Kredit riski mazmuni, baholash va uni boshqarish usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Kredit riski mazmuni, baholash va uni boshqarish usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

104.5 KB

Ko'chirib olish

Kredit riski mazmuni, baholash va uni boshqarish usullari Reja: 1.Kredit riski va uni boshqarish yo‘llari. 2.Tijorat banklari kredit portfelining tahlili.

1. Kredit riski va uni boshqarish yo‘llari. Banklar faoliyatini to‘g‘ri tashkil qilish, ularda mavjud risklarni minimallashtirish masalalaridan biri kredit risklari, ularning sifati va darajasini aniqlash va tahlil qilishdan iborat. Kredit riski deb, qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasi shartlarining bajarilmasligi ya’ni kredit summasining (qisman g‘ki to‘liq) va u bo‘yicha foizlarning shartnomada ko‘rsatilgan muddatlarda to‘lanmasligi tushuniladi. SHuning uchun kredit risklarini aniqlash va boshqarish har qanday tijorat bankning rivojlanish va taraqqiy etish maqsadiga erishish uchun ishlatiladigan kurash usullarining ajralmas qismi hisoblanadi. Kredit risklarining banklar uchun dolzarb muammoligi shundaki, kredit riski mavjud bo‘lgan holda kreditor(bank)da qarz oluvchi tomonidan kredit shartnoma shartlarini, uning o‘z majburiyatlarini belgilangan vaqtda bajara olish imkoniyatiga ishonchsizlik hosil bo‘ladi. Ma’lumki, bank amalig‘tida foyda àñîñàí berilgan kreditlar bo‘yicha olinadigan foizlardan tashkil topadi. Qarz oluvchi tomonidan olingan kreditlar bo‘yicha foiz stavkasining g‘ki kreditning asosiy summasining o‘z vaqtida to‘lanmasligi, g‘ki umuman to‘lanmasligi bank foydasining kamayishi oqibatida bankning kelajakdagi mablag‘lari salmog‘ining tushib ketishiga olib keladi. SHuning uchun kreditorlar ular bergan mablag‘larning qaytishi bilan bog‘liq risklarni kamaytirishga harakat qiladilar. Qarz oluvchi faoliyatida mavjud risklar darajasini kreditor kredit bergunga qadar, keyinchalik kredit bergandan keyin, undan foydalanish davomida aniqlash mumkin. Riskni minimallashtirish maqsadida kreditor kredit berishdan oldin riskni aniqlashga harakat qiladi. Bazel II talablari 1988 yilda e’lon qilingan “Kapitalni baholashning xalqaro bir xillashtirish (konvergensiya) va standartlar” (Bazel I) ni takomillashtirish orqali tegishli metodologiyani ishlab chiqish, xalqaro bank tizimini ishonchliligi va barqaroroligini ta’minlashni maqsad qilib qo‘ygan. Bazel II talablari kapitalni banklar faoliyatida yuzaga keledigan risklar turlarining kengaytirilgan shkalasi

bo‘yicha hisob-kitob qilishni taklif etdi. Ya’ni Bazel qo‘mitasi taklif qilingan risk turlarini uchta yirik toifaga ajratdi: kredit riski, bozor riski, operatsion risk. Bundan tashqari, nazorat funksiyalari risklarni tijorat banklari tomonidan ichki uslub asosida nazorat qilish, ma’lumotlarning shaffofligi va bozor intizomi nuqtai nazaridan o‘zgartirildi. Bu esa Bazel II ning muhim afzalliklaridan hisoblanadi. Bazel qo‘mitasi tijorat banklari faoliyatida yuzaga keladigan kredit risklarini qarzdor yoki kontragent tomonidan o‘z majburiyatlarini kelishilgan shartlarga muvofiq bajara olmaslik ehtimoli deb baholaydi. Majburiyatlarni bajara olshi qobiliyati qarzdorning moliyaviy holati (kredit qobiliyati) ga bog‘liq. Mijozning kredit qobiliyatini va kelajakda kredit bo‘yicha foiz to‘lovlarini amalga oshirish qobiliyatini baholash uchun bank mijozning ahvoli, xususan oylik pul oqimlari (daromad va harajatlarini) to‘g‘risida axborotlarini olish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Shuni hisobga olgan holda, banklarda kredit risklari bo‘yicha aniq ma’lumotlarning etarli emasligi bank aktivlari sifatini baholashda qiyinchilik tug‘diradi, bu esa kutiladigan zararlarga qarshi zahiralarni shakllantirish uchun qo‘shimcha mablag‘larga ehtiyoj uyg‘otadi. Bank kapitali esa ko‘zda tutilmagan zararlar uchun himoya vazifasini o‘taydi. Bazel qo‘mitasi bozor riskini bozor baholarining tebranishiga asoslangan bank balansi va balansdan tashqari moddalari bo‘yicha yo‘qotish riski deb ta’riflaydi. Bozor riskining asosiy 4 ta turi mavjud: • Foiz riski, misol uchun, bank qat’iy belgilagan muddatli foizli obligatsiyalar sotib olinganda, mazkur obligatsiyalarning bozordagi foiz stavkasining o‘zgarishi, obligatsiyaning bozor qiymatiga ta’sir ko‘rsatadi. • Valyuta riski, misol uchun, bank tomonidan xorijiy valyutadagi kreditlar berilganda, ichki bozorda milliy valyuta qiymatining oshishi kredit qiymatining pasayishiga olib keladi. • Aksiyador riski, misol uchun, bank tomonidan kompaniya aksiyalari sotib olinganda, ushbu aksiya qiymatlarining fond birjalarida pasayishi bankka zarar keltiradi.

• Tovar riski, misol uchun, bank tomonidan qimmatbaho metall (oltin) sotib olinganda, tovar birjalaridagi oltin narxining pasayishi bankka zarar keltiradi. Bazel qo‘mitasi operatsion riski ichki jarayonlar va tizimlarning nomuvofiqligi, xodimlarning mas’uliyatsizligi yoki boshqa tashqi omillar hisobiga yuzaga keladigan xavf-xatar deb baholaydi. Mazkur tushuncha bank va uning xodimlari tomonidan qonunchilikka, axloqiy me’yorlarga, shartnoma majburiyatlariga rioya etmaslik hamda sud jarayonining qo‘zg‘atilishi tufayli yuzaga keladigan huquqiy riskni ham ko‘zda tutadi. Operatsion risk turlari quyidagilardan iborat: • Ichki bo‘xton va firibgarlik, ya’ni dilerlar tomonidan bank holati bo‘yicha noto‘g‘ri ma’lumotlarning berilishi, xodimlar tomonidan amalga oshirilgan o‘g‘irliklar, xodimlarga berilgan pora evaziga kredit hujjatlarini soxtalashtirish va boshqalar. • Tashqi bo‘xton va firibgarlik, ya’ni hujjatlarni o‘g‘irlash va soxtalashtirirsh, komp’yuter aloqalariga ruxsatsiz kirish, kredit olish uchun noto‘g‘ri ma’lumotlar taqdim etish. • Mijozlar, xizmatlar va biznes yuritish standartlariga oid ma’lumotlardan ruxsatsiz foydalanish, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirish va hisobvaraqlardan foydalangan holda firibgarlik. • Moddiy aktivlarga zarar etkazish, ya’ni qo‘poruvchilik, terrorizm, er qimirlashi va boshqa tabiiy ofatlar. • Ishdagi, axborot va aloqa tizimidagi xatolik va uzilishlar, ya’ni texnikaning ishlamay qolishi, telekommunikatsiya muammolari va dasturdagi uzilishlar. • Hujjatlarni rasmiylashtirish, operatsiyalar o‘tkazish va jarayonlarni boshqarish, ya’ni ma’lumotlrani kiritishdagi xatoliklar, huquqiy hujjatlarning etishmasligi, kredit ta’minotiga tegishli xatoliklar va boshqalar. Kredit risklari tarkibiga kuyidagi risklarni kiritish mumkin: 1. Kreditni uz vaktida kaytarmaslik bilan boglik risk. Bu risk karz oluvchining kredit shartnomasining shartlarini bajarmasligi:

2. Likvidlik riski (tulovlarning muddatida utkazmaslik), bu risk kreditni va foizlarni muddatida kaytara olmaslik natijasida bank likvid mablaglarining kamayishiga olib kelishi bilan boglik. 3. Kreditni ta’minlash bilan boglik risk, bu riskni aloxida kurib bulmaydi, balki bu kreditni kaytarmaslik bilan boglik bulgan risk bilan birgalikda urganiladi. Bu risk turi kredit uchun kuyilgan garovni sotishdan tushgan mablag ajratilgan kreditni koplash uchun etarli emasligi bilan boglik dir, natijada bank uz talabini tula kondira olmaydi. 4. Qarz oluvchining ishbilarmonligi bilan bog‘lik risklar. Bu risk korxonaning ish faoliyati bilan boglik bulib (sotib olish, ishlab chikarish va sotish), ammo boshka risklardan farli ularok bu riskka korxona raxbaridan boglik bulmagan faktorlar ta’sir kursatadi, masalan tarmokning rivojlanishi va kon’yukturasi. Bu riskning xajmini investitsion dastur va ishlab chikaradigan maxsulot turi va sifati belgilaydi. 5. Kapitalning tarkibiy kismi bilan bog‘lik risklar. Bu risklar passivlarning tarkibiy kismi va ishbilarmonlik riski bilan boglik. Bank kredit riskining darajasi kuyidagi faktorlarga boglik: • bank kredit faoliyatining ma’lum bir soxada markazlashuvi darajasi; • uziga xos ma’lum kiyinchiliklarni boshidan kechiraetgan mijozlarga kredit va boshka bank xizmatlarining kancha tugri kelishi; • kam urganilgan, yangi, noan’anaviy soxalarda bank faoliyatining markazlashuvi; • kredit berish, kimmatli kogozlar portfelini shakllantirish buyicha bank siyosatiga xususiy va jiddiy uzgarishlar kiritish; • yangi va yakinda jalb kilingan mijozlarning foizi; • kiska vakt ichida amaliyotga juda kup xizmatlarning kirgizilishi (u vaktda bankda salbiy talablar kupayishi mumkin); • bozorda sotilishi kiyin bulgan kimmatliklarni g‘ki kiymati tez tushadigan narsalarni garov sifatida kabul kilib olish va boshkalar. Kredit risklarini baxolashning besh asosiy ulchovi mavjud:

a) Reputatsiya. Mazkur jarag‘n shaxsiy muomala, xam shaxsiy, xam ish buyicha tajribasidan iborat bulishi kerak (kreditor, maxsulot etishtirib beruvchilar va mijozlarni tekshirish). b) Imkoniyatlar. karz oluvchining uzining barcha operatsiyalari buyicha (uzining butun faoliyati davomida karz oluvchining olgan pullari) g‘ki anik loyixa buyicha mablag olish kobiliyati va pul vositalarini boshkarish kobiliyati (bu avvalgi loyixalardan ma’lum bulishi kerak). v) Kapital. karz oluvchining kapital bazasi va kredit suralgan loyixa uchun uzining mablaglarini sarflashga doir kat’iyligi. karz oluvchi loyixa xavfi mas’uliyatini kredit beruvchi bank bilan birga uz zimmasiga olishi, uzining xissadorlik kapitalining kabul kilinishi mumkin bulgan kismini takdim etib, uziga tegishli bulgan majburiyatlarni uz zimmasiga olishi kerak. g) Shart-sharoitlar. Maxalliy, xududiy va umummilliy iktisodning joriy axvoli va tavsifi, shuningdek karz oluvchvi xujaligining soxalari. d) Garov. Kreditni garov g‘ki kafillik shaklida ishonchli ta’minlash boshka tomondan kuchsizliklarni yuka chikarib kuyadi. YAxshi bir koida bor: fakat garov va kafillik asosida xech vakt kredit bermang. Banklar odatda kredit sifati buyicha uzlarining xususiy reyting sistemalarini ishlab chikadilar, ayrimlari oddiy sxemalardan foydalanadilar, boshkalari murakkab va bulinib ketgan, xamma narsani uz ichiga oladigan sxemalarni ishga soladi. Shunday bulsa xam maksad doim bir bulishi kerak: kredit berishda xam, uning baxosini belgilashda xam bankning kredit bulimi uchun karor kabul kilish jarayonini engillashtirish. Odatda bu narsa risk toifalarini rakamlar yoki xarflar bilan atash, ularni klassifikatsiya kilish yuli bilan amalga oshiriladi: • Kredit risklarini yuzaga keltiruvchi omillar eng avvalo bank tomonidan anik kredit sig‘satining ishlab chikilmaganligi. • Kredit siyosatining keragidan ortik agresiv tashkil kilinganligi (kreditlarning aktivlardagi ulushi 65 % dan ortik bulganda).

• Tarmoklar va opreatsiyalar buyicha diversifikatsiyaning tugri tashkil kilinmaganligi. • Blank (ishonch asosidagi) kreditlarning kredit portfelidagi ulushining kupligi. • Insayderlar bilan shartnomalar xajmining kupligi. • Bank mutaxasislarining yuridik jixatdan etarli tajribaga ega bulmaganliklari • Olinaetgan garovlarning tugri tanlanmasligi. Bu buyicha xam yurist xulosasini olish uta muximdir. Bugungi kunda kredit fakat garov g‘ki kafolat xati asosida berish mumkin lekin garovni realizatsiya kilish buyicha etarli mexanizm yukligi bu narsaning yanada riskini oshiradi. • Kredit talabi bilan kelgan mijozlar xakida ma’lumotlarning yukliga g‘ki ularni yigishning kiyinchiliklari xam mavjuddir. • Kredit olgan mijoz korxonalarda (ayniksa ilgaridan faoliyat kursatib keluvchi korxonalarda ) raxbarlarning tez tez almashib turishi xam uziga yarasha riskli xolatlarni yuzaga keltirmokda. • Bundan tashkari kredit portfelining katta kismini bir tarmok ka tegishli mijozlar tomonidan egallab olishi xolatlari. • Moliyaviy xujjatlar taxliliga yuzaki g‘ndashish. • Mijoz talab kilgan mablagning tulik asoslanganligini aniklashda kuyilgan xatoliklar. • Kredit xujjatlari bilan shugullanuvchi mutaxassisning etarli malakaga ega bulmay kolishi (Xozirgi sharoitda koida va talablarning tez uzgarib turishida bulishi mumkin). • Ilgaridan tajribasi bulmagan faoliyatni boshlagan mijozlarga kredit berish. • Yangi tashkil etilgan mijozlarning kredit portfelidagi ulushi. • Ta’minotlarning etarli bulmasligi (garov baxosining assosiz ravishda yukori bulishi). • Hujjatlarni tag‘rlashda yo‘l qo‘yilgan xatoliklar (bank manfaatlarini etarli ximoya kilinmasligi). • Berilgan kredit buyicha muddat aniklashda xatoliklarga yul kuyish.

• karzning sindirilish davrida etarli nazoratning bulmasligi. Yuqoridagi bag‘n kilingan barcha vazifalar xozirgi kunda respublikamizda mavjud bulgan barcha tijorat banklari uchun dolzarb, birlamchi, vazifalar bulib xisoblanadi. Kredit riskining yuzaga kelishiga quyidagi hollar: à) turli xil makro va mikroiqtisodiy omillar, iqtisodiy qonunchilik va me’yorlardagi o‘zgarishlar; b) qarz oluvchi o‘z faoliyatida bo‘ladigan iqtisodiy va siyosiy muxitdagi o‘zgarishlar, salbiy hollar tufayli olingan kreditni to‘lashga mos pul oqimini tashkil qila olmasligi; v) kreditning ta’minlanganligi uchun olingan garovning qiymati va sifati bo‘yicha to‘liq ishonchning yo‘qligi; g) yuqori bilimga ega bo‘lgan bank xodimlar d) qarz oluvchi sub’ektning maxalliy yoki davlat miqyosida obro‘sining tushib ketishi, uning ishchanlik faoliyatida yuzaga kelgan o‘zgarishlar va boshqa sabablar bo‘lishi mumkin. Banklar va bankirlar boshqa kreditorlarga nisbatan riskdan ko‘p himoyalanuvchi yoki qochuvchi bo‘lishligi kerak. Buning sababi shundaki, bank boshqa kreditorlarga nisbatan o‘z mablag‘i bilan emas, balki jalb qilingan mablag‘lar, ya’ni jismoniy, huquqiy shaxslarning vaqtincha bankda turgan mablaG‘lari bilan ishlaydilar. Bankning kredit berish qobiliyati u jalb qilgan resurslarga bog‘liq bo‘ladi. Bank o‘z navbatida bu jalb qilingan mablaG‘larni talab qilingan vaqtda mijozga qaytarib berish imkoniyatiga ega bo‘lishi lozim. Kredit riskning yuqori bo‘lishi bank tomonidan pul bozoriga murojaat qilish va uning mablag‘laridan foydalanishda ehtiyotkor bo‘lishèga da’vat qiladi. Kredit risklarini tahlil qilish nafaqat qarz oluvchining moliyaviy holatini o‘rganish, shuningdek bankning ichki faoliyatini yaxshilash uchun zarur axborotlar yiG‘ish imkoniyatini yaratadi. Kreditlarni risk bo‘yicha jihatlarga bo‘lish, ularni

minimallashtirish yo‘llarini ishlab chiqish, bank manfaatlarini himoya qilish kredit risklarini kamaytirishga asos bo‘lishi mumkin. Kredit risklarning vujudga kelishining asosiy sabablari kreditlarning bir soha, bir tarmoqqa ko‘p ajratilishi, bir qarzdorga to‘G‘ri keluvchi riskka rioya qilmaslik tufayli ham bo‘lishi mumkin. Kreditlarni risk darajasi bo‘yicha bo‘lish kredit qo‘yilmalarning qaysi (qancha) miqdori normal risk g‘ki yuqorida risk zonasida ekanligini ko‘rsatishè mumkin. Kredit riski likvidlilik riskiga va bankning to‘lovga noqobilligi riskiga, shuningdek bankning ma’muriy-xo‘jalik harajatlarini qoplay olmasligi bilan boG‘liq risklarga olib kelishi mumkin, foiz stavkasi riski o‘zicha mustaqil bo‘lsada, u kredit riski va boshqa barcha risklar zanjirini chuqurlashtirib borishi mumkin. Tijorat banklarimizning dolzarb muammolaridan biri balans ma’lumotlari va kredit portfelining tahlili asosida kredit risklarini boshqarish hisoblanadi. Kreditlarni risk sinflariga guruhlash, ularni tahlil qilish, ularni minimallashtirish va bank manfaatini himoya qilish usullarini ishlab chiqish kredit risklarini kamaytiradi. Ishlab chiqishda pasayish bo‘lag‘tgan korxona va tarmoqlarda kreditning to‘planishidan voz kechish, shuningdek, «hamma tuxumni bir savatga solmaslik kerak», degan donishmandlarning naqliga amal qilgan holda bir qarz oluvchiga to‘G‘ri keluvchi riskning maksimal miqdoriga rioya qilish kredit riskini engillashtirishga imkon beradi. Bank risklarini baholashning statistik-ekspert usuli ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlar ehtimolini ikkita mezon yordamida baholashga asoslangan: 1. Kutilayotgan o‘rtacha qiymat. 2. Ehtimol qilingan natijaning o‘zgaruvchanligi. Kutilayotgan o‘rtacha qiymat tushunchasi vaziyatning noaniqligi bilan bog‘liq bo‘lib, erishilishi mumkin bo‘lgan barcha natijalarning o‘rtacha qiymatidan iborat va bunda har bir natijaning ehtimolidan tegishli qiymatning tez takrorlanishi yoki salmoq sifatida foydalaniladi. Ushbu ko‘rsatkich biz kutayotgan o‘rtacha natijani o‘lchaydi.

Diskret tasodifiy miqdor dispersiyasini hisoblab chiqishni ikkitadan ortiq muqobil natija mavjud bo‘lganida ham muvaffaqiyatli qo‘llash mumkin. Lekin hisoblashni soddalashtirish maqsadida bo‘lajak zararlar darajasining faqat ikkita qiymatidan minimal va maksimal qiymatdan foydalanish mumkin. Bunda qiymatlarning ehtimolligi bir xil bo‘lgani holda ular o‘rtasidagi oraliq qancha katta bo‘lsa, risk darajasi shuncha yuqori bo‘ladi. O‘rtacha miqdor — mavjud miqdorlarga son jihatdan o‘rtacha ta’rif beradi va biror bir qo‘yilgan kapital tamoniga yoki foydasiga yondashishga yo‘l qo‘ymaydi. Bu sohada aniq qaror qabul qilishdan oldin ko‘rsatkichlarning o‘zgaruvchanlik, aniqrogi olinadigan natijaning o‘zgaruvchashshk darajasini aniqlab olish lozim. Olinishi mumkin bo‘lgan natijalarning o‘zgaruvchanlik darajasi kutilayotgan natijaning o‘rtacha miqdoridan qay darajada farq qilishini ko‘rsatadi. Buni aniqlash maqsadida olinayotgan ikki xil matematik mezon qo‘llaniladi. Bular dispersiya va o‘rtacha kvadratik farqlanishdir. Variatsiya koeffitsienti bo‘yicha farqlanish darajasining kam yoki ko‘p bo‘lishi bank amalga oshiradigan operatsiyalar bo‘yicha risk darajasining past yoki yuqori bo‘lishini ko‘rsatadi. Ya’ni bankning operatsiyalari bo‘yicha risk darajasi variatsiya koeffitsientiga to‘g‘ri proporsional. SHuning uchun bank faoliyati davomida riskni kamaytirish va bank likvidligini oshirish maqsadida bank mablag‘larini farqlanishi eng kam bo‘lgan variant (operatsiya)ga qo‘yish bank uchun foydali hisoblanadi. Bank risklarini baholashning yana bir usuli tahliliy (kompleks) usul bo‘lib, bu usul o‘yinlar nazariyasi unsurlarining qo‘llanishiga asoslanadi. U bank o‘zining ham, uning atrofidagi kontragentlarning ham amalga oshirishi mumkin bo‘lgan hamma muqobil harakatlarini ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Uyinlar nazariyasi unsurlaridan foydalangan holda vazifalarni hal qilish jarayoni juda katta bo‘lib, ko‘p vaqt sarflashni talab qiladi. Shu sababli bu usulni qo‘llash hozirgacha iqtisodiy jihatdan maqsadga unchalik muvofiq bo‘lmasligi mumkin.

Yuqoridagi usullardan tashqari ko‘riladigan taxminiy zararlar darajasiga qarab zahira va sug‘urta fondlarini shakllantirish zaruriyati butun bank bo‘yicha jami risklar baholashini talab qiladi. Bu o‘rinda bank bo‘yicha yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan risk darajasini belgilash hammadan ko‘ra qulayroq. Bu ko‘rsatkich risk koeffitsienti asosida chiqariladi. K r (risk koeffitsiepti)=( Maksimal zararlar)/ ( o‘ 3 mablaglari) Kum r = {(R 1 +R 2 +R 3 +........+R n )/s}* E, bunda: Kum - bank bo‘yicha yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan risk darajasi; R - shu bankning barcha operatsiyalari bo‘yicha ko‘rilishi mumkin bo‘lgan zararlar; s - bankning o‘z mablaglari ; E - bank tashqi risklarining me’yoriy koeffitsienti. Xalqaro amaliyotda tashqi risklarni tahlil qilishning ikki bosqichlik tizimi vujudga kelgan. Birinchi bosqichda mamlakatdagi umumiy iqtisodiy vaziyat tahlil qilinadi, ikkinchi bosqichda mamlakatdagi riskning umumiy darajasi quyidagi ko‘rsatkichlar yordamida hisoblab chiqiladi: — yalpi milliy mahsulotning o‘sishi; — aholi jon boshiga YAIM ning o‘sishi; — inflyasiya darajasi; ishsizlik darajasi; — davlat byudjetining taqchilligi; — investitsiyalarning samaradorligi; — iqtisodiyotning raqobatbardoshligi; — savdo va to‘lov balanslari; siyosiy xatarning kattaligi va h. k. Mamlakatdagi risklarni tahlil qilganda jahondagi ko‘pgina etakchi mamlakatlarning statistika xizmatlari maxsus e’lon qiladigan ayrim ko‘rsatkichlar bo‘yicha ekspert baholari va reytinglaridan ham foydalaniladi. Bank risklarini tahlil qilishning uchchala usuli o‘zaro umumiy asos bilan birlashtirilgan, ular ehtimollik nazariyasi qoidalariga asoslanadi. Ularning asosiy farqi murakkablik darajasidir. Eng oddiy usul statistik usul bo‘lib, eng keng qamrovligi taxminiy usuldir. Tahlil qilishning u yoki bu usulini tanlab olish

vaqtida banklar zarur axborotni topishning osonlik darajasi, to‘plangan ma’lumotlarni qayta ishlashning oddiyligi va tezligi, olinadigan tahlil natijalarining aniqlik darajasi, tahlilni amalga oshirish uchun qilinadigan moliyaviy xarajatlar miqdori va ularning asosliligi, kadrlarning kasbiy tayyorlanganlik darajasi va boshqa mezonlarga amal qiladilar. Ana shunga asoslanib, hozirgi sharoitda tijorat banklari uchun eng maqbuli bank risklarini ekspert yo‘li bilan baholash usulidir. Garchi hozirgi vaqtgacha mamlakatimizning tijorat banklari qarz oluvchilarning kreditga layoqatligini reyting usulidan foydalanib aniqlab kelayotgan bo‘lsa-da, riskni baholashning yuqorida keltirilgan usullarini qo‘llash uni minimallashtirish imkoniyatini yanada kengaytiradi. O‘zbekiston iqtisodiyotida bozor o‘zgarishlari tobora chuqurlashib borayotganligi va bank sektorida raqobat keskinlashayotganligi munosabati bilan ertami kechmi tijorat banklari riskning turli ko‘rinishlari darajalarini har tomonlama baholash masalalari bilan bevosita shug‘ullanishga majbur bo‘ladilar. SHuning uchun etuk mutaxassis kadrlarga ega bo‘lgan tijorat banklari xo‘jalik sub’ektlariga kredit berishda qisqa muddatli kreditlash qoidalariga asosan korxonalarning kreditga layoqatlilik ko‘rsatkichlarini aniqlaganlari bilan bir qatorda beriladigan kredit bo‘yicha yuqoridagi yo‘l bilan amalga oshirilishi mo‘ljallanayotgan tadbirning risklilik darajasini ham aniqlab kreditlash jarayonini amalga oshirishsa, banklarga ancha foydali bo‘ladi. Tijorat bankning kredit risklarini boshqarish jarayonida bir nechta umumiy xarakterlovchi bosqichlarni ajratish mumkin. Bular: • bankning kredit siyosatining maqsad va vazifalarini ishlab chiqish; • ma’muriy echimlarni qabul qilish tizimini va kredit riskini boshqarish ma’muriy tarkibini tashkil etish; • qarzdorning moliyaviy holatni tahlil qilish; • kredit shartnomasini ishlab chiqish va imzolash; • kreditlarning qaytarilmaslik riskini tahlil qilish;

• barcha ssudalar portfeli bo‘yicha qarzdorning kredit monitoringini yo‘lga qo‘yish va uzluklashtirish; • muddati o‘tgan va shubhali kreditlarni qaytarish va garovni sotish bilan bog‘liq tadbirlarni amalga oshirish va boshqalar. Kredit riskiini boshqarish uchun bank xodimi ssudalar portfelining sifatli tarkibi va tuzilishi ustidan doimo nazorat olib borishi kerak. «Foydalilik-risk» munozarasi doirasida bank xodimi o‘zini ortiqcha risklardan saqlagan holda foyda normasini cheklashga majbur. U riskni bo‘lib-bo‘lib qo‘yish siyosatini olib borish, hamda kreditlarni bir nechta yirik qarzdorlarda to‘planishiga yo‘l qo‘ymasligi kerak. Aks holda, qarzdorlardan birining kreditni to‘lay olmasligi bankning moliyaviy ahvolini qiyinlashtirishi mumkin. Kredit riski likvidlilik riskiga va bankning to‘lovga noqobilligi riskiga, shuningdek bankning ma’muriy-xo‘jalik harajatlarini qoplay olmasligi bilan boYOliq risklarga olib kelishi mumkin, foiz stavkasi riski o‘zicha mustaqil bo‘lsada, u kredit riski va boshqa barcha risklar zanjirini chuqurlashtirib borishi mumkin. Tijorat banklarimizning dolzarb muammolaridan biri balans ma’lumotlari va kredit portfelining tahlili asosida kredit risklarini boshqarish hisoblanadi. Kreditlarni risk sinflariga guruhlash, ularni tahlil qilish, ularni minimallashtirish va bank manfaatini himoya qilish usullarini ishlab chiqish kredit risklarini kamaytiradi. Kreditlar bo‘yicha zararlarni qoplash uchun tashkil qilinadigan rezerv fondlari kredit risklarining o‘ziga xos amortizatori bo‘lib xizmat qiladi. Biz halqaro bank amaliyotida va mahalliy bank amaliyotida kreditlash jarayonini tahlil qilib, tijorat banklari tomonidan berilgan kreditlarning risklilik darajasini aniqlash uchun ba’zi bir ko‘rsatkichlarni hisoblab chiqishni maqsadga muvofiq bo‘ladi va ular kredit risklarining oldini olish imkoniyatini tug‘diradi degan taklifni bermoqchi edik. Kredit risklarini baholashni tezkorlik usuli bilan har tomonlama kengaytirilgan tahlil asosida olib borish lozim. Hozirgi kunda tijorat banklarimiz faoliyatida qo‘llanilayotgan 3-4 koeffitsent asosida kreditga

layoqatlilikni aniqlash mijoz oladigan kredit bo‘yicha risk darajasini bizning nazarimizda to‘liq ifoda qila olmaydi. Kredit riskining darajasini aniqlashdagi muhim ko‘rsatkichlardan biri bu korxonaning moliyaviy jihatdan mustaqilligini ifodalovchi koeffitsentdir. Muxtorlik koeffitsenti hissadorlarning, aksiya egalarining va kreditorlarning manfaatlarini va shu bilan birga moliyaviy mablag‘larning tarkibini ham ifodalaydi, ya’ni chetdan jalb qilingan kapital bilan o‘z mablag‘lari ta’minlanganligining nisbiy darajasini ko‘rsatadi. Bu ko‘rsatkich depressiya davrida korxonalarni katta yo‘qotishlaridan saqlaydi va kredit olish uchun kafolat hisoblanadi. Bu ko‘rsatkich orqali korxonaning moliyaviy ahvoliga baho berish mumkin. Absolyut likvidlilik koeffitsenti qarzdorlik bo‘yicha to‘lovlarni o‘z vaqtida amalga oshirishni ta’minlaydi, ishlab chiqaruvchining harakatdagi aktivlar darajasini o‘zida ifoda etadi. Absolyut likvidlik koeffitsentining eng mukammal ko‘rinishi bu likvidlik koeffitsenti bo‘lib, u yuqori va o‘rta likvidlik mablag‘lar summasi bilan qisqa muddatli qarzdorlik o‘rtasidagi nisbatni ifodalaydi. 2. Tijorat banklari kredit portfelining tahlili. Tijorat banklarda muammoli kreditlarning paydo bo‘lishiga asosan bankka bog‘liq va bog‘liq bo‘lmagan omillar ta’sir qiladi. Amerika tijorat banklari korxonalarning, qarzdorlarning bankrot bo‘lishiga quyidagi omillar ta’sir qilishini ko‘rsatib o‘tgan: 1. Boshqaruv tizimining yaxshi tashkil etilmagani – agar kompaniya, firmalarda boshqaruv yaxshi yo‘lga quyilmasa, u holda baankrot holatlariga yuz tutishi mumkin. 2. Firmalarda birlamchi kapitalning to‘g‘ri shakllanmagani - kupchilik kompaniyalarda birlamchi kapitalning etarli emasligi kabi muammolarga duch kelmoqda. Buning asosiy sababi umumiy biznes qiymatini tug‘ri baholay olmaganligidadir. 3. Ishlab chiqarish hajmining yuqoriligi – agar kompaniya ko‘p miqdorda

tovar ishlab chiqaraversa, ammo talab bo‘lmasa, u holda risk yuqori bo‘ladi, ya’ni tovarlarning o‘z vaqtida sotilmasligi bankrotlik holatiga olib keladi. 4. Raqobat – yangi kompaniyalarning tashkil etilishi va bozorga kirib borishi raqobat muhitini shakllanayotganligidan dalolat beradi. SHuning uchun ham har qanday korxona avvalambor bozorni har tomonlama o‘rganib chiqishi kerak. 5. Iqtisodiy holatlar – iqtisodiyot yaxshi rivojlanmagan mamlakatlarda kompaniyalarning rivojlanishi ham qiyin kechadi. Xalqaro amaliyotda bank faoliyatida kredit risklarini baholash uchun bir qancha me’yorlar qo‘yilgan. Bular quyidagilardan iborat: 1 . Bitta qarzdor uchun risk darajasining maksimal qiymati: K = ( Bitta qarzdorning kreditlar bo‘yicha majburiyatlarining yig‘indisi) / (Bank kapitali) * 100% Bu ko‘rsatkichning qiymati 25 % dan oshmasligi kerak. 2. Yirik kreditlar me’yori: K = (Yirik kreditlar yig‘indisining miqdori) / (Bank kapitali) *100% Bu ko‘rsatkiyaning qiymati o‘z kapitalining 8 barobaridan katta bo‘lmasligi kerak. 2. Xalqaro kreditlarning maksimal miqdori: K = (bank tomonidan berilgan xalqaro kreditlarning umumiy summasi) / (Bank kapitali) * 100 % Bu ko‘rsatkichning maksimal qiymati 200 % ga teng. Bozor iqtisodiyoti rivojlanayotgan mamlakatlarda kredit risklarini boshqarish bo‘yicha bir qancha muammolar mavjud. Ular quyidagilardan iborat: • Kredit siyosatining yaxshi ishlab chiqilmagani • Kreditlash tarmog‘ini to‘g‘ri tahlil qila olmaganligi • Qarzdorni etarli darajada urganib chiqmagani • Mijoz bilan muloqotning kamligi • Qarzlar ustidan nazoratning kamligi

• Qarzdorning xujjatlari ustidan nazoratning kamligi • Kreditni rasmiylashtirish bo‘yicha xujjatlarning etarli emasligi • Kreditlar bo‘yicha zararlarni qoplash borasida rezervlarning to‘g‘ri shakllanmaganligi. Kredit riskini boshqarish chizilmasi quyidagidan iborat: Tijorat banklarida kredit risklarini boshqarishda quyidagilarga e’tibor berishi kerak: • Bank kredit siyosatining yaxshi ishlab chiqilishi • Kredit risklarini boshqarish bo‘yicha tezkor qarorlar qabul qilish • Kreditning qaytarilmasligi bo‘yicha risklarni tahlil qilish • Har bir qarzdor ustidan kredit monitoringini olib borish • Muddati uzaytirilgan va muammoli kreditlar ustidan chora – tadbirlar olib borish. Balans aktivlari tavakkalchilik darajasi bo‘yicha 0, 20, 50, 100 foizli to‘rt guruhga bo‘linadi. Har xil toifali aktivlar nisbiy tavakkalchiligi o‘z zimmasiga majburiyatlarni qabul qilgan shaxs turi va garov yoki kafolat tavsifiga bog‘liq. Masalan, naqd pul 0 foizli tavakkalchilik darajasiga ega bo‘lsa, tijorat kreditlari 100 foizli tavakkalchilik toifasiga kiradi. Bu tijorat kreditlari kapitalning muayyan summasi bilan to‘liq ta’minlangan bo‘lishi kerakligini anglatadi. 5.2. Tavakkalchilikni hisobga olgan holdagi aktivlar summasi har bir aktiv balans summasini unga tegishli tavakkalchilik miqdoriga ko‘paytirish va tavakkalchilik bo‘yicha aniqlangan aktivlar yig‘indisi orqali topiladi. Quyida bank aktivlari toifalarining ta’rifi keltirilgan. 5.3. Tavakkalchilikdan xolis bo‘lgan aktivlar (tavakkalchilik koeffitsienti — 0 foiz) Quyidagilarni o‘z ichiga oladi: a) bankda va uning filiallarida naqd pul ko‘rinishida saqlanayotgan milliy va chet el valyutasi (jumladan, yo‘ldagi naqd pullar va bank omborlarida yoki Markaziy bank omborlarida saqlanayotgan oltin quymalar); b) Markaziy bank va uning hududiy boshqarmalaridagi vakillik va zaxira hisob varaQlarida saqlanayotgan mablag‘lar;

v) Hukumat va O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri talablar va bu emitentlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar; g) Iqtisodiy hamkorlik va taraqqiyot tashkilotiga (IXTT) kiruvchi mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklari tomonidan chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar, shuningdek, bu mamlakatlar hukumatlari va markaziy banklariga qo‘yiladigan boshqa talablar; d) aktivlar yoki ularning O‘zbekiston Respublikasi va IXTTga kiruvchi mamlakatlar milliy valyutalariga denominatsiya qilinib, naqd pul bilan ta’minlangan hamda bankda alohida cheklab Qo‘yilgan depozit hisobraqamda saqlanayotgan qismi. e) gudvill Qo‘shib olingan nomoddiy aktivlar, hamda shuningdek, 4.8. bandda keltirilgan birlashmagan muassasalar kapitaliga investitsiyalar. (O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan ro‘yxatga olingan 2000 yil 21 dekabrdagi 949-1 sonli o‘zgartirish va Qo‘shimchalarning 6-bandiga asosan kichik band bilan to‘ldirildi). 5.4. Eng kam tavakkalchilik darajasiga ega aktivlar (tavakkalchilik koeffitsienti — 20 foiz) Quyidagilardan iborat: a) IXTT davlatlarida ro‘yxatga olingan depozitar institutlariga nisbatan talablar, shu jumladan, Qarzlar va pul bozori vositalari; b) IXTT davlatlarida ro‘yxatga olingan depozitar institutlari kreditlari bilan ta’minlangan boshQa barcha aktivlar. IXTT davlatlari depozitar intitutlarining kapitali bo‘lgan Qimmatli Qog‘ozlar yuQori tavakkalchilik darajasiga (100 foiz) ega aktivlar Qatoriga kiradi; v) bankning IXTT davlatlari mahalliy hokimiyat organlariga nisbatan talablari, shuningdek, ular tomonidan kafolatlangan bank aktivlari. Bu talablar va kafolatlar bo‘yicha to‘lovlar alohida loyihalar bo‘yicha tushumlardan emas, balki yuQorida ko‘rsatilgan tashkilotlar byudjeti hisobidan amalga oshiriladi.

g) bankning Jahon banki, XalQaro Valyuta Fondi, Evropa tiklanish va taraQQiyot banki, Osiyo taraQQiyot banki kabi xalQaro kredit tashkilotlariga nisbatan talablari, shuningdek, bu tashkilotlar tomonidan kafolatlangan bank aktivlari; d) joriy bozor Qiymatida baholangan va Jahon banki, XalQaro Valyuta Fondi, Evropa tiklanish va taraQQiyot banki, Osiyo taraQQiyot banki kabi xalQaro kredit tashkilotlari tomonidan muomalaga chiQarilgan Qimmatli Qog‘ozlar bilan ta’minlangan aktivlar va ularning Qismlari; e) bankning IXTTga a’zo bo‘lmagan mamlakatlarning milliy valyutalariga denominatsiya Qilingan va milliy valyutadagi majburiyatlar bilan Qoplangan, IXTTga a’zo bo‘lmagan davlatlar Markaziy Xukumatlari va markaziy banklariga nisbatan talablari. Milliy valyutaga denominatsiya Qilinmagan va milliy valyutada moliyalashtirish summasidan oshib ketgan aktivlar Qismi tavakkalchilik darajasi yuQori (100 foiz) bo‘lgan aktivlar Qatoriga kiritiladi. Gudvill Qo‘shib olingan nomoddiy aktivlar hamda shuningdek, 4.8. bandda keltirilgan birlashmagan muassasalar kapitaliga investitsiyalar. j) joriy bozor Qiymatida baholangan va O‘zbekiston Respublikasi Hukumati, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki yoki IXTTga kiruvchi davlatlar Markaziy Hukumatlari tomonidan emissiya Qilingan yoki kafolatlangan Qimmatli Qog‘ozlar ko‘rinishidagi garov bilan ta’minlangan yoki kafolatlangan aktivlar, ularning Qismlari va balansdan tashQari majburiyatlar. Qimmatli Qog‘ozlar bank tasarrufida bo‘lishi va belgilangan tartibga muvofiQ unga berilishi lozim. Kafolatlar to‘g‘ridan-to‘g‘ri va hech Qanday shartlarsiz, ya’ni ularni Qo‘llashni cheklovchi biron-bir Qo‘shimcha shartlarni o‘zida Qamrab olmagan bo‘lishi kerak; i) o‘tkazish jarayonidagi pul hujjatlari (lekin yo‘ldagi naQd pullar hisobga kirmaydi). 5.5. O‘rtacha tavakkalchilik darajasiga ega aktivlar (tavakkalchilik koeffitsienti — 50 foiz) Quyidagilardan iborat:

a) jismoniy shaxslarga bir oilaga uy-joy (xonadon) sotib olish yoki Qurish uchun berilgan va dastlabki garov (garov predmetiga egalik Qilishning imtiyozli huQuQi) sifatida sotib olinayotgan yoki Qurilayotgan uy-joy (xonadon) bilan ta’minlangan kreditlar. Bunda ssuda miQdorining garov Qiymatiga nisbati 60 foizdan oshmasligi kerak. 60 va undan ortiQ kunga muddati o‘tgan, foizlar hisoblash to‘xtatilgan yoki restrukturizatsiyalangan kreditlar tavakkalchilik darajasi yuQori (100 foiz) bo‘lgan aktivlar toifasiga kiradi. Bir oila uchun uy-joy Qurish maQsadida beriladigan kreditlar shu uy-joyda yashamoQchi bo‘lgan xususiy shaxslargagina berilishi kerak. Bank dastlabki garov huQuQiga ega bo‘lmasa, bunday kreditlar tavakkalchiligi yuQori (100 foiz) bo‘lgan aktivlar hisoblanadi; b) bankning IXTTga kiruvchi davlatlar mahalliy hokimiyat organlariga nisbatan talablari yoki bu talablar va kafolatlar bo‘yicha to‘lovlar mazkur majburiyatlar bo‘yicha moliyalashtiriladigan muayyan loyiha tushumlariga bog‘liQ bo‘lsa, ushbu tashkilotlar tomonidan kafolatlangan aktivlar. YUQoridagi tashkilotlar tomonidan emissiya Qilingan Qimmatli Qog‘ozlar. 5.6. Yuqori tavakkalchilik darajasiga ega aktivlar (tavakkalchilik koeffitsienti — 100 foiz) Quyidagilardan iborat: a) bank tomonidan berilgan barcha kreditlar, jumladan, tadbirkorlik tuzilmalari, Qishloq xo‘jalik, ishlab chiQarish korxonalariga berilgan kreditlar, shuningdek, iste’mol va ipoteka kreditlari, 5.3, 5.5-bandlarida ko‘rsatilgan kreditlar bundan mustasno. b) bankning asosiy vositalari, inshootlari, jihozlari va shaxsiy ko‘chmas mulki; g) boshqa barcha aktivlar.

O'xshashlar

Foiz riski va uni boshqarish usullari

Tijorat banklarida likvidlilik riski va uni boshqarish

Tijorat banklarida portfel riski va uni boshqarish

Tijorat banklari kredit portfelini boshqarish usullari

Kredit risklari va ularni boshqarish