O'zbekiston respublikasi bojxona tizimi boshqaruvini amalga oshirishda axborot texnologiyalarini qo'llanishi - Iqtisodiyot - Referatlar

O'zbekiston respublikasi bojxona tizimi boshqaruvini amalga oshirishda axborot texnologiyalarini qo'llanishi

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

142 KB

Ko'chirib olish

O`zbekiston respublikasi bojxona tizimi boshqaruvini amalga oshirishda axborot texnologiyalarini qo`llanishi Reja: 1. Bojxona tizimida qo`llanilayotgan zamonaviy axborot texnologiyalarini turlari 2. Bojxona tizimini modernizatsiyalashda axborot texnologiyalarning o`rni 3. Bojxona tizimida elektron raqamli imzo va elektron deklaratsiyalashni rivojlantirish .

Bojxona tizimida qo`llanilayotgan zamonaviy axborot texnologiyalarini turlari Bojxona tizimidagi zamonaviy axborot texnologiyalarining samarali qo`llanib borishi birinchi navbatda O`zbekistonni Butunjahon global tarmoqqa 1994 yilda ulanishi bilan bog`liq bo`ldi. Respublikamizda Internetning rivojlanish tarixi aynan shu paytga borib taqaladi. Oxirgi yillarda bu jarayon yanada jadal sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Mamlakatda telekommunikatsiyalarni rivojlantirish, yangi texnologiyalarni joriy qilish, xalqaro axborot makoniga kirishga intilish tendensiyalari kuzatilmoqda. Zamonaviy axborot texnologiyalarini bojxona tizimda samarali qo`llanilishi bojxona maskanlaridan o`tiladigan barcha tovar va xizmatlarning soni, hajmi, turi, vaqti va xokazolarni qisqa vaqt ichida bojxona boshqarmalariga, ularda DBQga yuqori tezlikda uzatishni ta’minlaydi va shu ma’lumotlar asosida qanchadan - qancha tovarlar kirib kelinishi va chiqib ketilishi, hamda konunbuzarliklarning soni ortgan yoki kamaygani xaqidagi ma’lumotlar asosida hisobotlar tahlil qilinadi va shu borada bu jarayonlarni o`tishini yuqori darajada tashkil qilish uchun yangi chora - tadbirlar ishlab chiqiladi. Bularni qatoriga internet orqali ma’lumotlarni uzatish, elektron pochtalardan foydalanish, elektron deklaratsiyalash va boshqalar kiradi. Misol uchun elektron deklaratsiyalash deklarantning bojxona inspektori bilan bevosita muloqot qilish zaruratini bartaraf etadi. TIF ishtirokchisi bojxona postidan yuzlab chaqirim olisda kompyuter oldida o`tirib, axborotni ishlash tarmog`iga ulanib, bojxona deklaratsiyasini to`ldirishi, unga elektron raqamli imzo qo`yishi, boshqa zarur ma’lumotlarni kiritishi va barcha axborotni o`z xabari sifatida hududiy bojxona boshqarmasiga yuborishi mumkin. Raqamli imzoning mavjudligi ushbu ma’lumotlar yuridik kuchga egaligini bildiradi. Bojxona inspektori deklarantdan elektron deklaratsiyani olgach, bojxona yuk deklaratsiya (BYUD) da keltirilgan ma’lumotlarni tekshiradi va tovarni chiqarish yoki bojxona nazoratining qo`shimcha choralarini qo`llash to`g`risida tegishli qaror qabul qiladi. Bojxona xodimida qo`shimcha savollar tug`ilishi mumkin. Balki deklarant elektron deklaratsiyaga kiritilgan axborotni aniqlashtirishi, tuzatish kiritishiga to`g`ri kelar. Bunday hollarda ular real vaqt tartibida elektron xabarlarni ayirbosh qiladilar. Bu yerda ta’kidlab o`tish lozimki, elektron deklaratsiyalashni joriy etish vazifalaridan biri TIFning qonunga rioya qiluvchi ishtirokchilari uchun bojxonada rasmiylashtirishni qisqa

va imkoni boricha qulay jarayonga aylantirishdir. Shu bilan bir vaqtda noinsof deklarantlar va o`zining qonunga itoatkorligini namoyish qila olmaydiganlar uchun bojxona nazoratining qo`shimcha choralarini qo`llash nazarda tutiladi. Jahon amaliyotining ko`rsatishicha, xatarlarni boshqarish tizimi bilan bog`langan, to`g`ri tuzilgan elektron deklaratsiyalash to`lovlar to`planishini oshiradi hamda deklarantlar va bojxona organlarining xodimlari yo`l qo`yadigan tartib-qoida buzilishlarini kamaytiradi. Chetdan qaraganda, elektron deklaratsiyalash natijasida nazoratning to`laligi kamaygandek ko`rinadi, biroq haqiqiy vaziyat mumkin qadar to`la nazorat qilinadigan bo`ladi. Shubhasiz, amalda axborot texnologiyalarini keng qo`llanishga yangi me’yoriy- huquqiy hujjatlar yordam beradi. Bu narsa o`sha bojxona yuk deklaratsiyasi misolida aniq namoyon bo`ladi. U deklarantning bojxona organlari bilan munosabatlarini belgilabgina qolmay, tovarlar qonuniyligi to`g`risida dalolat beruvchi hujjat bo`lib xizmat qiladi. Nazorat qiluvchi organlar yagona tizimning ma’lumotlar bazasiga qarab, uning haqiqiyligiga ishonch hosil qilishlari mumkin. Shu tariqa, turli davlat tuzilmalari o`rtasida axborot ayirboshlashni kengaytirish - boshqaruv va nazorat samaradorligini oshirishning eng muhim dastaklaridan biridir. Turli idoralarning axborot tizimlari texnologiya jihatidan o`zgacha bo`lib ma’lumotlarning hammasini qamrab oladigan standartlashtirishni o`tkazishga mutlaqo ehtiyoj yo`q. Har bir davlat organining me’yoriy bazasi o`z qonunlariga muvofiq rivojlanadi, ularning o`zgarish, yangilanish sur’atlari ham bir xil emas . Davlat tuzilmalarining jamiyat oldidagi xususiy ma’lumotlarni oshkor qilmaslik majburiyati mavjudligini unutmaslik kerak, undan foydalanish qat’iy cheklab qo`yiladi. TSOYAEATda bo`lgani kabi ayirboshlash formatini tartibga solib, ikki tomonlama axborot ayirboshlashni qo`llab-quvvatlash, chamasi, mantiqiy ish bo`ladi. Bojxona organlari boshqa idoralardan olgan axborot, shu jumladan xatarlarni tahlil qilish va boshqarish tizimida ham to`planadi, tizimlarga ajratiladi va foydalaniladi. DBQ bojxona texnologiyalarini avtomatlashtirish departamenti bu axborotni olish, saqlash, izlash va undan foydalanishni algoritmga solish bilan

shug`ullana boshladi. Elektron deklaratsiyalash texnologiyasi va taomil qoidalarini puxta ishlab chiqilib amaliyotga joriy etildi. Axborot texnologiyalarini joriy etish yo`lida obyektiv qiyinchiliklar, joylarda bilib-bilmay foydalanishlar uchraydi, albatta. Umuman O`zbekistonda axborot texnologiyalari boshqa mamlakatlardagiga o`xshab rivojlanmoqda, lekin o`ziga xos jihatlari ham bor. Mamlakatimizdagi ayrim nazorat qiluvchi tuzilmalarning vazifasini avvalgidek biznes uchun imkoniyatlarni so`zsiz cheklab qo`yish, biznes uchun noqulay sharoitlar yaratishdan iborat, deb tushunishadi. Tartibga soluvchi organlarning vazifasini bunday tasavvur qilish aslida davlat manfaatlariga ziddir. Soliq va boj to`lovlari barqaror hamda bir me’yorida tushishi uchun biznesga qulay shart-sharoitlar yaratib berilishi zarur. Buning uchun ma’lum qat’iyat lozim. Elektron deklaratsiyalashning joriy etilishi barcha bo`g`inlarning rahbarlari uchun uni namoyish qilishga ajoyib imkoniyat bo`ldi. Jahon amaliyoti agar biznesga ortiqcha to`sqinliklar qilinmasa, u doimo davlat xazinasini to`ldiraveradi, degan fikrni tasdiqlamoqda. O`zbekiston Respublikasi hukumati mamlakat taraqqiyotini axborot texnologiyalarining rivojlanishi bilan uzviy bog`liqlikda ko`radi. Mamlakat Prezidenti Islom Karimov 2014 yilning yanvarida investitsiya va islohotlar bo`yicha Mahkamalararo muvofiqlashtirish kengashi majlisida umumiqtisodiy vazifalarni amalga oshirishda diqqat markazida telekommunikatsiyalar tizimini ilg`or rivojlantirish bo`yicha dasturlarni amalga oshirish lozimligi bo`lishi va hozirgi bosqichda Internet va boshqa global axborot tizimlari va texnologiyalariga keng ulanish imkoniyatiga ega bo`lgan milliy axborot tizimini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidladi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining O`zbekiston Respublikasi 2015 yil 18 noyabrdagi ―Elektron xukumat to`g`risida‖gi Qonuni, 2015 yil 22 maydagi ―2016-2018 yillar davrida O`zbekiston Respublikasida elektorn tijoratni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to`g`risida‖gi Qonuni va ushbu farmonni bajarilishi yuzasidan Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 8-sentabrdagi 259-sonli qaroriga muvofiq, Internet

xalqaro axborot tizimlariga keng ulanishni ta’minlash bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida»gi qarori asosida xozirda bu soxaga katta e’tibor berilmokda. Hozirgi kunda Milliy axborot uzatish tarmog`i (MAUT) asosida respublika vazirlik va mahkamalari, korxona va tashkilotlarining tarmoq va tizimlarini birlashtirish orqali yagona axborot makoni shakllantirilmoqda. Axborotlashtirish muammolarini hal qilishda vazirlik va mahkamalarning hatti-harakatlarini muvofiqlashtirish axborotlashtirish Konsepsiyasini amalga oshirish bo`yicha Mahkamalararo komissiya tomonidan amalga oshirilmoqda. 1994 yildan boshlab muntazam o`tkazib kelinayotgan komissiya majlislarida yangi axborot texnologiyalarini joriy qilish masalalari ko`rib chiqilmoqda va sohaning rivojlanishiga xizmat qiluvchi qarorlar qabul qilinmoqda. Bu yo`nalishda eng so`nggi jahon yutuqlarining keng qo`llanishi O`zbekistonning asosiy maqsadlariga erishish - bozor iqtisodiyotiga o`tish va global iqtisodiyotga to`liq integratsiyalashuvga xizmat qiladi. Respublikada elektron biznes ham muvaffaqiyat bilan rivojlana boshladi. Tijorat, bank faoliyati va tadbirkorlik sohalariga internet-texnologiyalarni joriy qilish boshlandi. «Maroqanda» ko`p funksional axborot markazi (KAM) faoliyati bundan dalolat beradi. U O`zbekiston Respublikasi tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi huzurida tuzilgan bo`lib, respublika tadbirkorlarining tovar va xizmatlarga ega bo`lishi, ularni internet-texnologiyalar asosida turli xil ishbilarmonlik axborotlari bilan ta’minlashga yo`naltirilgan. Ko`p tarmoqli «Maroqanda» tarmog`i 25 mingdan ortiq xo`jalik subyektlari tovar va xizmatlar bozori konyunkturasi, shuningdek, hamkorlik munosabatlari o`rnatish istagida bo`lgan 2 mingdan ortiq xorijiy kompaniyalar haqidagi ma’lumotlar to`plamiga ega. Tovar va xizmatlar talab va taklifi, mini-texnologiya va asbob-uskunalar, ijara va sotish uchun noturar-joy binolari va o`rnatilmagan asbob-uskunalar, innovatsion va investitsion loyihalar, ko`rgazma va yarmarkalar bo`yicha axborot, huquqiy- me’yoriy hujjatlar, turli xil ma’lumotnomalar bo`yicha va boshqa ko`plab ma’lumotlar taklif etiladi.

KAM ishi davomida «Maroqanda» axborot tizimiga 67 mingta murojaat qayd etilgan bo`lib, ko`p sonli foydalanuvchilar biznes uchun o`zlariga hamkorlar topdilar va yirik summali bitimlar imzoladilar. Hozirgi kunda asosiy vazifa KAM faoliyatini kengaytirish bo`yicha ishlarni kuchaytirish, tadbirkorlik subyektlari uchun xorijiy tovar bozorlariga yo`l ochish, axborot va kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish yordamida chet ellik ishbilarmonlarga O`zbekistonlik hamkorlar izlab topishga ko`maklashish hisoblanadi. Internet-texnologiyalardan bank faoliyatida ham muvaffaqiyatli foydalanilmoqda. Xususan, zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari «Biznes-bank» amaliyotida qo`llanmoqda. Bank o`z mijozlariga internet- texnologiyalar asosida dasturiy mahsulotlarni taklif etmoqda. Xususan, «Business- Bank on-line» yordamida global tarmoqqa ulanish imkoniyatiga ega bo`lgan mijoz o`zining hisob raqami haqida barcha ma’lumotlarni masofadan turib olish imkoniyatiga ega. Barcha operatsiyalarni global elektron tarmoqqa ulangan istalgan kompyuterdan kunning istalgan paytida amalga oshirish mumkin. «Bank- mijoz» va «Telebank 24x7» kabi avvalroq joriy qilingan boshqa telekommunikatsiya texnologiyalari ham amal qilib kelmoqda. «Axborot-reyting» kompaniyasi axborot texnologiyalaridan foydalangan holda mamlakatdagi tijorat banklari va korxonalarning moliyaviy-iqtisodiy holati reytingini muntazam baholab kelmoqda. Mijozlarga reyting natijalarini Internet orqali onlayn rejimida ko`rib chiqish imkoniyati taqdim etilmoqda. Hozirgi paytda MMDS texnologiyasidan foydalanib, «Kamalak TV» televideniyesi kanallari orqali Internetga simsiz ulanishni tashkil qilish masalasi ustida ishlar olib borilmoqda. Bu maqsadda «Kamalak» televizion tarmog`ining uzatkichlari va «UzPAK» tarmog`ining Internetga ulanish qurilmasidan foydalanish nazarda tutilmoqda. Qo`llanuvchi texnologiyalar foydalanuvchilarning Internetga ulanish imkoniyatlarini yanada oshirishni ta’minlaydi. Ular bir qator afzalliklarga ega bo`lib, misol tariqasida Internetga ulanish tezligini oshirish, yuqori sifatli xizmat ko`rsatishni tashkil etishni ko`rsatish mumkin.

Foydalanuvchilar o`rnatilgan maxsus televizion tyunerlar orqali shaxsiy kompyuterlarni Internetga ulanish uchun imkoniyatga ega bo`ladilar. O`zbekiston Respublikasi Prezidenti o`z chiqishlarida bir necha bor mamlakatimizda Internetni keng joriy qilish zarurati, ta’lim tizimi, biznes, ish yuritish va boshqa faoliyat sohalarida yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish zarurligini ta’kidlab o`tgan. Bu yo`nalishda bir qator muhim hukumat hujjatlari qabul qilinib, zarur sharoitlar yaratilmoqda va internet-texnologiyalarni hayotga muvaffaqiyatli tatbiq etish uchun mablag` ajratilmoqda. Hukumat tomonidan ishlab chiqilgan ―2016 — 2018 yillar davrida O`zbekiston Respublikasida elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasini tasdiqlash to`g`risida‖ 353-son Qarorini amalga oshirish davlatimizning jahondagi eng rivojlangan mamlakatlar o`rtasida munosib o`rin egallashi uchun barcha sharoitlarni yaratib bermoqda. Respublikamizda Internet tarmog`ini rivojlantirish bo`yicha ancha ishlar qilinmoqda. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan jahon axborot tarmoqlariga ulanishni tartibga solish va kengaytirish maqsadida O`zbekiston Respublikasi hududida tezkorlik bilan axborot almashinish uchun axborot resurslarini tayyorlash va tarqatish masalalarini tartibga soluvchi bir qator qarorlar qabul qilingan. Bu axborot uzatish tarmoqlari, jumladan, Internet xizmatlarini keng miqyosda joriy qilishga o`tishga imkon beradi. Respublika hukumati tomonidan qabul qilingan 2010-2015 yillarda Milliy axborot uzatish tarmog`ini rivojlantirish va modernizatsiyalash Dasturini amalga oshirish axborot uzatish xizmatlari hajmining 20 baravar, foydalanuvchilar sonining esa 11,8 baravar o`sishiga olib keldi. Internetning o`zbek segmenti sohasida davlat siyosati quyidagi omillarni hisobga olgan holda yaratilishi lozim : ♦ Internet-iqtisodiyot va xizmatlar sohasi eng istiqbolli va ustuvor hisoblanadi, bu sohada asosiy fondlarning yangilanish dinamikasi eng yuqoriligi kuzatiladi; ♦ Internet tarmog`idan turli faoliyat sohalarida, jumladan, elektron savdo operatsiyalari, masofadan o`qitish, ilmiy tadqiqotlar, telemeditsina kabi faoliyat sohalarida

foydalanish maqsadga muvofiq; ♦ Internet-texnologiyalar sohasida mutaxassislarning yetishmasligi kuzatilmoqda; ♦ Internetning o`zbek segmenti bugungi kunda endi shakllanish bosqichida bo`lib, jahon axborot makonida katta o`rin egallamagan; ♦ Internetdagi mahalliy va xorijiy axborot resurslariga ulanish imkoniyati O`zbekiston aholisining katta qismi uchun infratuzilmaning rivojlanmaganligi, aholining axborot savodxonligi, madaniyati va to`lov layoqatining pastligi sababli juda ham past. Tarmoq orqali axborot almashinish mamlakatimiz fuqarolari, korxona va tashkilotlar, davlat, hukumat va mahalliy boshqaruv organlari faoliyati va turmush tarzida normaga aylanmagan; ♦ axborotga boy va kambag`al hududlar va aholi qatlamlari o`rtasidagi masofa uzayib, ayrim kishilarning bilim va tajribalari boshqalar uchun erishib bo`lmaydigan bo`lib qolmoqda; ♦ Internetdagi o`zbek tilidagi axborot resurslari mamlakatning haqiqiy axborot salohiyatini aks ettirmaydi va uning oldida turgan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning hal etilishiga xizmat qilmaydi; ♦ tarmoqning rivojlanishida mamlakatimizda ishlab chiqarilgan zarur asbob- uskunalarning yo`qligi sababli asosiy e’tibor kompyuter va telekommunikatsiya uskunalari sohalarida xorijiy texnikalarga asoslanishga yo`nalganlik ustunlik qilmoqda; ♦ Internet-texnologiyalarning ayrim yo`nalishlari bo`yicha mahalliy loyihalar olib borilmayapti, bu texnik qoloqlikka qaraganda ko`proq iqtisodiy omillar bilan izohlanadi; ♦ axborot mahsulotlari va xizmatlari jamiyatning katta qismi tomonidan mos keluvchi to`lovni talab qiluvchi tovar sifatida qabul qilinmayapti; ♦ kompyuter axborotlariga ruxsatsiz ulanish, EHMlar uchun zararli dasturlarni tarqatish, shuningdek, Internet tarmog`idan foydalanish bilan bog`liq boshqa noqonuniy faoliyat va jinoyatlar soni, hamja ijtimoiy xavfi o`smoqda; ♦ O`zbekistonda Internetning rivojlanish sur’ati tarmoqdagi munosabatlarni tartibga soluvchi va mos keluvchi huquqiy-me’yoriy asoslarni yaratish va takomillashtirish jarayonlari zarurligini ko`rsatadi .

So`nggi yillardagi jahon matbuoti tahlili shuni ko`rsatadiki, axborot xavfsizligini ta’minlash masalalariga juda kam e’tibor qaratilmoqda. Quyida keltirib o`tiladigan ayrim statistik ma’lumotlar yana bir bor tashkilotlarda axborot xavfsizligini ta’minlashning to`xtalib turishining asosiy sabablaridan biri ushbu jarayonning qanchalik muhim va zarurligini tushunmaslik oqibatida vujudga keluvchi rahbariyat tomonidan qo`llab-quvvatlanmaslik ekanligini ko`rsatadi. 2014 ikkita xalqaro tashkilot ICSA va SAIC 745 respondent o`rtasida so`rov o`tkazib, ularga bittagina savol bilan murojaat qildilar: «Axborot xavfsizligini ta’minlashda sizning oldingizda paydo bo`luvchi eng katta to`siq nima?». Javoblar quyidagi ko`rinishga ega bo`ldi: jadval To`siq nomi Tashkilotlar soni (foizda) Budjet cheklovlari 29 Rahbariyat tomonidan yetarli darajada qo`llab-quvvatlanmaslik 14 Xodimlar malakasi va yakuniy iste’molchining xabardorligi yetarli emasligi 10 Axborot xavfsizligi uchun javobgar xodimning yetarli bilimga ega emasligi 9 Ichki siyosatning xavfsizlikka mos kelmasligi 8 Vakolatlarning yetishmasligi 8 Texnik murakkabliklar 6 Tushunarsiz majburiyatlar 4 Yaxshi himoya vositalarining yo`qligi 3 Boshqalar 9 Manba: www.rubricon.com – ―Axborot-texnologiyalari‖ biznes- ma’lumotnomasi.

Shuni aytib o`tish kerakki, hozirgi paytda g`ayritabiiy vaziyat vujudga kelmoqda. Hamma tarmoqlararo ekranlar va antivirus tizimlaridan xabardor. Budjetning axborotni himoyalash vositalari uchun ajratilgan moddasida mablag` paydo bo`lishi bilan aynan ular birinchi navbatda xarid qilinadi. Biroq axborot tizimi bu o`ziga xos, virtual bino bo`lib, uni himoya qilish zarur. Buning uchun axborot texnologiyalari xususiyatlarini hisobga olgan holda jismoniy (tabiiy) xavfsizlik mexanizmlaridan foydalanish mumkin. 2014 yilda InformationWeek tomonidan dunyoning 49 mamlakatida 2700 ta respondent o`rtasida o`tkazilgan so`rov natijasida olingan javoblar quyidagi ko`rinishga ega bo`ldi : jadval To`siq nomi Tashkilotlar soni (foizda) Vaqt yetishmasligi 17 Texnologiyalarning murakkabligi 16 Texnologiyalarning o`zgarish sur’ati 11 Rahbariyat tomonidan yetarli darajada qo`llab-quvvatlanmaslik 11 Yaxshi aniqlanmagan xavfsizlik siyosati 10 Moliyaviy xarajatlar 8 Boshqaruv va bo`limlar o`rtasidagi aloqaning yaxshi emasligi 8 Yakuniy iste’molchining xabardorligi pastligi 8 Personal malakasining pastligi 6 Vaqt va odam xarajatlari 5 Manba: www.rubricon.com – ―Axborot-texnologiyalari‖ biznes- ma’lumotnomasi. Masalan, oddiy binoga ruxsatsiz kirishga bino qorovuli yoki maxsus moslama (turniket) to`sqinlik qiladi. Virtual binoda esa bu maqsadda tarmoqlararo ekran yoki autentifikatsiya tizimi qo`llanib, ular tizimga kiruvchi (chiquvchi) trafikni turli mezonlarga

mos kelishini tekshirib turadi. Qorovul yoki turniket bundan himoya qila olmaydi. Bu yerda birinchi o`ringa turli xavflarni tanib oluvchi datchiklar ko`rinishidagi xavfni aniqlash vositalari chiqadi . Bojxona tizimini modernizatsiyalashda axborot texnologiyalarning o`rni Bojxona tizimini modernizatsiyalashda axborot texnologiyalarning o`rni birinchi navbatda XX asrning oxirgi o`n yilliklarida insoniyat jamiyati rivojlanishining asosiy tendensiyasi - globallashuvi bilan bog`liq desak mubolag`a bo`lmaydi. Mamlakatlar, iqtisodiy tizimlar va kishilar o`rtasida o`zaro aloqalarning rivojlanishi keng tarqala boshladi. Yangi global vositalar - global axborot tarmoqlari (Internet, uyali aloqa va ko`chma sun’iy yo`ldosh aloqa tizimlari), transport vositalarining yangi turlari faoliyat ko`rsata boshladi. Savdo, xizmat ko`rsatish va intellektual mulk masalalari bo`yicha yangicha xalqaro qoida va kelishuvlar ishlab chiqildi. Iqtisodiyot globallashuvining eng muhim xususiyati bu -mamlakatlar va qit’alar iqtisodiy farovonligi tabaqalashuvining kuchayishidir. Shunday qilib, globallashuv ijobiy xislatlar bilan bir paytda ayrim kamchiliklarga ham ega. Ulardan eng ahamiyatlilari quyidagilar: moliyaning qo`nimsiligi va shu bilan bog`liq holda iqtisodiy beqarorlik; aholi bandligi va daromadlari muntazam emasligi; sog`liq va shaxsiy xavfsizlikka tahdid; siyosiy va ijtimoiy beqarorlik. Globallashuvga xizmat qiluvchi axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi, shuningdek, salbiy jihatlarga ham ega. Masalan, kuchsiz infratuzilmaga ega (telefon liniyalari va Internet tarmog`idan foydalanuvchilar soni kam bo`lgan) mamlakatlar o`z iqtisodiyotini rivojlantirish uchun kompyuterlashtirish va axborotlashtirishning barcha yutuqlaridan foydalana olmaydi hamda iqtisodiy va ijtimoiy ko`rsatkichlar bo`yicha ortda qolaveradi. Yuqoridagilarni ta’kidlab davlatimiz raxbari: ―Yuqori texnologiyalarga asoslangan xizmatlar orasida keyingi yillarda aloqa va axborotlashtirish xizmatlari boshqa sohalarga nisbatan jadal rivojlanayotganini alohida ta’kidlash joiz. Ushbu xizmatlar hajmi so`nggi besh yilda 3,3 barobar, o`tgan yili esa 24,5 foizga o`sdi.

Telekommunikatsiyalar jamiyat infratuzilmasining bir qismi sifatida mamlakat iqtisodiyotining faoliyati va yuksalishini ta’minlovchi manbalardan biri bo`lib xizmat qiladi. Zamonaviy xo`jalik aloqalarining murakkab xarakteri va dinamikasi telekommunikatsiya xizmatlariga talabning keskin o`sishiga olib keldi. O`z navbatida, fan-texnika taraqqiyoti yangi telekommunikatsiya texnologiyalarining yaratilishiga olib kelgan bo`lib, ular yangi xizmatlarni va mos ravishda ularga o`sib boruvchi talabni vujudga keltiradi. Bozor islohotlarini tanlab olgan, axborot kommunikatsiyalar tarmog`ining rivojlanish darajasi past bo`lgan O`zbekiston uchun aloqaning an’anaviy va yangi turlari tez sur’atlarda rivojlanishi muammosi o`ta muhim ahamiyat kasb etadi. U nafaqat texnik bazani yaratish vositasi, balki jamiyatdagi ishlab chiqarish va ijtimoiy masalalarni hal qilish samaradorligini oshirishning eng muhim omili sifatida ham ahamiyatga ega. Axborot - kommunikatsiyalarni rivojlantirish sohasida texnik va iqtisodiy siyosatni yaratishda aksiyadorlik jamiyatlari, konsernlar, assotsiatsiyalar, birja va banklar kabi bozor iqtisodiyotining muhim institutlari sanaluvchi yangi strukturalar berilayotgan axborot sifati va miqdoriga yuqori talablar qo`yishini hisobga olish zarur. Mahalliy telekommunikatsiya tizimlari nafaqat ichki, balki xalqaro bozorlarda ham axborotning tez va aniq yetkazib berilishini ta’minlashi lozim. Bu ayniqsa, mamlakatda ko`p sonli qo`shma korxonalar, erkin tadbirkorlik hududlarining yaratilishi, chet el kapital oqimlarining kuchayishi munosabati bilan dolzarb ahamiyat kasb etadi. Shu yilning may oyida chiqqan O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni, shuningdek, iyun oyida qabul qilingan O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy qilish va yanada rivojlantirish bo`yicha chora-tadbirlar to`g`risida» gi qarori davlat va jamiyatimiz hayotini o`zgartirishga mo`ljallangan. Hayotimizning barcha jabhalarida zamonaviy texnologiya va kompyuterlardan keng foydalanish ko`zda tutilmoqda. Shu tariqa davlatimiz raxbari ta’kidlaganlaride: ―Bu borada xizmatlar tarkibi ham tubdan o`zgarib borayotganini ta’kidlash joiz. Mobil aloqa, yuqori tezlikda ishlaydigan internet, kabelli televizion aloqa, masofaviy bank xizmatlari, qishloq xo`jaligi texnikasi, avtomobillar va texnologik uskunalarni ta’mirlash va ularga xizmat ko`rsatish kabi

zamonaviy yuqori texnologiyalar asosidagi xizmat turlari aholi o`rtasida tobora ommalashib bormoqda‖21 Axborot uzatish tarmog`ini (AUT) yaratishda mazkur turdagi tarmoqlarga qo`yiluvchi zamonaviy talablar, standart va tavsiyalar hisobga olindi. U O`zbekiston Respublikasi fan va texnika Davlat qo`mitasining me’yoriy hujjatlariga asosan yaratildi, uni yaratishda qo`llangan texnik vositalar esa respublikamizda amal qiluvchi texnik me’yor va talablarga javob beradi. AUTni qurishda jahon telekommunikatsiya bozorida yetakchi bo`lgan Siemens va Cisco kompaniyalarining asbob-uskunalaridan foydalanilgan. Bu qurilmalar ATM va Frame Relay zamonaviy texnologiyalari bilan ishlashga imkon beradi. Ma’lumotlarning maxfiyligi va xavfsizligini ta’minlash uchun kuchli himoya vositalaridan foydalaniladi. Malakali mutaxassislar kerakli saytni izlab topish, pochta orqali axborot jo`natish, kerakli ma’umotlarni disketaga yozib olishda yordam berishlari, zarur hollarda esa Internet tarmog`ida mustaqil ishlashga o`rganishlari mumkin. Bilim va yuqori texnologiyalarga asoslangan yangi iqtisodiyotni harakatlantiruvchi asosiy omil Internet va uning dasturlari hisoblanadi. Global kompyuter tarmoqlari axborot olish, saqlash va tarqatish uchun yangi imkoniyatlarga ega bo`lib, ulkan jahon axborot resurslariga ulanishni ta’minlaydi. Ular odamlar hayotining yangi sifatiga o`tishini tezlashtiradi. Biroq tarmoqdan foydalanish shu bilan bir paytda ilgari mavjud bo`lmagan muammolarni ham yuzaga keltiradi. Shu sababli axborot texnologiyalaridan foydalanish va uni rivojlantirishda davlat siyosatining maqsadlari bizningcha, quyidagilardan iborat : • fuqarolarning axborotga ulanish va uni tarqatishda erkinligini ta’minlash; • O`zbekistonda milliy manfaatlarga javob beruvchi, mahalliy axborot resurslari va imkon qadar texnologiyalar imkoniyatlaridan foydalanuvchi global elektron axborot muhitini shakllantirish va rivojlantirish; • O`zbekiston hududiy birliklarining axborot birligini ta’minlash, axborotga boy va kambag`al hududlar o`rtasidagi uzilishni bartaraf qilish; • Internet tarmog`i va undagi mavjud axborot resurslarining keng aholi ommasi va xo`jalik faoliyati subyektlari, ilmiy va ta’lim muassasalari, davlat, hukumat va mahalliy

boshqaruv organlari uchun ochiq bo`lishiga sharoitlar yaratish; • shaxs, jamiyat va davlatning xalqaro axborot almashinuvda aborot xavfsizligini ta’minlash, axborot egalari huquqlarini axborotdan noqonuniy foydalanish va uni tarqatishdan himoya qilish, shuningdek, «sifatsiz» axborotlarning tarqalishi ustidan nazorat o`rnatish; • yangi mahalliy axborot texnologiyalari, mahsulotlari va xizmatlarini rivojlantirishni davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash; • biznes yuritish, Internet tarmog`ining o`zbek segmentini rivojlantirishga mahalliy va chet el xususiy kompaniyalarining investitsiyalarini jalb qilish uchun sharoitlar yaratish; • Internetdan foydalanuvchilar, xo`jalik subyektlari, boshqaruv organlari manfaatlarida O`zbekiston Respublikasida Internetni rivojlantirishning qonunchilik va me’yoriy asoslarini yaratish va takomillashtirish; • mamlakat fuqarolarini axborotlashgan jamiyat sharoitlariga moslashtirish. Internetning o`zbek segmentidan foydalanish va uni rivojlantirish sohasida davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari quyidagilardan iborat : • fuqarolarning ijtimoiy maqomi va turar-joyidan qat’i nazar ochiq axborot tarmog`iga erkin ulanishi uchun sharoitlarni ta’minlash; • Internet tarmog`iga ulanish uchun milliy infratuzilmani shakllantirish, fuqarolarning Konstitutsiyada belgilab qo`yilgan axborotga ulanish va undan foydalanish huquq va erkinliklarining amalga oshirilishini ta’minlovchi Internet resurslariga jamoa bo`lib ulanish «nuqta»larini yaratish; • davlatning dolzarb siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining bajarilishini ta’minlovchi, hamma uchun ochiq bo`lgan davlat axborot resurslari va elektron kutubxonalari, fan va ta’lim tizimining axborot resurslari tarmoqlarini yaratish milliy dasturlarini ishlab chiqish va qo`llab-quvvatlash; • davlat axborot resurslarini shakllantirish, ularni ulanish uchun ochiq qilib qo`yish, davlat, xususiy va jamoatchilik tashkilotlari, ayrim fuqarolarni zamonaviy axborot texnologiyalari asosida axborot resurslarini shakllantirish bo`yicha ishlarga jalb qilish; • Internet tarmog`ining viloyatlar, tumanlar va O`zbekiston Respublikasi subyektlari davlat organlari segmentini rivojlantirish;

• mamlakat ichida va xorijiy mamlakatlar bilan axborot resurslari almashinishni ta’minlovchi tarmoqlararo aloqa va milliy standartlar tizimini rivojlantirish; • xalqaro standartlar va tavsiyalar asosida tarmoqning mahalliy segmentidagi jamiyat uchun ahamiyatli axborot resurslarini hisobga olish va kataloglash tizimini shakllantirish; • • mos keluvchi mahkamalar tomonidan respublika budjeti mablag`lari hisobiga amalga oshirilayotgan Internet tarmog`ining o`zbek segmentini yaratish, rivojlantirish va qo`llab-quvvatlash bo`yicha ishlarni moliyalashtirish. • Internet tarmog`i texnik infratuzilmasini takomillashtirish bo`yicha davlat siyosatining asosiy yo`nalishlari quyidagilar sanaladi: • Internet tarmog`idan foydalaniluvchi dasturiy mahsulotlar, kompyuter va telekommunikatsiya qurilmalari mahalliy ishlab chiqaruvchilarini qo`llab-quvvatlashning asosiy yo`nalishlarini aniqlash; • mamlakat miqyosida onlayn rejimida turli xil axborotlarni telekommunikatsiya tarmoqlari bo`yicha yuqori tezlikda uzatish uchun texnik imkoniyatlarni ta’minlash; • milliy aloqa tarmoqlari, birinchi navbatda axborot uzatishning zamonaviy texnologik darajasini ta’minlovchi keng qamrovli, yuqori tezlikka ega va sun’iy yo`ldosh kanallarining rivojlanishini davlat tomonidan qo`llab-quvatlash va rag`batlantirish; • ilmiy tadqiqotlar va Internet-texnologiyalar loyihalarini qo`llab-quvatlash; • yangi avlod Internet tarmog`ining rivojlanishini ta’minlash maqsadida fan-texnika sohasida axborot-telekommunikatsiya infratuzilmasi tadqiqotlarini davlat tomonidan qo`llab-quvvatlash; • Internet-texnologiyalar sohasida xalqaro standartlash bo`yicha ishlarda ishtirok etish; • joylardagi ijroiya hukumati organlari va iqtisodiy ahamiyatga ega bo`lgan strukturalarda Internet tarmog`idan foydalanish jarayonida axborotning himoyalanganlik darajasi ustidan nazoratni amalga oshirish . Me’yoriy-huquqiy asoslarni shakllantirish va takomillashtirish. Bu yo`nalishda davlat siyosatining birinchi navbatda amalga oshirishi lozim bo`lgan chora-tadbirlar quyidagilardan iborat:

Internetning o`zbek segmenti foydalanuvchilarining o`zaro va davlat bilan, xususan, elektron savdo va elektron to`lovlarni amalga oshirishdagi aloqalarining huquqiy asoslarini ishlab chiqish, «Elektron raqamli imzo to`g`risida» gi, «Elektron hujjat to`g`risida» gi va «Elektron savdo to`g`risida» gi qarorlarni qabul qilish; Intellektual mulkni himoya qilish sohasida qonunchilikni takomillashtirish, Internetda joylashtiriluvchi yoki axborot almashinish vositalari orqali uzatiluvchi ma’lumotlarning huquqiy rejimini aniqlash; axborot mahsulotlari, axborotni uzatish va ko`rish vositalarida axborotga mualliflikning haqiqiyligi tasdiqlanishini ta’minlash; hamma uchun ochiq bo`lgan kompyuter tarmoqlaridagi elektron nashriyotlar va elektron ommaviy axborot vositalariga tegishli ommaviy axborot vositalari haqidagi qonunchilikni takomillashtirish; shaxsiy ma’lumotlarning, xususan, Internet tarmog`idan foydalanuvchilar haqida ularning o`zaro va tarmoq xizmatlari operatorlari bilan muloqotlari davomida to`planuvchi ma’lumotlarning himoyalanishini ta’minlash; domen nomlaridan noto`g`ri foydalanish va ularni qayta sotishning oldini olish maqsadida ularni ro`yxatga olish qoidalarini takomillashtirish; Internet tarmog`iga ulanish bo`yicha xizmatlarni taqdim etuvchi tashkilotlar va jismoniy shaxslarning huquqiy maqomini aniqlash; Internetda sodir etiluvchi jamiyat uchun xavfli hatti-harakatlarning oldini olish, shuningdek, bunday huquqbuzarliklarni sodir etuvchi shaxslarni aniqlash va jazolash uchun sharoitlar yaratish; Internet tarmog`idagi axborotlarni ularning toifasiga qarab ruxsatsiz foydalanishdan himoya qilishning mos keluvchi darajasini ta’minlash; amaldagi qonun hujjatlarining Internetga taalluqli qismlaridan bevosita foydalanish mexanizmlarini ishlab chiqish; • protsessual qonunchilikka, birinchi navbatda kompyuter tarmoqlaridan foydalanganda isbot va dalillarni ta’minlashga doir qo`shimchalar kiritishga tayyorlash.

Kadrlarni tayyorlash va o`qitish. Ushbu yo`nalishda birinchi navbatda amalga oshirish lozim bo`lgan tadbirlar quyidagilardan iborat : • birinchi navbatda Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, Toshkent davlat texnika universiteti, O`zbekiston milliy universiteti va Toshkent davlat iqtisodiyot universitetida O`zbekiston Respublikasi fuqarolarining o`zlarini munosib namoyon etishlari uchun xizmat qiluvchi kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini yaratish; • aholini kompyuter tarmoqlaridan foydalanishga o`rgatish, fuqarolarning axborot va kompyuter savodxonligiga o`qitishning har qanday shakllarini rivojlantirish; masofadan o`qitish tizimlaridan foydalanish va rivojlantirishni rag`batlantirish . Xalqaro hamkorlik. Mazkur yo`nalish bo`yicha davlat siyosatining asosiy vazifasi xorijiy mamlakatlar bilan o`zaro axborot almashinuv uchun sharoitlar yaratish, mamlakatning jahon axborot makoniga integratsiyalashuvini chuqurlashtirish hisoblanadi. Internet tarmog`idan global kompyuter tarmog`i sifatida foydalanish keng xalqaro hamkorlikni, jumladan, xalqaro kelishuvlarni ishlab chiqish va qabul qilishni nazarda tutadi . Bunday xalqaro kelishuvlar quyidagilarni mustahkamlashi lozim: • Internet tarmog`idan foydalanish bilan bog`liq munosabatlarni huquqiy tartibga solishning umumiy tamoyillari; • global kompyuter tarmoqlaridan xalqaro axborot terrorizmi va esktremizmi maqsadlarida foydalanish, shuningdek jinoyatchi guruhlar faoliyatining oldini olish uchun xalqaro hamkorlikni tashkil qilish; • Internet tarmog`ida joylashtiriluvchi axborotlarning mos keluvchi davlat qonunchiligi talablariga mos kelishi ustidan, jumladan qo`shma nazorat o`rnatish; • Internet tarmog`idan qonunchilik talab va qoidalarini buzgan holda foydalanuvchi shaxslarga nisbatan chora qo`llash va javobgarlik choralarini aniqlash bo`yicha o`zaro hamkorlikni tashkil qilish; • Internet tarmog`idan foydalanish jarayonida vujudga keluvchi muammolarni hal qilish tartibini tashkil etish .

Bojxona tizimida elektron raqamli imzo va elektron deklaratsiyalashni rivojlantirish . Xozirgi paytda axborot texnologiyalarini hamma soxada foydalanishni yulga kuyish, jumladan bojxona tizimida ushbu zamonaviy axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish uzini ijobiy natijalarini kursatib kelmokda. Bunga misol tarikasida yaqinda qabul qilingan «Elektron raqamli imzo to`g`risida» va «Elektron hujjatlar aylanishi to`g`risida» gi qonunlar bojxona xizmatida axborot texnologiyalarini har tomonlama joriy etishga yo`l ochib berdi . diagramma Hozirgi vaqtda DBQ bojxona bo`linmalari orasida elektron deklaratsiyalash, tovarning elektron bojxona pasporti, oldindan elektron xabardor qilish kabi elektron hujjatlar aylanishini joriy etish ustida faol ishlamoqda. Ma’lumotlar bazasini boshqarishning ko`p foydalaniladigan tizimi qo`llanadigan bir qancha yangi dasturlar joriy etishga karatilgan. Bu yangiliklarning ikki qismi yaxlit vazifasi bojxonada rasmiylashtirishni imkon qadar jadallashtirish bilan bir vaqtda bojxona nazorati samaradorligini oshirishdan iborat. Asosiy bo`g`in - bojxona maskanlaridir. Ayni shu yerda tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari va davlat manfaatlari to`qnashadi, bojxona organlarining xodimlari davlat

nomidan uning manfaatlarini himoya qiladilar, ko`pincha ayni shu yerda kelishmovchiliklar vujudga keladi . Hozir tovarni rasmiylashtirayotgan bojxona xodimi faqat bir manbadan - deklarantning o`zidan axborot oladi. BYUD (bojxona yuk deklaratsiyasi) va boshqa qog`oz hujjatlardagi ma’lumotlarni tekshirish, odatda, ko`p vaqtni oladi. Bu esa bojxona uchun ham, TIF ishtirokchisi uchun ham maqbul emas. Yangi texnologiyalar bu yerda nimani o`zgartiradi ? Birinchidan, tovarlar, transport vositalari va TIF ishtirokchilari to`g`risidagi axborot manbalari doirasi kengayadi . Ikkinchidan, zarur ma’lumotlarni kerak bo`lgan paytda -bojxonada rasmiylashtirish chog`ida olish mumkin bo`ladi . Uchinchidan, hujjatlar qog`oz tusida emas, elektron tusda bo`ladi. Kelajakda, bojxona deklaratsiyasidagi ma’lumotlarni avtomat tarzda tekshirish nazarda tutiladi. Kelgusida bojxonada rasmiylashtirish bunday ko`rinishda bo`ladi: hujjatlar avtomatik ravishda qabul qilinadi va tekshiriladi, nazoratning maxsus choralarini talab qiladigan tovarlarni aniqlash uchun tovarlar avtomat tarzda seleksiya qilinadi, so`ngra xatarlar tahlil qilinadi va qaror qabul qilinadi. Shu o`rinda deklaratsiyalashga alohida to`xtalib o`tsak . Xozirgi kunda xatarlarni boshqarish tizimi bilan bog`langan, to`g`ri tuzilgan elektron deklaratsiyalash to`lovlar to`planishini oshiradi hamda deklarantlar va bojxona organlarining xodimlari yo`l qo`yadigan tartib-qoida buzilishlarini kamaytiradi. Bu albatta bojxona xizmati faoliyatini yanada samarali amalga oshirishda katta ahamiyatga egadir. Chetdan qaraganda, elektron deklaratsiyalash natijasida nazoratning to`laligi kamaygandek ko`rinadi, biroq haqiqiy vaziyat mumkin qadar to`la nazorat qilinadigan bo`ladi.23 Bu yerda ta’kidlab o`tish lozimki, elektron deklaratsiyalashni joriy etishni vazifalaridan biri TIFning qonunga rioya qiluvchi ishtirokchilari uchun bojxonada rasmiylashtirishni qisqa va imkoni boricha qulay jarayonga aylantirishdir. Shubhasiz, amalda axborot texnologiyalarini keng qo`llanishga yangi me’yoriy-huquqiy hujjatlar yordam beradi. Bu narsa o`sha bojxona yuk

deklaratsiyasi misolida aniq namoyon bo`ladi. U deklarantning bojxona organlari bilan munosabatlarini belgilabgina qolmay, tovarlar qonuniyligi to`g`risida dalolat beruvchi hujjat bo`lib xizmat qiladi. Nazorat qiluvchi organlar yagona tizimning ma’lumotlar bazasiga qarab, uning haqiqiyligiga ishonch hosil qilishlari mumkin. Shu tariqa, turli davlat tuzilmalari o`rtasida axborot ayirboshlashni kengaytirish - boshqaruv va nazorat samaradorligini oshirishning eng muhim dastaklaridan biri bo`lib koladi. Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi (TSO YAEAT) da bo`lgani kabi ayirboshlash formatini tartibga solib, ikki tomonlama axborot ayirboshlashni qo`llab-quvvatlash, mantiqiy ish bo`ladi. Bojxona organlari boshqa idoralardan olgan axborot, shu jumladan xatarlarni tahlil qilish va boshqarish tizimida ham to`planadi, tizimlarga ajratiladi va foydalaniladi. DBQ bojxona texnologiyalarini avtomatlashtirish departamenti bu axborotni olish, saqlash, izlash va undan foydalanishni algoritmga solish bilan shug`ullana boshladi. Yaqin kelajakda elektron deklaratsiyalash texnologiyasi va taomil qoidalarini puxta ishlab chiqish lozim bo`ladi. Bojxona inspektori deklarantdan elektron deklaratsiyani olgach, BYUD (bojxona yuk deklaratsisi) da keltirilgan ma’lumotlarni tekshiradi va tovarni chiqarish yoki bojxona nazoratining qo`shimcha choralarini qo`llash to`g`risida tegishli qaror qabul qiladi. Bojxona xodimida qo`shimcha savollar tug`ilishi mumkin. Balki deklarant elektron deklaratsiyaga kiritilgan axborotni aniqlashtirishi, tuzatish kiritishiga to`g`ri kelar. Bunday hollarda ular real vaqt tartibida elektron xabarlarni ayirbosh qiladilar. Elektron deklaratsiyalash deklarantning bojxona inspektori bilan bevosita muloqot qilish zaruratini bartaraf etadi. TIF ishtirokchisi bojxona postidan yuzlab chaqirim olisda kompyuter oldida o`tirib, axborotni ishlash tarmog`iga ulanib, bojxona deklaratsiyasini to`ldirishi, unga elektron raqamli imzo qo`yishi, boshqa zarur ma’lumotlarni kiritishi va barcha axborotni o`z xabari sifatida hududiy bojxona boshqarmasiga yuborishi mumkin. Raqamli imzoning mavjudligi ushbu ma’lumotlar yuridik kuchga egaligini bildiradi.

Shu urinda elektron bojxona pasporti to`g`risida gapirib utish zarurdir. Ishlab chiqilayotgan dasturning asosiy unsurlaridan biri bitimning elektron bojxona pasportidir. Uni avtomatik ravishda - chegarada rasmiylashtirish taomilining boshlanishida rasmiylashtirishadi. Bu hujjatga tovar to`g`risidagi ma’lumotlar (kodi, vazni, faktura qiymati), BYUD (bojxona yuk deklaratsiya) ning va tovarni vaqtincha saqlash omborida hisobga olish hujjatlari nusxalarini kiritish mo`ljallanmoqda. Bulardan tashqari, unda bojxona xodimlarining hamma harakatlari qayd etiladi. Shu tariqa, chegarani kesib o`tgan paytdan boshlab, bojxonada rasmiylashtirishning oxirigacha tovar va transport vositasining tarixi to`la yoziladi. Bu texnologiyani shartli ravishda to`la hujjatli nazorat desa bo`ladi. Bunda esa biz albatta oldindan xabar qilish texnologiyasi ga e’tibor berishimiz lozim. U bojxonada rasmiylashtirishni tezlatishning yana bir imkoniyatidir. Texnologiya taxminan bunday: tovar to`g`risidagi elektron hujjatlar paketi bojxona organlariga oldindan yuboriladi. Tovar chegaraga yetib kelganda bojxona inspektori axborotning dastlabki tahlili va nazorat shaklini tanlashga vaqt sarflamaydi. Bundan importchi ham yutadi - uning yukki bojxona omborida yotmaydi, binobarin uni saqlash bilan bog`liq chiqimlar ham bo`lmaydi. Bunday texnologiya jarayonning barcha ishtirokchilariga o`z harakatlarini rejalashtirish imkonini beradi. Bojxonada rasmiylashtirishni yetarlicha tezkorlik bilan amalga oshirish imkoni paydo bo`ladi. Yukni keltirish ustidan nazorat avtomat dasturining yaratilishi va uning hozir DBQ bojxona nazoratini tashkil etish bo`linmasida qo`llanilishi bunga yaqqol misol bo`la oladi.

Xulosa: So`nggi yillarda bojxona organlarini axborot - texnik ta’minlashda, ularning barcha davlat idoralari bilan o`zaro aloqalarida katta sifat o`zgarishlari yuz berdi. 2003 yildan boshlab DBQ xududiy boshqarmalarida lokal hisoblash tizimlari (LHT)ni o`rnatish ishlari nihoyasiga yetdi. Ushbu axborot tashqi savdo operatsiyalarining yagona tizimiga kiritilgan. Qaror va Nizomga ko`ra eksport-importni tartibga solish sohasida axboriy ta’minotning «ikki taraflama» tizimi belgilanadi, u vakolatli davlat organlari (monitoring yuritish doirasida foydalaniladi) va tashqi savdo faoliyati subyektlarini axboriy ta’minlashni nazarda tutadi. Monitoring yuritish asosini tashkil etadigan axborot ayirboshlashning asosiy bo`g`ini bo`lib Tashqi savdo operatsiyalarining yagona elektron axborot tizimi (TSOYAEAT) hisoblanadi. O`z mohiyatiga ko`ra, u eksport-import sohasida monitoring va nazoratni amalga oshirishga vakolatli organlarga eksport-import kontraktlarining bajarilishi to`g`risida ma’lumotlarni tezkor olish va huquqbuzarliklar aniqlangan taqdirda qonun hujjatlarida belgilangan choralarni ko`rish imkonini beradi. Shuni ta’kidlash lozimki, ko`rsatilgan tizimga faqat vakolatli organlarning xodimlari kirish huquqiga ega, unga yuridik va jismoniy shaxslarning kira olishi mumkin emas. TSOYAEATda mavjud bo`lgan barcha axborot qat’iyan mahfiy hisoblanadi va uchinchi shaxslar o`rtasida tarqatilmaydi.

Adabiyotlar : 1. С . С . Ғуломов , Б . А . Бегалов , Н . Р . Зайналов , Р . А . Дадабаева , А . Э . Давронов . Дастурлаш технологиялари Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма . - Тошкент .: ТДИУ , 2006 й ., 192 б . 2. Б.А.Бегалов, С.А.Новосардова. Образовательная технология по дисциплине ―Информационные технологии и системы‖. Из серии ―Технология обучения в экономическом образовании‖. - Ташкент. ТГЭУ, 2006 г, 128 с. 3. С.С.Ғуломов, Б.А.Бегалов, Т.И. Сарсатская. Маълумотлар ва билимлар базаси. Ўқув қўлланма - Тошкент.: ТДИУ. 2005 й., 164б. 4. Информатика Учеб. пособ. Под обш ред. И.А.Чернопустовой. -СПб.: Питер, 2005. - 272с. 5. Каплан А.В. Решение экономических задач на компьютере. - СПб.: Питер, 2004 - 600с. 6. Максимова О.В., Невзорова В.И. Информационные технологии для экономистов: Учеб.пособ. - Ростов на Дону: Феникс, 2004. - 416с. 7. Контрабанда жинояти ва унга қарши кураш масалалари, Ўқув-услубий қўлланма, ДБҚ Ўқ ув маркази, Т.,2010 й. 8. Кучаров А.С., Тиллахўжаев Б.Т. Божхона таомиллари. Ўқув қшлланма. ТДИУ. 2015 йил. 239-бет.

O'xshashlar

O'zbekiston Respublikasi bojxona tizimida axborot texnologiyalari joriy etilishini takomillashtirishning ustuvor yo'nalishlari

O'zbekiston Respublikasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini rivojlantirish istiqbollari va bojxona tizimida samarali qo'llanilishining jahon tajribasi

Kontrabanda va bojxona qoidalarini buzilishiga qarshi kurash samaradorligini oshirishda axborot texnologiyalaridan foydalanish

Transport xizmatlarini amalga oshirishda xavfsizlikni ta’minlash

Bojxona ishi