijozning faoliyatidan boxabar bulishi, uzi uchun zarur axborotlarni yigib, taxlil kilib borishi zarur. SHu bilan birga, muammoli kreditlarni oldindan aniklash tizimini yaratish juda kiyin va bunda inson omili salbiy rol uynaydi. Tijorat banklarida muammoli kreditlar buyicha ishlarni kredit bulimi xodimlari olib boradi. Bu jarayonning ijobiy tomoni shundaki, kredit bulimi xodimi shu kreditni berganligi uchun mijozni, uning moliyaviy axvolini yaxshi bilishi mumkin. Ikkinchi tomondan shu bank xodimi etarli nazorat olib bormaganligi sababli shunday muammoli kredit yuzaga kelgan bulishi mumkin. YAna kolaversa, bu kredit xodimi shu kredit soxasida mijozga yon berishi mumkin. SHu sababli bu borada professor SH. Z. Abdullaeva tijorat banklarida muammoli kreditlar bilan ishlovchi maxsus bulimlar tashkil kilishni taklif etganlar. Xozirgi kunda ba’zi tijorat banklarida shunga uxshash bulimlar tashkil kilingan bulsa-da, ularning faoliyati taklif kilinayotgan xolatdan boshka tomonlarini xam uz ichiga oladi. Kredit uchun javobgar xodim, bankni ogir axvolga olib borgani sababli tankidga kolmasligi uchun kreditni yomonlashganligi xakida xabar kilmasligi mumkin. Bundan tashkari, muammoli kreditlar aniklab bulingandan keyin xam, bu kreditlar ular uylanganidan ortikcha muammoli bulib chikadi. SHu tarzda kimmatli vakt ketadi. Lekin eng achinarlisi shuki, bank raxbariyati uz kredit portfelining ushbu muammosini yashirishi bilan birga ushbu kredit bilan boglik xarajatlarning urnini yangi riskli kreditlar bilan tuldirishga xarakat kilishadi. Bunday xollarning oldini olish uchun kredit bulimi faoliyati tez-tez ichki audit tomonidan tekshirilib turishi, muammoli kreditlar, ularning sabablari aniklanib turishi lozim. Kreditlarning muammolilik alomatlari bankka moliyaviy yoki nomoliyaviy tomondan ta’sir kilishidan kat’iy nazar, kredit bulimi xodimlari bunga

xamisha tayyor bulishlari kerak. Muammoli kreditlarni oldindan aniklash va ma’lumotlar yigish ushbu mijoz uchun biror bir strategiya ishlab chikish uchun vaktni tejaydi. Bunday xolatlarda kandaydir anik chora-tadbir mavjud emas, buning xammasi kreditning kandayligiga boglik. Samarali korxona uz muammolarini uzi echib oladi. Samarasiz yoki bozorda uz mavkeini yukotayotgan mijozlar uchun bu borada birmuncha kiyinrok muammolar paydo buladi. Uz bozorida rakobatbardoshlikni yukotgan mijozlar bundan xam kiyinrok axvolga tushadi. Bunday xolatlarda bank tomonidan kilingan biror-bir strategiya yoki chora-tadbirlar karzdor mijoz uchun xam, bank uchun xam salbiy xarakterga ega bulishi mumkin. SHuning uchun kreditning sifati yomonlashayotgan bulsa, kredit xodimi quyidagi choralarni kullashi lozim:  Karzdorning muammolarini taxlil kilish;  Bulim xodimlari, muammoli kreditlar bilan ishlovchilar yoki raxbariyat bilan maslaxatlashishi;  Kreditni iloji boricha pastrok tasniflab, uning undirilmagan foizlarini bank daromadida aks ettirishni tuxtatish;  Bank ushbu kreditdan boshka yana kaysi joyda mazkur mijoz bilan boglik riskka uchrashi tugrisidagi ma’lumotni tuplash;  Barcha kredit xujjatlarini, kafolatlarni, ta’minotni, ipotekani kaytadan kurib chikiksh;  Ta’minot olish imkoniyatlarini urganish;  CHora-tadbirlar rejasini ishlab chikish. Bankning ichki audit xodimlari yoki kredit bulimi xodimi tomonidan muammoli kredit yuzaga kelganligi yoki mavjudligi tugrisida axborot aniklangandan keyin bu kreditni boshkarish muammoli kreditlar bilan ishlash bulimiga topshirilishi lozim. Bu bulim kredit bulimi bilan xamkorlikda ma’lumotlar yana bir bor taxlil kilib, muammoli xolatdan chikish strategiyasini ishlab chikishi lozim.

Bunda banklarda yuzaga kelgan muammoli kreditlarni berish belgilariga karab kuyidagi guruxlarga bulib, tasniflash maksadga muvofikdir. Bular:  Bankning uz karori buyicha berilgan kreditlar;  Xukumat karori buyicha berilgan kreditlar;  Vazirliklar kafolati buyicha berilgan kreditlar;  Boshka turli karor va kafolatlar buyicha berilgan kreditlar. Agar bank barcha riskni uziga kabul kilgan xolda uzi kredit berishga karor kilib, bu kredit buyicha muammolar yuzaga kelgan bulsa, u xolda bank mijozning aksiyadorlik munosabatini kurib chikishi lozim. Agar mijoz bankning aksiyadori bulsa, kreditni kaytarish masalasini uning aksiyadorlik jamiyatidagi salmogi xisobidan amalga oshirishi maksadga muvofikdir. Mabodo kredit xukumat yoki vazirliklar kafolati buyicha berilgan bulsa, SH. Z. Abdullaeva tomonidan u kreditlarni undirishning kuyidagi echimi taklif kilingan. Moliya Vazirligida xukumat kafolati buyicha berilgan, lekin muammoli kreditlarga aylangan kreditlar buyicha ish olib boruvchi agentlik-emitentlarni tashkil kilish lozim. Bu agentlikka obligatsiyalar chikarish xukuki berilib, muammoli kreditlar bulgan banklar shu obligatsiyalarni sotib olish yo‘li bilan muammoli kreditlar salmogini koplashi mumkin. Obligatsiyalar uzok muddatga ega bulgan xollarda banklar ular buyicha dividend olish imkoniga ega bulishlari lozim. Muammoli kreditlar bozorini tashkil kilib unda muammoli kreditlarni va ular buyicha banklar olgan obligatsiyalarni sotishni yo‘lga kuyish lozim. Muammoli kreditlar yuzaga kelish sabablari buyicha bir-biridan fark kilsada, ularning oldini olishda kuyidagi yondashishlar kul kelishi mumkin. Bunda:  Karzni restrukturizatsiya dasturini ishlab chikish;  Kushimcha xujjatlar va kafolatlar olish;  Kushimcha fondlarni tuxtatish yoki kushimcha in’eksiya kilish;  Garovni sotish;  Boshka aktivlarni sotish;  Kafolat buyicha tulovni talab kilish;  Boshkaruvni almashtirish;

 Menejment ishlarini olib borish;  Xukukiy ishlarni kurib chikish va boshkalar. Bizga ma’lumki, tijorat banklarining ishonchliligi va barkarorligini ta’minlash va mustaxkamlash Markaziy bank tomonidan muvofiklashtirib boriladi. SHuning uchun banklar tizimining samarali va barkaror faoliyat kursatishini ta’minlash masalasi turli mamlakatlar Markaziy bankining asosiy vazifalaridan xisoblanadi. Xar bir mamlakatda bu soxada urnatiladigan nazorat Markaziy bank tomonidan tijorat banklarida ularning aktivlari buyicha mumkin bulgan yukotishlarni koplash uchun zaxiralar tashkil kilish va uni doimo barkaror ushlash masalasini kuyadi. Banklar muammoli kreditlar buyicha extimoliy yukotishlarga zaxiralar ajratishlari, zaxira fondining etarliligi eng kamida bir oyda bir marta kurib chikilishi kerak. Substandart va shubxali kreditlar buyicha barcha extimoliy yukotishlar ssudaning amal kilish muddati davomida zaxira fondiga, yaxshi va standart aktivlar uchun barcha extimoliy yukotishlar esa kelgusi 12 oy davmida zaxira fondiga kiritilishi kerak. Ishonchsiz kreditlar esa xisobdan chikarilishi va zaxira fondi shu zaxoti kerakli mikdorga kiskartirilishi xamda yukotishlar kreditlarning kaytarilmaydigan deb topilgan davrdan xisobdan chikarilishi lozim. 2-jadval. Kreditlarning sifati buyicha shakllantirilishi lozim bulgan 1 zaxiralar me’yori. Kreditlarning sifati buyicha sinflari Extimoliy yukotishlar buyicha zaxiralar ajratish me’yori YAxshi - Standart 10% Substandart 25% SHubxali 50% Ishonchsiz 100% 1 tasniflash, mumkin bo‘lgan O‘zR Markaziy bankining «Aktivlar sifatini yo‘qotishlar bo‘yicha tijorat banklari tomonidan zaxiralar tashkil qilish va undan foydalanish qoidasi», 9 noyabr 1998 y, №242. Tijorat banki boshkaruvi karoriga kura, kredit kumitasining xulosasi buyicha va bank kengashi bilan kelishuviga binoan ishonchsiz deb topilgan beshinchi sinf

kreditlari ssudalar buyicha extimoliy yukotishlarga shakllantirilgan zaxira xisobiga, zaxira etishmagan takdirda 31203 xisobvarak - «taksimlanmagan foyda» xisobiga balansdan chikariladi. Uzbekiston Respublikasi banklari amaliyotida «yaxshi kreditlar» buyicha extimoliy yukotishlar buyicha zaxiralar tashkil kilinmaydi. Amaliyotda tijorat banklari konikarli kreditlar buyicha - 10%, standart kreditlar buyicha - 25%, shubxali kreditlar buyicha - 50% va ishonchsiz kreditlar buyicha - 100% atrofida zaxiralar tashkil kilishlari va yukorida keltirilgan kreditlar buyicha yukotishlar shu zaxiralar xisobidan koplanishi lozim. Ssuda aktivlarini taxlil kilish bankning kredit portfelini sifati tugrisida axborot berishi mumkin. Bank kreditlarining umumiy belgilari va xususiyatlariga karab kredit portfelini tasniflab, mumkin bulgan yukotishlarni koplash buyicha yaratish lozim bulgan zaxira summasi aniklanadi. Iukotishlarni koplash maksadida tashkil kilinadigan zaxiralar mikdorining barcha banklar uchun bir xilligini ta’minlash uchun mumkin bulgan iukotishlarni koplash uchun tashkil kilingan zaxiraning bankning ustav va zaxira kapitalariga nisbatini belgilab beruvchi kursatkichni xisoblash lozim. SHu nisbat asosida tijorat banki aktivlar portfelining sifatini «uta kuchli»dan «konikarsiz»gacha baxolash va kredit portfelining sifatiga I-V bulgan reyting ballini berish mumkin. Kredit portfelining sifatini baxolashda yagona yondashuvga erishish maksadida keltirilgan reitingga kushimcha ravishda kredit portfelining ishonchliligini aniklashning balli tizimidan foydalanish mumkin. Buning uchun avvalambor kreditning kaytarilmaslik riskini xisoblash lozim. Bu kursatkich (Rk) ni extimoliy iukotishlarni koplash uchun tashkil kilinishi zarur bulgan zaxiralar summasini (RS) kredit portfeli summasi (Kr)ga bulish yo‘li bilan aniqlash mumkin: Rk=PC/Kp*100% Keyin esa olingan natijalar asosida, kreditning kaytarilmaslik riskiga biz tijorat bankining kredit portfeli sifatida kuyidagicha reyting baxo berish mumkin. Jadval. Kredit portfelining sifatini baxolash mezonlari.

Kreditning kaytarilmaslik riski 0- 4,0 4,1- 8,0 8,1- 12,0 12,1- 16,0 16,1- 20,1 Reyting baxo (ball) 1 2 3 4 5 Kredit portfelining sifat darajasi uta kuchli kuchli urtacha xavfli konikarli Bank kredit portfeli «4,1» va undan yukori ballga baxolansa, bankda kredit buyicha riskni yuzaga kelish muammosi borligini kursatadi. Bu esa vaktida chora kurilmasa, risk darajasining oshib ketishi bank uchun salbiy okibatlarga olib kelishi mumkinligi tugrisida xulosa kilishiga asos buladi. Bunday banklar faoliyatini UzR Markaziy banki nazorat kilib borishi, majburiy zaxiralar buyicha talablarni oshirish kabi choralar kurishi mumkin. Tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlar sifatining pastligi, ularni tulash buyicha muammolarning kupligi bank faoliyatiga salbiy ta’sir kursatadi va bank tomonidan kredit siiyosatini tuzish va uni olib borishda ma’lum kamchiliklarga yo‘l kuyilganidan dalolat beradi. Ba’zi banklar tomonidan berilgan kreditlar sifatini pastligini kuyidagi sabablar tufayli, ya’ni birinchidan, kreditlar berishda mijozning kreditga layokatlilik kursatkichlari, ularning moliyaviy axvolining yaxshi taxlil kilinmaganligi, ikkinchidan, kreditning ta’minlanganligi tugri aniklanib, rasmiylashtirilmaganligi va uchinchidan, uz vaktida, tugri kredit monitoringi utkazilmaganligi tufayli yuzaga kelgan deb xulosa kilish mumkin. Kredit tahlili tasnifi natijalari qarz oluvchining moliyaviy ahvoli, kreditlarni to‘lash tarixi va tegishli tarzda rasmiylashtirilgan ta’minotni mavjudligi kabi omillarga bog‘liq. Ushbu omillarni kredit portfeli tavakkalchiligini aniqlash va baholashda qo‘llash katta ahamiyat kasb etadi. Kreditlar yuqoridagi omillardan foydalanilgan holda tasniflanganda quyidagilarga bo‘linadi: 1. YAxshi. Bunday tasnifli kreditlarni muddatida qaytarilishi shubha tug‘dirmaydi. Qarz oluvchi moliyaviy jihatdan barqaror hisoblanadi, u etarli

miqdorda kapitalga, yuqori daromadlilik darajasiga hamda barcha mavjud majburiyatlar, jumladan, mazkur qarzni o‘oplash uchun etarli pul mablag‘lari oqimiga ega bo‘ladi. Qarz oluvchi amalda bajariladigan, jumladan, bozorda raqobatlasha olish, yaxshi mahsulot ishlab chiqarishga doir strategik rejani taqdim etadi va o‘z mahsulotlari uchun marketing rejasiga ega bo‘ladi. Qarzdor mavo‘eini baholash kreditga doir to‘lovlar tarixi, ta’minotni sifati,ya’ni garovni bozorda sotilishi kabi omillarni o‘z ichiga qamrab oladi. “YAxshi” deb tasniflangan kreditlarda ularni qaytarilmaslik alomatlari ko‘rilmaydi. Foizlari o‘z vaqtida to‘lanmayotgan kreditlarni ham “yaxshi” tasnifga kiritib bo‘lmaydi. 2. Standart. Standart toifaga kiritilgan aktivlar berilishida ikkilamchi to‘lov manbasi(kafillik yoki garov) puxta ta’minlangan bo‘lishi kerak. Umuman olganda, qarzdorning moliyaviy ahvoli barqaror hisoblanib, lekin ayrim noqulay vaziyatlar yoki yo‘nalishlar mavjud bo‘lsa va agarda ular bartaraf etilmasa, qarzdorning kreditni o‘z vaqtida to‘lash o‘obiliyatiga nisbatan shubha uyg‘onishi mumkin. SHu bilan birga moliyaviy ahvol yoki garovni nazorat qilish borasida birmuncha shubhalar bo‘lishi mumkin. Kredit hujjatlarida etarlicha axborot bo‘lmagan “YAxshi” kreditlar ham “Standart” kreditlar sifatida tasniflanishi mumkin. To‘lanmagan foizlari yangi kreditga aylanadigan (kapitallashtiriladigan) kredit hech bulmaganda “Standart” kredit sifatida tasniflanishi zarur. Qisqa vaqt mobaynida (30 kungacha) kechiktirilgan kreditlar “Standart” kreditlar sifatida ko‘rib chiqilishi mumkin. Biroq, kechiktirilgan maqomi kreditning tasniflanishini baholashda asosiy omil bo‘lmasligi lozim. 3. Substandart. Substandart kreditlar aniq ifodalangan kamchiliklar belgilariga ega bo‘lib, bu holat dastlabki shartnomaga muvofiq qarz qaytarilishi shartlarining bajarilishiga shubha uyg‘otadi. "Substandart" sifatida tasniflangan kreditlarda qarz to‘lashning dastlabki manbai qarzga xizmat ko‘rsatish uchun etarli darajada bo‘lmaydi va bank qarzni qaytarish uchun qo‘shimcha manbalar (garovni undirish va qarzdor tomonidan ssuda qaytarilmaganda garovni sotish, asosiy fondlarni sotish singari manbalar)ni qidirishga majbur bo‘ladi. SHuningdek, substandart kreditlar ishonchli joriy moliyaviy ahvol va qarz oluvchining to‘lov o‘obiliyati

bilan himoyalanmagan. Substandart kreditlar odatdagiga nisbatan o‘oniqarli joriy moliyaviy axborotning yqo‘ligi yoki garov hujjatlarining etarli emasligi bilan bog‘liq bo‘lgan tavakkalchilik darajasi ancha yuqori bo‘lgan kreditlarni ifodalaydi. Ular bo‘yicha foizlar yoki asosiy qarz 30 kundan ortiq muddat davomida kechiktirilgan ta’minlanmagan kreditlar, hech bulmaganda, substandart sifatida tasniflanishi zarur, shuningdek, 90 kundan ortiq muddat davomida kechiktirilgan ta’minlangan kreditlar ham substandart sifatida tasniflanishi lozim. SHuningdek, quyidagi muammo yoki xususiyatlardan kamida bittasi mavjud bo‘lsa, kredit to‘lov muddati to‘lgunicha substandart sifatida tasniflanishi mumkin: a) asosiy to‘lov manbalari qarz to‘lash uchun etarli emas, bank garovga qo‘yilgan mulkni sotish, qarz oluvchining boshqa asosiy mablag‘larini qayta moliyalash kabilarni hisobga olgan holda qo‘shimcha to‘lov manbalarini topishi kerak bo‘lgan holda; b) qarz oluvchining joriy moliyaviy holati yoki uning pul mablag‘larining mo‘ljallanayotgan oqimi majburiyatlarni o‘oplash uchun etarli bo‘lmagan hollarda; v) qarz oluvchi kapitali ko‘p darajada etarli bo‘lmagan korxona bo‘lgani taqdirda; g) ushbu sohaga nisbatan yo‘nalish va istiqbollar barqaror bo‘lmagan holda; d) kreditlar, garov qiymati asosiy qarz summasidan oshmagan, hech bo‘lmaganda asosiy qarzning to‘lanmagan summasiga teng bo‘lgan holda(ya’ni kredit qisman ta’minlangan bo‘lsa). 4. SHubhali kreditlar. SHubhali kreditlar substandart kreditlarga xos barcha xususiyatlarga ega bo‘lib, mavjud sharoitda kreditlarning to‘liq qaytarilishini shubha ostiga qo‘yadi va kam ishonchli qilib qo‘yadi. Ziyon ko‘rish ehtimoli yuqori bo‘lgan, lekin ayrim ijobiy omillari mavjud bo‘lgan ushbu kreditlar sharoit oydinlashguncha "shubhali" deb tasniflanmaydi.

O‘uyidagi omillarning kamida bittasi mavjud bo‘lsa, kredit "shubhali" deb tasniflanishi mumkin: a) "substandart" kreditlarning hech bo‘lmaganda bironta ko‘rsatkichi, shuningdek, ayrim boshqa noqulay tavsiflari mavjud bo‘lsa; b) yaqin kelajakda kreditning qisman to‘lanishi ehtimolining mavjudligi, shuningdek, ushbu paytda kreditlarning "umidsiz" deb tasniflanishi zarur emasligi. Kreditni "SHubhali" deb tasniflashga imkon beruvchi muhim omillarga quyidagilar kiradi: - bank kreditlar bo‘yicha ayrim to‘lov turlarini yoki hech bo‘lmaganda qisman to‘lovlarni oladi; - bank garovni undirib olish bo‘yicha huquqiy xatti harakatlarni qo‘llay boshlaydi va ta’minot sotuvini o‘z vaqtida amalga oshiradi.(90 kun ichida). - qarzdor tomonidan keyinchalik kreditni to‘liq ta’minlaydigan qo‘shimcha ta’minotni tag‘dim etish harakatlarining amalda boshlanishi. 5. "Umidsiz". Umidsiz deb tavsiflangan kreditlarga qaytarilmaydigan kreditlar kiradi. Qiymati juda pastligi tufayli bank kreditlari sifatida ularning hisobini yuritish maqsadga muvofiq emas deb hisoblanadi. Bunday tavsiflash kreditlarda umuman hech qanday tugatiladigan qiymat mavjud emasligini bildirmaydi. Lekin banklar o‘z balanslarida bu qarzdorlikning hisobini yuritishni davom ettirishlari maqsadga muvofiq emas. Bank garovga olingan mulkni sotish orqali bunday qarzdorlikni bartaraf etish choralarini qo‘llashi kerak. Kamida 180 kun kechiktirilgan kreditlar "umidsiz" deb tasniflanadi. Kreditlar bir toifadan ortiq toifalarda ham tavsiflanishi mumkin. Summasi asosiy qarzning to‘lanmagan qiymatidan kam bo‘lgan ta’minotga ega bo‘lgan muammoli

ssudalar quyidagicha tavsiflanishi mumkin(ta’minot sotilishi mumkin bo‘lgan bozor mavjudligi sharti bilan): - qiymati ta’minotning bozor qiymatiga teng bo‘lgan asosiy qarz qismi odatda substandart sifatida tavsiflanadi; - asosiy qarzning o‘olgan qismi shubhali yoki umidsiz kabi tavsiflanadi. Xulosa kilib aytganda, tijorat banklari faoliyati, ayniksa kreditlash jarayoni risk bilan boglik. SHu sababli banklar faoliyatining barkarorligini ta’minlashda kredit portfelini okilona boshkarish muxim urin tutadi.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

O'xshashlar

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish usullari

Tijorat banklari resurslarini strategik boshqarish

Tijorat banklari risklari va ularni boshqarish usullari

Tijorat banklari majburiyatlari tahlili

Tijorat banklari resurslari bilan bog’liq risklar va ularni boshqarish