logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Tijorat banklarini tashkil etishning huquqiy va iqtisodiy asoslari

Tijorat banklarini tashkil etishning huquqiy va iqtisodiy asoslari

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

202.5 KB
Ko'chirib olish
Tijorat banklarini tashkil etishning huquqiy va iqtisodiy asoslari Reja: 1. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimi va islohotlari. 2. Tijorat banklari faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari. 3. Banklarni davlat ro’yxatidan o’tkazish va litsenziyalash tartibi. 4. Tijorat banklarini ochish uchun ustav fondining minimal miqdori va uning ahamiyati. 5. Respublikamizda tijorat banklarini tugatishning o’ziga xos xususiyatlari. Tayanch iboralar: Bank mohiyati, bank tizimi, tijorat banki, Markaziy bank, funktsiya, litsenziya, aktiv operatsiyalar, passiv operatsiyalar, resurslar, valyuta operatsiyalari, korrespondent munosabatlar, marketing va menejment. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida bank tizimi va islohotlari. Barcha sohalarda bo’lgani kabi moliya bozorida, shu jumladan, bank sektorida o’tkazilayotgan islohotlarda unda sezilarli siljishlar va o’zgarishlar amalga oshirilmoqda. Bu o’zgarishlar mustaqillik yillarida jahon andozalariga mos keladigan bank tizimini bosqichma bosqich barpo etish bilan hamohang tarzda davom ettirilmoqda. Jahonning ko’plab mamlakatlarini qamrab olgan moliyaviy inqiroz ko’lami kengayotganiga qaramay, O’zbekiston bank tizimi ishonchliligi va barqaror rivojlanayotgani, xorijiy moliyalashtirish manbalariga qaramligi yo’qligi va tashqi inqiroz holatlarining salbiy ta’siriga berilmaslik xususiyatlari bilan ajralib turdi. 2017 yil davomida Markaziy bank tomonidan naqd pul muomalasini tashkil etish borasidagi ishlar «Monetar siyosatning 2017 yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari» hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining bank tizimi faoliyatiga doir farmon va qarorlariga muvofiq amalga oshirib borildi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi «Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to’lash mexanizmini takomillashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida»gi PQ-2753-sonli Qaroriga asosan 2017 yilning fevral oyidan boshlab: - barcha turdagi pensiyalar butun mamlakat hududida hech qanday cheklovlarsiz to’liq hajmda naqd shaklda berilishi; - mamlakatimiz hududlaridagi 58 ta tog’li va olis tumanlardagi byudjet tashkilotlari xodimlariga ish haqi to’lash, ijtimoiy to’lovlar hech qanday cheklovlarsiz to’liq hajmda naqd shaklda amalga oshirilishi; - oliy o’quv yurtlari talabalariga stipendiyalarning kamida 50 foizi naqd shaklda berilishi joriy qilindi. Natijada 2017 yilning birinchi yarmi davomida bank kassalaridan ushbu va boshqa maqsadlarda amalga oshirilgan naqd puldagi to’lovlar hajmi 17,1 trln. so’mni tashkil etdi. Shuningdek, aholidan xorijiy valyutalarning bank valyuta ayirboshlash shoxobchalari orqali bozor mexanizmlari asosida shakllangan almashuv kurslari bo’yicha sotib olinishining joriy qilinishi jismoniy shaxslarning chet el valyutasidagi amaliyotlarining hamda ushbu amaliyotlar bilan bog’liq naqd pul aylanmasining bank sektoriga o’tishini ta’minladi. Jumladan, bank kassalariga tovarlar sotishdan tushgan naqd pullar hajmi 2017 yilning ikkinchi yarim yilligida birinchi yarim yillikdagi ko’rsatkichga nisbatan 2,4 barobarga (7,8 trln. so’mga), pullik xizmat ko’rsatish sohasidan tushumlar 2,4 barobarga (2,4 trln. so’mga), aholi tomonidan bank omonatlariga qo’yilgan naqd pullar hajmi 1,3 barobarga (800 mlrd. so’mga), soliqlar va boshqa majburiy yig’imlardan tushumlar qariyb 4 barobarga (2,5 trln. so’mga) hamda boshqa sohalardan tushumlar 2,9 barobarga (2,4 trln.so’mga) oshgan. Naqd pullarning banklar orqali aylanishi hajmining keskin darajada ko’payishi bilan birga, 2017 yilning oxirgi 2 oyida muomalaga chiqarilgan naqd pullar hajmining bosqichma-bosqich qisqarishiga ham erishildi. Jumladan, 2017 yilning ikkinchi yarim yilligida bank kassalariga 27,7 trln. so’m yoki birinchi yarim yillikka nisbatan 2,3 barobar ko’p naqd pullar kelib tushgan bo’lsa, aynan shu davrda bank kassalaridan amalga oshirilgan naqd puldagi to’lovlar 28,6 trln. so’mni yoki birinchi yarim yillikdagi ko’rsatkichdan 1,7 barobarga ko’p miqdorni tashkil etdi. Buning natijasida iyul-dekabr oylarida muomalaga chiqarilgan naqd pullar hajmi yilning birinchi yarim yilligidagi ko’rsatkichga nisbatan 73 foizga kamayib, 1,5 trln. so’mni tashkil etdi. - aholining bank tizimiga bo’lgan ishonchini mustahkamlash maqsadida, tijorat banklarining valyuta ayirboshlash shoxobchalari orqali aholidan naqd xorijiy valyutani sotib olish uchun tijorat banklari filiallarini etarli miqdorda so’mdagi naqd pullar bilan ta’minlash uchun 3 834,7 mlrd. so’m; ish haqi, pensiya va nafaqa bo’yicha to’lovlarning hamda paxta yig’im-terim mavsumida terimchilarga terilgan paxta hosili uchun hisob-kitoblarni o’z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash uchun 2 172,6 mlrd. so’m miqdoridagi naqd pullar bilan ta’minlanganligi ham o’z ta’sirini ko’rsatdi. Chunki, jahonda davom etayotgan iqtisodiy-moliyaviy inqiroz yillarida ko’plab davlatlar o’z iqtisodiyotiga, ayniqsa, moliya-bank sohasini saqlab qolish maqsadida aynan shu sohaga ulkan mablag’larni yo’naltirishga majbur bo’ldi. Bu, o’z navbatida, bir qator davlatlarda, avvalo, rivojlangan mamlakatlarda katta miqdordagi davlat byudjeti taqchilligi va davlat qarzlarini keltirib chiqardi, moliyaviy nomutanosiblikning yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Bank tizimi - tashkiliy tuzilma sifatida yirik tizim bo’lib – mamlakatning iqtisodiy tizimiga kiradi. Bu shuni bildiradiki, banklarning faoliyati va rivojlanishini moddiy va nomoddiy nematlarni ishlab chiqarish, muomala va itsemol qilish bilan bog’liq holda ko’rib chiqish zarurdir. O’zining amaliy faoliyatida banklar xujvalik hayotini tartibga solish mexanizmi bilan o’zviy ravishda bog’liq. Bank tizimi- bu mamlakat hududida tarixan shakllangan va konkn bilan mustahkamlangan kredit tashkilotlarining faoliyat ko’rsatish shaklidir. Xuddi pul va moliya tizimi kabi bank tizimi o’ziga hos milliy belgilariga egadir. Shu belgilar shu hududning, geografik shartlari ob-xavo aholi milliy tuzilishi, ularni nima bilan mashgulligi, kushnilar bilan munosabati, savdo yo’llari va omillar asosida shakllanadi. Bank tizimi - yagona manoga ega emas. Uni turli tamoyillarni kurish, turli holatlariga qarab guruhlash mumkin. Masalan, ularni tashkiliy tuzilishiga ko’ra intitustional chizma ko’rinishida ko’rib chiqish mumkin. Bundan tashqari bank tizimini bajaradigan funktsiyalari, o’zaro aloqadorligi, mavkei, maxsus yo’nalishi, bajaradigan operatsiyalarga va ularni tanbex etilishiga qarab ham guruhlash mumkin. Mulkchilik shakliga qarab banklar: davlat bankiga, akciyador banklarga, kooperativ, xususiy, mintakaviy, aralash mulkchilikka asoslangan bankka bulinadi. Akciyador banklar akciyador jamiyat kabi ochiq turdagi yoki yopiq turdagi akciyador banklar bo’lishi mumkin. Aktsiyadorlar safiga kirish akciyalarni sotib olish yuli bilan amalga oshiriladi. Xuquqiy va jismoniy shaxslar banklarning akciyalarini sotib olishi va akciyadorlar bo’lishi mumkin. Xususiy banklar - jismoniy shaxsning pul mablag’lari hisobidan tashkil qilingan banklar hisoblanadi. Joylashish belgisiga karab tijorat banklar: xalkaro, respublika, mintakaviy, viloyat banklariga bulinishi mumkin. Bajaradigan operatsiyalariga karab tijorat banklar - universal va maxsus banklarga bulinadi. Universal banklar hilma-hil operatsiyalar bajarish, xar hil xizmatlar amalga oshirish xususiyatiga ega buladi. Maxsus banklar ma’lum yunalishlarga xizmat kursatib, uz faoliyatini shu yunalishlarda yutuklarga, samaradorlikka erishishga bagishlaydi. Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat kursatuvchi banklar, eksport- import operatsiyalarini olib boruvchi banklar, invetsiciya banklari, ipoteka-zamin banklari kirishi mumkin. Banklarni intutitsional tuzilishi bilan bo’yicha guruhlari bir qancha unsurlarni majmuini bevosita va bilvosita bank faoliyati bilan shug’ullanuvchilarni, ularni tuzilishini, vazifalari, funktsiyalari, muhitdagi operatsiyalarini o’zaro aloqadarlikda o’z ichiga oladi (tashkilot va korxonalar). Tashkiliy tuzilish bo’yicha guruhlash ushbu davlatda faoliyat olib boradigan kredit turlari va shakllarini, bunda ishtirok etadigan banklarning turlarini o’z ichiga oladi. To’zilma kredit shakllari va bank ishtiroki belgilariga qarab tuziladi. O’zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizimini tashkil etishga real asos 1991 yil 15 fevralda "Banklar va bankfaoliyati to’g’risidagi" qonuni asosida yuzaga keldi. Bu qonunga asosan davlat boshqaruv organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga aralashmasliklari kerak edi. U faqat Respublika Oliy majlisiga hisobot beradi. O’zbekiston bozor iqtisodiyotiga o’tishning bosqichma - bosqich yo’lini tanlaganligi bois, 1 - bosqichdagi kredit-pul siyosati sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat qilib qo’yildi: . Markaziy bank boshchiligida keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklarni o’zida mujassamlashtirgan ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish, respublika hududida yirik chet el banklarining bo’limlari va vakolatxonalarini ochish uchun qulay sharoit yaratish; . barqaror pul muomalasini ta’minlash; . kredit va naqd pul massasining asossiz o’sishini keskin cheklash; . O’zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur iqtisodiy va tashkiliy shart - sharoitlar, hamda imkoniyatlarini yaratish va boshqalar. Ixtisoslashgan tijorat banklari faoliyatini rivojlantirishda Vazirlar Maxkamasining "Bank tizimini takomillashtirish va pul - kredit munosabatlarini barqarorlashtirish bo’yicha chora -tadbirlari to’g’risida" gi 1994 yil 18 martdagi qarori muhim ahamiyatga ega bo’lib, unda banklarning axborot infratuzulmasini tuzish va xalqaro bank amaliyotining ilg’or usullarini respublika bank amaliyotiga qo’llash orqali bank tizimini takomillashtira borishi bo’yicha yo’l - yo’riqlar belgilab berildi. 1994 yildan boshlab yangi buxgalteriya hisobi tizimini ishlab chiqish va ularni banklarga tadbiq qilish jarayoni boshlandi. 1996 yilda Respublika Prezidentining "Bank auditi tizimini rivojlantirish bo’yicha chora -tadbirlari to’g’risida"gi farmoniga asosan bank tizimida buxgalteriya hisobining xalqaro andozalarini joriy qilish jarayoni yanada takomillashtirildi va jahonning nufuzli auditorlik kompaniyalaridan "Artur Andersen", "Deloyt end tush", "Key Pi Em Ji - (KRMG)", "Ernest end Yang", "Kupers end Laybrand" kabilar etakchi tijorat banklari faoliyatini audit qilishga taklif qilindi. Bank tizimini rivojlantirishning yana bir xususiyatli tomoni shundaki, bank tizimining huquqiy asoslarini mustaxkamlash va zamon talablariga moslashtirish maqsadida "O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risidagi" va "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi qonunlarning yangi loyihasi ishlab chiqildi. 1995 yil 21 dekabrda bank faoliyatining xuquqiy va me’yoriy tartibga solish qoidalarini belgilovchi "O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida" va 1996 yil 25 aprelda "Banklar va bank faoliyati to’g’risida"gi qonunlarning qabul qilinishi bank tizimini jahon andozalariga yaqinlashtirish sohasida mustahkam qonuniy poydevor yaratdi. Bu jarayon O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 24 apreldagi "Xususiy tijorat banklari tashkil qilishni rag’batlantirish chora - tadbirlari to’g’risida"gi Farmonning qabul qilinishi bilan yanada faollashadi. Mazkur Farmonga ko’ra, nizom jamg’armasida jismoniy shaxslarning ulushi 50 foizdan kam bo’lmagan holda tijorat banklarini ochish uchun bir qator imtiyozlar belgilangan edi. Natijada so’nggi yillar ichida xususiy banklarning soni keskin ko’payib, bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun dastlabki ruxsat berilganlari bilan qo’shib hisoblaganda 20 taga etdi. Hozirgi paytda respublikada faoliyat ko’rsatayotgan tijorat banklarining deyarli yarmi xususiy banklar hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Bank tizimini isloh qilish chora - tadbirlari to’g’risida"gi 1999 yil 15 yanvardagi qaroriga asosan bank tizimini barqarorligini safarbar etish, iqtisodiyotni kredit bilan ta’minlashda banklarnig ishtirokini kengaytirish, bank xizmatlari sohasida raqobat muhitini rivojlantirish sohasida vazifalar belgilab berildi. 1991 - 2000 yillar mobaynida yuzaga keltirilgan bank tizimini yanada xalqaro andozalarga yaqinlashtirish maqsadida bank tizimini erkinlashtirsh va isloh qilish chora - tadbirlarining boshlanishi bank tizimi rivojlanishining to’rtinchi bosqichi boshlanganligini ko’rsatadi. Bu bosqich O’zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora -tadbirlari to’g’risidagi" 2000 yil 21 martdagi farmoni va Vazirlar Mahkamasinig "Bank tizimini isloh qilishga doir qo’shimcha chora - tadbirlar to’g’risida"gi 2000 yil 24 martdagi Qarori qabul qilinishi bilan boshlandi. Tijorat banklari faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari. O’zbekiston Respublikasining N 216-I “Banklar va bank faoliyati to’grisida” gi Konuni hamda "O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki to’g’risida"gi Qonun, boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solib boriladi. Ushbu qonunlarda bank tushunchalariga va ularning operatsiyalariga ta’riflar keltirilgan. Unga ko’ra bank - tijorat tashkiloti bo’lib, bank faoliyati deb xisoblanadigan kuyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan yuridik shaxsdir: yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar kabul kilish xamda kabul kilingan mablaglardan tavakkal kilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish; to’lovlarni amalga oshirish. Banklar bevosita ishlab chikarish, savdo va sugo’rta faoliyati bilan shugullanishga xakli emaslar. Banklar uchun quyidagi vakillik hisobvaraqlari ochiladi: a) O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi milliy va chet el valyutasidagi vakillik hisobvaraqlari; b) rezident banklardagi vakillik hisobvaraqlari. Rezident tijorat banklar milliy va chet el valyutasida vakillik hisobvaraqlarini O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Hisob-kitob markazida ochadilar. Yangi tashkil etilayotgan bank ta’sischilari bank ro’yxatga olingunga qadar ta’sis badallarini yig’ish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida yoki boshqa tijorat bankida vaqtinchalik 29801 - "Mijozlar bilan hisob-kitoblar" hisobvarag’ini ochadi. Vaqtinchalik hisobvaraqni ochish uchun vakolatli shaxs ta’sischilar nomidan hisobvaraq ochish to’g’risida ariza taqdim qiladi. Banklarga O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida ro’yxatga olinib, bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun litsenziya berilgandan keyin mazkur Yo’riqnomaning 26 va 28-bandlariga muvofiq vakillik hisobvarag’i ochiladi. Vakillik hisobvarag’i ochilayotganda, vakillik munosabatlari to’g’risida shartnoma tuziladi. Tijorat banki milliy valyutada vakillik hisobvarag’i ochish uchun quyidagilarni taqdim qiladi: a) hisobvaraq ochish to’g’risida ariza; b) soliq to’lovchining identifikatsiya raqami berilganligi to’g’risida guvohnoma nusxasi; v) bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan berilgan litsenziyaning nusxasi; g) statistika organlari tomonidan berilgan Korxona va tashkilotning yagona davlat ro’yxatiga kiritilganligi to’g’risida guvohnoma nusxasi; d) imzolar namunalari va muhr izi qo’yilgan varaqcha. Rezident banklarga chet el valyutasida vakillik hisobvaraqlari chet el valyutasidagi operatsiyalarni amalga oshirish uchun O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining litsenziyasi bo’lgan holdagina boshqa rezident vakolatli banklarda ochiladi. Norezident banklar tomonidan O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida va O’zbekiston Respublikasining vakolatli banklarida vakillik hisobvaraqlarini ochish uchun quyidagilar taqdim qilinadi: a) norezident bankning to’liq nomi va uni ro’yxatdan o’tkazgan davlatdagi yuridik manzili ko’rsatilgan holda hisobvaraq ochish to’g’risida ariza; b) imzolar va muhr izi qo’yilgan varaqcha hamda mazkur davlatning Markaziy (Milliy) banki tomonidan berilgan litsenziyaning legallashtirilgan nusxasi; v) norezident bank tomonidan va u ro’yxatga olingan davlatda jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga va terrorizmni moliyalashtirishga qarshi kurashish sohasidagi xalqaro standartlar qo’llanilishi to’g’risidagi axborot. Bank kuyidagi xollarda o’z faoliyatini to’xtatadi: aktsiyadorlar yigilishining karoriga ko’ra; Markaziy bank litsenziyani chakirib olganida; bankrot deb e’lon kilinganida. Aktsiyadorlarning umumiy yigilishi, bank kengashi va boshkaruvi bankning boshkaruv organlari xisoblanadi. Banklarning barkarorligini ta’minlash xamda omonatchilar va kreditorlarning manfaatlarini ximoya kilish maksadida banklar Markaziy bank tomonidan belgilanadigan iktisodiy normativlarga rioya etishlari shart. Banklar o’z faoliyatlariga doir xisobot va boshka axborotni Markaziy bankka o’z vaktida takdim etishlari shart. Banklar va ularning mijozlari o’rtasidagi munosabatlar shartnomalar asosida amalga oshiriladi. Banklar shartnoma asosida mablaglarni depozitlar, kreditlar shaklida bir- birlaridan jalb etishi va bir-biriga joylashtirishi, tashkil etiladigan xisob-kitob markazlari va vakillik xisobvaraklari orkali xisob-kitoblarni amalga oshirishi xamda litsenziyada nazarda tutilgan boshka o’zaro operatsiyalarni bajarishi mumkin. Banklar o’z mijozlari va vakillarining operatsiyalari, xisobvaraklari xamda jamg’armalariga doir ma’lumotlar sir saklanishiga kafolat beradi. Banklarning bank operatsiyalari bozorini monopoliyalash va bank ishida rakobatni cheklashga karatilgan bitimlarga erishish maksadida o’z ittifoklari, uyushmalari va boshka birlashmalaridan foydalanishi takiklanadi. Banklarning faoliyati konun xujjatlariga muvofik auditorlik tekshirishlarini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan auditorlar tomonidan xar yili tekshirib turilishi lozim. Markaziy bank konun xujjatlariga muvofik banklar faoliyatini nazorat kilib boradi. Banklar O’zbekiston Respublikasida o’z filiallarini, chet el banklari esa o’z vakolatxonalarini Markaziy bankning ruxsati bilan ochishlari mumkin. Bank filiali uni tashkil etgan bank nomidan bank faoliyatini amalga oshiruvchi alohida bo’linmadir. Chet el banki vakolatxonasi bank faoliyatini amalga oshirmagan holda bankning manfaatlarini ko’zlab ish yurituvchi alohida bo’linmadir. Filiallarning rahbarlarini ularni tashkil etgan bankning rahbari Markaziy bank bilan kelishib tayinlaydi. Banklar Markaziy bankning ruxsati bilan chet ellarda o’z sho’’ba banklarini, filiallari va vakolatxonalarini ochishlari, banklar tashkil etishda qatnashishlari mumkin. Banklarda buxgalteriya hisobi yuritish va hisobot qoidalari Markaziy bank tomonidan O’zbekiston Respublikasining qonun hujjatlari va xalqaro standartlarga muvofiq belgilanadi. Buxgalteriya hisobi yuritish va hisobot qoidalari buzilganligi uchun bank rahbarlari qonun hujjatlariga muvofiq javobgar bo’ladilar. Banklarning faoliyati qonun hujjatlariga muvofiq auditorlik tekshirishlarini amalga oshirish uchun litsenziyaga ega bo’lgan auditorlar tomonidan har yili tekshirib turilishi lozim. Audit, xususan, kapitalning etarliligini baholash, ssudalarni tasniflash, ssudalar bo’yicha zararlarni qoplash, tavakkalchilikni va likvidlikni o’lchashni o’z ichiga oladi. Banklar qonun hujjatlariga muvofiq ichki auditorlik dasturlarini ishlab chiqarishlari va amalga oshirishlari ham shart. Markaziy bank qonun hujjatlariga muvofiq banklar faoliyatini nazorat qilib boradi. Markaziy bank tijorat banklaridan axborot berishni talab qilishga va ushbu qonunni bajarish maqsadida boshqa ishlarni amalga oshirishga haqlidir. Banklar faoliyatini tekshirish Markaziy bank tomonidan belgilanadigan tartibda amalga oshiriladi. Banklarni davlat ro’yxatidan o’tkazish va litsenziyalash tartibi. Bank, shu jumladan chet el banki, O’zbekiston Respublikasida o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki tomonidan beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradi. Litsenziyada bank bajaradigan operatsiyalar ro’yxati ko’rsatiladi. Litsenziyasiz amalga oshiriladigan bank faoliyati gayrikonuniy deb xisoblanadi va bunday faoliyat natijasida olingan daromad davlat byudjetiga olib ko’yilishi lozim. Banklar o’z ustavlari asosida faoliyat ko’rsatadilar. Bank ustavida: bankning (to’la va qisqartirilgan) nomi va qaerda joylashganligi (pochta manzili); bank operatsiyalarining ro’yxati; ustav kapitalining miqdori, muassislar ro’yxati va ustav kapitalidagi ulushlarning taqsimoti; bankning boshqaruv organlari, ularni tashkil etish tartibi, ularning vakolatlari hamda vazifalari haqidagi ma’lumotlar; bank auditi tartibi, shu jumladan, buxgalteriya hisobi xalkaro standartlariga muvofiq belgilangan hisobotlar va auditorlik dasturlarining maqsadlari ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Bank ustavida, ushbu moddada belgilangan talablardan tashqari, qonun hujjatlarida nazarda tutilgan ma’lumotlar ham bo’lishi kerak. Bank ustaviga kiritiladigan o’zgartishlar belgilangan tartibda ro’yxatdan o’tkazilishi lozim. Banklar, basharti, konun xujjatlarining talablariga zid kelmasa, o’z faoliyatlarini muvofiklashtirish, o’z a’zolari manfaatlarini ximoya kilish va birgalikdagi dasturlarni amalga oshirish uchun ittifoklar, uyushmalar va boshka birlashmalar tuzishlari mumkin. Banklar Markaziy bankda ro’yxatga olingan paytdan boshlab yuridik shaxs maqomiga ega bo’ladilar. Ro’yxatga olish tartibi va shartlari Markaziy bank tomonidan belgilanadi. Ro’yxatga olish bilan bir vaqtda banklarga bank operatsiyalarini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya topshiriladi. Banklarni ruyxatga olish va ularga litsenziya berish haq evaziga amalga oshiriladi. Banklarning filiallari Markaziy bankda ro’yxatga olinadi va o’z faoliyatlarini ularni tashkil etgan bankka berilgan litsenziya asosida amalga oshiradilar. Litsenziya berishdan oldin Markaziy bank arizachilarga bank tashkil etish sohasidagi faoliyatlarini davom ettirish imkonini beradigan dastlabki ruxsatnomani beradi. Dastlabki ruxsatnomani berish to’g’risidagi qaror ariza va u bilan birga barcha zarur hujjatlar taqdim etilgan kundan boshlab ko’pi bilan uch oy ichida qabul qilinadi va muassislarning moliyaviy imkoniyatlarini hamda obro’sini, bank rag’barligiga taklif etilayotganlarning kasb malakalarini, biznes-rejani, moliyaviy rejani, kapitalning tuzilishini, tegishli bank binolari va uskunalar bilan ta’minlash imkoniyatlarini baholashga asoslanadi. Bankni ro’yxatga olish va unga litsenziya berish uchun muassislar dastlabki ruxsatnoma olingan kundan boshlab uzog’i bilan olti oy muddatda qonun hujjatlarida belgilangan talablarni bajarishlari kerak. Bankni ro’yxatga olish va unga litsenziya berish haqidagi qaror Markaziy bank talablari bajarilgan kundan ko’pi bilan bir oylik muddatda chiqariladi. Markaziy bank quyidagi hollarda bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun berilgan litsenziyani chaqirib olishi mumkin: bank to’lovga qobiliyatsiz bo’lib qolganida, passivlar aktivlardan ko’payib ketganida; litsenziya berishga asos bo’lgan ma’lumotlarning noto’g’riligi aniqlanganda; bank o’z omonatchilari va boshqa kreditorlari oldidagi majburiyatlarini bajarishga qodir bo’lmaganida; hisobot ma’lumotlari muntazam ravishda buzib ko’rsatilganda; qonun hujjatlariga va litsenziya shartlariga zid keladigan bank operatsiyalari amalga oshirilganda; litsenziya berilgan paytdan e’tiboran bank operatsiyalarini amalga oshirish bir yildan ortiq muddatga kechikkanda; monopoliyaga qarshi qoidalar buzilganda; Markaziy bank chet el kapitali ishtirokidagi banklar oldiga qo’shimcha talablar qo’yish, shu jumladan, chet davlatlar banklaridan ular o’zlari joylashgan va ro’yxatga olingan erdagi tekshiruv organi nazorati ostida ekanliklarining tasdiqnomasini talab qilish huquqlariga ega. Chet el banklariga litsenziyalar, basharti, chet davlat banki o’z mamlakatida qaytarib berish sharti bilan pul depozitlari va boshqa boyliklarni qabul qilish huquqiga ega bo’lsagina beriladi. Tijorat banklarini ochish uchun ustav fondining minimal miqdori va uning ahamiyati. Tijorat banklarining barqarorligida ularning ustav kapitali muhim o’rin tutadi. Shakllangan kapital yildan-yilga iqtisodiy normativlarning barcha parametrlarini bajarilishini to’liq ta’minladi, yana shu bilan birga, u o’rnatilgan minimal belgilardan bir necha baravar yuqori bo’lishiga olib keldi. Bugungi kunda bank tizimining moliyaviy barqarorligi va rivojlanish ko’rsatkichlari, xalqaro indiqatorlar asosida tahlil qilinganda, yuqori darajadagi baholarga muvofiq keladi. Jumladan, bank tizimi kapitalining etarlilik darajasi ko’rsatkichi 2015 yil yakuni bo’yicha bank tizimi kapitalining etarlilik darajasi qariyb 23,6 foizni, shuningdeq likvidlik darajasi 64,5 foizni tashkil etdi. Kapital etarlilik ko’rsatkichi umumiy qabul qilingan xalqaro standartlardan 3 marta, bank likvidligi esa 2 marta ko’pdir. 2016 yil davomida aktsiyadorlik-tijorat banklari tomonidan bank ustav kapitalini oshirish maqsadida 401,4 mlrd. so’mlik aktsiyalar investorlar o’rtasida, shundan, 245,7 mlrd. so’mlik aktsiyalar nodavlat sektori o’rtasida joylashtirildi. jadval Tijorat banklarining ustav kapitaliga yo’naltirilgan mablag’lar to’g’risida ma’lumot mlrd.so’m № 1 . 2 . 3 . 4. 5 . 6 . 7 . 8 . 9 . Bank nomi Jami Shu jumladan, yillar bo’yicha 2008 2009 201 0 2011 201 2 2013 2014 2015 2016 AT "Xalq banki" 120, 0 20,0 18,0 26,7 35,3 10,2 226, 0 54,0 54.0 "Sanoatqurilishban k" ATB 130, 1 62,5 2,9 0,0 0,0 30,0 152, 0 157, 0 "Agrobank" ATB 98,8 0,0 30,1 19,9 7,6 0,0 94,1 30,0 50,0 50.0 "Qishloq qurilish bank" ATB 150, 0 14,0 75,0 61,0 0,0 0,0 33,3 25,0 25.0 "Asaka" ATB 147, 1 0,0 147, 1 0,0 0,0 0,0 68,8 "Mikrokreditbank" ATB 72,0 44,8 27,2 0,0 0,0 0,0 40,0 25,0 25.0 «Ipoteka-bank» ATIB 15,0 15,0 0,0 0,0 0,0 0,0 43,2 TIF milliy bank 35,0 75.0 Orient Finans 19,5 Asia Alliance Bank 23,7 J a m i : 733, 0 156, 3 300, 3 107, 6 42,9 40,2 286, 1 414, 8 346, 0 229. 0 Xukumat tomonidan 637, 3 136, 0 224, 9 107, 6 42,9 40,2 286, 1 316, 0 346, 0 229. 0 Xususan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2015 yil 25 martdagi «O’zbekiston Respublikasi Davlat tijorat Xalq bankining kapitallashuv darajasini yanada oshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi PQ-2325-sonli Qarori bilan 2015- 2017 yillar davomida bank ustav kapitalini 185,0 mlrd. so’mga oshirish orqali 385,0 mlrd. so’mga etkazish, shu jumladan, 2016 yilda 54,0 mlrd. so’mga oshirilishi yuzasidan tegishli ishlar amalga oshirildi. O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 16 iyundagi “ Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligi va kapitallashuvi darajasini oshirishga oid qo ’ shimcha chora - tadbirlar to ’ g ’ risida ” PQ -3066- sonli Qaroriga muvofiq O ’ zbekiston Respublikasi Markaziy banki , Moliya vazirligi , Iqtisodiyot vazirligi , Tiklanish va taraqqiyot jamg ’ armasining 2017 yilda Tiklanish va taraqqiyot jamg ’ armasining mablag ’ lari hisobidan ekvivalenti 500 mln . AQSh dollari miqdorida tijorat banklarining ustav kapitallarida davlat ulushini oshirish to’g’risidagi taklifi ma’qullandi. Shunga ko’ra tijorat banklarining ustav kapitallariga yo’naltirilayotgan O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining mablag’lari, ularning ustav kapitallariga mablag’lar tushgan kundagi O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining kursi bo’yicha hisobga olindi. jadval Tijorat banklarining ustav kapitaliga yo’naltirilgan mablag’lar to’g’risida ma’lumot mln. AQSh dollarida. № 1 . 2 . 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Bank nomi 01.06.2017 holatiga ustav Qo’shimcha berilgan kapitali miqdori. ustav kapitali miqdori O’zbekiston Respublikasi TIF milliy banki 452 51 ATB «Asaka»banki 264 70 ATB «Uzsanoatqurilishbank» 266 71 Xalq banki 134 65 ATB «Kishlok kurilish bank» 158 46 ATIB «Ipoteka-bank» 120 60 ATB «Mikrokreditbank» 91 30 ATB «Agrobank» 152 100 ATB «Turonbank» 26 7 Jami 1661 500 O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining ulushini shakllantirish va oshirish hisobiga yo’naltirilayotgan mablag’lar, birinchi navbatda, 2017-2018 yillarda hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish va tadbirkorlik sub’ektlarini moliyaviy qo’llab-quvvatlashning tasdiqlangan manzilli dasturlarini moliyalashtirishga (birgalikda moliyalashtirishga) sarflanishi belgilandi. 2015 y. 2016 y. 2017 y. rasm. Banklarning jami kapitali, mlrd.so’mda. Shu bilan birga, mamlakatimizda bank hisobvaraqlarini masofadan boshqarish tizimining qo’llanish doirasi kengayib, tadbirkorlar o’rtasida keng ommalashib, 2017 yil 1 yanvar holatiga ko’ra, bank hisobvaraqlarini masofadan boshqarish tizimlaridan foydalanuvchilarning jami soni 2016 yilning boshiga nisbatan qariyb 2 barobarga oshib, 2 042 mingtaga etdi. Shu jumladan, «Internet-banking» va «Bank-mijoz» dasturiy majmuasi xizmatlaridan foydalanuvchilar soni 135,6 mingtadan ortgan bo’lsa, «Mobil-banking» va «SMS-banking» xizmatlaridan foydalanuvchilar soni esa 1 906,5 mingtani tashkil etdi (11-diagramma). Tijorat banklarining umumiy kapitali 2017 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, 2016 yilning 1 yanvariga nisbatan 20,2 foizga oshib, qariyb 9,4 trln. so’mni tashkil etdi. 2016 yil davomida aktsiyadorlik-tijorat banklari tomonidan bank ustav kapitalini oshirish maqsadida 401,4 mlrd. so’mlik aktsiyalar investorlar o’rtasida, shundan, 245,7 mlrd. so’mlik aktsiyalar nodavlat sektori o’rtasida joylashtirildi. Xususan, tijorat banklarining muomaladagi qarz qimmatli qog’ozlari hajmi 2017 yil 1 yanvar holatiga 1 054,1 mlrd. so’mni, jumladan, muomaladagi uzoq muddatli obligatsiyalar 216,3 mlrd. so’mni va depozit sertifikatlari miqdori 837,8 mlrd. so’mni tashkil etmoqda. Bank ustaviga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risidagi qaror aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi tomonidan umumiy yig’ilishda ishtirok etuvchi ovozga ega aktsiyalar egalari bo’lgan aktsiyadorlarning ko’pchilik to’rtdan uch qismi ovoz bergan xolda qabul qilinadi. Ovoz berish "bitta aktsiya - bir ovoz" tamoyili bo’yicha amalga oshiriladi. Ustavga kiritiladigan o’zgartirish va qo’shimchalarni ro’yxatdan o’tkazish uchun bank aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi tegishli qaror qabul qilgan kundan boshlab bir oy mobaynida Markaziy bankning Tijorat banklariga litsenziyalar berish va ular faoliyatini tartibga solish departamentiga quyidagi xujjatlarni uch nusxada taqdim etadi: - Bank kengashi raisi imzolagan bank ustaviga kiritiladigan o’zgartirish va qo’shimchalarni ro’yxatga olish to’g’risidagi iltimosnoma (davlat yagona muassisi xisoblangan banklar iltimosnomasini Boshqaruv raisi imzolaydi); - ustavga o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida qaror qabul qilingan bank aktsiyadorlari umumiy yig’ilishining baennomasi; - Bank kengashi raisi imzolagan bank ustaviga kiritiladigan o’zgartirish va qo’shimchalar matni. Bank ustaviga kiritiladigan o’zgartirish va qo’shimchalar xajmi katta bo’lib, ular ustav bilan ishlashni murakkablashtirgan eki boshqa xollarda Markaziy bank ushbu bankdan mazkur Nizomning 1.5-bandida ko’rsatilgan xujjatlarga qo’shimcha ravishda ustavning yangi taxririni (uch nusxada) taqdim etishni talab qilish xuquqiga ega. Bank ustaviga kiritiladigan o’zgartirish va qo’shimchalar ular Markaziy bankda ro’yxatga olingan sanadan boshlab kuchga kiradi. Bank ustaviga kiritilgan o’zgartirish va qo’shimchalar ro’yxatdan o’tkazilgach uning ajralmas qismi xisoblanadi. Mablag’larni jalb qilishda banklarning imkoniyatlari Respublika Markaziy Banki tomonidan boshqariladi va xozirgi kunda banklarning xususiy kapitallarining xajmi xamda ularning tashkiliy -xuquqiy shakllaridan kelib chiqqan xolda banklarning imkoniyatlari aniqlanadi: - tijorat banklari uchun jalb qilingan mablag’lar xajmi banklarning xususiy kapitalidan 25 martadan oshmasligi lozim; - epiq turdagi aktsiyadorlik jamiyati ko’rinishida barpo etilgan banklar uchun – 20 barobardan ortmasligi lozim; - ochiq turdagi aktsioner jamiyati ko’rinishda barpo etilgan banklar uchun 10 barobardan ortmasligi lozim. Banklarning kapitallashuv darajasini oshirishda ham muayyan ishlar amalga oshirildi. Jumladan, tijorat banklari ustav kapitallarining eng kam miqdorini 2011 yilning 1 yanvaridan barcha yangi ochilayotgan tijorat banklari uchun 10 mln. evro ekvivalentiga, yangi ochilayotgan xususiy tijorat banklari uchun esa 5 mln. evro ekvivalentiga etkazish tartibi belgilandi. Faoliyat yuritayotgan banklar uchun esa ustav kapitali miqdori ularning riskka tortilgan aktivlarga nisbatan 10 foizdan kam bo’lmasligi kerak. Respublikamizda tijorat banklarini tugatishning o’ziga xos xususiyatlari. Jahon banklari ish faoliyatida axborotlarni sotish va moliyaviy maslaxatlar kabi xizmatlar ham keng o’rin olgan. Bizning oldimizda turgan masalalardan biri ham bu sohani o’rganishdir. Yangi iqtisodiy sharoit o’z navbatida tijorat banklarining rivojlanishini ular ko’rsatayotgan xizmatlarga va bu xizmatlarning kay darajada tashkil qilinganligi bo’ladi. Chunki ishlab chiqarishdagi kabi bank sohasida ham raqobat ertami- kechmi o’z ishini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barqaror va samarali ishlovchi bank tizimini yaratish mutsaqillikning birinchi kunlaridan O’zbekistonda yuritilayotgan iqtisodiy siyosatning eng muhim yo’nalishlaridan biri bo’ldi. “O’zbekistonning moliyaga doir yordamchi tarmoqlarini, mamlakatning bank tizimini takomillashtirish biz uchun birinchi navbatdagi vazifadir”, - deb etirof etilgan edi, chunki Mutsaqillik elon qilingunicha mamlakatda mutsaqil bank tizimi mavjud emas va mavjud bank muassasalari sobiq Ittifok bank tizimining tarkibiy qismi hisoblanardi. Jahon bank tizimida ro’y berayotgan tub o’zgarishlar, MDX mamlakatlari bank tizimiga ham tobora ko’proq ta’sir ko’rsatayotir. Xo’sh, gap qaysi o’zgarishlar to’g’risida bormoqda? Birinchidan, bu o’zgarishlar to’lovlarning yangi integratsiya vositalarini yuqori sur’atlar bilan shakllantiradigan bank operatsiyalarini kompyuterlashtirshning texnologik inqilobi bilan bogliq. Bu jarayonlar talaygina moliyaviy xarajatlar talab qiladi, bank ishi qimmatlashadi, birok uning samaradorligi va uning tezkorligi oshadi, bu esa xarajatlar o’sishini qoplaydi. Ikkinchidan, bank ishida o’sib borayotgan raqobat banklarning ko’shilib ketishiga olib keladi, bu esa sarmoyalar bozorida va iqtisodning investitsiyalar sohasida yangi sharoitlarni vujudga keltiradi. O’zbekistonning bank tizimi unga kam quvvatli talay banklar kirganligi sababli, yaqin vaqt ichida bu ta’moyilning ta’sirini boshdan kechiradi. Bu xodisaga respublika bank xizmati bozorida anchagina raqobatbardosh va samarali bo’lgan chet el banklarining paydo bo’lishi ham yordam beradi. Uchinchidan, bu an’anaviy bank xizmatlari bozoriga tobora shaxdam odimlar bilan kirib kelayotgan bankdan tashqari tuzilmalar bilan raqobatning kuchayishi. Jumladan, aholiga kredit kartochkalari bilan xizmat ko’rsatish sohasida turli hildagi tijorat to’zilmalari faoliyat ko’rsata boshlaydilar. To’rtinchidan, bank ishlariga bu xizmatlarning ko’p sonli ist’emolchilari ta’siri ortadi. Ist’emolchi operatsiyalarining tezligi va sifati, hisob-kitoblarning qo’layligi, mijozlarning ehtiyojlariga o’tkazish-e’tibor qaratilishiga nisbatan banklarga tobora qattiq talablar boshlaydi. Bank tizimi hozir xal qilinishi qiyin bo’lgan dilemmaning keskinlashuvi sharoitida turibdi. qo’yilmalarni jalb qilishda banklar ekspansiyasi va omonatchilarni zararlardan kafolatlash o’rtasida asosiy muvozanatsizlik mavjud. Kafolatlar moliya intsi-tutlariga qo’shimcha qo’yilmalarni jalb qilish imkonini beradi. qo’yilmalar faoliyatining omonatchilar tomonidan boshqarilmasligi esa, banklarga bu qo’yilmalardan foydalanishda keng imkon yaratib beradi. Bu ikki omilning o’zaro uygunligi kreditlash xajmlarining usishi uchun sharoit yaratadi. Biroq bu boshqarilmaslik kuchayishi bilan xavf-xatar va kompensatsiya o’rtasidagi muvozanatsizlik ortadi. Shuning uchun ham bank tizimini rivojlantirish va boshqarishga nisbatan samarali siyosat olib borish zarur. Bank quyidagi hollarda o’z faoliyatini to’xtatadi: ■ aktsiyadorlar yig’ilishining qaroriga ko’ra; ■ Markaziy bank litsenziyani chaqirib olganida; ■ bankrot deb e’lon qilinganida. O’z faoliyatini to’xtatgan bank Markaziy bank tomonidan banklarni davlat ro’yxatiga olish daftaridan chiqariladi. Bankning faoliyati to’xtatilganligi haqidagi xabar matbuotda e’lon qilinadi. Bank faoliyatini to’xtatish va uni tugatish tartibi qonun hujjatlari bilan belgilanadi. Banklarning barqarorligini ta’minlash hamda omonatchilar va kreditorlarning manfaatlarini himoya qilish maqsadida banklar Markaziy bank tomonidan belgilanadigan iqtisodiy normativlarga rioya etishlari shart. Banklar o’z kapitali va likvid resurslarini etarli darajada saqlab turishlari, aktivlarni tasniflash asosida shubhali va harakatsiz aktivlarga qarshi zahiralarni tashkil etishlari shart, shuningdek, zarar ko’rish xavfini kamaytirish maqsadida o’z aktivlari diversifikatsiyalanishini ta’minlashlari lozim. Banklar: ■ amalga oshirilgan investitsiyalarning turlari yoki shakllariga; ■ ko’chmas mulk va boshqa mol-mulk sotib olish hamda unga egalik qilishga; ■ boshqa yuridik shaxslarning ustav fondlarida qatnashishga doir shartlarga rioya etishlari lozim. Banklar: ■ kapitalni taqsimlash natijasida o ’ z kapitali talab qilinadigan eng kam miqdordan ham kamayib ketadigan bo ’ lsa , kapitalni taqsimlashga ; ■ aktsiyalar shaklidagi o’z qimmatli qog’ozlari bilan kafolatlangan kredit berishga; ■ oldindan Markaziy bankning roziligini olmay turib, o’z aktsiyalarini sotib olishga haqli emaslar. Normativlar va ularni hisob-kitob qilish uslubiga bo’lajak o’zgartishlar amalga kiritilishidan kamida bir oy oldin Markaziy bank tomonidan rasman e’lon qilinadi. Ustav kapitalining eng kam miqdori o’zgartirilishi to’g’risida Markaziy bank bunday o’zgartish amalga kiritilishidan kamida uch oy oldin rasman xabar beradi. Banklar O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksida ko’zda tutilgan tartibda bank qonunchiligida belgilangan xususiyatlarni hisobga olgan holda tugatiladi. Tugatish jarayonining maqsadi bank omonatchilari va kreditorlari talablarini tezlik bilan qondirishdan iborat. Bank ixtiyoriy yoki majburiy ravishda tugatilishi mumkin (Markaziy bank tomonidan bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun berilgan litsenziya chaqirib olinganida). Banklarni tugatish uchun quyidagilar asos bo’ladi: a) bank operatsiyalarini amalga oshirish litsenziyasi Markaziy bank tomonidan chaqirib olinishi; b) Markaziy bank roziligi mavjud bo’lgan holda aktsiyadorlar yoki muassislar (ishtirokchilar) umumiy yig’ilishining bankni ixtiyoriy ravishda tugatish to’g’risidagi qarori; Bank Markaziy bank tomonidan tugatilganda bank faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziya, shuningdek, ayrim operatsiyalarni bajarish uchun berilgan litsenziyalar (agar bunday litsenziyalar mavjud bo’lsa) chaqirib olinadi. Bankni tugatish jarayoni Markaziy bank Boshqaruvining litsenziyalarni qaytarib olish to’g’risidagi qarori chiqqan kundan boshlangan deb hisoblanadi. Markaziy bank Boshqaruvining litsenziyalarni qaytarib olish to’g’risidagi qarori u qabo’l qilingan vaqtdan boshlab kuchga kiradi. qaror u qabo’l qilingan kuni bank rahbariyatiga (mazkur qarorni olganligiga to’g’risida) imzo qo’ydirilgan holda topshiriladi. Bankni tugatish to’g’risida qaror qabo’l qilingandan keyin, Markaziy bank Banklarni ro’yxatga olish Davlat kitobiga bankda tugatish jarayoni ketayotganligi to’g’risidagi yozuvni kiritadi. Tugatilayotgan bankning Markaziy bank majburiy zahiralar hisobvarag’ida hisobda turgan mablag’lari tugatuvchi tomonidan bankni tugatish jarayoni boshlanganligi to’g’risidagi tasdiqnoma taqdim etilganidan so’ng uch kunlik muddatda tugatilayotgan bank joylashgan Markaziy bank hududiy Bosh boshqarmasi ho’zuridagi Hisob-kitob-kassa markazida ochiladigan bankning tugatish hisobvarag’iga qaytariladi. Bankni tugatish jarayoni quyidagi bosqichlardan iborat: • moddiy nazorat va inventarlash; • aktivlarni tekshirish; • aktivlarni baholash va sotish; • sotuvdan tushgan tushumlarni joylashtirish; • tugatish jarayonini yakunlash. Ixtiyoriy tugatish. Bankni ixtiyoriy ravishda tugatish kreditorlar va omonatchilar oldida majburiyatlar bajarilishini ta’minlash imkoniyatiga ega bo’lgan bank aktsiyadorlari umumiy yig’ilishi (ishtirokchilari) tomonidan bankni ixtiyoriy ravishda tugatish to’g’risida qaror qabo’l qilingan holda amalga oshirilishi mumkin. Bankni ixtiyoriy ravishda tugatish quyidagi tadbirlarni o’z ichiga oladi: Bank aktsiyadorlar yoki muassislar (ishtirokchilar) umumiy yig’ilishi qaroriga asosan bankni ixtiyoriy ravishda tugatishga ruxsat berish to’g’risidagi iltimosnoma bilan Markaziy bankka murojaat qilishi lozim. Bankni ixtiyoriy ravishda tugatishga ruxsat berish to’g’risidagi iltimosnoma aktsiyadorlar yoki muassislar (ishtirokchilar) umumiy yig’ilishi vakolat bergan shaxs tomonidan imzolangan bo’lishi zarur. Bankni ixtiyoriy ravishda tugatish to’g’risidagi iltimosnoma bilan birga Markaziy bankka quyidagi hujjatlar taqdim etilishi kerak: ■ aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi tomonidan bankni tugatish to’g’risidagi tugatish sabablari ko’rsatilib qabo’l qilgan qarori; ■ bankni ixtiyoriy ravishda tugatish to’g’risidagi iltimosnoma bilan Markaziy bankka murojat qilingan vaqtdagi balans hisoboti; ■ tugatish komissiyasi a’zolari ro’yxati; ■ aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi tasdiqlagan tugatish rejasi. Markaziy bank iltimosnoma qabo’l qilingan kundan boshlab bir oy davomida bankni ixtiyoriy ravishda tugatishga rozilik berish to’g’risida qaror qabo’l qiladi. Markaziy bank ushbu iltimosnomaga rozi bo’lmasa bank rahbarlari va aktsiyadorlariga bankni ixtiyoriy ravishda tugatishga rozilik bermasligi to’g’risida asoslangan qarorni etkazadi. Markaziy bank zarur hollarda tugatish rejasi va jadvalini ko’rib chiqish yoki boshqa hujjatlar va ma’lumotlarni talab qilishi mumkin. Likvidator Markaziy bankning tugatish to’g’risidagi roziligi olingandan keyin, kreditorlar o’z talablarini bildirishi mumkin bo’lgan manzilni ko’rsatgan holda ushbu ma’lumotni kamida ikki respublika gazetasida e’lon qilishi lozim. Talab qilinayotgan barcha choralar bajarilgach tugatish komissiyasi aktsiyadorlar umumiy yig’ilishi tasdiqlaganidan so’ng 7 kun ichida Markaziy bankka hisobot va tugatish balansini taqdim etishi lozim. Majburiy tugatish. Bankni majburiy tarzda tugatish Markaziy bankning bank faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyasini chaqirib olish to’g’risidagi qaroriga asosan amalga oshiriladi. Markaziy bankning litsenziyani qaytarib olish to’g’risidagi qaroriga asosan bankni majburiy ravishda tugatish quyidagi asoslarga ko’ra amalga oshiriladi: a) passivlarning aktivlardan oshib ketishi tufayli bankning to’lovga layoqatsiz bo’lib qolishi; b) litsenziya berilishiga asos bo’lgan ma’lumotlarning noto’g’ri ekanligi aniqlanishi; v) bank o’z omonatchilari yoki boshqa kreditorlari oldidagi majburiyatlarni bajarishga layoqatsizligi; g) hisobot ma’lumotlarining muntazam ravishda bo’zib ko’rsatilishi; d) qonunchilikka hamda omonatchilar va kreditorlar manfaatlariga real xavf soluvchi litsenziya shartlariga zid bo’lgan bank operatsiyalarining amalga oshirilishi; e) litsenziya berilgan vaqtdan boshlab bir yildan ortiq muddatda bank operatsiyalarini bajarishni kechiktirish; j) monopoliyaga qarshi qoidalarning bo’zilishi; z) O’zbekiston Respublikasi xududida sho’’ba bankni tashkil etgan xorijiy davlat banki litsenziyasining qaytarib olinishi. Mazkur hujjat maqsadlarida bank tomonidan yo’l qo’yilgan omonatchilar va kreditorlar manfaatlariga real xavf soluvchi tartibbo’zarliklarga quyidagilar kiradi: a) amaldagi qonunchilik va Markaziy bank me’yoriy hujjatlarining bo’zilishi; b) xavfli yoki nosog’lom bank faoliyatining yuritilishi; v) bankning Markaziy bank ko’rsatmalarini atayin va o’zoq muddat bajarmasligi; g) bank tomonidan hujjatlar yoki yozishmalarning Markaziy bank inspektorlaridan yashirilishi yoki bank nazorati xizmatiga talab etilgan hujjatlarni taqdim etishdan bosh tortilishi. Quyidagi hollarda bank faoliyati omonatchilar va kreditorlar manfaatlariga real xavf soladi deb tan olinadi: ■ bank kapitalining etarlilik koeffitsienti darajasi Markaziy bank belgilagan ushbu iqtisodiy me’yorning 75 foizidan kam bo’lishi; ■bank ketma-ket keluvchi har uch chorakda bank regulyativ kapitalining 10 foizidan yoki vaqtdan qat’iy nazar regulyativ kapitalning 50 foizidan ortiq miqdorda potentsial zarar ko’rishi yoki ko’rishi mumkin ekanligi; ■ omonatchilar va kreditorlarning bankka ishonib topshirgan mablag’lari butligiga real xavf soluvchi boshqa hollar. Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Kredit iqtisodiy kategoriyasi va kreditlashni tashkil etishning iqtisodiy va huquqiy asoslari
Tijоrat banklarini tashkil etish va tugatishning huquqiy asoslari
Moliyaviy nazoratni tashkil etishning nazariy va huquqiy asoslari
Tijorat banklarining tashkiliy huquqiy asoslari
Mеhnatni tashkil etishning хususiyatlari