Tijorat banklarida portfel riski va uni boshqarish - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarida portfel riski va uni boshqarish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

107.5 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarida portfel riski va uni boshqarish Reja: 1. Tijorat banklarida portfel riski va uning turlari 2. Tijorat banklarida portfel riskini boshqarish

Portfel riski – bu alohida qimmatli qog‘ozlar turlari hamda ssudalarning barcha kategoriyalari bo‘yicha ziyon ko‘rish ehtimolidir. Portfel risklari quyidagi turlarga ajratiladi: 1. Moliyaviy risklar; 2. Likvidlilik risklari; 3. Sistematik risklar; 4. Nosistematik risklar. Moliyaviy risklar moliyaviy resurslar (ya’ni, pul mablag‘lari)ni yo‘qotish ehtimolligi bilan bog‘liqdir. Moliyaviy risklar deganda, tashkilot moliyaviy faoliyatining oldindan aniq bo‘lmagan shart-sharoitlari holatida ko‘zda kutilmagan moliyaviy yo‘qotishlar (daromad va foydaning kamayishi, kapital bo‘yicha yo‘qotishlar va boshqalar)ning ehtimolligi tushuniladi. Moliyaviy risklar quyidagi tarzda aniqlanadi: banklar, shu jumladan qo‘shma banklar jalb qilingan mablag‘lari qanchalik yuqori bo‘lsa, aksiyadorlar va muassislar uchun shunchalik risk darajasi yuqori bo‘ladi. Ayni paytda jalb qilingan mablag‘lar moliyalashtirishning muhim va foydali manbaidir, chunki u bankning qimmatli qog‘ozlarini qo‘shimcha tirajlarini chiqarish va sotishdan ko‘ra kamroq xarajat qilishga olib keladi. Qarz oluvchilar uchun belgilangan me’yorlarga binoan, o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar o‘rtasidagi nisbat, ya’ni qarzdorlik koeffitsienti (Qk) 0,2-0,3 doirasida tebranib turadi. Bu risk “rыchag” riski (leveraj - leverage) bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u o‘zgarmas daromad darajasi va o‘zgaruvchan daromad darajasiga ega qimmatli qog‘ozlarga amalga oshirilgan kapital qo‘yilmalarning bankning asosiy va aylanma kapitalining umumiy hajmiga nisbatiga bog‘liq bo‘ladi. Mazkur risk quyidagi formula asosida baholanadi: ROE= ROA x EM; Bunda: ROA – aktivlarning daromadliligi, ya’ni bankning barcha mablag‘larida foydalanish samaradorligi darajasi; ROE – aksiyadorlik kapitaldan samarali foydalanish darajasi; EM – bankning o‘ziga tegishli mulki koeffitsienti.

Likvidlilik riski – bu moliyaviy aktivlarning tezlikda naqd pulga aylanish qobiliyati bilan bog‘liq risklardir, ya’ni iste’mol qiymati va sifatini baholashda o‘zgarishlar ro‘y bergani sababli qimmatli qog‘ozlar yoki boshqa tovarlarni realizatsiya qilishda yo‘qotishlarga uchrash ehtimolligi bilan bog‘liq risklar. Jahonning muhim birjalarda aksiyalari muomalada bo‘lgan yirik va mashhur banklar va korxonalar mazkur riskka kamroq uchraydi. Kichik firmalar (ya’ni, yangi tashkil qilingan va venchur firmalar) esa ushbu risk bo‘yicha xavflidir. Mazkur holatda dallollarni tanlashga alohida e’tibor berish lozim. Moliyaviy dallollarning asosiy turlari, ular huquq va majburiyatlarining o‘ziga xos xususiyatlari bankning ishbilarmonlik faolligiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ularni to‘g‘ri tanlash riklarning barcha darajasiga ta’sir ko‘rsatadi. Sistematik risklar - umumbozor tebranishlar tufayli kelib chiqqan aksiyalar baholari, ularning daromadliligi, obligatsiyalar bo‘yicha joriy va kutilayotgan foiz, dividendning oldindan kutilayotgan darajasi va qo‘shimcha daromadlarning o‘zgarishi bilan bog‘liq risklardir. Sistematik risklar o‘z ichiga foiz stavkalarini o‘zgarish riski, umumbozor baholarining o‘zgarish riski va inflyasiya risklarini oladi. Ularni oldindan etarli darajada bashoratlash mumkin, chunki aksiyalarning birja kursi va bozorning umumiy holati o‘rtasidagi bog‘liqlik muntazam va turli birjaviy indekslar bilan etarli darajada real ruyxatga olinadi. Nosistematik risklar bozor holatiga bog‘liq bo‘lmasdan, alohida bankning xususiyatidir. Nosistematik risklar tarmoq va moliyaviy turlarga bo‘linadi. Nosistematik risklar darajasiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy omillarga moliyaviy resurslarni kiritishning muqobil sohalarining mavjudligi, tovar va fond bozorlarining kon’yunkturasi va boshqalar kiradi. Sistematik va nosistematik risklarning yig‘indisi investitsiyalar riski deb hisoblanadi. Risk va daromadlilik xarakteristikasini aks ettiruvchi portfelli yondashuv (portfolio approach), korxonaning aktiv va passivlarini (umumiy holda boshqa

boyliklarni ham) yagona tizim – portfel sifatida qabul qilishni nazarda tutadi. U quyidagi formulalarga asoslanadi: 1 Aksiyadorlik kapitalining daromadliligi = Sof foyda/ Aksiyadorlik kapital summasi 2 Sof foyda (Ma’lum bir davr uchun) = (Ma’lum bir davr uchun barcha foydalarning umumiy summasi + Ma’lum bir davr uchun aktivlar bozor bahosining o‘zgarishi)/ Aktivning birlamchi qiymati (bahosi) 3 Aksiyalarning hisob-kitob bahosi = Aksiyadorlik kapital summasi/Muomalaga chiqarilgan aksiyalar umumiy summasi 4 Bitta aksiyaga hisob-kitob qilingan daromad = Aksiyadorlik kapitalining daromadliligi x Aksiyalarning hisob-kitob bahosi Jami kapital = Sof foyda summasi/Barcha aktivlarning qiymati 5 daromadliligi

6 «Moliyaviy rыchag” = (Barcha aktivlarning qiymati/Aksiyadorlik kapital summasi) x 0,33 Aksiya riski foiz stavkalarining o‘zgarishida o‘z aksini topadi va m’lum davrda davlat va bank foiz stavkalari o‘zgarishi natijasida sof foydaning kamayishi uchun yuzaga keladi. Bu holatda, odatda, yangiroq aksiyalarning egalari yutuqqa erishadi, biroq boshqa aksiyadorlar ham raqobatga chidamli bo‘lib qoladi. “Portfel nazariyasi” (Portfolio Theory)ning 3ta asosiy konsepsiyasi mavjud. Ular quyidagilardir: 1. Riskdan qochish (Risk Aversion) konsepsiyasida aksiyador va investorlar imkoniyat paydo bo‘lishi bilanoq, doimo riskdan qochishga intilishadi. Bu konsepsiya “kamayib boruvchi samara” (Diminishing Utility) qonuni bilan bog‘liq, ya’ni kapital summasi qanchalik katta bo‘lsa, aksiyadorda uni o‘stirish istagi shunchalik kamayib boradi; 2. Koordinata tizimida joylashgan samaradorlik darajasining “mustaqil egri chiziqlari” (Indifference Curves) konsepsiyasi. Mustaqil investitsiyalar (investitsiya portfellari), ya’ni “mustaqil egri chiziqlar” o‘zida samaradorlik darajasini aks ettiradi. Ularning yordamida bank tashkiloti rahbariyati daromad va risklar darajasini tartibga solib boradi; 3. “Kapitalni taqsimlash” (Kapital Rationing) konsepsiyasi investitsiyalarni sun’iy ravishda cheklash (shu jumladan, davlat tomonidan ham) mavjud bo‘lgan shartsharoitlarda ishlatilishi mumkin. Bu holatda bank ba’zi-bir loyihalarga, agarda ularni foydali deb topsa ham, o‘z pullarini kiritish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi. Portfel riski darajasi ko‘p hollarda umumbozor narxlarning tushishi riski bilan bog‘liq. Umumbozor baholarining tushishi riski – bu ba’zi-bir moliyaviy aktivlar bo‘yicha daromad olmaslik riskidir. Bu ko‘p hollarda bozorda muomalada bo‘lgan barcha qimmatli qog‘ozlarning baholarini bir vaqtda pasayishi bilan bog‘liq bo‘ladi.

Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda bozorni o‘rganuvchi firmalar (masalan, “Standart end Purs”) borki, ular turli qimmatli qog‘ozlarning portfel riski darajasini tahlil qilib boradilar. Qimmatli qog‘ozlar ishonchliligining quyidagi tasnifi mavjud: AAA, AA, A, VVV, VV, V......D. AAA......VVV kategoriyaga kirgan qimmatli qog‘ozlar kamroq riskka tortilgan bo‘lsa, D kategoriya esa nominal qiymatning qaytishini ham kafolatlamaydi, ya’ni asosiy kapital qiymati kelishilgan muddatning oxirida katta savol ostida qoladi. Albatta, risk va daromadlilik darajalari o‘rtasidagi aniq bog‘liqlik rivojlangan va barqaror bozorda aniq-ravshan ko‘rinadi. Xususiy firmalar va aksiyadorlik korxonalarining qimmatli qog‘ozlari davlat obligatsiyalariga nisbatan riskka ko‘proq tortilgan. Davlat nazariy va amaliy jihatdan bankrot bo‘la olmaydi, chunki uning qarz majburiyatlari bo‘yicha daromad butun mamlakatning boyligi bilan kafolatlanadi. Ayni paytda, nodavlat, aksioner va venchur korxonalari sharoitlarga tez moslashuvchan va samaralidir, biroq bankrotlik darajasi yuqoriroqdir. 2. Tijorat banklarida portfel riskini boshqarish Tijorat banklari portfellarini boshqarishning asosiy yo‘nalishlari bo‘lib, bank portfellari bilan bog‘liq yo‘qotishlarning oldini olish yoki minimallashtirish bo‘yicha chora-tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishdir. Bu riskni boshqarishning strategiyasini yaratishni ko‘zda tutadi. Bunda bank rivojlanishining barcha imkoniyatlaridan o‘z vaqtida va bosqichma-bosqich foydalanish va ayni paytda risklarni o‘ziga qulay va boshqariluvchi darajada saqlab turish ko‘zlangan holda qaror qabul qilish siyosatining asoslari ishlab chiqiladi. Riskni minimallashtirish yo‘qotishlarga olib keluvchi voqea va hodisalarning ro‘y berish ehtimolligini kamaytirish va potensial zararlarning miqdorini kamaytirish (cheklash)ga qaratilgan tadbirlar majmuasini amalga oshirishni nazarda tutadi. Bank amaliyotida portfel riskini boshqarishning bir nechqa usullari ishlab chiqilgan. Ular quyidagilardir:

1. bosh tortish; 2. aktiv va passivlarni boshqarish; 3. diversifikatsiya; 4. sug‘urtalash; 5. xedjirlash. Bosh tortish bank tomonidan riskli tadbirlarni amalga oshirishdan o‘zini olib qochishdir. Biroq, odatda, moliyaviy tadbirkorlik uchun riskni qabul qilishdan bosh tortish yaxshigina foyda olish imkoniyatini pasaytiradi. U riskni qabul qilish (yutish) va limitlashtirishni o‘z ichiga oladi. Riskni qabul qilish (yutish)da ziyon tan olinadi, biroq u sug‘urtalanmaydi. Riskni qabul qilish (yutish), zarar summasi kam miqdorda bo‘lsa va uni hisobga olmaslik imkoniyati bo‘lganda qo‘llaniladi. Limitlashtirish – limit belgilash, ya’ni xarajatlar, savdo-sotiq, kreditlarning chegeraviy summasini o‘rnatishdir. Limitlashtirish risk darajasini pasaytirishning muhim usuli bo‘lib, banklar tomonidan ssudalar ajratish, overdraft shartnomasi tuzish, investitsion faoliyat va boshqa hollarda qo‘llaniladi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar tomonidan limitlashtirish tovarlarni kreditga sotish, qarzlar berish, kapital qo‘yilmalar summasini aniqlash va boshqa hollarda qo‘llaniladi. Bunda risk sohasidagi strategiya xo‘jalik yurituvchi sub’ekt faoliyat strategiyasi bilan belgilanadi. Strategiya qanchalik agressiv bo‘lsa, yo‘qotishlarning reja bo‘yicha chegarasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Agressiv siyosatda yo‘qotishlarning chegarasi bo‘lib korxona kapitali hisoblansa, konservativ siyosatda esa korxona foydasi hisoblanadi. Limitlarning quyidagi turlari mavjud: • tuzilmaviy limitlar; • kontragent limitlari; • ochiq pozitsiya limitlari; • bitimni bajaruvchilar va nazorat qiluvchilar uchun limitlar; • likvidlilik limitlari.

Tuzilmaviy limitlar operatsiyalarning turli shakllari o‘rtasidagi nisbatni ta’minlaydi: kreditlash, banklararo kreditlar, qimmatli qog‘ozlar va h.k. Jami aktivlar umumiy summasiga nisbatan foizda belgilanadi, ya’ni qat’iy xarakterga ega emas, balki jami aktivlar hajmining o‘zgarishida umumiy nisbatlarni ta’minlaydi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2008 yil 27 dekabrdagi “Tijorat banklari tomonidan qimmatli qog‘ozlar bilan o‘tkaziladigan operatsiyalarga va ularning boshqa korxonalar ustav kapitalida qatnashishiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi 30/2-sonli Nizomida belgilanishicha, tijorat banklari qimmatli qog‘ozlarni xarid qilish (davlat qimmatli qog‘ozlari bundan mustasno) va yuridik shaxslarning ustav kapitalida ulushli ishtirok etishda quyidagilarga rioya etishlari shart: A) bankning muayyan yuridik shaxs ustav kapitaliga, shuningdek ushbu yuridik shaxsning boshqa qimmatli qog‘ozlariga kiritgan investitsiyalari miqdori 1-darajali bank regulyativ kapitalining 15 foizidan oshmasligi kerak; B) bankning yuridik shaxslar ustav kapitaliga va boshqa qimmatli qog‘ozlarga kiritgan investitsiyalari miqdori 1-darajali bank regulyativ kapitalining 50 foizidan oshmasligi kerak; V) oldi-sotdi uchun mo‘ljallangan qimmatli qog‘ozlarga kiritilgan bank investitsiyalari miqdori 1-darajali bank regulyativ kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak. “A" va "B" bandlarda belgilangan cheklovlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18 noyabrdagi "Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PF-4053- sonli Farmoniga muvofiq auksion va tanlov savdolarida tijorat banklariga mulk sifatida sotib olingan yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 19 noyabrdagi F-4010sonli Farmoyishi bilan tasdiqlangan "Auksion va tanlov savdolarida iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish tartibi"ga muvofiq xo‘jalik sudlari hal qiluv qarorlariga asosan likvidatsion qiymati bo‘yicha kreditor bank balansiga olingan bankrot ishlab chiqarish korxonalari mulklari

negizida tashkil etilgan korxonalar hamda bank investitsiyalarini boshqarish uchun ta’sis etiladigan boshqaruv kompaniyalari ustav kapitalida ishtirok etishini istisno qilgan holda hisoblanadi. Tijorat bankining boshqa banklarning ustav kapitalida ishtirok etishi (chet el kapitali ishtirokidagi banklar va sho‘‘ba banklarini tashkil etish hollari bundan mustasno), shuningdek tijorat bankining o‘z ustav kapitalining 10 yoki undan ortiq foiz ulushiga ega bo‘lgan yuridik shaxsning ustav kapitalida ishtirok etishi taqiqlanadi. Tijorat banki bevosita yoki bilvosita (sho‘‘ba korxonalar orqali) boshqa yuridik shaxs ustav kapitalining 26 foizidan ortiq qismiga egalik qila olmaydi, biroq quyidagi holatlar bundan mustasno: a) banklarning sug‘urta va lizing tashkilotlari ustav kapitalidagi ishtiroki; b) banklarning nobank kredit tashkilotlari ustav kapitalida, shuningdek moliyaviy bozor infratuzilmasining bir qismi bo‘lgan yoki banklarga axborot va maslahat xizmatlari ko‘rsatadigan yuridik shaxslar ustav kapitalidagi ishtiroki; v) banklarning qimmatli qog‘ozlar bozorida professional faoliyat yuritadigan yuridik shaxslar (tijorat banklarining ustav kapitalidagi ishtiroki bundan mustasno) ustav kapitalidagi ishtiroki; g) xususiylashtirilayotgan korxonalar aksiyalarining 50 foizgacha miqdorini o‘rnatilgan tartibda birlamchi bozordan xarid qilishdagi ishtiroki; d) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 18 noyabrdagi "Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida"gi PF-4053-sonli Farmoniga muvofiq auksion va tanlov savdolarida tijorat banklariga mulk sifatida sotib olingan yoki O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 19 noyabrdagi F-4010-sonli Farmoyishi bilan tasdiqlangan "Auksion va tanlov savdolarida iqtisodiy nochor korxonalarni tijorat banklariga sotish tartibi"ga muvofiq xo‘jalik sudlari hal qiluv qarorlariga asosan likvidatsion qiymati bo‘yicha kreditor bank balansiga olingan bankrot ishlab chiqarish korxonalari mulklari negizida tashkil etilgan korxonalar hamda

bank investitsiyalarini boshqarish uchun ta’sis etiladigan boshqaruv kompaniyalari ustav kapitalidagi ishtiroki. Tijorat banklari muayyan yuridik shaxs ustav kapitalining 26 foizidan ortiq ulushini sotib olishda yoki bankning bevosita yoki bilvosita mazkur yuridik shaxs faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatish imkonini beruvchi shartnoma tuzishda, Markaziy bankka yozma xabar berishlari shart. Tijorat banklariga, emitent - aksiyadorlik jamiyatlari bilan ushbu jamiyat aksiyalari bo‘yicha "repo" bitimlarini amalga oshirish ta’qiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 9 noyabrdagi “Tijorat banklarining ko‘chmas mulkka qilingan investitsiyalariga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi 427-sonli Nizomda qayd etilishicha, tijorat banklari faqat quyidagi hollarda ko‘chmas mulkka egalik qilishlari, uchinchi shaxslarga egalik qilish uchun berishlari va sotib olishlari mumkin: A) me’yordagi bank faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan ko‘chmas mulkni; B) avval berilgan kreditlar qaytarilishini ta’minlash yoki boshqa o‘xshash bitimlar bo‘yicha garovga olingan mulk sifatida; v) sotib olish oqibatida ilgari berilgan kreditlar va boshqa shunga o‘xshash aktivlarning to‘liq yoki qisman qoplanishi hisobidan berilgan mulkka egalik qilish huquqi asosida. Banklarning ko‘chmas mulkka qilgan jami investitsiyalarining miqdori Markaziy bankning oddindan beradigan roziligisiz chiqarishlarni hisobga olgan holda 1-darajali regulyativ kapital miqdoridan oshib ketmasligi lozim. Banklar, faoliyati ko‘chmas mulk operatsiyalarini o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan kompaniyalarga "Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida"gi Qonunning 25- moddasida hamda Markaziy bankning qimmatli qog‘ozlar bilan o‘tkaziladigan operatsiyalarga bo‘lgan talablarida bayon etilgan meyorlardan ortiq miqdorda mablag‘larni investitsiya qilishi mumkin emas. Kontragent limitlari 3 shaklga ajratiladi: bir kontragent (o‘zaro bog‘liq kontragentlar guruhi)ga to‘g‘ri keluvchi chegaraviy risk limiti, alohida qarz

oluvchi yoki qimmatli qog‘ozlar emitenti (o‘zaro bog‘liq qarzdorlar guruhi)ga to‘g‘ri keluvchi limit, dallol (xaridor-sotuvchi, broker, savdo maydonlari)ga nisbatan o‘rnatilgan limit. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 25 sentyabrda qabul qilingan “Bir qarzdor yoki o‘zaro daxldor bo‘lgan qarzdorlar guruhiga to‘g‘ri keluvchi tavakkalchilikning eng yuqori darajasi to‘g‘risida”gi 422-sonli Nizomida quyidagilar keltirilgan: • Bir qarzdor yoki o‘zaro daxldor qarzdorlar guruhiga to‘g‘ri keluvchi tavakkalchilikning eng yuqori darajasi 1-darajali bank kapitalining 25 foizidan oshmasligi kerak; • Ishonchli (ta’minotsiz) kreditlar uchun tavakkalchilikning eng yuqori darajasi 1bosqichli bank kapitalining 5 foizidan oshmasligi zarur; • Bankning barcha yirik kreditlarining umumiy hajmi 1-darajali bank kapitalidan 8 martadan ortiq oshib ketishi mumkin emas; • DAK "O‘zbekengilsanoat" tarkibiga kiruvchi korxonalar uchun bir qarzdor yoki o‘zaro daxldor bo‘lgan qarzdorlar guruhiga to‘g‘ri keluvchi tavakkalchilikning eng yuqori darajasi 1-darajali bank kapitalining 40 foizidan oshmasligi kerak. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 2 noyabrda qabul qilingan “Banklar va ularga daxldor shaxslar bilan o‘tkaziladigan operatsiyalar to‘g‘risida”gi 423sonli Nizomida qayd etilishicha, bankka daxldor shaxslarga beriladigan bitta kreditning umumiy hajmi bir yoki o‘zaro daxldor qarz oluvchilar guruhiga beriladigan bitta kredit tavakkalchiligining maksimal miqdoriga nisbatan tartibga solinadi. Bundan tashqari, bankning barcha daxldor shaxslarga bergan kreditlarining umumiy summasi bankning 1darajali (asosiy) kapitalining 100 foizidan oshmasligi kerak. Ochiq pozitsiya limitlari valyuta va qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq risklarni oldini olish maqsadida o‘rnatiladi.

O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2005 yil 28 mayda qabul qilingan 610-sonli “Ochiq valyuta pozitsiyalarini yuritish” Qoidalarida quyidagilar qayd etilgan: • Har bir operatsion kun oxirida alohida xorijiy valyuta turi bo‘yicha ochiq valyuta pozitsiyasi bank regulyativ kapitalining 10 foizidan oshmasligi kerak; • Har bir operatsion kun oxirida barcha valyutalar bo‘yicha ochiq valyuta pozitsiyalarning umumiy miqdori bank regulyativ kapitalining 20 foizidan oshmasligi kerak; • Ochiq valyuta pozitsiyalarining o‘rnatilgan cheklovlardan oshiq qismi bank tomonidan keyingi operatsion kunga o‘tkazilishi mumkin emas. Agarda, valyuta pozitsiyalarning o‘rnatilgan cheklovlardan oshiq qismi mavjud bo‘lsa, bank ochiq valyuta pozitsiyalarni belgilangan cheklovlarga mosligini ta’minlash uchun joriy kunning oxiriga qadar balanslashtiruvchi bitimlar (masalan, xorijiy valyutalarni sotish)ni amalga oshirishi zarur. Bitimni bajaruvchi va nazorat qiluvchi uchun limitlar operatsiyalarni bevosita amalga oshiruvchi, rasmiylashtiruvchi va nazorat qiluvchi shaxslar vakolatlarining chegaralarini cheklaydi. Pul mablag‘larining yirik summalari joylashtirilganda, zarar ko‘rish va xato qilish risklari darajasi oshadi. Kontragentlar va ochiq pozitsiya limitlariga amal qilinganda ham risk mavjud bo‘lib qoladi. SHuning uchun yirik summadagi bitimlarni tuzish va rasmiylashtirish yuqori lavozimga ega xodimlar tomonidan amalga oshirishlari lozim. Bu qoida ochiq pozitsiya (valyuta operatsiyalari, aksiyalar) bilan bog‘liq bitimlarni amalga oshirishda juda muhimdir. Bunda dilerning malakasi va tajribasi birinchi o‘ringa chiqadi. Operatsiyalarni bajaruvchilar va nazoratchilarga nisbatan belgilangan limitlar yig‘indisi vakolatlar matritsasi deyiladi. Bu tijorat banklar kredit siyosatida o‘z aksini topadi, ya’ni kredit siyosatida vakolatlar darajasi va mas’uliyatni taqsimlash ishlari alohida o‘rin tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2000 yil 22 fevralda qabul qilingan “Tijorat banklari kredit siyosatiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi 429-sonli Nizomga muvofiq, tijorat banklar o‘zlarining kredit siyosatini ishlab

chiqishi va uning bank Kengashi tomonidan tasdiqlanishi, uni amalda joriy etishi qayd etilgan. Kredit siyosati kredit berish jarayoniga jalb etilgan kredit xodimining lavozimi va vakolatlariga qarab, ularning har biri uchun kreditlash to‘g‘risida qaror qabul qilish va kredit miqdorini cheklash tartibini belgilab beradi. Kreditlash uchun mas’ul bo‘lgan barcha shaxslar vakolatlari kredit siyosatida qayd etiladi. Kredit qo‘mitasi majlislari va uning bank boshqaruvi organlari oldida hisobot berishi davriyligi ham kredit siyosatida belgilanadi. Likvidlilik limitlari alohida operatsiyaga emas, balki jami operatsiyalarga tegishlidir. Ularning vazifasi – ham joriy faoliyatda, ham istiqbolda majburiyatlarni o‘z vaqtida bajarish uchun pul mablag‘lari etmaslik riskini cheklashdir. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 2 noyabrda qabul qilingan “Tijorat banklari likvidligini boshqarishga bo‘lgan talablar to‘g‘risida”gi 421-sonli Nizomda qayd etilishicha, barcha tijorat banklari joriy likvidlilik me’yorlarini bajarishlari lozim. Joriy likvidlilik ko‘rsatkichi to‘lov muddati 30 kungacha bo‘lgan barcha likvidli aktivlarning (bank qo‘yilmalarining bir marta bo‘lsa ham muddati uzaytirilgan va/yoki avval berilgan ssudalarni to‘lash uchun, shuningdek, qaytarish muddati o‘tib ketgan kreditlar istisno qilinadi) talab qilib olinguncha majburiyatlar va ijro etish muddati 30 kungacha bo‘lgan majburiyatlarning umumiy summasiga nisbati orqali aniqlanadi. Ushbu ko‘rsatkich 30 foizdan kam bo‘lmasligi kerak. Aktiv va passivlarni boshqarish naqd pul mablag‘lari, qo‘yilmalar va majburiyatlarni balanslash maqsadini ko‘zlab amalga oshiriladi. Bunda sof qiymatning o‘zgarishini minimallashtirish asosiy vazifa bo‘lib hisoblanadi. Nazariy jihatdan bu holda rezervlarni tashkil qilish uchun resurslarni aylanmadan chiqarish, sug‘urta to‘lovini amalga oshirish, ya’ni risklarni boshqarishning boshqa shakllaridan foydalanish zaruriyati kelib chiqmaydi. Aktiv va passivlarni boshqarish portfel yoki loyihaning asosiy parametrlarini dinamik tartibga solish orqali haddan oshiq riskdan qochishga yo‘naltirilgan.

Boshqacha aytganda, bu usul faoliyat yuritish jarayonining o‘zida riskka tortilganlik darajasini tartibga solishga qaratilgan. Shunisi aniqki, aktiv va passivlarni dinamik boshqarish qaror qabul qilish markazi va boshqarish ob’ekti o‘rtasida samarali faoliyat ko‘rsatuvchi va operativ teskari aloqa mavjudligini taqozo etadi. Aktiv va passivlarni boshqarish bank amaliyotida ko‘p hollarda bozor, bundan tashqari, valyuta va foiz risklarini nazorat qilish uchun qo‘llaniladi. Diversifikatsiya pul mablag‘larni bahosi va daromadliligi bevosita bir-biri bilan bog‘liq bo‘lmagan turli aktivlar o‘rtasida taqsimlash hisobiga umumiy riskka tortilganlik darajasini kamaytirishning usulidir. Diversifikatsiyaning mohiyati bir voqea bo‘yicha yo‘qotishlarni maksimal darajada pasaytirishda yotadi, biroq ayni paytda nazorat qilish lozim bo‘lgan risklar turlari oshib boradi. SHunday bo‘lsa ham, diversifikatsiya risk darajasini pasaytirishning eng asoslangan va xarajati nisbatan kamroq bo‘lgan usul bo‘lib hisoblanadi. Diversifikatsiya kapitalni turli faoliyat shakllari o‘rtasida taqsimlash jarayonida riskning bir qismidan holi bo‘lish imkonini beradi. Masalan, investor tomonidan bir aksiyadorlik jamiyati aksiyalari o‘rniga 5ta aksiyadorlik jamiyatining aksiyalari sotib olinishi, u tomonidan o‘rta darajadagi daromad olish ehtimolligini 5 marta oshiradi va shunga muvofiq risk darajasini 5 marta pasaytiradi. Diversifikatsiya moliyaviy aktivlar portfeli va bank ssudalari portfelini shakllantirishda tegishli holda bozor va kredit risklarini pasaytirishning eng mashhur mexanizmlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Biroq, diversifikatsiya investitsion riskni to‘liq yo‘q qilish imkonini bermaydi. Bu tadbirkorlik va xo‘jalik yurituvchi sub’ektning investitsion faoliyatiga tashqi omillar ta’sir ko‘rsatishi bilan bog‘liqdir. Tashqi omillar kapital qo‘yilmalarning alohida ob’ektlarini tanlash bilan bog‘liq bo‘lmaganligi sababli, diversifikatsiya ularga ta’sir ko‘rsatmaydi. Tashqi omillar moliyaviy bozorni to‘liqligicha qamrab oladi, ya’ni ular alohida xo‘jalik sub’ektlarigagina emas, balki barcha investitsion muassasalar, banklar, moliyaviy kompaniyalarning moliyaviy faoliyatiga ta’sir qiladi. Tashqi

omillarga umuman mamlakatning iqtisodiyotida ro‘y berayotgan jarayonlar, harbiy harakatlar, inflyasiya va deflyasiya, Markaziy bank hisob stavkasining o‘zgarishi, tijorat banklarida depozitlar va kreditlar bo‘yicha foiz stavkalarining o‘zgarishi va h.k. kiradi. Mazkur jarayonlar bilan vujudga kelgan risklarni diversifikatsiya orqali kamaytirib bo‘lmaydi. SHunday qilib, risk 2 qismdan iborat: diversifikatsiya qilinadigan risk va diversifikatsiya qilinmaydigan risk. Diversifikatsiya qilinadigan, ya’ni nosistematik riskni taqsimlash orqali, ya’ni diversifikatsiya qilish yo‘li bilan oldini olish mumkin. Diversifikatsiya qilinmaydigan, ya’ni sistematik riskni diversifikatsiya orqali kamaytirib bo‘lmaydi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, kapital qo‘yilmalar ob’ektlarining kengayishi, ya’ni riskni taqsimlash, risk hajmini osonlikda va sezilarli darajada pasaytirish imkonini beradi. SHuning uchun, diversifikatsiya qilinmaydigan risk darajasini pasaytirishga alohida e’tibor berish zarur. SHu maqsadda, xorijiy amaliyotda “portfel nazariyasi” ishlab chiqilgan. Mazkur nazariyaning bir qismi bo‘lib, sistematik risk va qimmatli qog‘ozlar daromadliligini bog‘lash modeli (Capital Asset Pricing Model – SARM) hisoblanadi. Riskni sug‘urtalash risk darajasini pasaytirishning eng keng tarqalgan va muhim usulidir. O‘z mohiyatiga ko‘ra sug‘urtalash, turli risklarlarning kutilayotgan ta’sirida yuzaga keladigan zararlarni qoplash uchun mo‘ljallangan resurslarni oldindan zahiralashning shakli bo‘lib hisoblanadi. Sug‘urtalashning iqtisodiy mohiyati shundaki, unda alohida sug‘urta qildiruvchi tomonidan kutilayotgan zarardan sezilarli darajada kam summada belgilangan badalni o‘tkazish orqali zahira (sug‘urta) fondi yaratilishi va sug‘urta hodisasi ro‘y berishi bilan sug‘urta qoplamasini olishdadir. SHunday qilib, riskning katta qismini sug‘urta qildiruvchi tomonidan sug‘urtalovchiga o‘tkazish jarayoni amalga oshiriladi.

Riskni sug‘urtalash mohiyati bo‘yicha belgilangan to‘lov evaziga ma’lum darajadagi risklarni sug‘urta kompaniyasiga o‘tkazishdir. Bu holatda, foydalilikning ma’lum darajada kamayishi hisobiga ko‘zda tutilmagan holatning mavjud bo‘lmaydi. Sug‘urtaga yaratilgan pul fondining maqsadliligi, uning resurslarini oldindan kelishilgan hollarda faqatgina yo‘qotishlarni qoplash uchun sarflanishi, munosabatlar xarakterining ehtimolligi, mablag‘larning qaytarishliligi xosdir. Riskni boshqarish usuli sifatida sug‘urtalash chora-tadbirlarning 2ta shaklini anglatadi: 1) sug‘urta kompaniyasiga yordam so‘rab murojaat qilish; 2) bir turdagi riskka uchragan tadbirkorlar guruhi o‘rtasida zararni taqsimlash (o‘zo‘zini sug‘urtalash). Kredit bozori xizmati sifatida sug‘urtalash ishlatilganda, bu moliyaviy menedjerni o‘ziga qulay bo‘lgan sug‘urta mukofoti va sug‘urta summasi o‘rtasidagi nisbatni aniqlashga majburlaydi. Sug‘urta mukofoti – bu sug‘urta riski uchun sug‘urta qildiruvchining sug‘urtalovchiga to‘lovidir. Sug‘urta summasi – moddiy boyliklar va sug‘urta qildiruvchining aktivlari bo‘yicha riski sug‘urta qilingan pul summasi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va fuqarolar o‘zlarining mulkiy manfaatlarini sug‘urtaviy himoya qilish uchun o‘zaro sug‘urtalash jamiyatlari tashkil etishlari mumkin. Loyiha rejasi va shartnomaviy hujjatlar tayyorlanishi jarayonida riskni taqsimlash amalga oshiriladi. Alohida risk bo‘yicha javobgarlik aybdor tomon yoki javobgarligi doirasida yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin bo‘lgan hodisa ro‘y bergan tomonga yuklatiladi. Albatta, bu holda tomonlarning har biri o‘z yo‘qotishlarini minimallashtiradi. Odatda, yirik firmalar o‘z-o‘zini sug‘urtalashdan foydalanishadi, ya’ni bu shunday jarayonki, unda ko‘p hollarda bir turdagi riskka uchrab turadigan tashkilot oldindan mablag‘larni ajratib qo‘yib, ularni yig‘ib boradi va natijada

ulardan zararlarni qoplaydi. Bu orqali, sug‘urta firmasi bilan tuziladigan qimmatbaho bitimdan qochish imkoniyati paydo bo‘ladi. O‘z-o‘zini sug‘urtalash shuni anglatadiki, tadbirkor sug‘urta kompaniyasidan sug‘urta polis xarid qilish o‘rniga, u o‘zini-o‘zi sug‘urtalashni ma’qul ko‘radi. Bu orqali u sug‘urtalash bo‘yicha kapital xarajatlari iqtisod qiladi. Tadbirkorlar tomonidan ishlab chiqarish-savdo jarayonidagi ehtimoliy zararlarni qoplash bo‘yicha alohidalashgan fondning yaratilishi o‘zini-o‘zi sug‘urta qilishning mohiyatini aks ettiradi. O‘zini-o‘zi sug‘urtalashning asosiy vazifasi bo‘lib, moliyaviytijorat faoliyatdagi muvaqqat qiyinchiliklarni operativ tarzda engib o‘tishdir. O‘zini-o‘zi sug‘urtalash jarayonida turli zahira va sug‘urta fondlari yaratiladi. Ushbu fondlar o‘zining yaratilish maqsadiga bog‘liq tarzda pul va natural shaklda tashkil etilishi mumkin. Masalan, eng avvalo, fermerlar va qishloq xo‘jaligining boshqa sub’ektlari natural sug‘urta fondlari (urug‘li, donli va h.k.) yaratadilar. Ularning tashkil etilishi noqulay iqlim va tabiiy sharoitlarning ro‘y berishi ehtimoli bilan zaruriyatga aylangan. Eng avvalo, pul shaklidagi zahira fondlari ko‘zda tutilmagan xarajatlar, kreditorlik qarzdorliklar, xo‘jalik sub’ektini likvidatsiya qilish bo‘yicha xarajatlarni qoplash ehtimoli uchun tashkil qilinadi. Ularning yaratilishi aksiyadorlik jamiyatlari uchun majburiydir. Jahon amaliyotida aksiyadorlik jamiyatlari va xorijiy kapital ishtirokidagi korxonalar qonunchilikda belgilangan tartibda ustav kapitalning 15 foizidan kam bo‘lmagan va 25 foizidan oshmagan miqdorda zahira fond tashkil etishga majburlar. Aksiyadorlik jamiyati zahira fondiga emission daromad, ya’ni aksiyalarni realizatsiya qilishda ishlab topilgan, nominal bahodan yuqori bo‘lgan, aksiyalarning sotuv va nominal qiymati o‘rtasidagi farq summasini qo‘shadi. Ushbu summani turli maqsadlarda ishlatish yoki taqsimlash mumkin bo‘lmaydi, faqatgina aksiyalarning o‘z nominal qiymatidan past bahoda sotish hollari bundan mustasno.

Aksiyadorlik jamiyatining zahira fondi kutilmagan xarajatlar, shu jumladan obligatsiyalar bo‘yicha foizlarni va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lashni (agarda, foyda mazkur maqsadlar uchun etarli bo‘lmagan hollar uchrasa) moliyalashtirish uchun ishlatiladi. Risk ta’sirining oqibatlarini kamaytirish maqsadida kompaniya faoliyatida noqulay o‘zgarishlar ehtimoli uchun moliyaviy resurslarni zahiralashdan foydalaniladi. Ko‘zda tutilmagan xarajatlarni qoplash bo‘yicha zahiraning tashkil etilishi risklarni boshqarishning usullaridan biri bo‘lib, u aktivlar qiymatiga ta’sir ko‘rsatuvchi potensial risklar va risklar ta’sirining oqibatlarini yo‘q qilish uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar miqdori o‘rtasidagi nisbatni o‘rnatishni ko‘zda tutadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 1998 yil 9 noyabrda qabul qilingan “Tijorat banklari tomonidan aktivlar sifatini tasniflash, ular bo‘yicha yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlar o‘rnini qoplash uchun tashkil etiladigan zahiralarni shakllantirish va ulardan foydalanish” 242-sonli Tartibida belgilanishicha, ssuda (aktiv)lar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxira - bu bank kredit portfeli (yoki aktivlari) va balansdan tashqari majburiyatlarda yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan yoki mavjud zararlarni

O'xshashlar

Tijorat banklarida likvidlilik riski va uni boshqarish

Foiz riski va uni boshqarish usullari

Kredit riski mazmuni, baholash va uni boshqarish usullari

Tijorat banklarining kapitalini boshqarish

Tijorat banklarining foydasi va uni hisoblash