O`rtacha miqdorlar va o`rta tuzilmaviy ko`rsatkichlar - Iqtisodiyot - Referatlar

O`rtacha miqdorlar va o`rta tuzilmaviy ko`rsatkichlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

542 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. O`rtacha miqdorlarning mohiyati va ahamiyati 2. O`rtacha miqdor turlari va ularni hisoblash tartibi 3. Arifmetik o`rtacha xossalari 4. Arifmetik o`rtachani «shartli moment» usulida hisoblash 5. Geometrik o`rtacha miqdor

www.arxiv.uz Kundalik hayotimizda, turmushimizda o`rtacha miqdorlarni har qadamda uchratamiz va qo`llaymiz, ammo odatda o`rtacha so`zining o`zini iboramizda kam ishlatamiz. Masalan, qancha ish haqi olayapsiz degan savolga oyiga shuncha so`m deb javob qilamiz. Aslida hamma oylarda o`sha miqdorda ish haqi olayotganimiz yo`q, bu yerda ham o`rtacha oylik ish haqi nazarda tutilyapti. Xo`sh, o`rtacha miqdor nima va u qanday xususiyatlarga ega? O`rtacha miqdorlarning qanday turlari va shakllari mavjud? Degan savollar tug`ilishi tabiiydir. Masalani soddalashtirish uchun statistik qatorni yon bag`ridan siqib asta-sekin ixchamlashtirayotirmiz, deb faraz qilaylik. Bu holda uning variantalari orasidagi miqdoriy farqlar yoqala borib, ular yiriklashadi, soni esa kamayadi. Shuning hisobiga qator variantlarining soni ko`payadi. Ixchamlashtirish jarayonini davom ettiraversak, pirovard natijada qator variantasi bir miqdor bilan ifodalanadi. Variantlar soni esa boshlang`ich qatorning jamlama soniga teng bo`ladi. Ana shu miqdor ushbu qatorning o`rtacha miqdoridir. U qatorning eng katta va eng kichik miqdorlari o`rtasida yotadi. Bu yerda statistik qator deganda sof matematik qator, ya`ni musaffo sonlar qatori nazarda tutiladi. Bu sonlar na sharoitga va na bir-biriga bog`liq, to`liq erkinlikka ega. Statistik qatorlar matematik sonlar qatoridan tubdan farq qiladi. Ular moddiy dunyo hodisalarini ta`riflovchi ko`rsatkichlar qatoridir, miqdoriy qiymatlari esa hodisalarining yuzaga chiqish sharoitlariga bog`liq. Shunday qilib, o`rganilayotgan statistik to`plamni o`zgaruvchan belgilari bo`yicha umumlashtirib ta`riflaydigan ko`rsatkichlar o`rtacha ko`rsatkichlar (miqdorlar) deb ataladi. O`rtacha miqdorlar variatsion qatorlarning muhim tasviriy parametri sifatida quyidagi xossalarga ega (7.1. tarh). Umumiy holda o`rtacha miqdor taqsimot qatorini siqib ixchamlash-tirish jarayonida olingan miqdordir. U qatorning katta va kichik hadlari o`rtasida yotadi O`rtacha statistik to`plamni umumlashtirib ta`riflovchi ko`rsatkichdir

www.arxiv.uz 7.1-tarh. O`rtacha miqdorlarning muhim xususiyatlari . O`rtacha miqdorni hisoblash katta sonlar qonuni amal qiladigan ommaviy jarayon singari amaldir. Muayyan taqsimot qatorining variantalari birin- ketin bir biriga qo`shib (birlashtirilib) boriladi. Natijada katta-kichik miqdorlar bir-biriga ta`sir etib, birikib o`zaro siyqalanadi. Ular o`rtasidagi farqlar o`zaro yoyishib yo`qola boradi. Pirovard oqibatda qator tekislanadi, uning variantalari miqdoran barovarlashib ma`lum o`rtacha daraja bilan ifodalanadi. Demak, o`rtacha miqdorlarning xususiyati yana shundan iboratki, ular qator unsurlarning bir-biridan ajratib turuvchi xossalarini nazardan soqit qiladi, ulardan doimo abstraktsiyalanadi. O`rtacha miqdor o`zining funksiyalarini to`la va aniq ado etishi uchun quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo`lishi lozim: - o`rtacha miqdori aniqlanadigan to`plam bir jinsli, hajm jihatdan yetarli sonda bo`lishi kerak; - o`rganilayotgan to`plam birliklariga tegishli belgining miqdoriy qiymatlari bo`yicha ularning taqsimoti yetarli darajada hodisaga xosO`rtacha miqdor qator miqdorlaridan tafovutda bo`ladi, ulardan chetlanadi O`rtacha o`z funksiyalarini to`la va aniq bajarish uchun bir qator talablarga javob berishi kerak. O‘rtacha miqdorlarining asosiy xossalari umumlashtirib ta’riflash ayrimlik, xususiylikdan chetlanish qonuniyatlarni yuzaga chiqishini ifodalash

www.arxiv.uz obyektiv taqsimot qonuniyati bilan hamohang bo`lishi zarur. Bu talab katta sonlar qonuni amal qilishidan kelib chiqadi. Qatorning ichki qonuni statistik to`plamning tub xossalari o`rtasidagi zaruriy o`zaro tub bog`lanishlarni ifodalaydi va o`rtacha miqdorni shakllantiradi. Sharoit esa tasodifiy kuchlar sifatida sabab bilan natijaga ta`sir ko`rsatadi va qator miqdorlari o`rtachadan turlicha tafovutlarda bo`lishiga olib keladi. Pirovard oqibatda qator variantalarining ayrim miqdoriy qiymatlari va taqsimot qonuniyatlari asosiy ichki sabablar bilan tashki sharoitning tasodifiy kuchlari birgalikda amal qilishi va o`zaro ta`siri natijasida shakllanadi. Katta sonlar qonuni amal qilishi sababli tasodifiyat ta`siri ostida bu miqdorlar orasida yuzaga chiquvchi tafovutlar bir-birini o`zaro yeyishtiradi va o`rtachada o`zaro barovarlashgan tendensiya, qonuniyat namoyon bo`ladi. Haqiqatda ham, agarda asosiy ichki sabablar ta`sirida vujudga kelgan ayrim miqdorlar qiymatini X ai va tasodifiy sabablar natijasini ix deb belgilasak, u holda qator hadlarining ayrim miqdorlari i a i x x x i   Bundan: yoki i a i a a a a a a a i a i i n i x x N x N x N x x x N x x x N x x x x x x x x x N x N x x x x i i n n n i i                               ..... ..... ..... ..... 2 1 2 1 2 2 1 1 2 1 (7.1) Katta sonlar qonuni ta`siri ostida ix manfiy va musbat qiymatlarga ega bo`lib, ularning yig`indisi  0  ix nolga teng bo`ladi va shu sababli 0   ix . Natijada ai i x x  . Demak, o`rtacha miqdorlar statistik to`plamlarga xos umumiy qonuniyatlarni ifodalaydi. O`rtacha miqdor og`irlik markaziga o`xshaydi. U ham barcha teng ta`sir etuvchi kuchlar orqali badan yoki jism og`irligi tushadigan nuqta singari real ma`noga va ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz 7.2. O`rtacha miqdor turlari va ularni hisoblash tartibi Statistikada o`rtacha miqdorlarning xilma-xil turlari va shakllari mavjud. Chunonchi, agregat (nozohir shaklli) o`rtacha, o`rtacha arifmetik, o`rtacha geometrik, o`rtacha garmonik, o`rtacha kvadratik, o`rtacha kubik, o`rtacha xronologik va h.k. shular jumlasidandir. Bular bilan bir qatorda taqsimot qatorlarida o`rtachaga o`xshash funksiyani bajaruvchi o`rta miqdorlar (varianta qiymatlari) ham bor. Bular moda, mediana va turli kvantililardan tarkib topadi. Ular qatorning tartibli yoki davriy o`rta hadlari (miqdorlari) deb ataladi. O`rtacha miqdorlarning u yoki bu turi va shaklini qo`llash tekshirishda ko`zlangan maqsad va vazifalarga, o`rganilayotgan jarayon va hodisa xususiyatlariga hamda muayyan sharoitda qo`limizda bo`lgan ma`lumotlar xarakteriga bog`liq. 7.2.1. Arifmetik o`rtacha miqdorlar Arifmetik o`rtacha miqdor o`rtachalarning eng sodda va amaliyotda juda keng qo`llanadigan turidir. U o`rganilayotgan belgi to`plam birliklarida ega bo`ladigan ayrim miqdoriy qiymatlarini qo`shishdan olinadigan umumiy hosilaga (yig`indiga) hamda birliklar soniga asoslanadi. Agarda o`rtacha arifmetik miqdorni variatsion qator nuqtai nazaridan qarasak, u qator variantasining shunday o`rtacha qiymatiki, uni hisoblashda variantalar qiymatlarining umumiy yig`indisi o`zgarmas miqdor deb qaraladi va variantlar soniga nisbatan proporsional taqsimlangan deb talqinArifmetik o`rtacha deb shunday ilmiy qoidaga asoslangan o`rtachaga aytiladiki, u bilan belgining ayrim qiymatlarini almashtirilsa, ularning umumiy yig`indisi o`zgarmasligi va to`plam birliklari soniga nisbatan proporsional taqsimlanishi zarur.

www.arxiv.uz etiladi. Shu sababli o`rtacha arifmetik miqdorning taqsimot qatoridagi o`rni ayrim varianta qiymatlari undan teng ikki yoqlama tafovutda bo`lishi bilan belgilanadi. O`rtacha arifmetik miqdor oddiy va tortilgan shakllarga ega. 7.2.1.1. Oddiy arifmetik o`rtacha Oddiy arifmetik o`rtacha o`rganilayotgan belgining ayrim miqdorlarini (ya`ni qator variantalari qiymatlarini) bir-biriga qo`shib, olingan yig`indini ularning soniga (ya`ni qator variantlari soniga) bo`lish yo`li bilan aniqlanadi: ; ... 1 3 2 1 . . N x N x x x x x n i i n arifod        (7.1) Bu yerda:  - yig`indi belgisidir. ix – o`rganilayotgan belgining ayrim qiymatlari (qator variantalari) N – ularning soni (qator variantlari soni) Masalan, brigada ishchilari bir kunda (dona) 10, 12, 16, 12, 10, 14, 12, 16, 12, 16 jami 150 dona mahsulot yaratgan bo`lsa, u holda o`rtacha bir kunda bir ishchi (10+12+16+....+16)/10=130/10=13 dona. 7.2.2. Tortilgan arifmetik o`rtacha

www.arxiv.uz Agar X belgining n miqdorlari 1x , 2x , 3x ,..., nx yoki ix ( n i ,1 ) mos tartibda f 1 , f 2 , ....., f n yoki f i ( n i ,1 ) martadan kuzatilgan bo`lsa, o`rtacha arifmetik miqdorning umumiy ifodasi             n i i n i ii n n n tortarif f xf f f f xf xf xf X 1 1 2 1 2 2 11 ..... ..... (7.2) bo`ladi. Bu tortilgan arifmetik o`rtacha formulasidir, bunda f i - o`rtachaning vazni deb ataladi. Yuqoridagi misolda ishchilarni bir kunlik mahsulot hajmi bo`yicha guruhlasak; Mahsulot, dona 1 0 1 2 1 4 1 6 Ishchilar soni, kishi 2 4 1 3 Bundan: 13 10 130 1 3 4 2 1 14 3 16 4 12 2 10                 f xf x dona.Tortilgan arifmetik o`rtacha – o`rtalashtirilayotgan miqdorlarni ularning to`plamda uchrashish soni bilan tortib olib hisoblangan o`rtachadir.

www.arxiv.uz 7.2.3. Oraliqli variatsion qatorlarda arifmetik o`rtachani hisoblash tartibi Oraliqli qatorlarda o`rtacha miqdor guruhiy o`rtachalarni va ulardan umumiy o`rtachani aniqlash yo`li bilan topiladi, shuningdek nisbiy miqdorlar asosida ham ularni shu tartibda hisoblash mumkin. Buning uchun dastlab har bir oraliqli guruh uchun uning quyi va yuqori chegaralari yig`indisining yarmiga teng qilib guruhiy o`rtachalar hisoblanadi, so`ngra butun qator bo`yicha umumiy o`rtacha aniqlanadi. Nisbiy miqdorlar qatori uchun o`rtachani aniqlash masalasiga kelsak, u holda o`rtacha miqdor mazmunan o`rtalashtirilayotgan nisbiy miqdorlar singari mantiqiy tuzilishga ega deb qaralgandagina bu masala to`g`ri yechilishi mumkin. Masalan, 7.1-jadval O`rtacha nisbiy miqdorni oraliqli variatsion qatorlarda hisoblash Shartnomani bajarish darajasi bo`yicha korxonalar guruhi (foizda)ix Korxona lar soni n i Shartnoma bo`yicha mahsulot yetkazib berish hajmi (mln.so`m), f i Shartnomani o`rtacha bajarish darajasi %, 'ix i i f x ' i i i n f f   20 ' 'i ix n 10 105  ix y A 1 2 3 4 5 6 7 80 gacha 80-90 90-100 100-110 110-120 120-130 130 va undan yuqori 1 3 5 9 7 5 4 20 60 100 180 140 100 80 75 85 95 105 115 125 135 1500 5100 9500 18900 16100 12500 10800 1 3 5 9 7 5 4 75 255 475 945 805 625 540 -3 -2 -1 0 1 2 3 Jami 34 680 74400 34 3720 Birinchi guruhning quyi chegarasi noma`lum, uni shartli ravishda ushbu guruhning yuqori chegarasi (80) dan keyingi guruh oralig`ining kengligi (90- 80=10) ayirmasiga teng deb qabul qilamiz, ya`ni 80-10=70%. Natijada bu guruh uchun shartnomani bajarish o`rtacha darajasi (70+80)/2=75%. Boshqa guruhlar uchun ham quyi va yuqori darajalar yig`indisi yarmini hisoblaymiz. Oxirgi

www.arxiv.uz guruhda yuqori chegara noma`lum. Uni shartli ravishda bu guruh quyi darajasi (130%) ustiga oldingi guruh oraliq kengligini qo`shishga teng qilib qabul qilamiz, ya`ni 130+10=140%. U holda oxirgi guruh uchun shartnomani o`rtacha bajarish darajasi (130+140)/2=135%. Endi o`rtacha uchun vazn belgilash kerak. Ma`lumki, shartnomani bajarish darajasini aniqlash uchun haqiqatda yetkazib berilgan mahsulot hajmini shartnomada ko`zlangan miqdori bilan taqqoslanadi. Demak, shartnomada ko`zlangan mahsulotni yetkazib berishni o`rtacha uchun vazn qilib olinadi. U haqida ma`lumotlar 2-ustunda keltirilgan. Shunday qilib:%4, 109 680 74400 80 100 140 180 100 60 20 80* 135 100* 125 140* 115 180* 105 100* 95 60* 85 20* 75 ' 1 1 . .                    n i i n i i i arif tort f xf x Agarda ayrim korxonalar yoki ularning guruhi shartnomada bir xil hajmda mahsulot yetkazib berishi ko`zlangan bo`lsa, u holda tortilgan arifmetik o`rtachaning vazni qilib korxonalar sonini olish mumkin. Misolimizda, barcha guruhlarda bir korxonaga nisbatan shartnomalarda o`rtacha 20 mln. so`m mahsulot yetkazib berish ko`zlangan. Shuning uchun umumiy shartnomani o`rtacha bajarish darajasini quyidagicha aniqlash mumkin: %.4. 109 34 3720 4 5 7 9 5 3 1 4* 135 5* 125 7* 115 9* 105 5* 95 3* 85 1* 75 1 1 . .                    n i i n i ii arif tort n nx x 7.3. Arifmetik o`rtacha xossalari Arifmetik o`rtacha bir qator xususiyatlarga ega:

www.arxiv.uz 1. Belgining ayrim miqdorlari (qator variantalarining ayrim qiymatlari) bilan ularning arifmetik o`rtacha darajalari o`rtasidagi farqlar yig`indisi doimo 0 ga teng, ya`ni: ( )x x i i n    0 1 . 2. Belgining ayrim miqdorlari bilan ularning arifmetik o`rtachasi orasidagi farqlarning kvadratlari yig`indisi minimal qiymatga ega, ya`ni ( ) min x x i i n    2 1 yoki f x x i i i n ( ) min.    2 1 3. Agar belgining har bir qiymatini o`zgarmas ixtiyoriy songa (V) bo`linsa (yoki ko`paytirilsa), u holda arifmetik o`rtacha qiymati shu son marta kamayadi (yoki ko`payadi): B x f f B x n i i n i i i      1 1 . 4. Agar belgining har bir qiymatidan o`zgarmas ixtiyoriy son (A) ayrilsa, yoki qo`shilsa, u holda arifmetik o`rtacha qiymati ham shu songa kamayadi yoki ko`payadi. A x f f A x n i i n i i i        1 1 ) ( . 5. Agar o`rtacha arifmetik vazn qiymatlarini o`zgarmas ixtiyoriy songa (s) bo`linsa (yoki ko`paytirilsa), u holda o`rtacha qiymati o`zgarmaydi.

www.arxiv.uzx f c f c x i i i n i i n     1 1 6. Belgining ikki va undan ortiq to`plamlar bo`yicha o`rtacha qiymatlarining yig`indisi uning umumiy jamlama to`plam bo`yicha o`rtacha qiymatiga teng: .j i j i x x x x    7.4. Arifmetik o`rtachani «shartli moment» usulida hisoblash Qator variantalaridan o`zgarmas ixtiyoriy A soni ayirib, olingan natija boshqa ixtiyoriy B songa bo`linadi. Natijada berilgan ix qatordan y x A B i i  qatori vujudga keladi. Bu qator uchun у arifmetik o`rtacha hisoblanadi y y f f i i i    . So`ngra y B soniga ko`paytiriladi va olingan natija ustiga A soni qo`shiladi. Yakunida boshlang`ich qatorning haqiqiy arifmetik o`rtacha miqdori kelib chiqadi x By A   . Kengligi teng oraliqli qatorlarda «A» deb variantaning o`rtadagi qiymatini, «B» o`rnida esa oraliq kengligini olish tavsiya etiladi. Yuqoridagi misolimizda 7.1-jadval 7 ustunida A=100, B=10 deb “Y” qiymatlari berilgan. Demak, 44,0 34 15 4 5 7 9 5 3 1 4 3 5 2 7 1 9 0 5)1 ( 3)2 ( 1)3 (                             n yn y %4, 109 105 10 44,0        A B y x .

www.arxiv.uz 7.5. Geometrik o`rtacha miqdor Assimetrik, ayniqsa, kuchli og`ishgan (yoki cho`qqilashgan, bo`yiga cho`zilgan) taqsimot qatorlarida geometrik o`rtachani qo`llash asosliroqdir. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotda ko`pchilik hodisalar ana shunday shakldagi taqsimotga ega. Geometrik o`rtacha ãåîìx -qator hadlarining ( nx x x x ,..., , , 3 2 1 ) o`zaro ko`paytmasini n darajali ildiz ostidan chiqarish hosilasidir, ya`ni n n i i n n geom x x x x x x    1 3 2 1 ... * * . (7.3). Bu yerda: i n 1 i n   ( ) 1 hadlar ko`paytmasini bildiradi. Masalan, uyning eni 5 m, bo`yi 11,4 m va balandligi 4 m desak, uy hajmi tomonining o`rtacha uzunligi qancha? “ xgeom 11,6 228 4*4, 11*5 3 3    .Geometrik o`rtacha deb shunday ilmiy qoidaga asoslangan o`rtachaga aytiladiki, u bilan o`rtalashtirilayotgan miqdorlarni almashtirish natijasida bu miqdorlarning o`zaro ko`paytmalari natijasi o`zgarmasligi va to`plam birliklari bo`yicha geometrik progressiya bo`yicha taqsimlanishi zarur.

www.arxiv.uz Yaqqol ifodalangan asimmetrik taqsimotda (agarda u tasodif bo`lmasdan, hodisa tabiatidan kelib chiqsa) arifmetik o`rtacha doimo ma`lum darajada «soxta» o`rtachadir. Bunday sharoitda geometrik o`rtacha taqsimotning markaziy tendensiyasini aniq bir ma`noda ifodalaydi. Belgining tasodifiy o`zgaruvchanligi qonuniy, barqaror farqlar (masalan, teng malakali xodimlar ish haqi o`rtasidagi farqlar) bilan birikib ketishi natijasida assimmetrik taqsimot tarkib topadi, u logarifmli shkalaga aylantirilganda «normal» shaklni oladi, ya`ni belgi logarifmlari uchun normal taqsimot sifatiga ega bo`ladi. Bunday taqsimot qatorlarining tabiati va xususiyatlari geometrik o`rtachada o`zining aniq ifodasini topadi, chunki u qator hadlarining logarifmlariga asoslanadi. Haqiqatda ham (7.3) ifodani logarifmlasak:. log ... log log log 2 1 n x x x x n geom     (7.4). Yuqoridagi misolimizda: 602,0 057,1 699,0 3 4 log 4, 11 log 5 log lg       geomx potentsiallasak, . 11,6 “ xgeom  7.6. Nisbiy o`zgarishlar uchun geometrik o`rtachani aniqlash Nisbiy o`zgarishlar uchun geometrik o`rtacha quyidagi formula bilan ifodalanadi:    m m i i m m geom K K K K K 1 2 1 ... * (7.5) yoki . lg... lg lg lg 2 1 m K K K K m geom    (7.5a)

www.arxiv.uz Bu yerda: K i - dinamika qatorlarida davr sayin (zanjirsimon) o`sish koeffitsiyentlari, variatsion qatorlarda esa - har bir hadni (varianta) o`zidan oldingi hadga (variantaga) nisbati; P - ko`paytirish alomati. Misol: O`g`it berish miqdoriga qarab paxta hosildorligi quyidagicha ifodalangan. 7.2-jadval O`g`itlashtirilgan maydonda paxta hosildorligi Ko`rsatkichlar O`g`it solinmagan maydonda Nomiga o`g`it berilgan Normadan ozroq berilgan Normada berilgan Normadan ko`p berilgan Hosildorlik (s/ga) 10 13 19,5 35,7 39,3 O`zidan oldingi darajaga nisbatan (K i ) - 1,3 1,5 1,83 1,1 O`g`it berilgan maydonlarda hosildorlikning o`rtacha nisbiy o`zgarishi:. 14847.0 4 593871.0 4 04139.0 26245.0 17609.0 11394.0 4 1.1 log 83.1 log 5.1 log 3.1 log 1.1* 83.1*5.1*3.14 1               m m i m geom K K Potentsiallashtirgandan so`ng 408,1 geom K yoki 140,8 %. Demak, o`g`itlashtirilgan maydonlarda o`g`it berish normasini ko`paytirish hisobiga paxta hosildorligi 1,41 marta yoki 41% ga oshgan. 7.7. Nisbiy o`zgarish asosida taqsimotning geometrik o`rtacha darajasini aniqlash

www.arxiv.uz Variatsion qator uchun geometrik o`rtacha miqdorni nisbiy o`zgarishlar orqali ham aniqlash mumkin. Buning uchun (7.3) formulaga quyidagi matematik o`zgartirishlar kiritish kerak, natijada a) .) * * * * ...* * ...* * * * ...*. * 1 /( 2 )1 /()2 ( 2 2/3 1 1/2 1 1 / 2/3 1/2 1 2/3 1/2 1 1/2 1 1 2 1 n n n n n n n n nn n n geom K x K K Kx K Kx Kx x x x x x K K K           (7.7) O`zidan oldingi hadlarga nisbatan hisoblangan nisbiy o`zgarishlar zanjirsimon koeffitsentlar K (zanjirsimon dinamika nisbiy miqdorlariga o`xshab) bo`lgani va ularning soni (m) qator hadlari sonidan (n) bitta kam bo`lgani uchun n=m+1 1 2 3 1 2 1 1 * ...* * * *     m m m m m geom K K K K x x b) n zamn zam n zam zam zam n n n n n geom K K K K K x Kx Kx Kx Kx x x x x x x ) ( ) (1 ) (3 ) (2 ) (1 1 1/ 1 1/)1 ( 1 1/3 1 1/2 1 1 3 2 1 * * ...* * * * * * ...* * * * ...* * *       bunda: ) (zami Ê -zaminiy (boshlang`ich davrga yoki hadga nisbatan) o`sish koeffitsiyentlari. Boshlang`ich qator hadiga nisbatan hisoblangan nisbiy o`zgarishlar zaminiy koeffitsiyentlar bo`lgani (K zam , o`zgarmas asosli dinamika nisbiy miqdorlariga o`xshab!) va ularning soni (m) qator hadlari sonidan n bitta kam bo`lgani uchun n=m+1 1 ) ( ) (2 ) (1 1 * * *   m zamm zam zam geom K K K x x yoki 1 1 ) ( 1*    m m i zami geom K Õ x . (7.8)

www.arxiv.uz 7.1-jadval ma`lumotlari asosida hisoblangan geometrik o`rtacha hosildorlikga s xgeom / 4, 20 3, 39*7, 35*5, 19* 13* 105   teng edi. 7.7a formula bo`yicha hisoblashni amalga oshirsak, 5 2 3 4 1,1* 83,1* 5,1* 3,1 * 10 geomx . Logarifmlasak, 310068.1 5 550340.1 1 5 041393.0 524902.0 0528273 455772.0 1 5 1.1lg 83.1lg*2 5.1lg*3 3.1lg*4 1 lg               geomx Potentsiallashtirsak . / 4, 20 ga s xgeom  Faqat o`g`it berilgan maydonlar uchun geometrik o`rtacha hosildorlikni hisoblasak . 38758.1 4 094568.1 11394.1 4 1.1lg 83.1lg*2 5.1lg*3 11394,1 1,1* 83,1* 5,1 * 13 4 2 3          geomx Potentsiallashtirsak . / 4, 24 ga s xgeom  Demak, o`g`it berilgan maydonlarda hosildorlik o`g`it berilmagan maydonga nisbatan 2,44 marta yuqori (24,4:10). Bu natijani oldingi hisoblash natijasidan farq qilishi (1,41) ning sababi shundaki, oldin o`g`it berilgan maydonlarda o`g`it normasini ko`paytirish hisobiga olingan natija (hosildorlikning oshishi) ustida so`z boradi. Bu yerda esa butun o`g`it berilgan maydonda o`g`it berilmagan maydonga nisbatan hosildorlik ko`payishi nazarda tutiladi. Demak, bu holda o`g`itning to`la samarasi aniqlanayapdi, vaholanki oldin esa qo`shimcha berilgan o`g`it samarasi baholangan edi. (7.8) formula ham aynan shunday xulosaga olib keladi. Bu formula bo`yicha hamma maydonlarda o`rtacha hosildorlikni aniqlash uchun zaminiy

www.arxiv.uz (o`g`it berilmagan maydonga nisbatan) o`sish koeffitsiyentlarini aniqlaymiz: 13/10=1,3 ; 19,5/10=1,95 ; 35,7/10=3,57 ; 39,3/10=3,93. Natijada . 93,3* 57,3* 95,1*3,1 * 10 * 5 1 1 ) ( 1     m m i zami geom K x x Logarifmlasak . 310208,1 5 59439,0 55267,0 29004,0 11394,0 1 5 93,3 lg 57,3 lg 95.1lg 3.1lg 1 lg             geomx Potentsiallashtirsak . / 4, 20 ga s xgeom  Faqat o`g`it berilgan maydonlar uchun o`rtacha hosildorlikni (7.8) formula bo`yicha aniqlash uchun dastlab oz o`g`it berilgan maydon hosildorligiga (13 s/ga) nisbatan zaminiy o`zgarish koeffitsiyentlarini hisoblab chiqish kerak, ya`ni 19,5/13=1,5 ; 35,7/13=2,746 ; 39,3/13=3,02. Bu holda 4 02,3* 746,2*5,1 * 13 geomx . Bundan . 38764.1 4 48001.0 43870.0 17109.0 11394.1 4 93,3 lg 02,3 lg 746.2 lg 5.1lg 13lg lg            geomx Potentsiallashtirsak . / 4, 24 ga s xgeom  Geometrik o`rtachani aniqlash jarayonida qator miqdorlarini logarifmlashtirish natijasida turli kattalikdagi sonlar bir asosga (o`nli yoki natural) keladi. Shu bilan bir vaqtda bu jarayonda taqsimot assimmetriyasida namoyon bo`layotgan hodisa sifatidagi farqlar ham bir asosga, boshlang`ich taqqoslama holatga keladi, chunki ular bevosita hodisa miqdorlarida, ular o`rtasidagi farqlarda o`z ifodasini topadi. Rezinkani cho`zib, qo`yib yuborilganda u boshlang`ich

www.arxiv.uz holatni olgani singari miqdoriy o`zgarishlar jamlanishi natijasida yuzaga keladigan sifat o`zgarishlarni ham teskari harakatda qarasak, miqdorlar boshlang`ich asosga keltirilganda sifat ham dastlabki holatga qaytadi degan mantiq geometrik o`rtacha mohiyati asosida yotadi. 7.8. Geometrik o`rtachaning matematik xossalari Geometrik o`rtacha ham arifmetik o`rtacha singari qator matematik xossalarga ega. Agarda o`rtalashtirilayotgan ayrim miqdorlarning arifmetik o`rtachadan musbat va manfiy ishorali tafovutlari o`zaro yeyishsa, birinchi xossa( ) x x i   0 , o`rtacha geometrik uchun esa o`zgaruvchan miqdorlarning bu o`rtachadan nisbiy tafovutlari o`zaro yeyishadi. Bu yerda nisbiy tafovut deganda muayyan o`zgaruvchi qiymatining geometrik o`rtachaga nisbati nazarda tutiladi. Haqiqatda ham ; 1 geomx x ; 2 geomx x geom n x x bular bilan nisbiy tafovutlar ifodalansa, u holda o`zgaruvchi qiymati ix geometrik o`rtachadan ãåîìx katta yoki kichikligiga qarab, bu tafovutlar birdan katta yoki kichikdir. Nisbiy tafovutlarni bir-biri bilan ko`paytirib va (7.3) formulani hisobga olib .1 )( )( )( *...** 21  n geom n geom n geom n xx x õõõ Agarda logarifmlash yordamida geometrik o`rtachani o`rtacha arifmetik ifodaga keltirsak, u holda geometrik o`rtacha logarifmi uchun arifmetik o`rtachaning barcha xususiyatlari xos bo`ladi. Arifmetik o`rtachani ham, geometrik o`rtachani ham hisoblash jarayonida o`rganilayotgan belgining ayrim miqdorlari (qator variantalarining qiymatlari ix (1,n) ularning o`rtachasi bilan almashtirilayapti va bu almashuvni ma`lum qoidaga (shart-talabga) binoan bajarilayapdi. Masalan, arifmetik o`rtachada   arif i xn x geometrik o`rtachada esa n geom i x õ ) (    degan qoidaga asoslanilyapti. Matematik jihatdan ix (1,n) - o`zgaruvchi miqdorlar ularning funksiyasi arifmetik o`rtacha topishda

www.arxiv.uz   const x x f i i) ( , geometrik o`rtachada esa     const x x f i i) ( konstanta, ya`ni o`zgarmas miqdor deb qaralyapdi. Demak, matematik iboralar bilan aytganda o`rtacha miqdor ( x ) o`zgaruvchilarning ( ix ) shunday funksiyasiki, [ ) ( ix f x ], uni aniqlayotganda o`zgaruvchilar bilan bajariladigan arifmetik amallarning jamlama yig`indisi konstanta, ya`ni o`zgarmas miqdor deb qaraladi. Garmonik o`rtacha miqdor Garmonik o`rtachada o`zgaruvchi miqdorlarning teskari qiymatlarining yig`indisi, ya`ni 1 1x const i i n   , o`zgarmas miqdor deb qaraladi. O`z-o`zidan ravshanki, iqtisodiy hodisalar uchun o`rtachani aniqlayotganda bu qoida hodisaning iqtisodiy mohiyati jihatidan asoslanishi kerak, albatta. Aks holda olingan o`rtacha miqdor va uning sifat asosi bir-biriga monand bo`lmay qoladi. Oddiy garmonik o`rtacha: nn geom xxxx 1 ...11 1...11 21 21    (7.9) yoki qisqacha:   n i i geom x N x 1 1Garmonik o`rtacha deb shunday o`rtacha miqdorga aytiladiki, u bilan o`zgaruvchilarni almashtirayotganda ularning teskari qiymatlari yig`indisi o`zgarmas miqdor deb qaraladi.

www.arxiv.uz O`rtacha tortilgan garmonik miqdor o`rtalashtirilayotgan miqdorlar har xil vaznga (W i ) ega bo`lgan taqdirda qo`llaniladi va quyidagicha hisoblanadi: ; ......... ...........1 1 3 3 2 2 1 1 3 2 1 . .        n i i i n i i n n n tort geom xww xw xw xw xw wwww õ (7.10) Ma`lumki, har qanday o`rtacha miqdor ikkita ko`rsatkichning bir-biriga bo`lgan nisbatidan yuzaga chiqadi. Birinchi ko`rsatkich o`rganilayotgan belgining umumiy hajmini ifodalasa, ikkinchi ko`rsatkich bu belgi sohibining soni (vazni, uchrashish tezligi)ni belgilaydi. Agar belgining hajmini ifodalovchi ma`lumot (ya`ni nisbatning sur`ati) bilan belgining ayrim darajalari ma`lum bo`lsa, u holda o`rtacha miqdor o`rtacha garmonik formula yordamida hisoblanadi. Agar belgining hajmi va to`plam soni ma`lum bo`la turib, ayrim darajalari noma`lum bo`lsa, u holda agregat o`rtacha formula qo`llanadi, ya`ni ; 1 1      n i i n i i f m õ (7.11) Va nihoyat, to`plam qismlari oraliqlari uchun ayrim variantalar bilan variantlar (obyektlar) soni ma`lum bo`lsa, u holda arifmetik o`rtacha ishlatiladi. Demak, o`rtacha miqdorni hisoblashdan oldin dastavval uning mohiyatini ifodalovchi nisbatni aniqlab olish lozim. So`ngra qaysi bir ma`lumotlar ma`lumligi, qaysi biri esa noma`lumligiga qarab o`rtachani u yoki bu formula yordamida hisoblash kerak. Masalan: quyidagi ma`lumotlar keltirilgan: 7.3-jadval Korxonalar bo`yicha o`rtacha ish haqini hisoblash tartibi Korxona tartib raqami yanvar fevral mart o`rtacha ish haqi fondi o`rtacha ishchilar soni ish haqi fondi ishchilar soni

www.arxiv.uz soatlik ish haqi (so`m) (so`m) soatlik ish haqi (so`m) (kishi) (so`m) (kishi) x w x f w t 1 90 63000 90 500 20000 200 2 110 110000 120 1100 162500 1300 3 140 42000 145 400 75000 500 Jami - 215000 - 2000 257500 2000 Korxonalar to`plami uchun yanvar, fevral, mart oylari va birinchi kvartal uchun o`rtacha ish haqini hisoblang. Ma`lumki, o`rtacha ish haqini hisoblash uchun ish haqi fondini ishchilar soniga bo`lish kerak. Yanvar oyida nisbatning sur`ati va belgining individual darajalari keltirilgan. Ammo nisbatning maxraji yoki ishchilar soni noma`lum. Demak, o`rtacha miqdorni hisoblash uchun shartimizga binoan o`rtacha garmonik formulani qo`llashimiz kerak. O`rtacha ish haqi50, 107 2000 215000 300 1000 700 215000 140 42000 110 110000 90 6300 42000 110000 63000              x w w so`m. Fevral oyida nisbatning maxraji va belgining individual darajalari keltirilgan. Ammo nisbatning sur`ati yoki ish haqi fondi noma`lum. Bunday hollarda, yuqoridagi shartimizga binoan o`rtacha miqdorni hisoblash uchun o`rtacha arifmetik tortilgan formulasini qo`llash lozim: O`rtacha ish haqi (fevral)          xf f 95 500 120 1100 145 400 500 1100 400 * * * 75, 118 2000 237500 2000 58000 132000 47500      so`m. Mart oyida nisbatning sur`ati ham, maxraji ham keltirilgan. O`rtachani hisoblash uchun hech qanday ortiqcha ishlarni bajarish talab qilinmaydi. O`rtacha ish haqi(mart) = Ish haqi fondi / Ishchilar soni = =257500/2000 = 128,75 so`m.

www.arxiv.uz O`rtacha ish haqi (1-kvartal)* = (215000+237500+257500)/ (2000+2000+2000) = 710000 / 6000 = 118,33 so`m. O`rtacha kvadratik tafovut va unga asoslangan ko`rsatkichlarni hisoblashda qo`llanadi. Kvadratik o`rtacha Agarda belgining ayrim miqdorlarini o`rtacha bilan almashtirish jarayonida ularning kvadratlari yig`indisini o`zgarmas holda saqlash kerak bo`lsa, u holda bu o`rtacha kvadratik o`rtacha deb aytiladi, ya`ni x x n i i n   2 1 (7.12) Kubik o`rtacha Xuddi shuningdek, agarda masalaning shartiga binoan belgi ayrim miqdorlarining kublari yig`indisi o`zgarmay qolishini ta`minlab, ularni o`rtacha bilan almashtirish zarur bo`lsa, u holda kubik o`rtacha qo`llanadi: 3 1 3 n x x n i i kub   (7.13)Kvadratik o`rtacha deb shunday o`rtacha yuritiladiki, uni aniqlashda belgi miqdorlarini ularning kvadratik o`rtachasi bilan almashtirilayotganda ularning kvadratlar yig`indisi o`zgarmas holda saqlanishi zarur.

www.arxiv.uz

www.arxiv.uz Darajali o`rtachalar Agarda o`rtachani aniqlashda belgi miqdorlarining k-darajali qiymatlari yig`indisi o`zgarmay qolishini ta`minlash kerak bo`lsa, u holda k-darajali o`rtachaga ega bo`lamiz, ya`ni k n i ki daraja n x x   1 (5.14) yoki logarifmlasak k n x k n x k x i i daraja log lg log log log     (5.14a) Yuqorida ko`rib chiqilgan hamma o`rtacha miqdorlarning turlari umumiy darajali o`rtachalar tipiga mansub bo`lib, daraja ko`rsatkichi bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, kq1 bo`lsa arifmetik o`rtachaga, kq2 bo`lsa kvadratik o`rtachaga, kq3 bo`lsa kubik o`rtachaga, k=0 bo`lsa geometrik o`rtachaga, k=-1 bo`lsa garmonik o`rtachaga ega bo`lamiz. Daraja ko`rsatkichi qanchalik katta bo`lsa, o`rtacha miqdor ham shunchalik katta qiymatga ega (agarda o`rtalashtirilayotgan miqdorlar o`zgaruvchan bo`lsa, albatta). Agarda belgining boshang`ich miqdorlari bir-biriga teng, ya`ni o`zgarmas miqdor bo`lsa, u holda barcha o`rtachalar bu konstantaga teng. Shunday qilib, o`rtacha turlarining quyidagi o`zaro nisbati mavjud bo`lib, u o`rtachalarning majorantlik qoidasi deb ataladi. kub kv arif geom garm õ õ õ õ x     . Tuzilmaviy o`rta ko`rsatkichlar

www.arxiv.uz O`rtacha miqdor o`zgaruvchan miqdorlarning o`rtacha qiymatidir. U to`plam uchun xos bo`lgan umumiy tendensiyani, qonuniyatni ifodalashi bilan bir qatorda belgining ayrim qiymatlarini niqoblaydi. Vaholanki, bozor iqtisodiyoti hayotiy masalalarni yechishda belgining aniq qiymatlariga tayanishni taqozo etadi. Masalan, kiyim-kechak va poyafzalga bo`lgan talab ularning o`rtacha o`lchami bilan emas, balki har bir o`lchamning aniq soniga nisbatan belgilanadi. Shuning uchun taklif istiqbolini belgilash ham ana shunday ma`lumotlarga asoslanadi. Avtomashina uchun benzinga, butlovchi qismlarga, balonlarga bo`lgan talab ham ularning o`rtacha belgi qiymatlariga binoan emas, balki ularning aniq turlariga qarab aniqlanadi. Taklif ham shunday ko`rsatkichlarga asoslanadi. Milliy valyutani qadrsizlanishi inflyatsion jarayon kyechishi - bozor iqtisodiyotining yo`ldoshi va xususiyatidir. Bu jarayonni o`rganish bozor baholari ustidan muntazam kuzatish olib borishni talab qiladi. Ammo baholar uchun kuchli konyukturaviy tebranish xos bo`lib, ular savdo shaxobchalari, ayrim sotuvchilar va oluvchilar va vaqt sayin keng ko`lamda tebranib turadi. Ayni bir xil va bir miqdordagi mahsulot uchun bozorda turli tuman baholar kuzatiladi. Shu sababli ularning hammasini qayd qilib bo`lmaydi, amalda har bir mahsulot uchun bozorda eng ko`p uchraydigan modal baho qayd qilinadi, xolos. To`plamlar tuzilishidagi xususiyatlarni va qonuniyatlarni oydinlashtirish, ularning birliklarini ma`lum oraliqda zichlashib to`planishini tahlil qilish ham o`rtacha miqdorlar bilan bir qatorda taqsimot qatorlarining o`rta tuzilmaviy ko`rsatkichlar deb nomlanuvchi tavsifiy parametrlarini (miqdorlarini) aniqlashni talab qiladi. Bunday ko`rsatkichlar qatoriga moda, mediana va kvantililar kiradi. Moda deb to`plamda eng ko`p uchraydigan belgi qiymatiga ataladi. Diskret qatorlarda u eng ko`p sohiblar (variantalar) soniga ega bo`lgan varianta qiymati bilan belgilanadi. Tuzilmaviy o`rta ko`rsatkichlar deganda taqsimot qatorida ma`lum o`rinda joylashgan varianta qiymati tushuniladi. Moda to`plamda eng ko`p uchraydigan belgi qiymatidir.

www.arxiv.uz Oraliqli qatorlarda moda quyidagi formula yordamida aniqlanadi:i f f f f f x i f f f f f f x 10 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 2 ) ( ) ( 0 0 0                              (7.10) Bu yerda  0 -moda; 0x - modal oraliq (guruh) ning quyi chegarasi; 0f -modal oraliqdagi birliklar (variantlar) soni; 10f -undan olingan oraliq (guruh) dagi birliklar soni; 10f -undan keyingi oraliqdagi birliklar soni. Masalan, 6.1-jadvalda moda 50,2-60,2 ming so`m guruhi ichidadir. Bu yerda ;2, 50 0 x ; 10 2, 50 2, 60   i 16 0 f kishi 10 10  f kishi 9 10  f kishi 82, 54 10)9 16( ) 10 16( 10 16 2, 50 0          ming so`m. Mediana Mediana deganda to`plamni teng ikkiga bo`luvchi belgining qiymati tushuniladi. Saflangan qatorlarda mediana o`rtada joylashgan varianta qiymatiga teng. Agarda saflangan qator toq hadli bo`lsa, masalan, 9 yoki 15 haddan iborat bo`lsa, u holda 5-had yoki 8-had mediana bo`ladi. Toq oraliqli qatorlarda mediana quyidagi formula yordamida hisoblanadi: e å e i f f f x k j j e     / 1 0 1 2      (7.11)Mediana - bu to`plamni teng ikki qismga bo`luvchi belgi qiymatidir.

www.arxiv.uz Juft sonli oraliqli qatorlarda esa: å e e i f f f x k j j e     * 2 1 /1 1 0        . Bu yerda:  e -mediana; x 0 -mediana bo`lgan oraliq (guruh)ning quyi chegarasi; 1 ' e f  -medianadan oldingi oraliq uchun jamlama birliklar soni; ef -mediana bo`lgan oraliqdagi birliklar soni; ei -mediana oralig`ining kattaligi; k-oraliqlar (guruhlar) soni;  jf -hamma guruhlardagi birliklarning jamlama soni. 7.1-jadvalda mediana 100 % - 110% guruh ichida joylashgan. Bu yerda 100 0 x %, 10 100 110   ei %, 34  jf , 9 e f , 9 5 3 1 1 1    ef , 9, 108 9,8 100 10 9 9 2 34 100       e %. Kvantililar Variatsion qatorni teng, masalan, 4, 5, 10 va 100 bo`laklarga (qismlarga) bo`luvchi hadlar (varianta qiymati) kvantililar deb ataladi. Qatorni to`rtta teng bo`lakka ajratuvchi miqdor (varianta qiymati) kvartili, besh qismga bo`luvchi - kvintili, o`n bo`lakka ajratuvchi - detsili va yuz bo`lakka bo`luvchi pertsentili deb nomlanadi. Har bir qator 3 ta kvartili, 4 ta kvintili, 9 ta detsili va 99 ta pertsentiliga ega. Ular medianaga o`xshash tartibda hisoblanadi. Masalan, quyi kvartili saflangan qatorning shunday variantasining qiymatiki, to`rtdan bir qism to`plam birliklarida belgining qiymati undan kichik uchdan to`rt qismida esa katta bo`ladi. Yuqori kvartili aksincha holatga ega bo`ladi, ya`ni uchdan to`rt qism to`plam birliklarida Kvantililar to`plamni ma`lum qadamda teng (4, 5, 10, 100 va h.k.) qismga bo`luvchi belgi qiymatidir

www.arxiv.uz belgi qiymati undan kichik, 1/4 qismida esa katta bo`ladi. Quyi kvartili Q 1 va yuqori kvartili Q 3 ishorasi bilan belgilanadi. . * 4 * 4 2 1 1 ) (0 3 1 1 1 ) (0 1 3 3 3 1 1 e Q k j Q j Q Q Q k j j Q Q i f f f x Q i f f f x Q                7.1-jadvaldagi misolda korxonalar umumiy sonini  34 jf to`rtga bo`lsak 34:4=8,5. Demak, quyi kvartili 3-guruh (90%-100%) ichida, yuqori kvartili esa (8,5*3=25,5) oltinchi guruh (120%-130%) ichida joylashgan, chunki f  Q1 =1+3+5=9  8,5 f  Q3 =1+3+5+7+9+5=30  25,5 yoki f  Q3 =  f j -f  Q3Q1 =34-4=30  25,5. Misolimizda %10120130%1090100%,120%,90 ) (0 )(0 31  yokiixx Q Q  f j = 34 , f  Q-1 = 1+3=4 f  Q1 = 5 f  Q3Q1 = 4 f  Q3 = 5 . Bundan %.9. 108 %5. 124 10* 5 4 4 34 120 4 % 99 10* 5 4 4 34 90 4 %5. 124 5 4 4 34 120 % 99 10* 5 4 4 34 90 2 1 1 ) (0 3 1 1 ) (0 1 3 1 3 1 1 1                                 e Q k j Q j Q Q k j Q j Q Q f f f õ Q f f f õ Q Q Q  Quyida birinchi va so`nggi kvintili, detsili va pertsentililarni oraliqli qatorlarda hisoblash formulalari keltirilgan.

www.arxiv.uz 7.3-jadval Oraliqli qatorlarda boshlang`ich va so`ngi kvintili va detsili va pertsentililarni aniqlash formulalari Ko`rsatkichlar boshlang`ich (birinchi) ko`rsatkich So`nggi ko`rsatkich 1. Kvintili (W)i f f f õ W W k j W j * 5 1 1 1 1 0 1      W X f f f i j W j k w 4 0 1 15 4 4      * 2. Detsili (D) i f f f õ D D k j D j * 10 1 1 1 1 0 1      i f f f õ D D k j D j * 10 9 9 1 1 0 9      3. Pertsentili (F) i f f f õ F F k j F j * 100 1 1 1 1 0 1      i f f f õ F F k j F j * 100 99 99 1 1 0 99      Simmetrik taqsimotda arifmetik o`rtacha, moda va mediana bir biriga tengdir. Ammo asimmetrik qatorlarda ular farq qiladi. O`ng yoqlama og`ishgan qator grafigida ular quyidagi tartibda joylashadi , î, arifx å  ; chap yoqlama assimmetriyali grafikda esa î , ,  å xarif . Asosiy tushuncha va atamalar O`rtacha miqdor, o`rtachalarni qo`llash shart-sharoitlari, arifmetik o`rtacha miqdor, oddiy va tortilgan, geometrik o`rtacha miqdor, geometrik o`rtacha nisbiy miqdor, geometrik o`rtacha daraja, shartli moment va birinchi moment, o`rtachalarning matematik xossalari, garmonik o`rtacha miqdor, kvadratik o`rtacha miqdor, kubik o`rtacha miqdor, darajali o`rtacha miqdor, o`rtachalarning majorantligi, moda va mediana, kvantililar, kvartili va kvintili, detsili va peretsentili, mediana va moda hamda arifmetik o`rtacha orasidagi o`zaro nisbat. Qisqacha xulosalar O`rtachalar to`plam taqsimotida belgi darajasini yoki birliklar joylanish markazini ta`riflovchi me`yorlardir. Ular statistik to`plam va taqsimot qatorlarini

www.arxiv.uz umumlashtirib tavsiflaydi, ayrim o`rtachalashtirilayotgan miqdorlarga nisbatan u yoki bu tomonga tafovutlanib, ularni baravarlashtiradi, hodisalarning rivojlanish va taqsimlanish qonuniyatlarini miqdoran ifodalaydi. O`rtalashtiruvchi miqdorlarning ikki turkumi mavjud: 1) o`rtachalar; 2) taqsimot qatorining o`rta ko`rsatkichlari. O`rtachalar, o`z navbatida, har xil turlarga va shakllarga bo`linadi, jumladan arifmetik o`rtacha, geometrik o`rtacha, garmonik o`rtacha, darajali o`rtachalar va h.k. Taqsimot qatorining o`rta (markaziy) ko`rsatkichlari ham bir qancha turlarga ega: mediana, moda va kvantililar shular jumlasidan hisoblanadi. O`rtacha miqdorlarning eng sodda va amaliyotda ko`p qo`llanadigan turi arifmetik o`rtachadir. U sifat jihatidan aniq mazmunga ega bo`lgan, muayyan to`plamni ta`riflovchi, ikkita jamlama o`lchamlarni taqqoslashga asoslanadi: biri qator miqdorlarining yig`indisi bo`lib to`plam bo`yicha belgining umumiy qiymatini, ikkinchisi ularning sonini ya`ni to`plam birliklari sonini ifodalaydi. Ammo taqsimotlarning tuzilishi va qonuniyatlarini o`rganish quroli sifatida arifmetik o`rtacha o`zining umumlashtiruvchi funksiyasini doimo mukammal ado etishga qodir emas. Faqat normal taqsimotlardagina bu funksiyani u bekami-ko`st bajaradi. Lekin alhaq voqelikda, ayniqsa, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda aksariyat hodisalar o`ng yoqlama assimetrik taqsimotlarga ega, chunki ular birgina tasodifiyat girdobida shakllanmasdan, balki ko`pdan ko`p omillarni o`zaro va sharoit bilan uzviy birikishi, bir-biriga va oqibat jarayoniga to`g`ri va teskari aloqadorlikda ta`siri natijasida yuzaga chiqadi. Taqsimot assimmetriyasi qator xadlarining bir-biri bilan ketma-ket nisbatlarida yaqqol ko`zga tashlanadi. Bunday o`ng yoqlama assimetrik taqsimotlarda umumlashtiruvchi funksiyani geometrik o`rtacha arifmetik o`rtachaga nisbati mukammalroq bajaradi. Geometrik o`rtacha taqsimot miqdorlarining logarifmlariga tayanadi. Ma`lumki, bu holda katta va kichik miqdorlar orasidagi farqlar kamayadi. Shu sababli to`plam taqsimotida o`z ifodasini topgan boshlang`ich sifat farqlar ham ularni logarifmlash natijasida sifat-miqdor jihatdan bir asosga, taqqoslama

www.arxiv.uz «normal» holatga keladi. Demak, geometrik o`rtacha assimmetrik taqsimotlarda, ayniqsa, o`ng yoqlama og`ma shakllarda, qator o`rtacha darajasini sifat jihatidan aniqroq ta`riflaydi. Shunday qilib, geometrik o`rtacha nafaqat o`rtacha o`sish suratlarini hisoblashda balki taqsimot qatorlarida ularning o`rtacha darajalarini aniqlashda keng qo`llanilishi lozim. O`rtacha miqdor hisoblash jarayonini o`rtalashtirilayotgan miqdorlarini ularning o`rtacha darajasi bilan almashtirish jarayoni deb qarash mumkin. O`z- o`zidan ravshanki, bu jarayonda tomonlar muvozanati o`zgarmasligi kerak. Bunga ma`lum ayniyat mezoni orqali erishish mumkin, u o`rtachani aniqlovchi belgi deb ataladi. Arifmetik o`rtachada bunday mezon funksiyasini qator miqdorlarining umumiy yig`indisi (  n i ix 1 ) geometrik o`rtachada ularning umumiy ko`paytma natijasi (   n i ix 1 ) garmonik o`rtachada o`rtalashtirilayotgan miqdorlarning teskari qiymatlarining yig`indisi (   n i ix 1 1 ), kvadratik o`rtachada ularning kvadratlari yig`indisi (  n i ix 1 2 ) va umuman k-darajali o`rtachalarda o`rtalashtirilayotgan miqdorlarning k-darajaga ko`tarilgan qiymatlarining yig`indisi ( k n i ix 1 ) bajaradi. O`rtacha shakli va mohiyatini aniqlovchi belgi yoki mezon o`rganilayotgan hodisalarning sifatiga, tub mohiyatiga, ichki xossalari va bog`lanishlariga asoslanishi kerak. O`rganilayotgan ommaviy hodisa yoki jarayonlarning ichki xossa va aloqalari additiv bog`lanishga ega bo`lib, ularning oddiy arifmetik yig`indisidan statistik to`plam shakllangan bo`lsa, taqsimot qatori esa muayyan to`plam birliklarida u yoki bu belgining namoyon bo`lish miqdorlaridan tuzilsa, u holda ushbu miqdorlarning yig`indisi (  n i ix 1 ) o`rtacha mohiyatini aniqlovchi belgi

www.arxiv.uz (mezon) sifatida qaralishi kerak. Bunday sharoitda (ya`ni to`plam birliklari soni va ularda belgining miqdoriy qiymatlari ma`lum bo`lganda) arifmetik o`rtacha qo`llanadi. Agarda ommaviy hodisa yoki jarayonning ichki xossalari va aloqalari multiplikativ bog`lanishga ega bo`lib, ular murakkab, ko`p o`lchovli geometrik shaklga o`xshash bir butun to`plam shakllantirsa, qator miqdorlarini esa muayyan shakl hajmini belgilovchi tomonlar (qirralar) o`lchovlari sifatida qarash uchun obyektiv asos mavjud bo`lsa, u holda yagona to`plamni tasvirlovchi ko`p o`lchovli geometrik shaklning umumiy hajmi (  n i ix 1 ) o`rtachani aniqlovchi belgi hisoblanadi. Ushbu mezon nuqtai nazardan ya`ni umumiy hajm o`zgarmasligini ta`minlab, to`plam bo`yicha belgining o`rtacha darajasi (taqsimotning o`rtacha miqdori) aniqlanishi kerak. Bu holda geometrik o`rtacha qo`llanadi. Ommaviy hodisa ichki xossa va aloqalari additiv bog`lanishga ega bo`lsayu, ammo to`plam hajmi niqoblangan shaklda ya`ni birliklar yig`indisi emas, balki ularda o`rganilayotgan belgi oladigan miqdoriy qiymatlar yig`indisi sifatida ifodalansa, taqsimot qatori esa ushbu miqdorlardan tuzilsa, u holda o`rtacha mohiyatini aniqlovchi belgi sifatida o`rtalashtirilayotgan miqdorlar teskari qiymatlarning yig`indisini qarash lozim. Bu holda garmonik o`rtacha qo`llanadi, chunki o`rtacha to`plam hajmiga nisbatan to`g`ri proporsional, mazkur mezonga nisbatan esa teskari proporsional bog`lanishga ega. Taqsimot tuzilishi va qonuniyatini o`rganishda jumladan egiluvchanlik, cho`qqilanish va birliklarni ma`lum oraliqlarda to`planish darajasini ta`riflovchi o`rtacha miqdor bilan bir qatorda mediana, moda va kvantililar muhim ahamiyat kasb etadi.

www.arxiv.uz Asosiy adabiyotlar: 1. И.И. Елисеева М.М. Юзбашев. Общая теория статистики . 5-е изд. М.:Финансы и статистика , 2005 , 74-91 бетлар. 2. Ефимова Н.В. Практикум по общей теории статистики. 2-е изд. М: Финансы и статистика, 2006. 3. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. –Т.: Тиббиёт нашриёти , 2003, 7- боб, 256-298 – бетлар. 4. Макарова Н.В. Статистика в Excel . – М.: Финансы и статистика, 2003, 368 с. 5. О.Ланге, А.Банасиньский. Теория статистики. Перв.с польск. М.: Статистика, 1971, 125-155 бетлар. 6. Дж. Эдни Юл, М.дж Кендэл. Теория статистики. Перв.с англ. М.: Госстатиздат, 1960 , 135-159 бетлар. 7. К. Джини. Средние величины. Перв.с италян. М.: Статистика, 1970. 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

O`rtacha miqdorlar

O‘rtacha miqdorlar va o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar

Kichik va o`rta biznes istiqboli

O`rta asr davridagi iqtisodiy ta’limotlar

Moliyaviy tahlil fanining nazariy asoslari