O`rta asr davridagi iqtisodiy ta’limotlar - Iqtisodiyot - Referatlar

O`rta asr davridagi iqtisodiy ta’limotlar

Yuklangan vaqt:

26.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

O `rta asr davridagi iqtisodiy ta’limotlar Reja: 1. Arab mamlakatlaridagi iqtisodiy g `oyalar 2. O `rta Osiyodagi iqtisodiy g`oyalar 3. G `arbiy Evropadagi iqtisodiy g`oyalar F. Akvinskiyning iqtisodiy qarashlari

Arab mamlakatlaridagi iqtisodiy g `oyalar Arabistonda feodal munosabatlariga o `tish va yagona davlat tashkil etish yangi islom dinining paydo bo`lishi bilan birga yuz berdi. Umumarab davlatning boshlig`i Muhammad payg`ambar ham diniy, ham madaniy ishlarni amalga oshirdi. Bu jarayon keyinchalik musulmon davlatlarining siyosiy va iqtisodiy qarashlariga katta ta’sir ko`rsatdi. Qur ’oni Karimdagi iqtisodiy ko`rsatmalar Islom dinining muqaddas kitobi - Qur ’oni Karimda (arabcha - qiroat, ya’ni o`qish) iqtisodiy fikr va ko`rsatmalar muayyan darajada o`z aksini topgan. Islom dinida Qur’oni Karim Alloh tomonidan payg`ambarimiz Muhammadga 23 yil davomida vahiy qilingan deyiladi. Payg`ambarimiz Muhammad Alayhissalom 570 yili Makkada Quraysh qabilasiga mansub bo`lgan hoshimiylar xonadonida tug`ilib, 632 yil iyun oyida Madinada vafot etdilar. Qur ’oni Karimdagi asosiy g`oyalardan biri musulmonlarning qardoshligi bo`lib, arab qabilalari shu bayroq atrofida birlashdilar. Unda dehqon, hunarmandlar mehnati, umuman xalol mehnat ulug`lanadi, barcha boylik shu asosda paydo bo`lishi uqtiriladi. Bu muqaddas kitobda savdoga katta ahamiyat beriladi, sudxo`rlik (sudxo`rlik foizi) ni qoralaydi, mulkning muqaddasligi, birovning mulkiga xiyonat va hatto hasad qilish katta gunoh deb ko`rsatiladi. Islomda jamiyatning tengsizligi taqdiri azaldan deb tan olinadi, ammo halollik va to`g`rilikka buyuriladi va yolg`on ishlatish, o`g`rilik va mehnatsiz daromad topish man qilinadi. Qur’oni Karimda qarz olish va berish, merosni taqsimlash, etim- esirlarga muruvvat, xayr-ehson qilish, o`zaro yordam berish haqidagi g`oyalar, hamda soliq turlari va miqdori to`g`risidagi tushunchalar katta ahamiyat kasb etadi. Oyati karima va xadisi shariflarda turli kasblarni egallash, ayniqsa dehqonchilik, qo`ychilik bilan shug`ullanish, mehnat qilish zarurligi marhamat qilingan. Islom aqidasida isrofgarchilikka qarshi kurash, Qur ’oni Karimdagi «Englar, ichinglar, xadya qilinglar, ammo isrof qilmanglar» degan oyatlar asosida olib boriladi (bu hozirgi davrda eng asosiy muammolardan biri hisoblanadi). «Daryo

bo`yida taxorat qilsalaringiz ham suvni isrof qilmanglar» kabi qoidalar aynan hozirgi zamon iqtisodiyoti va ekologiyasi uchun nihoyatda ahamiyatlidir. Ibn Xoldunning iqtisodiy qarashlari Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida arab mutafakkiri Ibn Xoldunning (1332- 1405) hissasi benihoya katta. U Tunisda zodagonlar oilasida tug `ulgan. Uning asosiy asari «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi»-1370 y.), Ibn Xoldun ijtimoiy rivojlanishning umumiy qonuniyatlarini ko `rsatib berishga harakat qildi. Uning fikricha, tarixiy jarayon asosini kishilik jamiyatining rivojlanishi tashkil etadi. Dastlab odamlar yovvoyi holatda bo `lgan. Keyinchalik kishilik jamiyati tabiat dunyosidan ajralib chiqqach, o`z rivojlanishida ikki bosqichni bosib o`tadi: «primitiv» va «tsivilizatsiya». Ularning biri ikkinchisidan «odamlar yashash vositalarini qanday topa olishi» bilan ajralib turiladi. Birinchi bosqichda odamlar asosan dehqonchilik va chorvachilik bilan shug`ullangan bo`lsalar, ikkinchi bosqichda, olimning fikricha, ularga xunarmandchilik, savdo, ilm va san’at qo`shiladi. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarining muvaffaqiyatli rivojlanishi xalq boyligini bir necha bor ko`paytirish har bir kishining mo`l- ko`llikka erishish imkonini beradi. Ammo ortiqcha moddiy boylik ishlab chiqarish imkoniyatini beruvchi tsivilizatsiyaga o`tish, olimning ta’kidlashicha, umumiy, ijtimoiy va mulkiy tenglik kelib chiqqanini, jamiyatning tabaqalarga bo`linishi zarurligi tugaganini bildirmaydi. Ibn Xoldunning ko `rsatib berishicha, fuqarolarni hayotiy zarur buyumlar va zeb- ziynat buyumlari bilan yoki uning atamasi bo`yicha «zarur» va «zarur bo`lmagan» buyumlar bilan ta’minlash, eng avvalo shahar aholisining zichligiga bog`liq. Shahar aholisining zichligi uning rivojlangan yoki rivojlanmaganligining ramziy belgisi hisoblangan. Shuning uchun, agar shahar rivojlangan bo`lsa, unda «zarur» va «zarur bo`lmagan» buyumlar etarli bo`ladi; bunda birinchisining bahosi (dehqonchilikda shaharliklar ham ishtirok etganligi tufayli) pasayib boradi, ikkinchining esa (zeb-ziynat buyumlariga talabning keskin o`sishi sababli) bahosi oshib boradi. Va aksincha, shahar aholisining kamligi natijasida uning rivojlanmay qolishi barcha moddiy boyliklarning etishmasligini va qimmatchilikni keltirib

chiqaradi. Shu bilan birga, mutafakkirning ta’kidlashicha, soliq qancha past bo`lsa, har qanday shaharning, bir butun jamiyatning ravnaqi shuncha yaxshi bo`ladi. U bozor bahosi shakllanishining bir qancha qonuniyatlarini ta’riflab, soliqlar va har xil yig`imlar tovar qiymatining oshishiga olib keluvchi omil hisoblanadi, deb ko`rsatib berdi. Ibn Xoldun bozorning rag`batlantiruvchi rolini bilgan: bozor mexanizmi ishlab chiqaruvchilarni mehnat unumdorligini oshirishga va mahsulot sifatini yaxshilashga majbur etadi. Ibn Xoldun pulni xo `jalik hayotining muhim elementi deb hisobladi va pul rolini xudo tomonidan yaratilgan metallar ichida - oltin va kumush bajarishini ma’qulladi. Uning fikricha pul «barcha sotib olinadigan» buyumlardagi inson mehnatining miqdoriy mazmunini aks ettirali. U «mehnatning qiymatini», ya’ni ish haqini tavsiflab, uning miqdori, birinchidan, «kishi mehnati miqdoriga», ikkinchidan, «boshqa mehnatlar ichida uning tutgan o`rniga» va uchinchidan, «odamlarning unga (mehnatga) bo`lgan ehtiyojiga» bog`liq, deb tasdiqladi. Ibn Xoldun ijtimoiy hayot asosini mehnat faoliyati tashkil etadi deydi. Uning yozishicha «jamiyatning ahvoli, uning boyligi va ravnaqi faqat mehnatga va kishilarni boylikni o`zlashtirishga bo`lgan ishtiyoqiga bog`liq. Agar odamlar yashash vositalari to`g`risida qayg`urmasalar va ularga egalik qilish uchun mehnat qilmasalar unda bozorda oldi-sotdi bo`lmaydi va odamlar oziq-ovqat qidirib boshqa mamlakatlarga chiqib ketadilar». O `rta Osiyodagi iqtisodiy g`oyalar O `rta Osiyo mustaqil davlatlarining tashkil topishi, Yaqin va O`rta Sharq mamlakatlari bilan aloqalarning kuchayishi ularning fan va madaniyatining yana ham rivojlanishiga katta turtki bo`ldi. O`rta Osiyo X-XIV asrlarda Sharqda ilg`or ijtimoiy tafakkurlar rivojlangan bir markazga aylandi. Bu davrda dunyoga mashhur bo`lgan Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Yusuf Xos Hojib va boshqa ko`plab olim va shoirlar etishib chiqdi. Ularning asarlarida iqtisodiy fikrlar ham o`z aksini topgan. Biz ularni quyida ko`rib chiqamiz.

A. Forobiyning iqtisodiy fikrlari O `rta asr davrida ilg`or iqtisodiy fikrlarni ilgari surgan buyuk mutafakkirlardan biri, Aristotelning izdoshi, uning asarlarini tahlil qilgan «ikkinchi muallim» Abu Nosir Forobiy (870-950) hisoblanadi. U ko`p qirrali olim bo`lib, o`z bilimini oshirish yo`lida tinmay mehnat qilgan, qaysi yurtda mashhur olim borligini eshitishi bilan suhbatlashib, undan saboq olish uchun yo`lga chiqqan. U 70 dan ko`p tilni bilgan. Forobiy bir asarni bir marta o `qib tushunolmasa, uni qayta-qayta o`qirdi. Aristotelning «Jon haqida» asarining Forobiy o`qigan nushasi topilgan bo`lib, kitob chetiga uning tomonidan «Men bu kitobni yuz marta o`qidim», boshqa bir kitobda esa «Bu kitobni qirq marta o`qidim, lekin yana o`qishim kerak», deb yozilgan. Forobiy Aristotel asarlarini o`qib o`rganish bilan birga, ularga sharhlar ham yozgan. Buyuk alloma Ibn Sino Aristotelning «Metafizika» asarini Forobiy yozgan sharhlar yordami bilangina to`liq tushundim deb yozgan. Forobiy ilm izlab jahon kezgan. Shunday paytlarda uning hayotida quyidagi qiziq bir voqea sodir bilgan. O `rta asrda Sharqning mashhur shaharlaridan biri – Damashq hokimi haftada bir kun olimlarni yig`ib suhbat o`tkazar ekan. Shunda u saroy darvozasini ochib qo`yar, istagan kishi u yerga kirib, yig`ilganlar suhbatidan bahramand bo`larkan. Shunday kunlarning birida u yerga borib qolgan Forobiy olimlar bilan suhbat qurib o`tirgan hokimning saroyiga kirib qoladi. Hokim uni ham o`tirishga taklif etadi. Shunda Forobiy: «qayerga o`tiray, o`zimga loyiq joygami yoki bo`sh joygami», deb so`raydi. «O`zingga loyiq joyga o`tiraqol», deydi hokim. Shunda Forobiy to`ppa-to`g`ri hokimning yoniga borib o`tiradi. U bundan jahli chiqib boshqalarga sirli bo`lgan tilda soqchiga: «Bu turk odobsizlik qildi, uni ahloqsizligi uchun ketayotganda jazolanglar», deydi. Shunda Forobiy «Men hech qanday gunoh qilganim yo`q-ku, nima uchun meni jazolashga buyurasiz», deb so`raydi. Bu savolni eshitib xayron bo`lgan hokim: «Bu tilni hech kim bilmaydi-ku, sen qayerdan va kimdan o`rgangansan?», -deydi. «Men ko`p tillarni o`rganganman», javob beradi Forobiy. Shu vaqt o`tirgan olimlarning biri bir masalani o`rtaga tashlaydi. Yig`ilganlar o`rtasida qizg`in munozara boshlanib

ketadi. Hech kim bu masalaga to`g`ri javob bera olmaydi. Shunda Forobiy uni har tomonlama tushuntirib beradi. Shunda hokim Forobiydan: «Sen «ikkinchi muallim» emasmisan? », deb so`raydi. Forobiy tasdiqlovchi ishora qiladi. «Ikkinchi muallim» bugungi kunda ham o`z ahamiyatini yo`qotmagan moddiy ehtiyojlar to`g`risida ta’limot yaratdi. Uning fikricha, odamlarning ehtiyoji jamiyat shakllanishining asosiy sababidir. «Tabiatan har bir odam shunday yaralganki, u yashashi va kamol topishi uchun ko`p narsalarga ehtiyoj sezadi. Ularni u bir o`zi topa olmaydi va ularga erishish uchun kishilar jamoasiga muxtoj bo`ladiki, uning har biri u ehtiyoj sezayotgan narsalardan biron-birini beradi. Bunda har bir odam boshqalarga nisbatan xuddi shunday holatda bo`ladi». Jamiyat shakllanishi uchun moddiy ehtiyojlar to`g`risida bunday tushuncha o`sha davrdagi ilg`or fikrlardan hisoblanadi. Shu bilan birga moddiy boylik yaratishdagi mehnat va mehnat qurollarining rolini, har xil xunar turlarini o`qtirib o`tagach, u qullikka keskin qarshi chiqdi. Forobiy, Platonga o `xshab ideal tuzum to`g`risida fikr yuritdi. U kelajak haqida o`ylab, baxtga erishishning zarur va birlamchi shartini tashkil etuvchi o`zaro yordam va do`stlik tufayli bo`ladigan shaharni ideal shahar deb hisoblagan; yer yuzida barcha xalqlarning o`zaro yordami asosida bir butun yagona jamiyat qurish mumkinligi to`g`risida, mahsulotlarni adolatli taqsimlash haqida fikrlar bildirgan. Ammo Forobiy mazkur o`zaro yordamning iqtisodiy asosi – mehnat mahsulotlarini ayirboshlashning zarurligini ko`rsatib bera olmadi. Shu narsani qayd qilib o`tish kerakki, Forobiy iqtisodiy savollarni ikkinchi o`ringa surib qo`ydi. Bu ayniqsa uning davlat to`g`risidagi talqinida ko`rinadi, unda adolat o`rnatish, ommani ma’rifatli qilish uning asosiy funktsiyalaridan deb e’tirof etiladi Ibn Sinoning iqtisodiy qarashlari O `rta Osiyo mutafakkiri Ibn Sinoning (980-1037) 280dan ko`p asarlari mavjud bo`lib, ular tibbiyot, matematika, astronomiya, ximiya, falsafa, iqtisodiyot va boshqa sohalarga bag`ishlangan. Ibn Sinoning inson ehtiyojlari to `g`risidagi, mehnat va uning moddiy ishlab chiqarishdagi roli to`g`risidagi fikrlari diqqatga sazovor. Uning fikricha «xayvon

tabiat ne’matlariga qanoat qiladi, insonga esa tabiat ne’matlari kamlik qiladi, u oziq-ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi. Hayvonlar tabiat ne’matlarini o`zlashtiradi, inson esa o`z mehnati bilan o`ziga ovqat, kiyim-kechak, uy-joy yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik bilan shug`ullanishi kerak. Hayvonlar garchi poda bo`lib yashasalar ham, yolg`iz yashay oladi, odamlar esa yakka holda o`zlari uchun barcha yashash vositalarini topa olmaydilar. Shuning uchun odamlar muloqot va o`zaro yordamga muhtoj bo`ladilar». Ibn Sino feodal jamiyatning asosiy muammolarini tadqiqot qiladi. U jamiyatning amal qilishining asosi hunarmandchilik deb hisobladi. «Odamning o`z quvvatini saqlashga va oziq-ovqatga bo`lgan ehtiyoji, -deb yozadi Ibn Sino, - hammani hunar o`rganishga undaydi. » Ibn Sino nafaqat oila doirasidagi, balki shahar va hatto davlat miqyosidagi daromad va xarajatlar balansi to `g`risida ham fikr yuritadi. Uning fikricha, davlat tabiiy ofat yoki urush bo`lish ehtimolini hisobga olib, unga mablag` ajratgan holda daromad va xarajatlar balansiga erishishi zarur. Ibn Sino ideal davlat to `g`risida fikr yuritib, uni quyidagicha tavsiflab beradi: 1) hamma o`z foydasini ko`zlab mehnat qilishi kerak; 2) bu davlatda barcha moddiy boyliklar shunday barobar taqsimlanishi kerakki, unda juda katta boylik va ashaddiy qambag `allik bo`lmasin; 3) barcha kishilar halol mehnat bilan shug`ullanishi va halol savdo qilishi, sababli urushadigan odamlar bo`lamaydi va urushlar tugatiladi, davlatlar o`rtasilagi siyosiy baxslar esa tinch yo`l bilan echiladi; 4) ideal davlatda odamlarda hamma narsa muhayyo bo`ladi va shuning uchun ular bir-biriga qarama-qarshi bo`lmaydilar, quvnoq ashula va musiqani yaxshi ko`radilar, uzoq vaqt qarimaydilar. Ibn Sinoning ideal davlat to `g`risidagi qarashlari Platonning «Qonun»larida, Aristotelning «Afina siyosatchilari»da, Forobiyning «Saxovatli shahar yashovchilarining qarashlari to`g`risida traktat»ida aytilgan fikrlariga ko`p jihatdan o`xshab ketadi.

Yusuf Xos Hojibning iqtisodiy fikrlari Iqtisodiy fikrlarning rivojlanishiga munosib hissa qo `shgan XI asrda yashab ijod etgan buyuk shoir va mutafakkir Yusuf Xos Hojib Bolasag`uniy hisoblanadi. U jamiyatning rivojlanishida mehnatning rolini qayd qilib o`tgach, shunday deydi: «Odamga foydasi tegmagan odam - murda» va «O`tgan umr achinarli emas, balki sarflangan mehnat achinarlidir». Yusuf Xos Hojib mehnatga tavsif berish bilan cheklanmasdan, balki mehnat taqsimotining ahamiyatiga ham alohida e’tibor qaratdi. U dehqonchilikda, chorvachilikda, hunarmandchilikda yaratiladigan moddiy boyliklarning xususiyatlarini ko`rsatib beradi, aynan dehqon mehnati odamlarni boqadi va kiyintiradi, chorvador esa eyish, kiyish va minish uchun foydalanadigan otlarni, tuyalarni va boshqa hayvonlarni ko`paytiradi deb qayd qilib o`tadi. Shular bilan birga hunarmandlar turmush uchun kerak bo`lgan buyumlarni yaratadilar. Olimlarning mehnatiga yuqori baho beriladi. Yusuf Xos Hojib pulning qiymat o `lchovi, muomala vositasi, jamg`arish vositasi funktsiyalarini aytib o`tadi. Uning fikriga ko`ra, davlatning qudrati nafaqat armiyada, balki xazina mablag`larida hamdir. Lekin davlat qimmatbaho buyumlarni jamg`arish bilan qiziqib ketmasligi, davlat mablag`larining bir qismini xalq manfaatlari yo`lida sarflashi lozim. Yusuf Xos Hojibning bu fikrlari to`g`ri ekanligini hayotning o`zi tasdiqladi. A. Temurning iqtisodiy qarashlari Amir Temur (1336-1405) iqtisodiyotni boshqarishda o `ziga xos maktab yaratdi. Sohibqiron davlatida devani buzurg (bosh vazir) dan tashqari, har bir viloyatda Devon deyiluvchi boshqarma bo`lgan. U davlatning butkul ishlarini: soliq yig`ish, tartib saqlashni, ijtimoiy binolar- bozorlar, hammomlar, yo`llar, suv inshoatlari tarmoqlarini nazorat qilib turgan. Uning xodimlari vaqti-vaqti bilan tekshirish va taftish ishlarini olib borgan. Ayniqsa, toshu-tarozi to `g`riligi, odil baho tekshirib turilgan, qallob va tovlamachilar qattiq jazolangan. Mamlakatda ko `rilgan bunday va shu kabi boshqa chora-tadbirlar, birinchi navbatda, raiyatning qashshoqlikka, mamlakatning esa og`ir ahvolga tushib qolishining oldini olishga qaratilgan. Negaki, A. Temur «Raiyatni xonavayron

qilish davlat xazinasining qambag`alashishiga olib keladi. Xazinaning kamayib qolishi esa, sipohlarning tarqalib ketishiga sabab bo`ladi Sipohlarning tarqoqligi esa, o`z navbatida, saltanatning kuchsizlanishiga olib boradi. Fath etilgan yerlik fuqaro azaldan berib kelingan xiroj miqdoridan rozi bo`lsa, ularning roziligi bilan ish ko`rsinlar. Xirojni ekindan olingan hosilga va yerning unumdorligiga qarab yig`sinlar. Fath etilgan har bir mamlakatning mol-mulkini, buyumlarini talon- tarojdan saqlasinlar. O`sha mamlakatdan tushgan o`lja mollarni hisob-kitob qilsinlar», deb ko`rsatib bergan. Mamlakatda dehqonchilikka katta e ’tibor berilgan bo`lib, yerga egalik qilish quyidagi ko`rinishlarda bo`lgan: 1.Suyurg `ol yerlar. Katta hajmdagi bu yerlar davlat tomonidan ajratib berilib, bir avloddan ikkinchisiga o `tgan. Suyurg`ol egasi soliqdan ozod qilingan. Bunday yer egalari dehqonlarni ishlatib, yer solig `i - xiroj olganlar. 2.Tarxon yerlar. Bu yerlar xususiy mulk bo`lib, ular odamlarga biron-bir xizmati uchun berilgan. 3.Ushr yerlar. Sayid va xo `jalarga mansub yerlardir. Bundan olingan hosilning o `ndan biri davlatga berilgan. 4.Vaqf yerlar. Masjid, madrasa, xonaqoh, qabriston va shu singari joylarga doir yerlardir. Vaqfda yer, suv, bozor, qul, pullar va boshqalar mol-mulki bilan in ’om etiladi. 5.Askarlarga, ularning rahbarlariga beriladigan yerlar. Kimda-kim biron sahroni obod qilsa yoki qoriz (yer osti suvlarnini tortib chiqarish uchun qurilgan inshoot) qursa, biron bog ` ko`kartirsa yoxud birorta xarob bo`lib yotgan joyni obod qilsa, birinchi yili undan soliq olinmagan. Ikkinchi yili raiyat o`z roziligi bilan berganini olgan. Uchinchi yil xiroj yig`ilgan. Mazkur muammoga bunday yondashuv ishlab chiqarishni rivojlantirishda ijobiy rol o`ynagan. Amir Temur barcha shahar va qishloqlarda langarxona (yo `lovchilar qo`nib o`tadigan, qambag`al etim-esirlarga ovqat beriladigan joy), g`aribxonalarni qurishni, kasallar uchun shifoxonalar bunyod etishni va ularda ishlash uchun tabiblar tayinlashni lozim deb bilgan va ularni amalga oshirish uchun ko`p ishlarni qilgan.

Amir Temur Angliya va Frantsiya qirollariga murojaat qilib, xalqaro savdo aloqalarini rivojlantirishga harakat qilgan. Mashriqdan mag `rubgacha bo`lgan savdo-sotiq ishlarini kuchaytirish uchun zarur bo`lgan shart-sharoitlar yaratib berilgan. Masalan, bir kunlik karvon yo`lida barcha narsa muhayyo etilgan (karvonsaroyda doimo ot, em-xashak, oziq-ovqat, suv bo`lgan, sardobalar qurilgan), qaroqchilar qattiq jazolangan. Shu narsaga alohida e’tibor berish kerakki, chetdan olib kelingan tovarlar ustiga 10 foiz narx qo`shib sotish mumkin bo`lgan. Bu hozirgi davr tili bilan aytganda, birinchidan, chet el tovarlariga bo`lgan talabni kuchaytirsa, ikkinchidan, aholining iste’mol buyumlariga bo`lgan ehtiyojni to`laroq qondirish imkonini beradi. A. Temurning iqtisodiy fikrlari «Temur tuzuklari»da bayon etilgan bo`lib, quyida biz ko`rib chiqmoqchi bo`lgan g`oyalar mazkur asar asosida keltirildi. («Amir tuzuklari». Toshkent,1991). Unda o `sha davrdagi davlatning 12 ijtimoiy toifadan iborat bo`lganligi ko`rsatilgan: 1.Sayyidlar, ulamo, mashoyix, fozil kishilar (din ahllari). 2.Aqlli, donishmand odamlar. 3.Xudojo `y kishilar. 4.No `yonlar (tuman boshlig`i), amirlar, mingboshilar, ya’ni harbiylar. 5.Sipoh va raiyat (soliq to `lovchi xalq). 6.Aqlli, tajribali, eng ishonchli kishilar. 7.Vazirlar, sarkotiblar. 8.Hakimlar (faylasuflar, donishmand, allomalar), tabiblar, munajjimlar, muxandislar (injenerlar). 9.Hadis olimlari. 10. Ahli hunar va san ’atchilar. 11. Kasbu hunar egalari. 12. Savdogar va sayyohlar. Davlat taqdirini esa podsho, xazina, askar xal qiladi deyilgan. Qo `shin a’zolarining maoshi to`g`risida aniq ma’lumotlar keltirilgan. Masalan, oddiy sipoh

o`zi mingan ot bahosiga teng miqdorida maosh olishi, bahodirlar ikki ot bahosidan to`rt ot bahosigacha maosh olishi, o`nboshi o`z qaramog`idagi askarga nisbatan ikki barobar ko`p, yuzboshi o`nboshidan ikki marta ortiq maosh olishi tayinlangan. «Tuzuklarda» A. Temur davrida soliq va jarimalarni yig`ish va xarj (sarf) qilishga alohida e’tibor berishgan. «Xirojni yig`ish vaqtida, -deb o`qtiriladi «Temur tuzuklari»da, - ikki vazir tayinlansin. Biri to`plangan molni yozib, raiyat ahvolini tekshirib tursin, boj oluvchilar fuqaroga zulm qilib, ularning ahvoliga xaroblik etkazmasinlar. Viloyatlarda yig`ilgan barcha mol-ashyoni kirim daftariga yozishlari lozim. Ikkinchi vazir esa, chiqim daftariga yozib, yig`ilgan mollardan sipoh maoshiga taqsim qilsinlar». Demak, ko`rinib turibdiki, hozirgi davr tili bilan aytilganda, hisob-kitob ishlari to`g`ri yo`lga qo`yilishi talab etilgan. Xiroj odatda sug`oriladigan yerlarda jami hosilning uchdan biri (33 foiz), lalmikor yerlarda to`rtdan biriga (25 foiz) teng bo`lgan miqdorda to`plangan. Bu raqamlar uning hozirgi davrdagi daromad solig`i atrofida bo`lganligini ko`rsatib turibdi. A. Temur o `qimishli, olim odamlarning mehnatiga yuqori baho bergan. «... Sayidlar, olimlar va fozillarga dargohim doim ochiq edi, - deyiladi «Tuzuklar»da, - chunki bu insonlar mamlakat rivojida ustundirlar». A. Temur Shom (hozirgi Suriya) yurtini qo`lga olganda (1401 y.) taniqli olim Ibn Xoldun (1332-1406) asirga tushib qoladi, sohibqiron uning olimligini bilgach, u bilan suhbatlashib, izzat-ikrom bilan uni qo`yib yuboradi. Dehqonlar, kasb-hunar egalari savdogarlarga o `z ishlarini yuritish uchun urug`, asbob, sarmoya berib, sharoit yaratishga e’tibor berilgan. Ayniqsa, tashlandiq, qo`riq yerlarni ochish, qoriz o`tkazish rag`batlantirilgan. Bunday ishlar bilan shug `ullanganlar uch yilgacha soliqdan ozod etilgan (bu tajribadan foydalanilsa arziydi). A. Navoiyning iqtisodiy g `oyalari Buyuk mutafakkir Alisher Navoiy ijodida iqtisodiy g `oyalar muhim o`rin egallaydi. Unda asosan tijorat, savdo muammolari ancha mukammal yoritilgan. Navoiy asarlarida savdo faoliyati ma’qullanadi, ammo tovlamachi va

chayqovchilik qattiq tanqid qilinadi. U mehnatning inson va jamiyatdagi o`rniga, do`stlikka yuksak baho bergan. Alisher Navoiy (1441-1501) buyuk shoir va davlat arbobi. U o `z davrining siyosiy va iqtisodiy ahvolini yaxshilash, mamlakatning iqtisodiy qudratini barqarorlashtirish uchun kishilarda vatanparvarlik xis tuyg`usini uyg`otish zarurligini yaxshi tushingan. Navoiyning dastlabki ijtimoiy-iqtisodiy fikrlari shakllangan asari «Hiloliya» hisoblanadi. U shaxsning tarixdagi roliga katta e’tibor berib, mamlakatning iqtisodiy ahvoli mamlakat xukmdorining akl-idroki va qobiliyatiga bog`liq deb aytib beradi. Agar mamlakat hukmdori fanlarni, ayniqsa iqtisodiyot, tarix, falsafa va siyosiy fanlarni mukammal bilsa, o`zi boshqarayotgan mamlakat obod va badavlat bo`ladi, agar teskari bo`lsa, mamlakat qashshoq va xarob bo`ladi, deydi Navoiy. Keyinchalik jamiyatning rivojlanishida iqtisodchilarning va davlat arboblarining roli katta ekanligini ingliz olimi J.M. Keyns ham qayd qilib o`tadi. Navoiy mamlakat iqtisodiyotini yuksaltirishda qishloq xo `jaligi ishlab chiqarishiga alohida e’tibor berdi. Milliy daromadning asosiy qismini qishloq xo`jaligida etishtirilar edi. Uning fikricha Markaziy Osiyo sharoitida irrigatsiya inshootlarini kengaytirish – dehqonchilikni rivojlantirishga olib keluvchi muhim omillardan hisoblanadi. Shu bois juda ko`p kanal va ariqlar qazildi. Asosiy ishlab chiqarish vositasi bo`lgan yerni kengaytirishga uning unumdorligini oshirishga katta e’tibor berildi. Navoiy boylikni ikki yo `l bilan topish mumkin deydi. Birinchi yo`l - bu o`z mehnati bilan boylik to`plash, yig`ish va o`ziga to`q yashash. Bunday boylikni u qo`llab-quvvatlagan. Navoiy olingan boylikni uch qismga bo`lib, ya’ni birinchi qismini ketgan xarajatlarga, ikkinchi qismini o`zining va oilasining ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlariga sarflashni tavsiya etgan. Navoiy ko`pgina madrasa, shifoxona, hammom, ko`prik va boshqalarni o`z hisobidan qurdirgan. Boylik topishning ikkinchi yo`li - bu o`g`irlik, ta’magarlik va zo`rlik hisobiga boylik orttirishdir. Navoiy bunday boylik orttirishga keskin qarshi chiqdi, qoraladi.

Navoiy o `zining «Mahbub-ul-qulub» (1500 y.) asarida mamlakatdagi ijtimoiy guruhlarning jamiyatda tutgan o`rnini ko`rsatib berishga harakat qiladi. Uning fikricha dehqonlar, hunarmandlar va chet el bilan aloqasi bor savdogarlar jamiyatda moddiy boylik etishtirishda, yaratishda va mamlakatning boyligini ko`paytirishda muhim o`rin tutadi. Navoiy dehqon va uning ishlab chiqarishdagi roli to`g`risida quyidagi fikrlarni bildiradi: «Don sochuvchi dehqon yerni yorish bilan rizq yo`lini ochuvchidir ». Shu bilan birga u dehqon mehnatini ulug`lab, uning moddiy boylik yaratishdagi hatti harakatini quyidagicha tasvirlab berdi: «Har ne qilsalar harakat, Xalqqa ham etar ovqat ham barakat». Navoiy ijtimoiy hayotga odamlarning birgalikdagi faoliyati sifatida qaraydi. Uning fikriga ko `ra, kishi yakka holda hech narsa ishlab chiqara olmaydi. U biron narsani ishlab chiqarish uchun boshqa ishlab chiqaruvchilar bilan munosabatda bo`lishi kerak. Masalan, dehqonga mehnat qurollari zarur bo`lsa, hunarmandlarga non kerak, dehqonga ham, chorvadorga ham hunarmandchilik va attorlik mahsulotlari zarur. Dehqon mehnatini mahsulini novvoy, unfurush, qo`shchi va o`roqchi, mashshoqchi va boshqalar orziqib kutadi. Shu bilan birga dehqon ham hunarmandning, chorvadorning va boshqalarning mehnat mahsulotiga muxtoj. Ularsiz u hech narsa ishlab chiqara olmaydi. Navoiy fikricha, dehqon mehnati bilan o`z ehtiyoji uchun zarur bo`lgan mahsulot miqdoridan ko`ra ko`proq ishlab chiqarib, jamiyat va uning ishlab chiqarishda ishtirok etmaydigan qismini ham moddiy ne’matlar bilan ta’minlaydi. Uning mana shu fikri fiziokratlarning qo`shimcha mahsulot faqat qishloq xo`jaligida yaratiladi degan fikriga mos tushadi. Navoiy qishloq xo`jaligining rivojlanishi mamlakat qudratini oshirishda katta ahamiyat kasb etadi, degan ilg`or fikrini ilgari suradi. Bu fikr o`sha davr, ya’ni feodalizm rivojlangan, uning negizini dehqonchilik tashkil qilgan bir davrda to`g`ri fikr bo`lib qolmaygina, balki tarixiy haqiqat hamdir. Navoiy xalqaro savdo sohasida faoliyat yurituvchilarga nisbatan ijobiy munosabatda bo `lsada, mamlakat ichkarisida ish yuritayotgan savdogarlar, ya’ni olib sotarlarga nisbatan salbiy munosabatda bo`lgan. Uning fikricha, olib sotarlar

«o`ziga foyda va boshqalarga qaxat istovchi ... arzon olib qimmat sotish», ya’ni xalqni zarari hisobiga foyda ko`ruvchilardir. Navoiy intelektual mehnatni, ya ’ni olimlar va boshqa shu kabilarning mehnatini jamiyat uchun zarur deb ko`rsatib berdi va ularni o`z mas’uliyat va burchlarini sezishga chaqirdi. G `arbiy Evropadagi iqtisodiy g`oyalar F. Akvinskiyning iqtisodiy qarashlari Rim imperiyasi yemirilgandan keyin, G `arbiy Evropada juda ko`p feodal davlatlar vujudga keldi. Ularda o`sha davrdagi katolik cherkov qoidalari ustunlik qilardi. Barcha ilmiy fikrlarda diniy cheklashlar mavjud edi. Shuning uchun iqtisodiy savollar bo`yicha o`rta asr mualliflarining talqinlari diniy-etnik shaklda ifoda etilgan. G `arbiy Evropadagi ancha ko`zga ko`ringan iqtisodiy fikrlar muallifi deb, odatda Italiya monaxi Foma Akvinskiy (Akvinat) (1225-1274) tan olinadi. U IV asrning oxiri - V asrning boshida iqtisodiy muammolarga diniy-etnik yondashuvning nomuqobil dogmatik printsiplarini kiritgan, dastlabki kanonizm maktabi asoschilaridan biri hisoblangan, Avgustin Blajenniyga (AvliyoAvgustin) (353-430) muxoliflik qildi va uning g`oyalarini ijodiy davom ettirdi. V-XI asrlar davomida bu printsiplarga amal qilib kelindi. Akvinatning iqtisodiy qarashlari bilan tanishib chiqishdan oldin, dastlabki va keyingi kanonizmning o `ziga xos xususiyatlarini ko`rib chiqamiz. O `rta asrning dastlabki davrida hukmronlik qilgan dastlabki kanonistlar g`oyasi savdo foydasini va sudxo`rlik foizini qat’iy qoraladi va ularni noto`g`ri ayirboshlash va birovning mehnatini o`zlashtirish natijasi sifatida tavsiflab gunoh deb hisobladi. Faqat «Odil narx» o`rnatilgan sharoitdagina ekvivalentli va proportsional ayirboshlash bo`lishi mumkinligi uqtirildi. Shuningdek, cherkov qonunlari mualliflari, antik dunyo qarashlariga xos bo`lgan jismoniy mehnatga nisbatan nafratli munosabatlarga, ko`pchilik aholining zarar ko`rishi hisobiga

ayrim shaxslarning boylik orttirish huquqiga qarshi chiqdilar. Yirik savdo, ssuda operatsiyalari, gunohli ish sifatida, umuman man etilgan. Ammo jamiyatning tabaqalashuvi kuchaygan, shaharlarning soni va iqtisodiy qudrati oshgan, unda dehqonchilik bilan birga hunarmandchilik, savdo va sudxo `rlik rivojlana boshlagan, ya’ni tovar-pul munosabatlari jamiyat va davlat taqdiri uchun muhim ahamiyatga aylangan O`rta asrning oxirgi davriga kelib, keyingi kanonistlar iqtisodiy muammo va ijtimoiy tengsizlik sabablarini tushuntiruvchi «dalillar» doirasini ancha kengaytirdilar. Bu yerda shu narsa nazarda tutiladiki, dastlabki kanonistlar asoslangan metodologik baza, eng avvalo, avtoritarli isbotlash (diniy kitob va cherkov nazariyachilari asarlaridan dalil (izoh) keltirish vositasi orqali) va iqtisodiy kategoriyalarning ahloqiy-etnik tavsifi (shu jumladan «odil narx» to`g`risidagi qoida ham) bo`lgan. Bu printsiplarga keyingi kanonistlar izohlash, aniqlash, qo`shimcha qilish yo`li bilan o`rganilayotgan konkret xo`jalik hodisalarning va iqtisodiy kategoriyalarning avvalgi tadqiqot ma’nosini o`zgartirish va hatto qarama-qarshi ma’no keltirib chiqarish imkonini beruvchi yana ikki yoqlama baholash printsipini qo`shdi. Akvinat undan foydalangan holda boylik, qiymat (qimmat), pul, savdo foydasi, sudxo`rlik foizi singari boshqa iqtisodiy kategoriyalarni tadqiqot qildi. Ularni quyidagi tartibda ko`rib chiqamiz. Avgustin davridan boshlab kanonistlar tomonidan boylik moddiy ne ’matlar yig`indisi sifatida, ya’ni natural shaklda qaralgan. Agar boylik unga sarflangan mehnat bilan emas, balki boshqa vositalar yordamida yaratilgan bo`lsa, gunoh deb tan olingan. Bu qat ’iy qoidaga muvofiq noinsoflik bilan oltin va kumushning ko`paytirilishi (jamg`arilishi) jamiyatning ahloqiy va boshqa normalariga zid hisoblangan. Ammo Akvinat fikri bo`yicha, «odil narxlar» xususiy mulkini ko`paytirish va «o`rtacha» boylik yaratishda inkor etib bo`lmaydigan manba bo`lib xizmat qilishi mumkin. Bu uningcha, gunoh hisoblanmaydi. Qadimgi Dunyoda va o `rta asrda ayirboshlash tadqiqotchilar tomonidan proportsional va ekvivalent qoidasiga asoslangan, odamlarning xohishi tufayli bo`ladigan akt sifatida qabul qilingan. Bu printsipni inkor etmagan holda,

noekvivalent bo`lib tuyulgan ayirboshlash, sub’ektiv jarayon sifatida, tomonlarga teng foyda keltirishi mumkinligini Akvinat ko`rsatib berdi. Boshqacha aytganda, qachonki buyum «bir odamning foydasiga boshqa odamning zarar ko`rishi hisobdan kelib tushsa», o`shandagina ayirboshlash sharti buzilgan bo`ladi. «Odil narx» - bu kategoriya kanonistlar ta’limotida «qiymat» (qimmat), «bozor bahosi» o`rnida ishlatilgan. U muayyan feodal oqsuyaklar hududida o`rnatilgan va berkitib qo`yilgan. Dastlabki kanonistlar uning darajasini tovar ishlab chiqarish jarayonidagi mehnat va moddiy sarflarga bog`lab tushintirganlar. Ammo Akvinat «odil narx»ga bo`lgan sarfli yondashuv tushunchasini etarli emas deb hisobladi. Uning fikricha, shu bilan birga, sotuvchi o`z mavqeiga qarab buyumni «o`z narxidan ko`ra qimmatroq sotishi mumkin». Akvinat pul (moneta)ni Qadimgi Dunyo va dastlabki kanonizm mualliflariga o `xshash talqin qiladi. Uning ta’kidlashicha pul «savdoda ... ishonchli o`lchov birligiga» ega bo`lish uchun kishilarning xohishi tufayli kelib chiqqan. Olim monetaning «ichki qimmatga» ega ekanligini tan olsada, davlat moneta qimmatini uning «ichki qimmatiga» nisbatan bir oz o`zgartirishga haqli deb hisobladi. Bu yerda Akvinat o`zining ikki yoqlamalik printsipiga sodiqligini yana bir bor ko`rsatdi, ya’ni bir tomondan, monetalarni buzish tashqi savdoda pulning qadr qimmatini yo`qotilishiga olib kelishini tan olgach, ikkinchi tomondan esa – pulning «nominal qimmatini» davlatning o`z xohshi bo`yicha o`rnatish huquqiga ishongan. Aristoteldan keyin Akvinat «pul pulni keltirib chiqarmaydi» deb ta’kidlab o`tgan. Savdo foydasi va sudxo `rlik foizi kanonistlar tomonidan qoralangan va gunoh deb hisoblangan. Akvinat ham ularni shartli ravishda «ayibladi». Negaki, uning fikricha, savdo foydasi va ssuda uchun foiz muvofiq ravishda savdogar va sudxo`r tomonidan o`zlashtirilishi kerak, agar ular bunda ahloq-odob doirasida ish yuritgan bo`lsalar. Boshqacha so`z bilan aytganda, mazkur turdagi daromad savdo va ssuda operatsiyasidagi mehnat, transport va boshqa xarajatlar va hatto xatar (risk) uchun to`lanadigan haq bo`lmog`i kerak.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Amir Temur haqida so `z. T.: «O`zbekiston», 1996. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 2. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 3. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 4. Vsemirnaya Istoriya Ekonomicheskoy Misli. M.: Misl, 1987. 5. Jid Sh., Rist Sh. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: Ekonomika, 1995. 6. Kostyuk V.N. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: Tsentr, 1998. 7. Ibragimov A. Bizkim o `zbeklar. T.: Sharq, 1999. 8. Ignotenko A.A. Ibn Xaldun. M.: Misl, 1980. 9. Iqtisodiy ta ’limotlar tarixi. T.: FAN, 1997. 10. Temur tuzuklari. T.: 1991. 11. Titova N.E. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Gumanitarniy izdatelskiy tsentr VLADOS», 1997. 12. Yusupov Yu.K. Stanovlenie i razvitie ekonomicheskoy nauki. T.: AO «Uchqun», 1999. 13. Yadgarov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: INFRA-M, 1999.

O'xshashlar

Qadimgi dunyodagi iqtisodiy ta’limotlar

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining predmeti va o’rganish usullari

Kichik va o`rta biznes istiqboli

O`rtacha miqdorlar va o`rta tuzilmaviy ko`rsatkichlar

Iqtisodiy taraqqiyot, iqtisodiy o`sish va milliy boylik