Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

26.4736328125 KB

Ko'chirib olish

Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalari Reja: l. Qimmatli qog‘ozlar, ularning turlari va ahamiyati 2. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalari va ularning bank faoliyatida tutgan o‘rni

l. Qimmatli qog‘ozlar, ularning turlari va ahamiyati Qimmatli qog‘oz – o‘zi bilan bog‘liq mulkiy huquqlarni aks ettiradigan hujjatdir, u daromad manbayi bo‘lib xizmat qiladi. U bozorda muomalada yuritilishi va oldi-sotdi vositasi bo‘lishi mumkin. Jahon amaliyotida qimmatli qog‘ozlarning har xil turlari ishlatiladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori kredit munosabatlari bilan birgalikda, o‘z qiymatiga ega bo‘lgan, sotish, sotib olish va to‘lovlarni amalga oshirish mumkin bo‘lgan maxsus hujjatlar (qimmatli qog‘ozlar)ga egalik qilish bilan ham bevosita bog‘liq. Qimmatli qog‘ozlar o‘zida mulkchilik huquqini mujassamlashtirgan boz orda erkin aylanadigan, sotib olish, sotish va boshqa bitimlar ning obyekti bo‘ladigan, doimiy va bir martalik daromad olish manbayi bo‘lib xizmat qiladigan, pul kapitalining bir ko‘rinishidagi hujj atdir. Qimmatli qog‘ozlar turli subyektlar tomonidan chiqarilishi mumkin. Bu emitentlar 5 guruhga bo‘linadi: 1. Hukumat. 2. Davlat korxonalari. 3. Xususiy sektor. 4. Markaziy bank. 5. Chet el subyektlari. Hamma qimmatli qog‘ozlarni davlat, xususiy yoki xalqaro qimmatli qog‘ozlarga ajratish mumkin. Xususiy sektor tomonidan chiqarilayotgan qimmatli qog‘ozlar qatorida turli ishlab chiqarish korxonalari, tijorat banklari, investitsion banklar, investitsion fondlar va boshqalarning qimmatli qog‘ozlari alohida o‘rin tutadi. Xalqaro qimmatli qog‘ozlar ularning hisoblanadigan valuta va emitentlari bo‘yicha bo‘linadi. Qimmatli qog‘ozlar muomalada bo‘lish hududiga ko‘ra regional (mahalliy), milliy va xalqaro qimmatli qog‘ozlarga bo‘linadi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikga erishgandan so‘ng 1993-yil 2- sentabrda Oliy Kengash tomonidan „Qimmatli qog‘ozlar va fond birjasi to‘g‘risida“gi Qonun qabul qilindi. Ushbu qonun qimmatli qog‘ozlar bozorini

tashkil qilish bo‘yicha bir inchi va asosiy hujjat bo‘ldi. Keyinchallik bu qonunga besh marotaba qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritildi. Bu qonunga asosan, O‘zbekiston Respublikasi hududida quyidagi turdagi qimmatli qog‘ozlar chiqarilishi va muomalada bo‘lishi mumkin: 1. Aksiyalar. 2. Obligatsiyalar. 3. Xazina majburiyatlari. 4. Depozit sertifi katlari. 5. Veksellar. 6. Qimmatli qog‘ozlar hosilalari, ya’ni opsion va fyucherslar kiradi. Shu bilan birgalikda, O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 96- moddasiga binoan qimmatli qog‘ozlar jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. Chek. 2. Depozit va jamg‘arma sertifi katlari. 3. Bankning pul taqdim qiluvchiga beriladigan jamg‘arma daftarchasi. 4. Konosament. 5. Obligatsiyalar. 6. Veksellar. Qimmatli qog‘ozlarning bu turlariga qisqacha ta’rif beramiz. AKSIYA – bu qimmatli qog‘oz bo‘lib: – harakat muddati cheklanmagan; – huquqiy yoki jismoniy shaxs tomonidan aksiyadorlik jamiya-tiga muayyan hissa qo‘shilganligini va uning mazkur jamiyat mulkidagi ishtirokini bildiruvchi; – aksiya bo‘yicha dividend ko‘rinishida foyda olish huquqi-ni beruvchi aksiyadorning shu jamiyat boshqarish ishiga qatnasha olishini tasdiqlovchi yuridik hujjatdir. OBLIGATSIYA. „Obligo“ – lotin tilida „qarz olish“ mazmunini bildiradi. Emitentga obligatsiya egasi tomonidan ma’lum pul mablag‘i kiritilganligi va unda ko‘rsatilgan muddatda nominal qiymatini hamda qo‘shimcha foiz to‘lab

berish majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog‘ozdir. Obligatsiya uning egasiga emitentning ishini boshqarishda qatnashish huquqini bermaydi. XAZINA MAJBURIYATLARI – uning egasi tomonidan ma’lum pul mablag‘ini budjetga kiritganligi va uning butun aylanish davrida aniq belgilangan foizini to‘lab berish majburitini tasdiqlovchi qimmatli qog‘ozdir. DEPOZIT SERTIFIKATLARI – jamg‘armachining bankka qo‘ygan pul mablag‘ini ifodalovchi va muomala muddati tugaganidan keyin qo‘ygan pul mablag‘ining hamda foyda sifatida ustama foizining huquq va imkoniyatini beruvchi qimmatli qog‘ozdir. Depozit sertifi kati bank tomonidan beriladi. VEKSEL – qarz majburiyati bo‘lib, veksel beruvchining ushbu vekselni ko‘rsatilgan muddatda taqdim etgani, veksel oluvchiga uning nominal qiymatini to‘lab berish majburiyatini beruvchi qimmatli qog‘oz va to‘lov vositasidir. QIMMATLI QOG‘OZLAR HOSILALARI – bular shun- day qimmatli qog‘ozlarki, ularning foydasi yoki zarari bir nechta bozor ko‘rsatkichlari bilan, ya’ni bozor indekslari bilan bog‘liqdir. Qimmatli qog‘ozlar hosilalari – „opsion“ yoki „fyucherslar“ ko‘rinishida bo‘ladi. KONOSAMENT – yuk tashuvchi tomonidan yuk egasiga, yukni dengiz orqali olib o‘tishga qabul qilinganligini tasdiqlovchi va yuk qabul qiluvchiga yukni yetib borgan portida taqdim qilish majburiyatini yuklovchi hujjatdir. Hozirgi davrga kelib qimmatli qog‘ozlar qo‘yilmalari tobora ko‘payib bormoqda. Yangi va yosh davlatlarda aksiyadorlashtirish va mulkni davlat tasarrufi dan chiqarish, korxona va tashkilotlarning aksiyadorlik jamiyatlariga aylanishi va ular tomonidan har xil qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarishlari, shu bilan birgalikda fond bozorlarining rivojlanishiga turtki bo‘lmoqda. Agar 1985-yilga kelib butun dunyoda muammoga aylanib turgan barcha aksiya va obligatsiyalarning bozor narxi 9 trln AQSH dollar ini tashkil qilgan bo‘lsa, ayrim manbalarga ko‘ra, hozirgi kunda ushbu ko‘rsatkich 50 trln AQSH dollariga yaqin summani tashkil qilar ekan.

Qimmatli qog‘ozlar jahonning katta bir boyligi hisoblanib, boshqa boyliklarga nisbatan ham umumiy qiymati bo‘yicha, ham hajmi bo‘yicha oldingi o‘rinlarga chiqmoqda. Qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarib, pullarni bir necha o‘n yillar yoki umuman muddatsiz foydalanishga olish mumkin. Bu korxona va tashkilotlar uchun nihoyatda muhim ahamiyat kasb etib, ularga ishlab chiqarish, hamda moddiy-texnika bazasini rivojlantirish uchun bank ssudalaridan foydalanmasdan turib pul resurslarini jalb qilish imkoniyatini beradi. Chunki, barqaror bo‘lmagan iqtisodiyot va pulning qadrsizlanishi sharoitida bank qisqa muddatli kreditlarni berishni afzal ko‘radi. Qimmatli qog‘ozlar aholi uchun ham juda katta ahamiyatga ega, ular pullarni qo‘lda ushlab turmasdan, qimmatli qog‘oz olib, ularga egalik qilish yo‘li bilan o‘z jamg‘armalari hisobiga daromad oladilar va korxonalarni boshqarishda amalda ishtirok etadilar. Xo‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larini omonatga qo‘yishdan ko‘ra qimmatli qog‘ozlarga sarfl ashlari ma’lum afzalliklarga ega, masalan, sarfl angan mablag‘lardan muddatidan ilgari foydalanish zarurati tug‘ilganda uni sotishi hamda undan qulay va hech qanday sarf-xarajatsiz to‘lov vositasi yoki kredit olish uchun garov sifatida foydalanishi mumkin. 2. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalari va ularning bank faoliyatida tutgan o‘rni „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi Qonunga asosan tijorat banklari qimmatli qog‘ozlar bozorida turli xil faoliyat olib borishlari mumkin. Shu bilan bir qatorda, banklarning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi faoliyati „Qimmatli qog‘ozlar bozorining faoliyat ko‘rsatish mexanizmi to‘g‘risida“gi Qonuning 17- moddasiga muvofi q, shuningdek, „O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida“gi va „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi Qonunlar bilan tartibga solinishi belgilangan. „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi Qonunga binoan tijorat banklari qimmatli qog‘ozlar bozorida quyidagi:

– qimmatli qog‘ozlar (veksel, aksiya, obligatsiyalar, depozit sertifi katlar va boshqalar)ni chiqarish; – qimmatli qog‘ozlarni sotib olish, sotish, saqlash, ular bilan boshqa operatsiyalarni amalga oshirish; – tovar yetkazib berish va xizmat ko‘rsatishdan kelib chiqadi-gan talab huquqini olish, bunday talablarni inkassatsiya qilish; – mijozlar ishonib topshirgan operatsiyalarni: mablag‘larni jalb etish va joylashtirish va qimmatli qog‘ozlarni boshqarish va hokazo ishlarni bajarish; – fond bozori ishtirokchilariga bu borada bank faoliyati yuzasidan maslahatlar berish kabi operatsiyalarni amalga oshirishlari mumkin. Bu faoliyat turlarini amalga oshirish borasida tijorat banklari uchun cheklashlar yo‘qligi sababli ular fond bozorida haqiqiy qantashchi – investitsion institut sifatida ish yuritadi. Banklarning qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalari ko‘p maqsadlarni ko‘zlagan holda yuritiladi. Shu bois banklarning qimmatli qog‘ozlar bozoridagi faoliyatdan asosiy maqsadlari: – qimmatli qog‘ozlar chiqarish asosida kredit va hisob-kitob faoliyati yuritish uchun qo‘shimcha pul resurslarini jalb qilish; – qimmatli qog‘ozlarga sarfl angan va o‘z investitsiyalaridan bankka to‘lanadigan foiz va dividendlar evaziga qimmatli qog‘ozlarning kurs qiymati oshishi tufayli foyda olish; – mijozlarga qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga doir xizmatlar ko‘rsatishdan foyda olish; – erkin raqobat asosida bankning xizmat sohasini kengaytirish hamda korxona va tashkilotlarning kapitallarida qatnashish evaziga yangi mijozlarni jalb qilish; – bankning qimmatli qog‘ozlari orqali resurslarni jalb qilish va ulardan foydalanish; – bankning likvidli mablag‘lariga qo‘yilmalarning daromadli-ligini ta’minlagan holda likvidlik zaruriy zaxirasini saqlab borish;

– mijozlarning qimmatli qog‘ozlarni me’yorida olib sotishi hamda moliyaviy risklarni qimmatli qog‘ozlar hosilalari bilan amalga oshiriladigan operatsiyalar orqali sug‘urta qilish kabilarni keltirish mumkin. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 19-dekabr 1998-yilda qabul qilingan „Tijorat banklari tomonidan qimmatli qog‘ozlar bilan o‘tkaziladigan operatsiyalariga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida“gi Nizomi asosida olib boriladi. Bu Nizomga asosan tijorat banklari qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar olib borish uchun Markaziy bankdan umumiy litsenziya olishlari lozim. Makur litsenziyani olish uchun tijorat banklari Markaziy bankka quyidagi hujjatlarni topshirishlari zarur: 1. Ariza. 2. Bankning investitsiya siyosati to‘g‘risidagi Nizom. 3. Bankning emissiya siyosati to‘g‘risidagi Nizomi (ikki nusxada). Arizada bank rejalashtirayotgan faoliyat turi, bankning investitsiya siyosati va undan ko‘zlanayotgan maqsad va tadbirlarni aniq bayon qilish uchun: – bank kapitaliga nisbatan investitsiya faoliyatidan olinadigan foydaning salmog‘i; – bu faoliyat turi bo‘yicha bankning ichki nazorati va uning olib borilishi tartibi; – qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar olib boruvchi xodim-larning faoliyat doirasi va ularga qo‘yilgan cheklovlar; – qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha bank ichki hisobi va hisobotlari-ni yuritish bo‘yicha monitoring o‘tkazish tartibi ko‘satilishi lozim. Tijorat banki Markaziy bankka taqdim qiladigan investitsiya siyosati va bankning emissiya siyosati to‘g‘risidagi nizomlari odatda bank Kengashi tomonidan tasdiqlangan bo‘ladi. Tijorat bankining investitsiya siyosatida investitsiya strategiyasi va maqsadi, bank mablag‘lariga sotib olish rejalashtirilayotgan qimmatli qog‘ozlar turlari, investitsiyalarni amalga oshirish, muddatlari;

– emitentning moliyaviy ahvoli, qimmatli qog‘oz qo‘yilmala-rining risk darajasi, diversifi katsiyalanganligi, qimmatli qog‘ozlarning sifati va barqarorligini kafolatlovchi rejalar majmuasi ko‘satiladi. Bankning emissiya qimmatli qog‘ozlar chiqarish siyosatida emissiya faoliyatining maqsadi (masalan, ustav fondini shakllantirish, likvidlikni saqlash, qarz mablag‘larini jalb qilish va boshqalar) va strategiyasi, bank chiqaradigan qimmatli qog‘ozlar turlari va muddatlari, ularning likvidliligi, qarz majburiyatlarining o‘z vaqtida qoplanishi va boshqalar ko‘satiladi. Rivojlangan mamlakatlar, masalan, AQSH tajribasidan ma’lumki, yaqin vaqtlargacha tijorat banklarining qimmatli qog‘oz lar bozoridagi bevosita faoliyat ko‘rsatishi cheklangan yoki ta qiqlab qo‘yilgan edi. Biroq hozirgi paytda bunday cheklanishlarga barham berilgan va natijada, jahon moliya bozorida tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bozoridagi salmog‘i, ahamiyati va roli oshib bormoqda. Ta’kidlash joizki, Respublikamizda banklar faoliyati bank ning nazorati ostida Xalqaro Bazel qo‘mitasi qoidalariga asosl angan jahon bank qonunchiligi va iqtisodiy me’yorlarga muv ofi q amalga oshirilmoqda. Yuqorida keltirilgan Nizomga asosan banklar tomonidan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyal ar olib borishda quyidagi cheklovlar, yoki shartlarga rioya qi lish zarur. Avvalambor bankning bir korxona ustav kapitaliga, yoki uning boshqa qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilmasining miqdori bi rinchi darajali bank kapitalining 15 foizidan oshmasligi ke rak. Bank ning moliyaviy institutlardan tashqari korxonalar ustav kap italining 20 foizidan ortig‘iga ega bo‘lmasliligi: bankning oldi-sotdi uchun nodavlat qimmatli qog‘ozlarga qo‘yilmasi hajmi birinchi darajali bank kapitalining 25 foizidan oshmaslik shartlari qo‘yilgan. Ushbu cheklanishlar banklar faoliyatida riskni kamaytirishga, bank aktivlarini diversifi katsiyalashga, moliyaviy va likvidlik holati belgilangan me’yorlar doirasidan chiqib ketmasligiga, pirovard natijada esa bank omonatchilari va kreditorlarining mol-mulkini himoya qilishga qaratilgandir.

O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan bog‘liq operatsiyalariga nisbatan belgilangan muhim cheklashlardan biri bir bank tomonidan boshqa banklarning aksiyal arini sotib olish huquqining bekor qilinganligi hisoblanadi. Ushbu cheklovning joriy qilinishidan ko‘zlangan maqsad banklarning ishlab chiqarish korxonalarining kapitalidagi ishtirokini kuchaytirish hisoblanadi. Mamlakatimizda bank tizimini isloh qilish aksiyadorlar huquqi himoyasini ta’minlashga qaratilgan aksiyadorlik banklari, ularni boshqaruvchi organlar faoliyatini belgilash, shuningdek, kichik va o‘rta biznes subyektlari faoliyatini rivojlantirish yuzasidan qabul qilingan „Aksiyadorlik tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida“gi (1998-yil 2-oktabr), „Bank tiz imini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida“gi (2000-yil 21-mart) Prezident Farmoni va boshqa me’yoriy hujjatlarda ta’kidlab o‘tilgan. 2002-yil ma’lumotlariga ko‘ra, tijorat banklari tomonidan emissiya qilingan oddiy va imtiyozli aksiyalarning umumiy summasi 50 mlrd so‘mni tashkil qiladi. Shundan 45 mlrd so‘mi haqiqatda sotib bo‘lindi. Ayni vaqtda, aksiyalarning jami qo‘yilmalar hajmidagi salmog‘i o‘sish tendensiyasiga ega ekanligi ijobiy holat hisoblanadi. Ushbu tendensiyani saqlab qolish tijorat banklarining aksiyalar bozoridagi operatsiyalari ko‘lamining tobora kengayib borishidan dalolat beradi. Banklarning qimmatli qog‘ozlar bilan amalga oshiradigan operatsiyalari uchun qimmatli qog‘ozlar bozorini nazorat etuvchi organning maxsus ruxsati talab qilinmaydi, shu sababli, banklar bu operatsiyalarni banklar faoliyatini amalga oshirish uchun Markaziy bank tomonidan berilgan umumiy litsenziya asosida bajaradilar. Qonunlarda tijorat banklariga aksiyalar, obligatsiyalar, depo zit sertifi katlari va jamg‘arma sertifi katlari, veksellari kabi qimmatli qog‘oz turlarini chiqarishga ruxsat beriladi. Banklar ustav fondlarini shakllantirish maqsadida aksiyalar chiqaradi.

Banklar qarz mablag‘larini jalb etish uchun o‘zining qarz majburiyatlari – obligatsiyalar, depozit va depozit sertifi katlari, veksellar chiqaradilar. Bundan tashqari, ular qimmatbaho qog‘ozlar hosilalari chiqarishi ham mumkin. Faqat yirik sanoat korxonalarining aksiyalarigina bank qimmatli qog‘ozlari bilan raqobatlasha oladi. Bank qimmatli qog‘ozlari uzoq muddatli manfaatlarni ko‘zlaydigan investorlar uchun ham, vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘larini jamlovchilar uchun ham ancha manfaatli qo‘yilma obyektidir. Uzoq muddatga mo‘ljallangan maqsadlarni amalga oshirish ko‘zlanganda yirik va o‘rtacha tijorat banklarining aksiyalariga mablag‘ investitsiyalash eng yuqori samara berishi mumkin. Hozirgi vaqtda mavjud qoidalarga binoan, banklarning depozit sertifi katlari va veksellari, Markaziy bank tomonidan aksiyalar, obligatsiyalar, qimmatli qog‘ozlar hosilalari Davlat mulki qo‘mitasi tomonidan muvofi qlashtiriladi. Undan tashqari Respublikada qimmatli qog‘ozlar bozori faoliyatini muvofi qlashtirish va nazorat qi lish markazi, Korporotiv qimmatli qog‘ozlar markazi tashkil qilingan. Qimmatli qog‘ozlar bozorida moliyaviy broker sifatida banklar komission shartnoma yoki topshiriq shartnomasi asosida mijozning hisobidan amalga oshiriladigan qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisida vositachilik vazifasini bajaradi. Brokerlik operatsiyalari – banklar o‘z mijozlarining topshiriqlariga binoan komission operatsiyalarni amalga oshirishi, ya’ni o‘z nomidan mijozning hisobidan qimmatli qog‘ozlar oldisotdisiga oid bitimlarni tuzishi mumkin. Bunda, bank mijoz ning hamma ko‘rsatmalarini bajarishi lozim hamda komission haq olishga, mijozning topshirig‘ini bajarishda qilingan qo‘shimcha sarf- xarajatlar kompensatsiyasini olishga haqlidir. Komission bitim quyidagi 2 shartnomaga asoslanadi: – bank (komission) bilan mijoz (komitent) o‘rtasidagi shart-noma; – komissioner bilan uchinchi shaxs o‘rtasidagi shartnoma. Odatda, qimmatli qog‘ozlar sotib olishga doir komission shartnoma tuzishdan oldin xaridor-komitentlar vositachi bankning tasarrufi ga berish uchun o‘z hisob-

kitob varag‘iga zaruriy qimmatli qog‘ozlar sotib olishga yetarli pul summasini o‘tkazadi. Qimmatli qog‘ozlar sotishga oid komission shartnoma tuzishda sotuvchi-komitent o‘zi sotmoqchi bo‘lgan qimmatli qog‘ozni vositachi bankka oldindan deponentlab qo‘yadi. Bank kreditidan foydalanib qimmatli qog‘ozlar sotib olingan taqdirda (agar kredit boshqa bankdan olingan bo‘lsa), mijoz uning uchun qimmatli qog‘ozlar sotib olish operatsiyasini bajaradigan vositachi bankni bundan xabardor qilishi lozim. Bank ishtirokidagi qimmatli qog‘ozlar komissiyasi deganda qimmatli qog‘ozlarni mijozdan o‘z mablag‘lari hisobiga sotib olish yoki o‘z portfelidan qimmatli qog‘ozlarni sotish nazarda tutiladi. Bu bitimlarni amalga oshirishda bank o‘z nomidan va o‘z hisobidan harakat qiladi. Bank tartibga solinadigan fond bozorida rasmiy savdoga yoki fond birjalarining tartibga solinadigan bozorida ruxsat etilgan qimmatli qog‘ozlar bilangina komission operatsiyalarni amalga oshiradi. Bunday operatsiya bajarilganda bank operatsiyasi to‘g‘risida mijozga taqdim etadigan hisobotida bank yoki olgan narx rasmiy birja kursiga to‘g‘ri kelishini tasdiqlaydigan ma’lumotlarni keltirish lozim. Tranzit komission bitimlar deganda birjada qatnashish huquqiga ega bo‘lgan, bunday operatsiyalarda qatnashishiga ruxsat berilmagan banklar va boshqa kredit institutlarining topshirig‘iga binoan amalga oshiriladigan operatsiyalar tushuniladi. Bunda, bank boshqa komissionerlarning buyrug‘iga binoan komissioner rolini bajaradi. Dastlabki komissioner tranzit komissionerning to‘g‘ri tanloviga javobgar bo‘ladi. Banklarning topshiriq shartnomasi asosida brokerlik operatsiyalarida mijoz bankka uning nomidan qimmatli qog‘ozlar sotib olish yoki sotish topshirig‘ini beradi. Bu faoliyat topshiriq shartnomasi bo‘yicha bir tomon bank nomidan va hisobidan muayyan yuridik harakatlarni amalga oshirish majburiyatini o‘z zimmasiga oladi. Mijoz bankka haq to‘lashi bilan bank tuzilgan shartnomaga binoan o‘ziga berilgan topshiriqni bajarishi lozim. Bunda, bank berilgan topshiriqni faqat mijozning ko‘rsatmalariga binoan bajarishi kerak.

Mijozdan olingan topshiriqnomada qimmatli qog‘ozlarning birjada qabul qilingan nomi (qat’iy, foizli qimmatli qog‘ozlarning chiqarilgan yili, seriyasi va foiz stavkasi), miqdori (aksiyalar yuzasidan – donalarda, qat’iy foizli qimmatli qog‘ozlar yuzasidan – nominal qiymati bo‘yicha so‘mda), kurs cheklashlari (limit), topshiriqnomaning amal qilish muddati, topshiriq beruvchi mijoz ning nomi va to‘liq manzili, mijoz hisob-kitob varag‘i va depo zit varag‘ining raqami, qimmatli qog‘ozlarni yetkazib berish va saqlash tartibi, toprishiqnomada tuzilgan sana, korxona va tashkilot mas’ul shaxsining imzosi bo‘lishi shart. Mijozlardan og‘zaki ravishda yoki telefon orqali olingan topshiriqlar yozma ravishda rasmiylashtiriladi va mas’ul shaxsning imzosi bilan tasdiqlanadi. Qanday operatsiya to‘g‘risida gap borayotgani talabnomaning matnida aniq ko‘rsatilishi kerak. Tijorat banklari investitsiya kompaniyalari sifatida faoliyat yuritganida emitent bilan kelishuv asosida qimmatli qog‘ozlar chiqarishining tashkilotchisi sifatida harakat qilishi mumkin. Bank emitentning qimmatli qog‘ozlarini chiqarishni tashkil etib, aslida qimmatli qog‘ozlar emissiyasini amalga oshiradi, ya’ni vositachi sifatida harakat qiladi. Emitentlar va investorlar o‘rtasida harakat qilganda bank imkon qadar olishni ko‘zlab harakat qiladi. Emissiyani tayyorlash jarayonida tijorat banklari emissiyasining turi, hajmi va shart-sharoitlari to‘g‘risida emitent bilan muzokaralar yuritib, bitim tuzadi. Konsalting (maslahat ) operatsiyalari. Tijorat banklari o‘zining mijozlariga va boshqa fond bozorining ishtirokchilariga, aholiga qimmatli qog‘ozlar chiqarish, ularning muomalada bo‘lishi, fond portfelini shakllantirish va boshqalar yuzasidan shartnoma asosida faoliyat ko‘rsatadi. Maslahat xizmat turlariga: – qimmatli qog‘ozlar bozorini tadqiq qilish va istiqbolini bel-gilash; – huquqiy maslahatlar berish; – kasbiy o‘qitish va o‘rganish; – qimmatli qog‘ozlarni baholash; – axborot xizmatlari ko‘rsatish kabilarni kiritish mumkin.

Trast operatsiyalari. Trast – ingliz tilida „ishonch“ degan ma’noni bildiradi. Bank jismoniy va yuridik shaxslardan pul mablag‘larini ma’lum bir muddatga jalb qilib, shu muddat ichida olingan mablag‘ni yuqori foyda olib keladigan operatsiyalarga joylashtiradi. Trast operatsiyalari bank ishida va banklarning sanoat va iqtisodiyotning boshqa sohalari bilan aloqalarida katta rol o‘ynaydi. Banklarda trast operatsiyalarining paydo bo‘lish tarixi yana bir bor tijorat banklariga bo‘lgan ishonchning katta ekanligidan dalolat beradi. Sababi shundaki, juda badavlat insonlar tomonidan hali balog‘at yoshiga yetmagan farzandlari nomiga qoldirilayotgan boyliklarni ularning vafotidan so‘ng boshqarish muammosining yuzaga kelishi banklarda trast operatsiyalarining paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Banklar ushbu mablag‘larni fazandlar balog‘at yoshiga yetgunga qadar, ishonchli tarzda boshqaradilar. Trast operatsiyalari asta-sekin banklarning korporativ mijozlari bilan bo‘ladigan munosabatariga ko‘chdi. Mijoznnig qimmatli qog‘ozlari portfelini yoki ushbu portfelning bir qismini hamda u bilan bog‘liq bo‘lgan pul mablag‘larini boshqarish tijorat banklarining trast operatsiyalarini tashkil qiladi. Tijorat banklari trast operatsiyalarini amalga oshirish tufayli birinchidan, qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish, birjadagi operatsiyalarda foydalanish mumkin bo‘lgan uzoq muddatli moliyaviy resurslardan bahramand bo‘la oladi. Ikkinchidan, trast operatsiyalariga bog‘liq bitimlarni banklar o‘z mijozlarining shartnomalari asosida amalga oshiradi, shuning uchun bitimlar qonunlar bilan cheklanmaydi. Uchinchidan, bank qimmatli qog‘ozlarni boshqarishdan komission mablag‘lar olib, o‘zi boshqarayotgan qimmatli qog‘ozlardan tushayotgan foydadan o‘z ulushini oladi. To‘rtinchidan, bank o‘z sarmoyalari bilan emas, balki o‘zgalar sarmoyalari bilan operatsiyalar o‘tkazadi va faqat trast shartnomasi doirasidagina javobgar bo‘ladi, asosiy tavakkalchilik esa qimmatli qog‘ozlar egasining zimmasida bo‘ladi. Tijorat banklari xilma-xil trast operatsiyalarini bajarishi mumkin: jumladan, mijozlarning pul mablag‘larini boshqarish, mijozlarning fond portfellarini shakllantirish va qimmatli qog‘ozlar pak etlarini boshqarish, meroslar va xususiy

trastlarni tasarruf etish, agentlik vazifalarini bajarish, obligatsiyalar chiqarish va to‘lov muddati kelganda obligatsiyalarni to‘lash fondlarini boshqarish; dividendlarni to‘lashga, qimmatli qog‘ozlarni saqlashga, ularning harakatini hisobga olishga, ularni boshqa qimmatli qog‘ozlarga almashtirib olishga oid, agentlik vazifalarini amalga oshirish; qimmatli qog‘ozlarga va qimmatli qog‘ozlar operatsiyalariga oid tavakkalchilikni sug‘urtalashda vositachilik qilish, qimmatli qog‘ozlar operatsiyasi yuzasidan buxgalterlik hisobi yuritish va hisobotlar tuzish, qimmatli qog‘ozlar emitenti uchun transfert bo‘yicha agent (qimmatli qog‘ozlarni ro‘yxatga oluvchi) vazifasini bajarish va boshqalar. Tijorat banklari asosan qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalarni Respublika Fond bozorida yuqorida aytib o‘tilgan qonunlardan tashqari „Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida“gi Qonun hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me’yoriy hujjatlari asosida olib boradilar. Qimmatli qog‘ozlar bilan aktiv operatsiyalar deganda bank o‘z yoki jalb qilingan boshqa mablag‘larni, har xil qimmatli qog‘ozlarni sotib olish bilan bog‘liq bo‘lgan qo‘yilmalarni, mablag‘larni bankdan chiqib ketishi va uning evaziga bankka bu mablag‘lar qimmatli qog‘ozlar sifatida qaytib kelishi tushuniladi. Banklarning aktiv operatsiyalariga quyidagilar kiradi: 1) aksiyalarga va korporativ qimmatli qog‘ozlarga investi tsiya qilish; 2) davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) bilan operatsiyalarni bajarish; 3) qimmatli qog‘ozlarni sotib olish uchun kredit berish va hokazolar. Aksiyalarga va qimmatli qog‘ozlarga investitsiya qilish har xil aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini va boshqa qimmatbaho qog‘ozlarni sotib olish operatsiyalari hisoblanadi. Ushbu operatsiyadan maqsad: – birinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini sotib olib, ulardan keladigan dividend orqali bankka daromad keltirish;

– ikkinchidan, aksiyadorlik jamiyatlarining aksiyalarini arzon-roq narx bo‘yicha sotib olib, qimmatroq narxda sotish (spekulativ operatsiyalar); – uchinchidan, aksiyadorlik jamiyatlari nazorat paketini sotib olib, ushbu aksiyadorlik jamiyati faoliyatini boshqarishda qatnashish, uning moliyaviy ahvolini yanada tiklab, maksimal jihatda foyda olish. Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan passiv operatsiyalari deganda bank qimmatli qog‘ozlarni muomalaga chiqarishi va ularni sotishi bilan bog‘liq operatsiyalar, buning evaziga bankka pul mablag‘lari jalb qilinishi tushuniladi. Banklarning passiv operatsiyalariga quyidagilar kiradi: 1. Aksiyalarni emissiya qilish. 2. Depozit va jamg‘arma sertifi katlarini chiqarish. 3. Veksellarni joylashtirish. 4. Obligatsiyalarni chiqarish. 5. „Trast“ operatsiyalarini bajarish va hokazolar. Depozit va jamg‘arma sertifi katlarini sotishdan tushgan arzon pul mablag‘ini bankdagi boshqa har xil yo‘nalishlarga joylashtiriladi va naqd pul tushumi ko‘payadi, buning hisobiga emissiya miqdori kamayadi. Bank o‘z operatsiyalarini aylangan muddatga o‘rnatilgan qo‘shimcha foiz to‘lash yo‘li bilan va obligatsiyalarini diskont yo‘li bilan, ya’ni nominal miqdoridan past miqdorda sotish yo‘li bilan amalga oshiradi. Misol. Paxtabank aksiyalarining uchinchi chiqarilishini yakunlab, 1,5 mlrd so‘mlik ustav kapitalini tashkil etdi, hozirgi kunda qo‘shimcha 1,0 mldr so‘mga aksiyalarning to‘rtinchi chiqaril uvini davlat ro‘yxatidan o‘tkazdi. Ushbu chiqaruvda bank faqat oddiy nomli naqdsiz shaklda aksiyalarini muomalaga chiqarmoqda. Banklar veksellar bilan quyidagi operatsiyalarni amalga oshiradi: 1) veksellarni hisobga olish; 2) veksellar bilan ta’minlangan maxsus ssuda hisobvarag‘idan talab qilib olinadigan ssudalar berish;

3) to‘lovlarni olish va veksellar bo‘yicha to‘lovni muddatida amalga oshirish uchun veksellarni inkassaga qabul qilish; 4) mijozlarning topshirig‘i bilan veksellarga to‘lov va boshqalar.

Fоydalanilgan adabiyotlar Asоsiy adabiyotlar: 1. Abdullaeva S h .Z., «Bank ishi». O’quv qo’llanma. –T.: Moliya.2003 2. Abdullaeva Sh.Z., «Pul kredit va banklar» O’zbekistоn Respublikasi Bank-mоliya akademiyasi, «Mоliya» nashriyoti,2000 y. 3. Balabanova I.T., “Banki i b ankоvskоe delо ”, Ucheb posob. Piter, 2003. 4 . Kоlesnikоv V.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, 4- izd. «Finansi i statistika», 2002 g. 5 . Jarkovskaya E.P. «Bankоvskоe delо» Uchebnik.-M.: Omega-L.2004. 6 . Lavrushina О.I., «Den’gi, Kredit, Banki» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 7. Lavrushina О.I., «Bankоvskоe delо» Mоskva, izd. «Finansi i statistika» 2003g . 8. Korobkova G.G. «Bankоvskоe delо» Uchebnik. -M.: Economist-2004.

O'xshashlar

Tijorat banklarining qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalari

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar bilan operatsiyalari

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalari tahlili

Xorijiy tijorat banklarida kassa operatsiyalari va qimmatli qog‘ozlar bilan operatsiyalar

Tijorat banklarining valuta operatsiyalari