Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari

Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

125 KB

Ko'chirib olish

Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari Reja: 1. Kredit munosabatlari va ularning iqtisodiy munosabatlar tizimidagi o’rni. 2. Kreditning mohiyati va uning ko’rinishi, ya’ni uning yuzaga chiqishi.

Kredit munosabatlari va ularning iqtisodiy munosabatlar tizimidagi o’rni Kredit (lotincha – ishonish – verit, doveryasya) deganda o‘z egalari qo‘lida vaqtincha bo‘sh turgan ayrim qiymat yoki pul mablag‘larining boshqalar tomonidan ma’lum muddatga xaq to‘lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi. Kredit qadimdan ma’lum bo‘lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo bo‘lgan bo‘lib, u avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan bog‘liq. Bunga sabab xaridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo‘lmaydi, u tovar sotilsa tushadi, tovar sotuvchi esa uni tushishini kutib turolmaydi (shu davrda tovarning qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin.). SHu va boshqa holatlar tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar muomalasining ajralmas qismi bo‘lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan bog‘liq. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo bo‘ldi. Keyinchalik kredit berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy funksiyasi bo‘lib pul egalari va unga vaqtincha muxtoj bo‘lganlar o‘rtasidagi vositachilikdir. Hozir bu faoliyat maxsus malaka va texnikaga ega bo‘lgan maxsus ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga oshirilmoqda. Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog‘liqki korxonalar mahsulot sotishda, xodimlarga mehnat xaqi hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o‘z pullarini banklarda saqlashi va boshqa hollarda vaqtinchalik bo‘sh bo‘lgan pul mablag‘lari bo‘lgani holda boshqa korxona va tashkilotlarda o‘z faoliyatlarini uzluksizligini ta’minlash uchun tegishli pul mablag‘iga ehtiyoj sezadi. Bu holat qishloq xo‘jalik korxonalariga ham tegishli bo‘lib, bu ishlab chiqarishni mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish vaqti bilan uni sotish hajmini ko‘pchilik mahsulotlar bo‘yicha mos kelmasligi, sotilgan mahsulotlarga pulni o‘z vaqtida kelib tushmasligi va boshqa holatlar ularni kreditdan foydalanishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning ahamiyatini oshishi quyidagilar bilan bog‘liq: - naqd puldan foydalanishni kamaytirib, muomila harajatlarini, pul emissiyasini kamayishini ta’minlaydi;

- korxonalar va aholining vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lari kredit muassasalarida saqlanishi tufayli ulardan unumli foydalanish ta’minlanadi. - bank muassasalariga to‘plangan pullar xalq xo‘jaligi tarmoqlari, korxonalarning asosiy va aylanma mablaglarining to‘ldirishning qarzga olingan manbai sifatida muhim ahamiyatga ega. - kredit tufayli xo‘jaliklar o‘rtasidagi shartnoma majburiyatlarining bajarilishi ta’minlanadi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining uzluksizligi ta’minlanadi va boshqalar. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o‘rni va roli u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyatining muayyan ravishda namoyon bo‘lishidir. Kreditning mohiyatini tushunish uchun avvalom bor, uning tarkibi nimadan iborat ekanligini tushunib olish zarur. Kredit munosabat bo‘lishi uchun uning zarur munosabatlari - kreditning ob’ekti va sub’ektini bilish zarur. Kreditning ob’ekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan qiymatdir. Boshqacha aytganda kredit aynan qaysi maqsad uchun berilsa, shu kredit obekti hisoblanadi. Qishloq xo‘jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik harajatlari - mineral o‘g‘it, yoqilg‘i va moylash materiallari va boshqa harajatlar kreditlanadi. Kredit munosabatlarining sub’ektlari bo‘lib (qarz beruvchi) va qarzdor (qarz oluvchi)lar hisoblanadi. Boshqacha aytganda kreditlash sub’ektlari bo‘lib davlat korxona va tashkilotlari, qurilish tashkilotlari, savdo tashkilotlari, fermer va shirkat xo‘jaliklari, yakka mehnat faoliyati bilan shug‘ullanuvchi tadbirkorlar, qo‘shma korxonalar, mikro firmalar, birlashmalar, tijorat banklar va boshqalar hisoblanadi.Uqoridagi sub’ektlar kredit oluvchi sifatida faoliyat ko‘rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi sub’ekt sifatida namoyon bo‘ladi. Kreditlar quyidagi tamoyillarga ega: Kreditning qaytarilishi. Bu tamoyil kreditning umumiy belgisi hisoblanadi, lekin u o‘z-o‘zidan vujudga kelmaydi. U moddiy jarayonlarga, qiymat aylanishining tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berish emas, qaytarib berish uchun zamin tayyorlash hisoblanadi. Qaytarib berishlik

obektiv belgi hisoblanadi va bu tamoyil boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan moliyadan farq qiladi. Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko‘chirish yo‘li bilan to‘lanadi. SHu yo‘l bilan banklar kredit resurslarini qayta tiklanishini ta’minlaydi. Sobiq ittifoq davrida «qaytarilmaydigan ssuda» tushunchasi mavjud bo‘lib, u qishloq xo‘jaligida ham keng tarqalgan edi. Bu banklarni korxonalar moliyaviy ahvolini hisobga olmagan holda berilib, aslida u byudjet subsidiyasining qo‘shimcha shakli sifatida namoyon bo‘ladi. Kreditning muddatliligi. Bu kreditning ma’lum muddatga berilishini anglatib, u qisqa va uzoq mudatli kreditga bo‘linadi. Bu muddat qarzdor uchun xoxlagan muddatda emas, balki u shartnomada belgilangan muddat hisoblanadi. Kreditni o‘z vaqtida qaytarilishi ikkala tomon uchun ham muhim hisoblanadi. Qarz bergan tomon uchun kreditni o‘z vaqtida foiz bilan qaytarilishi uni yana kreditga berish imkoniyatini yaratadi, qarzdorni esa shartnomada ko‘zda tutilgan jazo choralaridan qutultiradi. Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo‘natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma mablag‘larni doiraviy aylanishini tezligiga bog‘liqdir. Kreditni tovar-moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi. Bu tamoyilning moxiyati shuki, bunda xo‘jalik aylanmasida ishtirok etuvchi bank mablag‘larining bir so‘miga muayyan boyliklarning har bir so‘mi qarama-qarshi turishi kerak. Berilgan kreditlar tovar-moddiy boyliklari va ma’lum harajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak. Ta’minlanmagan kreditlarning berilishi kreditlarni bankga qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Buning uchun xozirgi sharoitda qarz oluvchilar bankga tovar yoki tovar xujjatlarini, mulkni garovga qo‘yadi. Kredit varrant (garov uchun xizmat qiluvchi xujjat) yoki uchinchi shaxs kafolati asosida ham berilishi mumkin. To‘lovlilik. Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag‘larini hisoblangan foizi bilan to‘liq o‘tkazadilar. Kredit uchun xaq to‘lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o‘rtasidagi qo‘shimcha olingan foydaning

taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo‘ladi. Xozirgi sharoitda ssuda foizi mikdori shartnomada o‘z aksini topadi va u kreditlashning o‘rtacha normasi va bank marjasidan tashkil topadi. Kreditning maqsadliligi. Bu shu bilan bog‘liqki, qarz oluvchi olingan kreditni ma’lum maqsadga (tovar moddiy boyliklar sotib olish, ishlab chiqarish harajatlarini qoplash va boshqalar) yo‘naltirilgan bo‘lishi zarur. Bu maqsadlar kredit beruvchi va kredit oluvchi o‘rtasida tuzilgan shartnomada o‘z aksini topadi. Korxona olgan kreditni faqatgina kredit shartnomasida ko‘rsatilgan ishni bajarishga (sotib olishga va boshqalar) sarflashi kerak. Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankga qaytarib to‘lashni, balki shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona qancha samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Kreditning mohiyati va uning ko‘rinishi, ya’ni uning yuzaga chiqishi. Kreditga bo‘lgan talab qaysi usulda va muddatda, kim tomondan qondirilishiga va qarz oluvchilarga taklif qilinishiga qarab, kredit bir necha tur va shakllarga bo‘linadi. Uzoq davrlardan buyon kreditning berilish muddatiga qarab ikki turi mavjud . Bular : -Qisqa muddatli kreditlar (1 yilgacha) -Uzoq muddatli kreditlar (1 yildan uzoq) Qisqa muddatli kreditlar bir necha oydan bir yilgacha bo‘lgan muddatda beriladi. Bu turdagi kreditlar ishlab chiqarish aylanma fondlari va muomala fondlarining doiraviy aylanishining uzluksizligini ta’minlaydi. Bir yil fondlar aylanishining tabiiy o‘lchovi sifatida xizmat qiladi. SHuning uchun ham bir yil qisqa va uzoq muddatli kredit berishning chegarasi bo‘lib xizmat qiladi. Uzoq muddatli kredit turlariga kelganda esa, u ham kredit munosabatlari tarkibida alohida o‘rin egallaydi. Uzoq muddatli kreditlar - xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga ishlab chiqarish va ijtimoiy maqsadlarga mo‘ljallangan obektlarni qurish, qayta tiklash va texnik jihatdan qayta jihozlashga doir harajatlarni sarmoya (investitsiya) bilan ta’minlash, yangi turdagi

mahsulot va yangi texnologik jarayonlarni o‘zlashtirish, shuningdek boshqa investitsion maqsadlar uchun va ishlab chiqarishni qayta tiklash va yangilash bilan bog‘liq tez qoplanuvchi va yuqori samara beruvchi tadbirlar uchun beriladi. Uzoq muddatli kredit 1 yildan ochiq muddatgacha beriladigan ssudadir, lekin ssuda muddati ssudaning qoplanish (biznes rejada ko‘rsatilgan) muddatidan oshmasligi kerak. Qaytarish muddatlari bo‘yicha muddatli, muddati o‘tgan va muddati uzaytirilgan kredit turlari mavjud: Muddatli kredit - kredit shartnomasiga ko‘ra to‘lov muddati hali etib kelmagan ssudadir. Muddati uzaytirilgan kredit - ayrim hollarda kreditni qaytarish muddati kelmasdan avval qarzdor tomonidan bankka taqdim etilgan iqtisodiy asoslangan yozma iltimosnoma asosida kreditni qaytarish muddatini keyinroqqa surilishi to‘g‘risida filial kredit komissiyalari qarorlari asosida Bosh bank kredit qo‘mitasi bilan kelishilgan holda ijobiy qaror qabul qilingan qarzlar. Muddati o‘tgan kreditlar - kredit shartnomasida belgilangan qaytarish muddati, shuningdek, garchi ularning muddati uzaytirilgan bo‘lsa, uzaytirish muddati ham tugagan qarzlardir. Muddati o‘tgan kreditlar iqtisodiy mohiyatiga ko‘ra qayta rasmiylashtirilgan hisoblanadi, chunki kredit shartnomasida muddati o‘tqazib yuborilganligi uchun oshirilgan foiz stavkalarini qo‘llash ko‘zda tutiladi. Miqdori bo‘yicha kreditlarning quyidagi turlari mavjud: Mikro-kreditlar: Mikrokredit - qarz oluvchiga tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirish uchun beriladigan eng kam ish haqining 1000 baravari miqdoridan oshmaydigan ssudadir. Boshlang‘ish (start) sarmoyasini shakllantirish uchun mikrokreditlar: - yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan tadbirkorlik sub’ektlari uchun eng kam oylik ish xaqining 50 baravarigacha miqdorda; - mikrofirmalar va dexqon xo‘jaliklari uchun (yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan) eng kam oylik ish xaqining 100 baravarigacha miqdorda;

- fermer xo‘jaliklari uchun eng kam oylik ish xaqining 200 baravarigacha miqdorda beriladi. 2. Makro-kreditlar: Makrokredit - turli mulkchilik shaklidagi sub’ektlarga beriladigan eng kam ish haqining 1000 baravari miqdoridan oshadigan kreditlar. 3. Mono-kreditlar: Mono kreditlar - 1-darajali bank kapitalining 25% idan oshadigan miqdorda yirik investitsion loyihalarini sinditsiyalash asosida beriladigan kreditlar.«Ishonchli» (blank) kreditlarini berish tartibi. Tijorat banklari va ularning filiallari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga ta’minlangan yoki "ishonchli" deb nomlanadigan, ta’minlanmagan (blankli) kreditlar berish to‘g‘risida qarorlar qabul qilishlari mumkin. Kreditlarning ta’minotsiz - ishonch asosida berish bank uchun katta xatar bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun ham, bunday kreditni oluvchining kreditni qaytarish qobiliyati (reytingi) 1-sinfdan past bo‘lishi mumkin emas. SHuningdek, bank bilan kredit oluvchi o‘rtasida doimiy aloqa mavjud bo‘lishi va kredit oluvchining to‘lovga layoqatliligi (qobilligi) shubha tug‘dirmasligi lozim. Ishonchli kreditlar reytingi 1-sinfga mansub bo‘lgan (ayrim hollarda istisno tariqasida, kreditlarni muntazam ravishda o‘z vaqtida yoki muddatidan oldin qaytargan kreditga layoqatliligi 1-sinfdan past bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga), yaxshi kredit tarixi va etarli o‘z sarmoyasiga ega bo‘lgan likvidlik darajasi o‘rtadan yuqori bo‘lgan hamda kam-ko‘stsiz kreditni qaytara olish qobiliyatiga ega bo‘lgan mijozlarga beriladi. Ishonchli kreditlarni berishni asosiy shartlaridan biri qaytarish muddati 1 yilgacha bo‘lishidir. Ba’zi hollarda istisno tariqasida bank filiali kredit komissiyalari yoki Bosh bank kredit qo‘mitasining qaroriga muvofiq 12 oydan ortiq bo‘lgan muddatlarga ishonchli kreditlar ajratilishi mumkin. Ishonchli kredit belgilangan muddatda qaytarilishi lozim, uning muddatini uzaytirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Ta’minlangan yoki ta’minlamagan ishonchli kreditlarni berish, kreditning maqsadidan kelib chiqqan holda kredit shifriga asosan ochiladigan alohida ssuda,

kontokorrent va overdraft hisob raqamlari bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Kreditni qaytarish muddati kelganida, qarzdorning kreditni qaytarish uchun pul mablag‘lari bo‘lmasa, kredit muddati o‘tgan ssuda hisob raqamiga o‘tkazilib, u bo‘yicha majburiyatnomalar esa, N°2-kartotekaga joylashtiriladi va kalendar navbati tartibida undiriladi. Alohida ssuda hisob raqami bo‘yicha kreditlash tartibi. Tijorat banki va uning filiallari xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni kredit liniyalari ochib yoki oshmasdan alohida ssuda hisob raqamlari orqali quyidagi maqsadlar uchun kreditlashlari mumkin: - tovar-moddiy boyliklarini sotib olish uchun, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul-hisob-kitob hujjatlarini to‘lab berishga; - kredit oluvchining asosiy faoliyati bilan bog‘liq bo‘lgan va amal qilish muddati 30 kundan oshmaydigan akkreditivlarni ochishga. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni "Kredit liniyasi oshmasdan" alohida ssuda hisob raqami orqali kreditlash, kredit shartnomasida ko‘rsatilgan maqsadga muvofiq, tovar-moddiy boyliklarini sotib olish, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar xaqini to‘lash uchun kredit oluvchining to‘lov topshiriqnomasini bajarish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ssuda hisob raqamidan to‘lovni amalga oshirish to‘g‘risidagi bank qarori har bir to‘lovni o‘tkazish maqsadi kredit shartnomasida qayd etilgan maqsadlarga mosligini tahlil etish asosida qabul qilinadi. Xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni "Kredit liniyasini ochish" orqali kreditlash, kredit shartnomasida avvaldan qayd etilgan kredit summasi doirasida, alohida ssuda hisob raqamidan amalga oshiriladi. Bunda, kredit oluvchining asosiy faoliyatiga taalluqli bo‘lgan tovar-moddiy boyliklarini sotib olish uchun, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul-hisob-kitob hujjatlari kredit mablag‘lari hisobidan to‘lab beriladi. "Kredit liniyasini ochish" yo‘li bilan beriladigan kreditning miqdori, undan foydalanish muddatlari va uni qaytarishning davriyligi kredit oluvchini maxsulot etkazib beruvchilar, haridorlar bilan tuzgan shartnoma - bitimlarini tahlil etish asosida belgilanishi hamda, ular kredit shartnomasida o‘z aksini topishi lozim. Kredit oluvchiga "ochiq kredit liniyasi" bo‘yicha xizmat ko‘rsatilganligi uchun, u bankka kredit shartnomasida qayd etilgan kreditlash limitining foydalanilmagan summasiga hisoblanadigan

vositachilik xaqini to‘laydi. Kredit oluvchi kreditlash liniyasining amalda foydalanilgan qismi uchun foizlar to‘laydi. Overdraft hisob raqami orqali kreditlash tartibi. Overdraft kontokorrent hisob raqamining maxsus shakli hisoblanadi. Uning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, bank mijozning asosiy "talab qilib olinguncha" depozit hisob raqamida qisqa muddat mobaynida debetli (qoplanmagan) qoldiq bo‘lishiga ruxsat beradi. Overdraft hisob raqamidan foydalanish xuquqi eng ishonchli mijozlargagina beriladi. Overdraft hisob raqamidan kredit berish, kredit oluvchining asosiy faoliyatiga taalluqli bo‘lgan tovar - moddiy boyliklarini sotib olish uchun, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun pul hisob-kitob hujjatlarini to‘lab berish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Overdraft hisob raqamidan to‘lovlarning boshqa (kechiktirib bo‘lmaydigan extiyojlar, byudjetga to‘lovlar va boshqa) turlari overdraft hisob raqamidagi kreditli (qoplangan) qoldiq doirasida amalga oshiriladi. Overdraft hisob raqamidan kredit berilganida, kredit oluvchi har oyning oxirida bu hisob raqam bo‘yicha kreditli (qoplangan) qoldiqni ta’minlashi kerak. Agarda, mijoz bankda muddatli depozit hisob raqamiga ega bo‘ka, u holda unga o‘z depozit mablag‘lari doirasida doimiy debetli (qoplanmagan) qoldiqqa ega bo‘lish xuquqi beriladi. Kredit oluvchining mazkur bankda muddatli depozit hisob raqami bo‘lmagan va oy oxirida ham overdraft hisob raqamida debetli (qoplanmagan) qoldiq saqlanib qolgan taqdirda, shu mijozga kredit berish, berilgan kredit to‘liq qaytarilgunga qadar, to‘xtatiladi. Kontokorrent hisob raqami bo‘yicha kreditlash tartibi. Bank kontokorrent hisob raqamidan moliyaviy jihatdan barqaror bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni kreditlaydi. Bu hisob raqam mijozning yagona hisob raqami hisoblanib, kredit shartnomasiga asosan ochiladi va bank shu hisob raqam orqali mijozning barcha turdagi amaliyotlarini amalga oshiradi. Mazkur hisob raqam aktiv-passiv hisoblanib, ya’ni ham aktiv, ham passiv qoldiqqa ega bo‘lishi mumkin. Kontokorrent hisob raqami ochilishi bilan kredit oluvchining asosiy "talab qilib olinguncha" depozit hisob raqami yopiladi. Kredit oluvchi kontokorrent hisob raqami bo‘yicha o‘rnatilgan kreditlash limiti doirasida kreditlanadi. Kontokorrent hisob raqamiga kredit oluvchining barcha tushadigan

mablag‘lari kirim qilinadi. Agar kirim qilingan summa (tushum)lar olingan kredit summasidan oshib ketsa, u holda kontokorrent hisob raqami o‘z belgilangan maqsadini o‘zgartirmagan holda kreditli(qoplangan) qoldiqqa ega bo‘ladi.Qimmatli qog‘ozlar garovi asosida beriladigan (lombardli) kreditlarni taqdim qilish tartibi. Kredit oluvchining asosiy faoliyatga taalluqli bo‘lgan tovar - moddiy boyliklarni sotib olish uchun, bajarilgan ishlar va ko‘rsatilgan xizmatlaming xaqini to‘lash uchun qimmatli qog‘ozlami garovga olib, alohida ssuda hisob raqamidan berilgan qisqa muddatli ssudadir. Lombard kreditining o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, garovga olinadigan qimmatli qog‘ozlar, shartnoma tuzilgan kundagi nominal qiymati bo‘yicha emas, balki uni sotishda yuzaga keladigan, kursga bog‘liq risklarni inobatga olgan holda aniqlangan qiymati bilan baholanadi. SHuning uchun ham, banklar qimmatli qog‘ozlarni garovga qo‘yish asosida lombard kreditini berish to‘g‘risida qaror qabul qilishda, kredit oluvchining moliyaviy ahvoli va kreditni qaytarish qobiliyatini tahlil etish bilan birga, kredit ta’minotiga olinadigan qimmatli qog‘ozlar kursi bo‘yicha risklar darajasini baholashga ham alohida ahamiyat berishlari lozim. Qimmatli qog‘ozlar bozorida birja kursini tebranib turishi munosabati bilan qimmatli qog‘ozlarni kotirovkalashda kursga bog‘liq riskni mavjudligi sababli, ularning garov qiymati birja bahosining 75 foizidan oshmasligi kerak. Tijorat banklari tomonidan investitsion loyihalarni moliyashtirish tartibi. Tijorat banklari va ularning filiallari tomonidan mulkchilik shaklidan qat’iy nazar xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar va jismoniy shaxslarga investitsion kreditlar qaytarishlik, to‘lovlilik, ta’minlanganlik, muddatlilik va berilgan kreditlami maqsadga muvofiq ishlatishlik tamoyillariga rioya qilingan holda, shartnoma asosida beriladi. Ushbu ajratilayotgan kreditlar mijozning birlamchi hisob raqami ochilgan bank filialidan, ayrim hollarda ikkilamchi hisob raqami ochilgan bank filialidan berilishi mumkin. Zarar ko‘rib ishlovchi, nolikvid balansga ega xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga investitsion kreditlar berilmaydi, agar ilgari kreditlar berilgan bo‘lsa belgilangan

tartibda muddatidan oldin undirib olinadi. Ushbu qoida kredit shartnomasida qayd etilishi shart. Investitsion kreditlar-xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarga yangi turdagi maxsulot va yangi texnologik jarayonlarini o‘zlashtirish, ishlab chiqarishni qayta tiklash va yangilash bilan bog‘liq tez qoplanuvchi va yuqori samara beruvchi tadbirlar uchun beriladi. Kreditdan foydalanishning aniq muddati kreditlanayotgan obektlar bo‘yicha mablag‘laming aylanishi va harajatlar oqlanishi asosida belgilanadi. Investitsion kreditlar-ishlab chiqarish va ijtimoiy maqsadlarga mo‘ljallangan obektlarni qurish, qayta tiklash va texnik jihatdan kayta jixozlashga doir harajatlar bilan bog‘liq investitsiya maqsadlari uchun 3 yil va undan ortiq muddatga beriladi. Ta’lim kreditini berish tartibi. Ta’lim kreditlari tijorat banklari filiallari tomonidan oliy ta’lim muassasalarining kunduzgi bo‘limlariga to‘lovkontrakt asosida qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasi fuqorosi bo‘lgan talabalarning o‘qishi uchun talabalarning o‘zlariga, ulaming ota-onalariga yoki vasiylariga berilishi mumkin. Ta’lim kreditlari, oliy ta’lim muassasalarida o‘qish davri hisobga olgan holda, bakalavriatga o‘qishga qabul qilingan talabalarga 10 yilgacha, magistraturaga o‘qishga qabul qilingan talabalarga 5 yilgacha bo‘lgan muddatga beriladi. Muddatli harbiy xizmatni o‘tash davri bu muddatga kirmaydi. Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida mamlakatimizda olib borilayotgan iqtisodiy islohotlarning muhim jihatlaridan biri jamiyat iqtisodiy sohasining boshqa sektorlaridagi tub o‘zgarishlarning poydevori bo‘lishga munosib bank tizimini yanada rivojlantirishdan iboratdir. Bank krediti respublika iqtisodiyotida muhim o‘rin tutishi o‘z - o‘zidan aniq. U jismoniy va yuridik shaxslar moddiy texnika bazasini mustahkamlashga ko‘maklashib, asosiy va oborot ishlab chiqarish fondlarini tuzish, tiklash va ko‘paytirish manbai bo‘lib xizmat qiladi. Korxonalar va tashkilotlarga o‘z mablag‘lari bilan cheklanib qolmaslik, yangi pul mablag‘larini xo‘jalik oborotiga kiritish imkonini beradi va shu bilan ishlab chiqarishning o‘sishi va jadallashishi uchun zarur iqtisodiy zamin yaratadi.

Tijorat banklari tomonidan iqtisodiyotning real sektoriga ajratiladigan kreditlar miqdori yildan yilga oshib bormoqda. SHu sababli tijorat banklari oldida turgan asaosiy vazifalardan biri bu, kredit resurslarini samarali joylashtirish va ularni o‘z vaqtida qaytarilishini ta’minlash uchun avvalom bor kreditlash jarayonini to‘g‘ri tashkil etish, mijozni moliyaviy ahvolini har tomonlama o‘rganish muhim hisoblanadi. Bankning kreditlash jarayoni bu mijoz bankka ariza bilan murojaat etgan kun va ular orasida kredit shartnomasi imzolangan davrdan boshlab, to olingan ssudani so‘ndirishgacha bo‘lgan davrni o‘z ichiga oladigan jarayondir. Kreditlash jarayoning boshlanishi mijoz va bank o‘rtasida kredit munosabatlarining o‘rnatilganlagini bildiradi. Ushbu jarayonda bank qarz oluvchidan istalgan hujjatni talab qilish huquqiga va ssuda berishdan avval, qarz oluvchining moliyaviy holatini batafsil o‘rganib chiqib, uni kreditga qobil deb topgachgina unga ssuda berishi va to ssuda so‘ndirilishiga qadar uni doimiy monitoring qilib borishi zarur. Kreditlash jarayonining xorij tajribasi shuni ko‘rsatadiki, Kreditlash jarayonida kredit siyosati talablaridan kelib chiqib, mijozning moliyaviy holatini aniq va ishonarli tahlil etilish va monitoringni to‘g‘ri tashkil qilish samarali natijalarga olib keladi. Respublikamiz tijorat banklari kreditlash faoliyatini tashkil etishning huququy asosi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan bank faoliyatiga tegishli qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, Vazirlar Maxkamasining qarorlari hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlar, tijorat banklari ichki me’yoriy hujjatlari va tartiblari to‘plami hisoblanadi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”, “Aksiyadorlar jamiyati va ular huquqini himoya qilish to‘g‘risida”, “Bank siri”, “Aholi omonatlarini kafolatlash fondi to‘g‘risida”gi va boshqa qonunlarni keltirish mumkin.

O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 40 - moddasiga ko‘ra, tijorat banklari yuridik shaxs bo‘lib, ularning asosiy maqsadi foyda olishdir 1 . Faqat etarli miqdorda foyda oladigan bankgina o‘z aksiyadorlariga dividend to‘lashga, sarmoyani ko‘paytirishga, faoliyat ko‘lamini kengaytirishga, mijozlarga ko‘rsatilayotgan xizmat turlarini ko‘paytirishga, filiallar tarmog‘ini kengaytirish bilan birga bozorda o‘z mavqeini ko‘tarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Banklar aholidan omonatlarni jalb qilib, o‘zi tavakkal qilib riskni o‘z bo‘yniga olgan holda jalb qilingan mablag‘larni kredit va investitsiya amaliyotlariga yo‘naltiradi. Fuqarolik kodeksining 765 va 785 moddalariga hamda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida” gi qonunning 39 - moddasiga asosan banklar jalb qilingan omonat va boshqa mablag‘larning to‘laligicha saqlanishini va o‘z vaqtida to‘lanishini ta’minlashlari shart. Tijorat banklarini kreditlash jarayonini tashkil etishdagi asosiy o‘zgarishlarga “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasining 2000 yil 21 martdagi Farmoni asos bo‘ldi. Bu Farmonga asosan kreditlash borasida tijorat banklarining mustaqilligini oshirish, kreditlash jarayonini kengaytirish va takomillatirish masalalarini amalga oshirish ko‘zda tutildi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir bankni siyosiy, iqtisodiy va ichki xususiyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyat yuritishi amalda mustaqil bo‘lishini talab etadi. Tijorat banklari shunga muvofiq o‘zining mustaqil kredit siyosatini va kreditlash nizomini ishlab chiqishdi. Hozirgi kunda har bir tijorat banki kreditlash faoliyatini “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunga, kredit siyosatiga va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq amalga oshirmoqda. Bu esa barcha banklarning yagona umumiy me’yoriy hujjat asosida emas, balki mustaqil ravishda, o‘z faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, kreditlash jarayonini tashkil etishga imkoniyat yaratadi. SHundan kelib chiqqan holda, hozirgi kunda tijorat banklari kreditlash jarayonini tashkil etib, uni yildan-yilga takomillashtirib bormoqdalar. 1 O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi Toshkent: -2003. –B. 300-308.

Tijorat banklarini kreditlash jarayonini samarali tashkil etish uchun, birinchi navbatda, ularning kredit siyosatini ishlab chiqish lozim. Biz tijorat banklarining kredit siyosatini oldingi paragrifda ko‘rib chiqdik. YUqoridagi me’yoriy hujjatlarga asosan kreditlash jarayonini tashkil etish va zaruriy hujjatlarni rasmiylashtirish, ya’ni kredit hujjatlari to‘plamini shakllantirish tartibi quyidagi bosqichlarga bo‘linadi: a) kredit olish uchun arizalarni ko‘rib chiqish va bo‘lg‘usi qarz oluvchi bilan suhbatlashish; b) qarz oluvchining kreditni olish qobilligini va ssudani berish bilan bog‘liq riskni baholash; v) kredit foiz stavkasini belgilash; g) kredit shartnomasini tayyorlash va imzolash. Ushbu bosqichlar amalga oshirilgandan so‘ng, kredit munosabatlari o‘rnatiladi. Ayrim holatlarda mijozlarning kredit to‘loviga layoqatliligini chuqur tahlil qilinmasligi natijasida kredit riski kelib chiqishini inobatga olgan holda, bunday holatlar ro‘y bermasligi maqsadida mijozlar moliyaviy ahvolini to‘g‘ri baholash lozim. Tijorat banklarini kreditlash jarayonini samarali tashkil etish uchun, birinchi navbatda, ularning kredit siyosati ishlab chiqilishi lozim. SHu maqsadda biz banklarning kredit siyosatiga qo‘yilgan talablar va tijorat banklari kredit siyosatining asosiy jihatlarini ko‘rib chiqishni maqsad qilib oldik. Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklarning faoliyatida xo‘jalik sub’ektlarini kreditlash funksiyasi birinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lganligi uchun banklar faoliyatining samaradorligi va likvidliligini ta’minlash uchun avvalambor, banklarning kredit siyosatini to‘g‘ri ishlab chiqishga e’tibor berish zarur. Banklar oladigan daromadlar uning aktiv operatsiyalari natijasida, asosan kredit operatsiyalari orqali vujudga kelishi banklar tomonidan kredit siyosatini oqilona tashkil etish va amalga oshirishni taqazo qiladi. Kredit siyosati bank strategiyasining bir bo‘lagi sifatida kredit bozorida bankning harakat qilishidan ko‘zlagan maqsadini, tamoyillarini va yo‘nalishlarini

o‘z ichiga oladi, taktik jihatdan esa moliyaviy yoki boshqa instrumentlarni, kredit bitimlarni amalga oshirishdan bankning maqsadlariga erishish yo‘nalishlarini va qoidalarini, hamda kredit jarayonini tashkil etish tartiblarini ishlab chiqishni o‘z ichiga oladi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining kredit siyosatiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida”gi nizomida kredit siyosatini ishlab chiqishga nisbatan aniq talablar qo‘yilgan. Unda “Bankning kredit siyosati – kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi risklarni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimlarini kredit portfelini samarali boshqarishga doir ko‘rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir” 2 – deb aniq belgilab qo‘yilgan. Buning ijobiy tomoni shundaki, kreditlash jarayonida risklar bo‘lishining va kredit portfelini samarali boshqarish uchun kredit siyosati zarurligi alohida ta’kidlangan. Uning yana bir muhim tomoni shundaki, kredit siyosati kreditlash jarayoni va u bilan bog‘liq risklar paydo bo‘lishidan oldin ishlab chiqilishi va risklarni yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymasligi hamda kreditlash bo‘yicha oldindan belgilab olingan qoida va echimlarni to‘g‘ri hal qilinishiga erishish lozimligini ko‘zda tutadi. Tijorat banklarining kredit siyosati kredit menejmentini samarali olib borishning asosi hisoblanadi. Bu siyosat bank xodimlarining kredit berish, bankning kredit portfelini boshqarish bilan bog‘liq, ob’ektiv standartlarini va mezonlarini aniqlab beradi. Kredit siyosatini to‘g‘ri tuzish va olib borish, barcha bo‘limlar tomonidan bu siyosat maqsadining aniq tushinilishi bank boshqaruviga kredit standartlarini to‘g‘ri olib borishiga, yuqori risklardan qochishga, bank imkoniyatlarini to‘g‘ri aniqlashga asos hisoblanadi. YAxshi ishlab chiqilgan kredit siyosati kredit riskini boshqarish va uni kamaytirishga asos bo‘ladi. Kredit siyosatining zarurligi shundaki, bank katta yoki kichikligidan, unda kam yoki ko‘p xodim ishlashidan qat’iy nazar, bankda bu siyosat bo‘lishi lozim. 2 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining kredit siyosatiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi 905-sonl nizomi, 2000 yil 21 mart.

CHunki bu siyosat kredit bo‘yicha unifitsirlashgan umumiy qoida va tamoyillarning bajarilishini, operatsiyalar bajarilishining ketma-ketligini ta’minlaydi. Bankning kredit siyosati bankning hamma xodimlari – kichik xodimdan yoki bank boshqaruvi raisigacha bir xil bo‘lishi lozim. SHuning uchun ham kredit siyosatini oldindan belgilab olingan qoida va echimlar to‘plami deyiladi. Kreditlash siyosati va uning samaradorligi to‘g‘ri kredit narxlari belgilangan sharoitda muvaffaqiyatli bo‘lishi mumkin. Kredit siyosatini samarali olib borishda bank xodimlari bank mijozlarining mablag‘larini kimlarga foydalanishga berish mumkinligini yaqqol bilishi lozim. Har qanday tijorat kredit siyosatining maqsadi odatda quyidagilardan iborat bo‘ladi: kredit qo‘yilmalari hajmining o‘sishini, risk yuqori bo‘lgan operatsiyalarning odilona diversifikatsiyasini, qisqa va uzoq muddatli kredit qo‘yilmalar hajmini keskin ko‘paytrish va ulrning samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan bo‘ladi. SHuningdek, kredit siyosati investitsion kreditlar salmog‘ini oshirish, ustun darajada iqtisodiyotning real sektorini kreditlash, ishlab chiqarish korxonalarini moliyaviy qo‘llab-quvvatlash kabi asosiy yo‘nalishlarni ham o‘z ichiga qamrab olgan bo‘lishi lozim. Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etish va uni amalga oshirish amaliyotining asosiy yo‘nalishlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Bank tomonidan berilgan kreditlarning iqtisodiyotning tarmoqlari o‘rtasida joy lashtirilganlik holati. 2. Tijorat banki tomonidan berilayotgan qisqa va uzoq muddatli kreditlarning o‘zaro nisbati. 3. Tijorat banklari tomonidan berilgan jami kreditlar hajmida muddati o‘tgan kreditlar salmog‘ining o‘zgarishi. 4. Kreditlardan olingan foizli daromadlarning jami foizli daromadlar hajmidagi salmog‘ining barqarorligini ta’minlash. 5. Kreditlash shakllaridan foidalanish darajasi.

6. Foizlarni o‘stirmaslik maqomiga ega bo‘lgan kreditlar va ularga hisoblangan foizlar miqdoining o‘zgarishi. 7. Banklarning kreditlash faoliyatida garov ob’ektlaridan foydalanish samaradorligi. 8. Tijorat banklarining etarli darajada barqaror resurs manbalariga ega ekanligi. Respublika tijorat banklarida kreditlash jarayonini tashkil etishning huquqiy asoslari Bilamizki, tijorat banklarida kreditlash jarayonini tashkil etishning asosiy mezonlaridan biri uning me’yoriy-huquqiy asosining qay darajada yaratilganidir. Respublikamiz tijorat banklari kredit faoliyatining huququy asosi bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan qabul qilingan bank faoliyatiga tegishli qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, Vazirlar Maxkamasining qarorlari hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan qabul qilingan me’yoriy hujjatlar to‘plami hisoblanadi. Xususan, O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”, “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”, “Aksiyadorlar jamiyati va ular huquqini himoya qilish to‘g‘risida”, “Bank siri”, “Aholi omonatlarini kafolatlash fondi to‘g‘risida”gi va boshqa qonunlarni keltirish mumkin. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 40 – moddasiga ko‘ra, tijorat banklari yuridik shaxs bo‘lib, ularning asosiy maqsadi foyda olishdir 3 . Faqat etarli miqdorda foyda oladigan bankgina o‘z aksiyadorlariga dividend to‘lashga, sarmoyani ko‘paytirishga, faoliyat ko‘lamini kengaytirishga, mijozlarga ko‘rsatilayotgan xizmat turlarini ko‘paytirishga, filiallar tarmog‘ini kengaytirish bilan birga bozorda o‘z mavqeini ko‘tarish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Banklar aholidan omonatlarni jalb qilib, o‘zi tavakkal qilib riskni o‘z bo‘yniga olgan holda jalb qilingan mablag‘larni kredit va investitsiya amaliyotlariga yo‘naltiradi. Fuqarolik kodeksining 765 va 785- moddalariga hamda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida” gi qonunning 39 – moddasiga asosan banklar jalb 3 O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi.: Toshkent: -2003. –B. 300-308.

qilingan omonat va boshqa mablag‘larning to‘laligicha saqlanishini va o‘z vaqtida to‘lanishini ta’minlashlari shart. Kreditlash jarayoni O‘zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunining 4-moddasiga asosan quyidagi tamoyillar orqali amalga oshiriladi: ♦ qaytarilishi; ♦ foizligi; ♦ muddatliligi 4 . Bundan tashqari kreditning ma’lum bir maqsadga yo‘naltirilishi va ta’minlanganligi ham tamoyil darajasida ahamiyatlidir. O‘zbekiston Respublikasida iqtisodiyotni erkinlashtirish va isloh qilish siyosati iqtisodiyotning barcha tarmoqlari qatori bank tizimida ham keng ko‘lamda amalga oshirilmoqda. Kreditlash jarayonini tashkil etish, korxona va tashkilotlarning moliyaviy ahvolini tahlil qilish kabi masalalarni to‘g‘ri amalga oshirish kredit riski darajasini pasaytirishga, hamda bank kredit portfelini sifatini yaxshilanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, kredit resurslarning asosiy qismi shu banklarda yig‘iladi, hamda bu banklar huquqiy va jismoniy shaxslarga o‘zlarining jozibador xizmatlarini ko‘rsatadilar. Tijorat banklarini kreditlash jarayonini tashkil etishdagi keyingi o‘zgarishlarga “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Prezident Farmoni asos bo‘ldi 5 . Bu Farmonga asosan kreditlash borasida tijorat banklarining mustaqilligini oshirish, kreditlash jarayonini kengaytirish va takomillatirish masalalarini amalga oshirish ko‘zda tutildi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har bir bankni siyosiy, iqtisodiy va ichki xususiyatlaridan kelib chiqqan holda faoliyat yuritishi amalda mustaqil bo‘lishini talab etadi. Tijorat 4 O’zbekiston Respublikasining “Banklar va bank faoliyati to’g’risida”gi Qonuni. Toshkent: O’zbekiston, 1996 yil 25 aprel. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. - Toshkent: O’zbekiston, 2003. -B. 30-46. 5 “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida”gi Prezident Farmoni Toshkent, 2000. O’zbekiston bank tizimini isloh qilish va erkinlashtirish bo’yicha qonunchilik hujjatlari to’plami. - Toshkent: O’zbekiston, 2003.

banklari shunga muvofiq o‘zining mustaqil kredit siyosatini va kreditlash nizomini ishlab chiqishdi. Hozirgi kunda har bir tijorat banki qisqa muddatli kreditlash amaliyotini “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi qonunga, kredit siyosatiga va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq amalga oshirmoqda. Bu esa barcha banklarning yagona umumiy me’yoriy hujjat asosida emas, balki mustaqil ravishda, o‘z faoliyatining xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, kreditlash jarayonini tashkil etishga imkoniyat yaratadi. SHundan kelib chiqqan holda, hozirgi kunda tijorat banklari kreditlash jarayonini tashkil etib, uni yildanyilga takomillashtirib bormoqdalar. Endi biz tijorat banklarining kredit faoliyatiga ta’lluqli bo‘lgan me’yoriy hujjatlarning asosiylari quyidagilar. Meyoriy hujjatlarning ichida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tijorat banklarining kredit siyosati bo‘yicha belgilagan talablari muhim ahamiyatga ega. Tijorat banklarini kreditlash jarayonini samarali tashkil etish uchun, birinchi navbatda, ularning kredit siyosatini ishlab chiqish lozim. SHu maqsadda biz banklarning kredit siyosatiga qo‘yilgan talablar va tijorat banklari kredit siyosatining asosiy jihatlari amalda qanchalik to‘g‘ri ishlab chiqilganligini tahlil qilamiz. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining kredit siyosatiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida” gi 905-sonli nizomida kredit siyosatini ishlab chiqishga nisbatan aniq talablar qo‘yilgan. Unda “Bankning kredit siyosati – kreditlash jarayonida yuzaga keluvchi risklarni boshqarishda bank rahbariyati tomonidan qabul qilinadigan choralar va uslublarni belgilovchi hamda bank rahbariyati va xodimlarini kredit portfelini samarali boshqarishga doir ko‘rsatmalar bilan ta’minlovchi hujjatdir” 6 – deb aniq belgilab qo‘yilgan. Buning ijobiy tomoni shundaki, kreditlash jarayonida risklar bo‘lishining va kredit portfelini samarali boshqarish uchun kredit siyosati zarurligi alohida ta’kidlangan. Uning yana bir muhim tomoni shundaki, kredit siyosati kreditlash jarayoni va u bilan bog‘liq risklar paydo bo‘lishidan oldin ishlab chiqilishi va risklarni yuzaga 6 O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklarining kredit siyosatiga qo’yiladigan talablar to’g’risida”gi 905-sonl nizomi, 2000 yil 21 mart.

kelishiga yo‘l qo‘ymasligi hamda kreditlash bo‘yicha oldindan belgilab olingan qoida va echimlarni to‘g‘ri hal qilinishiga erishish lozimligini ko‘zda tutadi. Ushbu Nizomda quyidagi aniq talablar aks ettirildi: 1. Tijorat bankining kredit siyosati alohida hujjat shaklida ishlab chiqilishi va Bank kengashi tomonidan tasdiqlanishi shart. 2. Kredit siyosatini ishlab chiqish yuzasidan javobgarlik bank Boshqaruvi va Kengashi a’zolariga yuklatiladi. 3. Bankning kredit siyosati bir yilda kamida bir marta qayta ko‘rib chiqilishi va tegishli yilning 1 fevraliga qadar Kengash tomonidan tasdiqlanishi shart. 4. Bankning maqomi va joylashgan o‘rnidan qat’iy nazar kredit siyosatida quyidagi masalalar o‘z aksini topgan bo‘lishi kerak: - beriladigan kreditlarning hajmi va turlari; - qisqa va uzoq muddatli kreditlarning o‘zaro nisbati; - moliyaviy ma’lumotlarni tahlil qilish tartibi; - kredit portfelini tahlil qilish tartibi; - kreditlarning qaytarilishini ta’minlash choralari; - kredit siyosatining maqsadi va strategiyasi; - vakolatlar darajasi va javobgarlikning taqsimlanishi; - kreditlarning turlari va shakllari; - kreditlarning kreditlashni turli ko‘rsatkichlari bo‘yicha qoplanishi; - kreditlarni qoplanishi; - mijozlar bo‘yicha moliyaviy ma’lumotlar; - garov ta’minotiga qo‘yiladigan talablar; - kredit monitoringiga qo‘yiladigan talablar; - foiz stavkalari; - o‘zaro daxldor shaxslar bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalar; -balansdan tashqari moddalar; - kredit portfelini audit qilish;

- bank Boshqaruviga va Kengashiga taqdim qilinadigan hisobotlar. Bugungi kunda har bir tijorat banki o‘zining kredit siyosatiga ega bo‘lib, uni doimiy ravishda takomillashtirib borishga e’tiborni qaratishlari lozim. Tijorat banklari faoliyatida kredit risklarini kamaytirish hozirgi kunda kredit siyosatining bosh maqsadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Kreditlash jarayonida kredit riski darajasini pasaytirish maqsadida Markaziy bankining 1998 yil 2 dekabrdagi 557-sonli “Bir qarzdor yoki o‘zaro daxldor bo‘lgan qarzdorlar guruhiga to‘g‘ri keluvchi riskning eng yuqori darajasi to‘g‘risida”gi nizomida keltirilgan quyidagi talablarga rioya etiladi: -tijorat banklarining bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan ta’minlangan kreditining eng yuqori miqdori bankning birinchi darajali kapitaliga nisbatan 0,25 qilib belgilangan; -tijorat banklarining bir qarz oluvchiga to‘g‘ri keladigan ta’minlanmagan kreditining eng yuqori miqdori bankning birinchi darajali kapitaliga nisbatan 0,05 dan oshmasligi lozim. SHuni alohida aytish lozimki, xalqaro amaliyotda bir qarzdorga beriladigan kredit riskini kamaytirish maqsadida sinditsiyalashgan kreditlar turidan foydalaniladi. Hozirgi vaqtda sinditsiyalashgan kreditlar berish evrovalyutalar bozorida kreditlashning asosiy shakllaridan biriga aylangan. Sinditsiyalashgan kredit deganda ikki va undan ortiq bankni vaqtinchalik bank sindikatiga birlashib, ular tomonidan bitta mijozga beriladigan kreditlarni tushunish mumkin. Bank sindikatini yaratishning zarurligi bizning nazarimizda qator sabablar bilan izohlanadi. Ular orasida asosiylari, quyidagilardan iborat: – yirik ob’ektlarni moliyalashtirish maqsadida bir necha tijorat banklarining ixtiyoridagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘larini birlashtirishning zarurligi; – sindikatga kiruvchi banklar o‘rtasida kredit riskini taqsimlashning zarurligi; – foyda olish imkoniyatini mavjudligi;

– banklarning kredit resurslari etarli bo‘lmagan sharoitda ularning yirik investitsion loyihalarda ishtirok etish imkoniyati. Keyingi yillarda sinditsiyalashgan kreditlar berish mexanizmida sezilarli o‘zgarishlar yuz bermoqda. SHunday o‘zgarishlardan biri yirik xalqaro tijorat banklarining bu sohadagi monopol mavqeiga putur etganligidadir. Bank kapitalining 10 foizidan oshadigan bitta mijozga beriladigan kreditga yirik kredit deb aytiladi. SHuni ta’kidlash lozimki, bank uchun “Yirik” toifaga kiradigan va bir qarz oluvchiga beriladigan kreditlar miqdorini shu qarz oluvchining o‘z mablag‘lari miqdoridan oshmaslik tavsiya etiladi. Tijorat banklari tomonidan beriladigan yirik kreditlarning umumiy miqdori ko‘rsatkichining eng yuqori darajasi regulyativ kapitalga nisbatan 8 barobar qilib belgilangan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki kichik biznes va tadbirkorlik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash maqsadida qator me’yoriy hujjatlarni ishlab chiqgan. Imtiyozli kreditlash Jamg‘armasi hisobidan beriladigan kreditlar “Tijorat banklari tomonidan kichik va o‘rta biznes sub’ektlari, dexqon va fermer xo‘jaliklariga imtiyozli kreditlash maxsus jamg‘armaning mablag‘lari hisobidan kredit berish tartibi to‘g‘risida” gi 2000 yil 19 maydagi nizomiga muvofiq beriladi. Tijorat banklarida imtiyozli kreditlash jamg‘armasi bank foydasidan (soliq to‘langandan so‘ng), 25 foiz mikdorida ajratmalar o‘tkazish hisobiga shakllanadi. Bunda ajratmalarning 85 foizi filial ixtiyorida qoladi. Jamg‘armaga chorakda bir marta, birinchi oyining 10 sanasidan kechikmasdan, bank Biznes-rejasida ko‘zda tutilgan choraklik sof foydaning rejalangan summasidan ajratmalar o‘tkaziladi. Mikromoliyaviy xizmatlar bozorini rivojlantirish, fuqarolarning va tadbirkorlik sub’ektlarining ishchanlik faolligini oshirish uchun ularning moliyaviy mablag‘lar hamda xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini ta’minlash sohasidagi munosabatlarni tartibga solish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining “Mikromoliyalash to‘g‘risida”gi qonuni 2006 yil 15 sentyabrda qabul qilindi. Ushbu qonunga asosan, mikrokredit, mikroqarz hamda mikrolizing tushunchalari ifoda etilgan.

Mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatuvchi tashkilotlar qonunga muvofiq mikromoliyaviy xizmatlarni amalga oshiradilar. Kichik biznes va tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy qo‘llab quvvatlash mexanizmini takomillashtirish hamda kredit berish jarayonini imkon qadar soddalashtirish va qulay bo‘lishini ta’minlash maqsadida qator (“Tijorat banklari tomonidan yuridik shaxs maqomini olmasdan faoliyat ko‘rsatuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar va dexqon xo‘jaliklarini milliy va chet el valyutasida mikrokreditlash tartibi to‘g‘risida” 2000 yil 29 fevraldagi 902-sonli, “Tijorat banklari tomonidan yuridik shaxs maqomini olib faoliyat ko‘rsatayotgan fermer xo‘jaliklari va kichik biznesning boshqa sub’ektlarini milliy va chet el valyutasida mikrokreditlash tartibi to‘g‘risida” 2000 yil 29 fevraldagi 903-sonli, “Tijorat banklari tomonidan yakka tartibdagi tadbirkorlar, kichik va o‘rta biznes sub’ektlarini byudjetdan tashqari jamg‘armalarning kredit liniyalari hisobidan kreditlash tartibi to‘g‘risida”gi 2001 yil 3 oktyabrdagi 1074-sonli, “Tijorat banklari tomonidan ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat jamg‘armasi kredit liniyalari hisobidan oilaviy tadbirkorlik sub’ektlariga mikrokreditlar berish tartibi to‘g‘risida”gi 2002 yil 3 iyundagi 1146-sonli nizom) me’yoriy hujjatlar muvofiqlashtirildi va yangi tahrirda yagona, “Tijorat banklari tomonidan kichik biznes sub’ektlariga byudjetdan tashqari jamg‘armalar va Mikrokreditbank kredit liniyalari hisobidan mikrokreditlar berish tartibi to‘g‘risida”gi 1548-sonli nizom 2006 yil 21 fevralda ishlab chiqildi. Bundan asosiy maqsad, banklarda hujjatlar sonini qisqartirish va tadbirkorlar uchun kreditlash amaliyotidan foydalanishda qulaylik yaratishdir. CHunki hujjatlar sonining ko‘p bo‘lishi, ularni o‘rganish va amaliyotda qo‘llash jarayonida ma’lum chalkashliklarni keltirib chiqarishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan byudjetdan tashqari jamg‘armalar: – Dehqon va fermerlarni qo‘llab-quvvatlash jamg‘armasi, Ish bilan bandlikka ko‘maklashish davlt jamg‘armasi hamda sobiq “Biznes Fond”ga qarashli kredit liniyalrini AT “Mikrokreditbank” imtiyozli kredit resurslari hisobidan tijorat banklari o‘z mijozlariga kreditlar bermoqda.

Byudjetdan tashqari jamg‘armalar kichik biznes sub’ektlarini kreditlashda muhim o‘rin tutadi. SHu bilan birga, byudjetdan tashqari jamg‘armalar kichik biznes sub’ektlarini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashning ikkinchi manbasi ham hisoblanadi. Dastlabki sarmoyani shakllantirish uchun kreditlar mikrofirmalar, kichik korxonalar, dehqon xo‘jaliklari va fermer xo‘jaliklarining faoliyatini boshlash uchun aylanma mablag‘larni shakllantirishga, investitsiya loyihasining texnik– iqtisodiy asoslanishini ishlab chiqishga, asbob-uskunalar sotib olish uchun beriladi. Byudjetdan tashqari jamg‘armalar hisobidan kichik biznes sub’ektlariga beriladigan kreditlar muddati har bir jamg‘armaning Nizomida belgilangan tartibga ko‘ra turlicha bo‘ladi. Dexqon va fermer xo‘jaliklariga qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini tashkil etishga beriladigan mikrokreditlar 2 yildan kam bo‘lmagan muddatga beriladi. Byudjetdan tashqari jamg‘armalarning kredit liniyalari hisobidan beriladigan boshqa barcha mikrokreditlar 3 yilgacha bo‘lgan muddatga beriladi. O‘zbekiston Respublikasining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida” hamda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunlar, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2003 yil 27 oktyabrdagi “2004-2006 yillarda fermer xo‘jaliklarni rivojlantirish konsepsiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni, Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 7 noyabrdagi 383-sonli “Davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan qishloq xo‘jalik maxsulotlari ishlab chiqarishni moliyalashtirish mexanizimini takomillashtirish bo‘yicha chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi va 2003 yil 30 oktyabrdagi “2004-2006 yillarda fermer xo‘jaliklarini rivojlantirish konsepsiyasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 476-sonli Qarorlari asosida Markaziy bank va Moliya vazirligi tomonidan “Fermer xo‘jaliklarning davlat ehtiyojlari uchun xarid qilinadigan paxta va g‘alla etishtirish xarajatlarini tijorat banklari tomonidan kreditlash tartibi to‘g‘risida”gi 1295-sonli nizom 2004 yil 6 yanvarda ishlab chiqildi. Tijorat banklari o‘z mijozlari faoliyati to‘g‘risida doimiy axborotga ega bo‘lishi, ularning kredit to‘loviga layoqatliligini, to‘lov intizomini tahlil qilish va

kreditlardan kelishi mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar vujudga keltirili lozim. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan 1998 yil 9 noyabrda tasdiqlangan 242–sonli «Aktivlar sifatini tahlili tartibi va mumkin bo‘lgan yo‘qotishlarga qarshi zaxiralarni ishlatish» to‘g‘risidagi nizomga muvofiq amalga oshiriladi. Ushbu Nizomda berilgan kreditlarning tasniflanishi va kredit riskini baholash yangi tartibi, kutilmagan yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar hisoblash, ushbu zaxiralarning ishlatilishini buxgalteriya hisobida aks ettirish lozim. Bankda zaxiralarni to‘g‘ri va aniq tashkil qilinganligi bank tomonidan kreditlar tasnifi aniq amalga oshirilganligini ko‘rsatadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011-2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida» 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qaroriga asosan, moliya-bank faoliyatining normativ-huquqiy bazasini yanada takomillashtirish, zamon talablari va xalqaro normalar hamda standartlarga muvofiq holda amaldagi qonun hujjatlariga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish hamda yangi qonun hujjatlari va me’yoriy hujjatlar qabul qilish, shuningdek kreditlar bo‘yicha muammoli qarzlarning hosil bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik borasida oldini olish choralarini ko‘rish yo‘li bilan tijorat banklarining kredit portfeli muttasil o‘sishi hamda sifati yaxshilanishini ta’minlash respublikaning moliya-bank tizimini isloh qilish va barqarorligini oshirishning asosiy yo‘nalishlaridan hisoblanadi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 26 noyabrdagi PQ-1438-sonli Qarorining 1ilovasi 32-bandida, bank tavakkalchiliklarini boshqarishda chuqur omilli tahlilni amalga oshirishning aniq mexanizmini joriy qilish, zaxiralarni shakllantirish, kredit portfelini diversifikatsiyalashni ko‘zda tutgan holda banklar aktivlari sifati monitoringini takomillashtirish, shuningdek muammoli qarzdorlik paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi choralar qabul qilish belgilangan. Mazkur vazifa ijrosini ta’minlash maqsadida 2011 yil 10 sentyabrda Markaziy bank Boshqaruvining «Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralarni

shakllantirish va undan foydalanish Tartibiga o‘zgartirishlar va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida»gi 26/1-sonli qarori qabul qilindi. Markaziy bank Boshqaruvining ushbu qarori 2011 yil 22 sentyabrda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 632-2-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilib 2011 yilning 2 oktyabrida kuchga kiradi. Markaziy bankning «Aktivlar sifatini tasniflash, tijorat banklari tomonidan ular bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralarni shakllantirish va undan foydalanish Tartibi»ga kiritilgan o‘zgartirishlar va qo‘shimchalarda, jumladan quyidagilar ifodalangan. Markaziy bankda tijorat banki aktivlari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarni qoplash uchun zaxiralanadigan majburiy zaxira depoziti tashkil qilindi hamda ushbu majburiy zaxira depozitiga tijorat banklari o‘z aktivlari bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi shakllantirilgan maxsus zaxiralar summasiga teng miqdordagi mablag‘larni vakillik hisobvaraqlaridan o‘tkazib borish talabi qo‘yildi. Majburiy zaxira depozitiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan mablag‘lar miqdori har oyning 10, 20-sanalari va oy yakuni bo‘yicha shakllantirilgan aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxira summasidan kelib chiqib qayta hisob-kitob qilinadi. Hisob-kitob natijalariga ko‘ra, uch ish kuni mobaynida tijorat banklari maxsus zaxiralar summasiga etmayotgan miqdordagi mablag‘larni majburiy zaxira depozitiga o‘tkazishi yoki tijorat banklarining asoslantirilgan murojaatiga ko‘ra Markaziy bank tomonidan ortiqcha mablag‘lar banklarga qaytariladi. SHuningdek, yangi kiritilgan o‘zgartirishlarga ko‘ra, Markaziy bank tijorat banklari kredit portfelini tahlil qilgan holda, tijorat banklariga qo‘shimcha ravishda aktivlar bo‘yicha ehtimoliy yo‘qotishlarga qarshi zaxiralar shakllantirish yuzasidan ijro etilishi majburiy bo‘lgan ko‘rsatmalar yuborishi mumkin. O‘z navbatida, agar tijorat banklari yuqorida keltirilgan talablariga amal qilmagan taqdirda, Markaziy bank majburiy zaxira depozitiga o‘tkazilishi lozim bo‘lgan mablag‘larni bankning Markaziy bankdagi vakillik hisobvarag‘idan undirib oladi va bankka nisbatan O‘zbekiston Respublikasining «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunining 53-moddasiga muvofiq tegishli chora va sanksiyalarni

qo‘llaydi. Bundan tashqari, yangi kiritilgan o‘zgartirishlar va qo‘shimchalarga ko‘ra, bank tomonidan ajratilayotgan barcha kreditlar bo‘yicha to‘lovlar kredit shartnomasining butun amal qilish muddatiga taqsimlangan holda bo‘lib-bo‘lib to‘lanishi belgilab qo‘yildi. Ushbu qoida banklarda muammoli kreditlarning paydo bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan ogohlantiruvchi belgi sifatida xizmat qiladi.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

O'xshashlar

Kreditlashni tashkil etish asoslari

Iqtisodiy tahlilning nazariy asoslari

Turizmni rivojlantirish rejalarining texnik-iqtisodiy va huquqiy asoslash

Tijоrat banklarini tashkil etish va tugatishning huquqiy asoslari

Iqtisodiy mexanizm va tizimlar