Qadimgi dunyodagi iqtisodiy ta’limotlar - Iqtisodiyot - Referatlar

Qadimgi dunyodagi iqtisodiy ta’limotlar

Yuklangan vaqt:

26.10.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94 KB

Ko'chirib olish

Qadimgi dunyodagi iqtisodiy ta ’limotlar Reja: 1. Qadimgi Sharqdagi iqtisodiy fikrlar 2. Antik dunyodagi iqtisodiy fikrlar Qadimgi Gretsiya: Ksenofont va Platon iqtisodiy qarashlari

Qadimgi Sharqdagi iqtisodiy fikrlar Kishilik jamiyatning dastlabki davrlaridan boshlab xo `jalik yuritish to`g`risida u yoki bu ko`rinishdagi iqtisodiy fikrlar amal qilib kelgan. Lekin o`sha paytdagi iqtisodiy fikrlar to`g`risidagi ma’lumotlar bizning davrimizga etib kelmagan. Chunki ularni avlodlardan-avlodlarga, asrlardan-asrlarga olib o`tuvchi vosita - yozuv bo`lmagan. Demak, iqtisodiy fikrlarning paydo bo`lishi va shakllanishi yozuv bilan bevosita bog`liq. Yozuv qachon paydo bo`lgan? Yozuv bundan olti ming yil avval, miloddan to`rt ming yil oldin o`sha davrning madaniyat o`chog`i hisoblangan Mesopotamiyada ijod qilindi. Qadimgi grek tarixchilari hozirgi Iroqdagi Dajla va Furot daryolarning oralig`idagi joylarni «Mesopotamiya» deb atagan. Bu grekcha so`z bo`lib «ikki daryooralig`i» ma’nosini bildiradi. Dajla va Furot daryolari hozirgi Turkiya chegarasidan boshlanib sharq tomon oqib Fors ko`rfasiga quyiladi. Bu ikki daryo atrofidagi joylarning tuprog`i unumdorli, suvi ko`p bo`lib, qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishiga juda qo`l kelardi. Ayni zamonda ikki daryo vodiysining janubiy qismidagi asosiy mahalliy xalq sumerlar bo`lib, eng dastlabki yozuvni o`shalar yaratgan. Dastlabki yozuv ijod qilingandan keyin, Misr va Qadimgi Sharqdagi xalqlar tarix tiliga kira boshladi. Demak, o`sha davrdan, ya’ni Qadimgi Dunyo - quldorlik davridan boshlab dastlabki iqtisodiy fikrlar shakllana boshladi. Ko `xna Va v ilioniya iqtisodiy fikrlari Qadimgi Sharqda ancha rivojlangan davlatlardan biri Vavilioniya bo `lgan. Unda xususiy mulkchilik va tovar-pul munosabatlari nisbatan tez rivojlana boshladi. Jamiyatdagi kishilar borgan sari ko`proq tovar ayirboshlashga jalb qilinardi. Ularning ba’zilari sudxo`rlar to`riga ilinib, xonavayron bo`ldi va qullarga aylandi. To`la huquqli bo`lmagan (qaram) kishilar qatlamining ancha ko`payib borishi vujudga kela boshladi. Harbiylar va soliq to`lovchilardan ajralib qolishga olib keluvchi bunday jarayon davlatni zaiflashtirgan. Jamiatdagi erkin kishilarni sudxo`rlardan himoya qilish maqsadida (ularning mulkini himoya qilish, savdo, ijara va boshqa shartlarini qonuniy ravishda rasmiylashtirish) xususiy, huquqiy

munosabatlarni davlat tartiblashi zarurligi kuchaydi. Davlat bu vazifalarni qonunchilik yo`li bilan hal qilishga uringan. Bu borada iqtisodiy fikrlar nuqtai nazardan Eshnunn podshoxi qonunlari (m.o. XX asr.) va Xammurapi qonunlari (m.o. XVIII asr.) ancha diqqatga sazovor. Eshnunn qonunlari matni asosiy mahsulotlarga qat ’iy baho o`rnatishdan boshlanadi: “1 gur (o`lchov birligi, ba’zi ma’lumotlarda 300, ba’zilarda esa – 252,6 l. teng) arpa (sotilishi kerak) 1 sikl (8,4g) kumushga … 3 ka (1 ka 0,84 l. teng) birinchi sortli yog` (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga, 1 sut (5 l., ba’zi ma’lumotlarda – 8,4 l.) va 2 ka kunjut yog`i (sotilishi kerak) 1 sikl kumushga …”va boshqalar ko`rsatilgan. Birinchi paragrafda arpa, yog`, teri, tuz, mis va boshqalarning kumushdagi narxi o`rnatilgan (mahsulotlar shunday miqdorda olinishi kerakkki, ularning qiymati 1 siklga teng bo `lsin); ikkinchi paragrafda har xil turdagi yog`ning arpadagi narxi ko`rsatilgan. Demak, asosiy umumekvivalent sifatida arpa bo`lgan. Buning ustiga ushbu ekvivalentlar o`rtasida qat’iy muvofiqlik o`rnatilgan. Birinchi navbatda arpaning kumushda ifodalangan narxining ko`rsatilishi tasodifiy emas. Qat’iy narxning o`rnatilishi qonun tuzuvchilarga yollanma va ijara haqi darajasini, jarima miqdorini, foiz normasini, tarbiya uchun to`lov va boshqalarni aniqlash imkonini beradi. Yillik foiz normasi kumushda 20 % va donda 33 1/3 % tashkil etgan. Shu narsani qayd qilib o`tish kerakki, Qadimgi Misrda hatto keyingi davrlarda (X-VIII asr m.o.) sudxo`rlik foiz normasi tez-tez 100 %gacha ko`tarilib turgan. Eski Vaviloniyadagi uncha ko`p bo`lmagan foiz normasi davlatning nafaqat mamlakat xo`jaligi hayotiga aralashuvidan dalolat beradi, balki tovar-pul munosabatlarining ancha rivojlanganligini ham aks ettiradi. Qadimgi Misr iqtisodiyoti Yaqin Sharqdagiga nisbatan ancha natural bo`lgan. Demak, podsho qonunlari tovar-pul munosabatlarining rivojlanishida ijobiy rol o`ynagan. Qadimgi Vaviloniyada Xammurapi (m.o. 1792-1750 y.) podsholik qilgan davrda tayyorlangan qonunlar to `plami ancha obro` qozongan. U nafaqat bir qator qadimgi huquq normalarini qayta ishlab chiqqan, balki milodiydan avvalgi XVIII

asrga qadar Qadimgi Mesopotamiyada tarkib topgan sotsial-iqtisodiy munosabatlarni ham tartibga solishga harakat qilgan. Qonun matni kirish qismdan, hozirgi tasniflash bo `yicha 282 moddani o`z ichiga olgan asosiy qismdan va xulosadan iborat. Unda xo`jalik hayotiga oid iqtisodiy fikrlar ham aks ettirilgan. Shu narsa diqqatga sazovorki, bir guruh moddalarda Vavilon fuqarolarining mulkini himoya qilish, ijara, sudxo`rlik va ishga yollash savollari ko`rib chiqilgan. Qonundagi asosiy narsa Vavilon fuqarolarining mulkini himoya qilish yoki shunday sharoit yaratishdan iboratki, unda «kuchlilar kuchsizlarni surib chiqarmasinlar«. Bunda asosiy e’tibor saroy, ibodatxona mulkini hamda vavilonlik fuqarolar va davlat xizmatchilarining, birinchi navbatda harbiylarning mulkini himoya qilishga qaratilgan. Xammurapi qonunlariida ularning ulushi (yerlari) sotilishi man etiladi. «Sipoh yoki soliq to`lovchiga tegishli bo`lgan dala, uy, bog`, - deyiladi qonunda, - kumushga sotilishi mumkin emas,». Bundan tashqari, qonunda aytilishicha, o`z mamlakati tashqarisida qul sifatida sotib olingan vavilonlik fuqarolar o`z vataniga qaytgach erkinlikka erishadi. Qonunda sudxo `rlar zo`ravonligiga qarshi qaratilgan moddalar ham mavjud. Hosil kam bo`lgan paytlarda qarzlarni to`lash muddatini bir yilga cho`zishga ruxsat berilgan (qo`shimcha foiz to`lovisiz). Xammurapi qonunlarida sudxo`rlar o`z xolicha, qarzdorlarning ruxsatisiz qarz evaziga ularning hosilini tortib olishi man etilgan. Ular qat’iy ravishda puldagi (20%) va natural shakldagi (33 1/3 %) foiz normasini aniq belgilab bergan. Xammurapi kodeksida tutqunlarga nisbatan yomon munosabatda bo `lgani uchun sudxo`rlarni hatto jazolash (shu jumladan qonuniy yo`l bilan ham) ko`zda tutilgan. Sudxo`rlikning keng rivojlanishiga to`sqinlik qiluvchi asosiy omillardan biri qarzdorlik uchun qullik muxlatining uch yil bilan cheklanishidir (to`rtinchi yili unga erkinlik berilishi lozim bo`lgan). Biroq sudxo`rlikka qarshi qonunchilikda izchillik bo `lmagan. Xususan, qarzdorni ozod etishda uni ishlab chiqarish yoki yashash vositalari bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Hech qanday vositasi

bo`lmagach, ozod qilingan qarzdor yana qaytib sudxo`rga murojaat qilishga majbur bulgan. Xammurapi qonunlarida yollanma munosabatlarni tartibga solishga katta e ’tibor berilgan. Uning juda ko`p turdagi shakllari ko`rib chiqilgan bo`lib, hatto yollanma mehnat uchun to`lov miqdori ham aniq qilib ko`rsatib berilgan. Asosiy maqsad ishlab chiqarishni, birinchi navbatda, qishloq xo `jaligini rivojlantirishni qo`llab-quvvatlash, mehnatsiz daromad topishga qarshi kurashish bo`lgan. Umuman, xususiy mulkchilik, shu jumladan erga bo`lgan xususiy mulkchilik tan olingan. Birovning xususiy mulkiga ko`z olaytirgan, unga zarar etkazganlar iqtisodiy jihatdan jazolangan. Shunday qilib, eski Vavilon podsholigi qonunlarida davlat tartiblashining va aholi iqtisodiy faoliyatini nazorat qilishning turli shakllari ko `zda tutilgan. Ular real iqtisodiy jarayonlarga, tovar-pul munosabatlarini rivojlanishiga, fuqarolar mulkini himoya qilishga o`zining ijobiy ta’sirini ko`rsatdi. Shu bilan birga bu qonunlar Osiyodagi boshqa mamlakatlarda iqtisodiy fikrlarning rivojlanishida katta rol o`ynaydi. «Avesto» dagi iqtisodiy fikrlari «Eng mo`tabar, qadimgi qo`lyozmamiz «Avesto»ning yaratilganiga 3000 yil bo`lyapti. Bu nodir kitob bundan XXX asr muqaddam ikki daryooralig`ida, mana shu zaminda umrguzaronlik qilgan ajdodlarimizning biz avlodlariga qoldirgan ma’naviy, tarixiy merosidir. «Avesto» ayni zamonda bu qadim o`lkada buyuk davlat, buyuk ma’naviyat, buyuk madaniyat bo`lganidan guvohlik beruvchi tarixiy hujjatdirki, uni hech kim inkor etolmaydi». Islom Karimov Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlari (ajdodlarimiz) miloddan ancha ilgari rivoj topgan. Buni dunyodagi eng qadimiy dinlardan biri - Zardushtiylik dinining muqaddas kitobi hisoblangan «Avesto» ham isbotlaydi. Olingan ma’lumotlarda «Avesto» kitobining muallifi Zardusht (m. o. 589-512 y.) bo`lganligi qayd etiladi. U Markaziy Osiyohududida faoliyat ko`rsatgan ilohiyatchi, faylasuf, shoir va tabiatshunos olim bo`lgan.

«Avesto» boshidan oxirigacha yer yuzida adolat qaror topishi uchun kishilarning rangidan, tilidagi va urf-odatlaridagi farqlaridan qat’iy nazar ularning ro`shnoli hayoti uchun kurashuvchi jasur, halol, pok insonlarni shakllantirish va tarbiyalash g`oyasi bilan sug`orilgan. Unda xalqlarning qadimgi davrdagi ijtimoiy- iqtisodiy hayoti, diniy qarashlari, olam to`g`risidagi tasavvurlari, urf-odatlari, ma’naviy madaniyatlari o`z aksini topgan. «Avesto»da Yer dumaloq shaklda yaratilganligi, uning atrofi okeanlar bilan o`ralganligi haqida yozilgan. Unda 16 mamlakatning nomi ko`rsatilgan bo`lib, ulardan to`qqiztasi (masalan, Sug`diyona, Marg`iyona, Nisoya, Gurgon, Varana va boshqalar) Markaziy Osiyohududiga joylashgan. «Avesto» shakllanishi davrida kishilik jamiyati ilgarilab rivojlana bordi. Ko`chmanchilikka asoslangan Markaziy Osiyoda eski turmush tarzi o`rnini o`troq yashash egallay boshladi, sug`oriladigan dehqonchilik, chorvachilik, hunarmandchilik borgan sari taraqqiy etdi. Yangi-yangi shaharlar, obod qishloqlarning paydo bo`lishi o`troq yashash turmush tarzining afzalliklarini ko`rsata bordi. Ana shu o`troqlik turmush tarzining odamlarga benihoya kulfatlar keltirayotgan ko`chmanchilikka asoslangan turmush tarziga nisbatan afzalliklarini ko`rsatib berishda «Avesto»ning ahamiyati kattadir. «Avesto»da «… yerga yaxshi, sog`lom urug`lar sepishdan ortiq savob ish yo`q…» deb, xalq xo`jaligi sohasida dehqonchilikning muhim ahamiyat kasb etishi ko`rsatib beriladi. «Olam go`zalligi dehqondan, dehqonchilikdan, kimki yerga urug` qadabdiki, u odamiylikka iymon keltiradi, yagona shu yo`lgina haqiqat bo`lib, qolgani sarobdir», deyiladi unda. Qo`riq va bo`z yerlarni o`zlashtirish, uni jamoa o`rtasida adolatli taqsimlash eng savobli ishlardan hisoblangan. Asarda oziq-ovqat tayyorlash, uy xayvonlarini va chorva mollarini ko`paytirishga ham alohida e’tibor berilgan. «Avesto»da yer, suv, havoni bulg`ash, ifloslantirish og`ir gunoh hisoblanadi. Bunday ibratli tasdiqlash bugungi avlodlarni ham tabiatga, atrof muhitga vaxshiyona munosabatda bo`lmaslikka chorlaydi.

Kitobda ijtimoiy-iqtisodiy muammolar aks ettirilgan holda shunday deyiladi: «Yomon ovqatlangan xalq na yaxshi, kuchli ishlovchilarga va na sog`lom baquvvat bolalarga ega bo`ladi… Yomon ovqatlanishdan odob-ahloq ham aynib ketadi. Agar non mo`l-ko`l bo`lsa, muqaddas so`zlar ham yaxshi qabul qilinadi». Bu yerda biz sog`lom avlod to`g`risida, iqtisodiy va madaniy, ma’naviy yuksalish o`rtasida o`zaro bog`liqlik mavjudligi to`g`risida fikr yuritilganligini ko`ramiz. O`sha davrda aytilgan bunday fikrlar, ajdodlarimiz Qadimgi Dunyomadaniyatida yuqori yutiqlarga erishganligidan dalolat beradi. Bu noyob kitobda patriarxal urug ` jamoasi haqida, uning tugatilishi davrida iqtisodiy tengsizlik, sinfiy tabaqalanish haqida qimmatli ma’lumotlar beriladi. Demak, «Avesto» miloddan avvalgi IX-VII asrlar ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy, madaniy, ma’naviy hayot haqida g`oyat muhim ma’lumotlar beruvchi xalqimizning merosiy boyligidir. «Artxashastra» ta’limoti Qadimgi Hindiston xo `jaligi, ijtimoiy tuzumi va iqtisodiy fikrlarini o`rganishning asosiy manbai bo`lib «Artxashastra» asari hisoblanadi (m.o. IV asr oxiri). Uni podsho Chandraguptining maslaxatchisi Kautilya yozgan deb taxmin qilinadi. Bu atoqli asar 15 kitobdan iborat bo`lib, «artxa» so`zi - foyda, moddiy manfaat, «shastra» - ilm, ilmiy asar ma’nosini bildiradi. Birinchi kitobda podshoning turmush tarzi to `g`risida ko`rsatmalar berilgan, ikkinchisi turli davlat idoralarining rahbarlari faoliyatiga bag`ishlangan, uchinchi va to`rtinchisida sud va jinoyatchilarni jazolash savollari ko`rib chiqilgan, so`ngra tashqi siyosat usullari to`g`risida, maxfiy xizmat to`g`risida, armiyani tashkil qilish va shu kabilar to`g`risida so`z yuritiladi. «Artxashastra»ning eng boshidayoq podsho to`rtta «ilmni» bilishi zarurligi to`g`risida fikr yuritiladi. Uning bittasi iqtisodiyot hisoblanadi. «Iqtisodiyot» (ekonomika) dehqonchilik, chorvachilik va savdo sifatida ko`riladi. Mamlakatda qishloq xo`jaligi, eng avvalo dehqonchilik asosiy soha hisoblangan. «Artxashastra»da aytilishicha davlat yangi mintaqalarni tashkil etish va odamlarni u yerlarga o`rnashtirish ishlarini amalga oshirishi kerak. Yangi ko`chib kelganlarga

yer soliq to`lash sharti bilan shaxsiy foydalanishga berilgan. Dehqon, xunarmand mehnati va savdo faoliyati davlat uchun boylik yaratadi. Shuning uchun davlatning siyosati yerni emas, balki odamlarni himoya qilishi kerak. «Davlatning kuchi, - deyiladi asarda, - odamlardan tashkil topgan. Odam yashamaydigan yer esa, naslsiz sigirga o`xshaydi - undan na sut sog`ib olib bo`ladi». «Artxashastra»da davlatning manfaatini ko`zlagan holda, xo`jalikni yaxshi tashkil qilishga alohida e’tibor beriladi. Kim o`z yerini ishlatmasa yoki yomon ishlasa uning yerini tortib olish va yaxshi ishlaydigan xo `jayinlarga berish tavsiya etiladi. Davlat bozor bahosini tartibga solib turishning chora-tadbirlarini ko `rib chiqishi lozim. Bahoning mavsumga qarab tebranib turishini bartaraf etish uchun, davlatning kerak paytda muomalaga chiqaradigan tovar zahirasi bo`lishi kerak. Bu bilan tovarlar bahosi barqarorligini ta’minlashga erishiladi. «Artxashastra»da irrigatsiya ishlarini yaxshilash ham nazarda tutilgan. «Sug`orish sistemalarini qurish, - deyiladi unda, - hosilning manbai hisoblanadi...» Sug`orish sistemasiga etkazilgan har qanday zarar uchun og`ir jazo, hatto o`limga mahkum etish tavsiya etiladi. «Artxashastra»da davlatning moliya muammolarini echishga katta ahamiyat beriladi. Davlatning daromadlari davlat xo`jaliklari foydasidan, har turli soliq va boj to`lovlaridan tashkil topgan. Xarajatlar qismiga kelsak, davlat sanoatni, savdoni rivojlantirishga, jamoa ishlariga mablag` ajratib kelgan. Davlat xo`jaligi va soliq tizimi bilan bog`liq bo`lgan moliya idoralarining to`g`ri ishlashi uchun, «Artxashastra»da aytilishicha, daromad va xarajatlarning qat’iy hisob-kitob xujjatlari olib borilish zarur. Podsho xazinani o`g`irlovchi chinovniklarni bartaraf etishi kerak. Ammo bu yerdagi o`g`irlikni aniqlash juda qiyin bo`lgan. «Artxashastra» xazina mulkini o`g`irlashning 40 xil usulini ko`rsatib beradi va ayyor chinovnikning xiylasini bilishdan ko`ra, osmondagi qushning yo`lini aniqlash osonligini qayd qilib o`tadi. «Suvda suzib yurgan baliq, o`sha suvdan ichayaptimi yo`qmi bilib bo`lmaganidek, ishga berkitilgan chinovnik mulkni o`zlashtirayaptimi yo`qmi aniqlab bo`lmaydi», deyiladi asarda. Shu boisdan

suiiste’mol qilishning har xil usullarini o`rganib olmasdan avval, chinovniklarni tez-tez o`zgartirib turish tavsiya etiladi. Iqtisodiy siyosat sohasida «Artxashastra», podshoni ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirishga, narx-navoni tartiblashga, davlat byudjeti aktiv balansini saqlashga -«daromadlarni ko`paytirish va xarajatlarni kamaytirishga» dav’at etadi. Qadimgi Hindistonning bu atoqli asari nafaqat ijtimoiy rivojlanishning ancha yuqori darajasini, balki Qadimgi Hindiston iqtisodiy fikrlarining xarakterli belgilarini ham ko`rsatib berdi. Qadimgi Xitoy iqtisodiy g `oyalari Qadimgi Xitoy mutafakkirlari ichida Konfutsiy (m.o. 551-479 y.) alohida o `rin tutadi. Konfutsiyning fikrlari uning shogirdlari yozib qoldirgan «Lun Yuy» («Suhbat va muloxaza») to`plamida aks ettirilgan. Uning fikricha mehnat ham kishilarning, ham davlatning boyligini ko`paytiradi. Konfutsiy «buyuk jamoa mulki» (dehqonlar jamoasi mulki) va xususiy egalik (quldorlar mulki) ni farqlaydi, ikkinchisini ko`proq qo`llaydi. Bu yerda u xususiy mulkni xo`jalik yuritishda ustun qo`yadi. Konfutsiy aqliy mehnat bilan jismoniy mehnat farqini qo`rsatib, aqliy mehnat bilan «yuqori» tabaqali kishilar, jismoniy mehnat bilan esa, asosiy qismi qullardan iborat bo`lgan, «oddiy» kishilar shug`ullanadi deb qayd qilib o`tadi. Konfutsiy ta ’limotiga ko`ra, bilimdon xukmdor - u «xalqning otasi», «to`g`ri amal qilishning» va boylikni ancha tekis taqsimlashning kafolati. Uning tasdiqlashicha, Alloh va tabiat tomonidan jamiyat toifalarga ajratilgan, ammo shu bilan birga u har bir odamni ma’naviy yuksalishga da’vat etgan, kattalarga bo`lgan xurmat qoidalari to`g`risida, farzandlik burch to`g`risida, aka-ukalar o`rtasidagi do`stlik to`g`risida qimmatli fikrlarni ilgari surgan. Konfutsiy ta’limotidan shu narsani ko`rish mumkinki, agar reglamentlashtirilgan patriarxal munosabatlarda ustalik bilan xo`jalik yuritilsa «xalqda hamma narsa muhayyo bo`ladi». Xitoyda milodiydan oldingi IV-III asrlarda mualliflar birgaligida yozilgan asar «Guan-tszi» g`oyalari keng tarqalgan. Bu asarda ilgari surilgan ba’zi masalalar, garchi ular ziddiyatli bo`lsada, bugungi kunda ham diqqatga sazovor. Masalan, asarda oltin marvarid alohida boylik sifatida ko`rilmaydi; bunday boylik

deb eng avvalo moddiy ne’matlar (tovar) e’tirof etiladi. Asarda ko`rsatilishicha, bir tomondan, «oltin davlat resurslarini hisoblash o`lchovi hisoblanadi», ikkinchi tomondan, u «xalq ommasi uchun muomala vositasi bo`lib xizmat qiladi». Asarda barqaror iqtisodiy rivojlanishning zarurligi to`g`risida aniq fikr yuritiladi va qaerda nonning narxi tartiblanib turilsa, o`sha yerda tinchlik, osoyishtalik bo`ladi, deb qayd etiladi. Iqtisodiyotni tartiblab turish uchun, asar mualliflari davlatning don zaxiralarini tashkil etishni, yer egalariga imtiyozli kredit berishni, temir va tuzga bo`lgan to`g`ri soliqlarni egri soliqlar bilan almashtirish, ya’ni ulardan foydalanib ishlab chiqariladigan tovarlarga bo`lgan soliqni kengaytirishni tavsiya etadilar. «Guyan-tszi» mualliflari «davlatni boy, xalqni mamnun» holda ko`rishni xoxlaganlar. Asarda yer va suvlarni davlat ihtiyoriga o`tkazish, ulardan daromad olish yo`lida foydalanish, baholarni tartibga solish va boshqa hozirgi kunda ham e’tiborga moliq iqtisodiy g`oyalar ilgari surilgan. Antik dunyodagi iqtisodiy fikrlar Qadimgi Gretsiya: Ksenofont va Platon iqtisodiy qarashlari Iqtisodiy fikrlar qadimgi Gretsiyada yana ham rivojlantirildi. Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida iqtisodiy muammolar maxsus tadqiqot ob ’ektiga aylandi. Buni Sokratning shogirdi, Platonning zamondoshi Ksenofont (m.o. 430- 355 y.) asarlarida yaqqol ko`rish mumkin. Uning ko`p sonli asarlari ichida «Daromadlar to`g`risida» va «Ekonomikos» (xo`jalik to`g`risida ta’lim) maxsus iqtisodiy asarlari alohida ahamiyatga ega. Ksenofont «Daromadlar to`g`risida» asarida Afina davlatining iqtisodiy holatini tahlil qilib uni yaxshilashning uch yo`lini tavsiya etadi: 1) Xorijiy kishilardan olinadigan soliqni ko`paytirish, ularning Afinaga kelishini rag `batlantirish; 2) Kumush qazib olishni kengaytirish; 3) Qullar savdosini tashkil etish. «Ekonomikos» asarida, hamda Ksenofontning alohida mulohazalarida quldorlik xo`jaligi iqtisodiyotiga tavsifnoma beriladi.

Ksenofont qishloq xo `jaligini xalq xo`jaligining eng asosiy tarmog`i deb hisoblagan. «Qishloq xo`jaligi rivojlansa, - deb yozadi u, - boshqa faoliyat turlari ham rivojlanadi. Agar dehqonchilik pasaysa, u holda uning bilan birga suv va qurg`oqlikdagi barcha boshqa sanoat faoliyati tarmoqlari halok bo`ladi». Ksenofont iqtisodiy fikrlar tarixga birinchilardan bo `lib mehnat taqsimotini tahlil qilgan olim sifatida kirib keldi. U o`zining «Kiropediya» asarida shunday yozadi: «Kichkina shaharlarda bitta ustaning o`zi yotoq joy, eshik, plug, stol yasaydi, ko`pincha o`sha odamning o`zi uy ham quradi... Albatta, bunday har xil hunar bilan shug`ullanuvchi odam, hammasini bir xilda yaxshi tayyorlashi mumkin emas. Aksincha, yirik shaharlarda har bir buyumga ko`pchilikning ehtiyoj sezishi tufayli, har bir ustaga o`zini boqish uchun bitta hunar etarli. Ko`p joylarda o`sha hunarning hatto bir qismi ham kifoya: masalan, bir usta erkaklarning oyoq- kiyimini tikadi, boshqasi esa - xotinlarning. Ba’zida esa odam faqat boshmoq uchun yarim mahsulot tayyorlab, boshqasi - charm kesib, uchinchi biri bichib berib, to`rtinchisi esa -ularning hammasini birlashtirib tikib xayot kechirish uchun xaq topadi. O`z-o`zidan ma’lumki, kim muayyan cheklangan ish turi bilan shug`ullansa, o`sha uni eng yaxshi qilib bajarishga qodir». Har qanday tovarning ikki yoqlama xarakterini, ya ’ni uning foydaliligini va almashuv qobiliyatini birinchilardan bo`lib tushingan ham Ksenofont hisoblanadi. Bundan tashqari, natural-xo`jalik kontseptsiyasi tarafdori va shunga ko`ra sudxo`rlikka qarshi bo`lganiga qaramay, u pulning zarurligi va foydaliligini tan olgan va unga xos bo`lgan muomala vositasi va jamg`arish vositasi funktsiyalarini ko`rsatib bergan. Natural-xo `jalik kontseptsiyasi grek mutafakkiri Platonning (m.o. 427-347 y.) iqtisodiy qarashlari uchun ham xarakterli bo`lgan. Bu uning «Davlat» va «Qonunlar» asarlarida o`z aksini topgan. Birinchisida ideal davlat tuzumi loyihasi shakllantirilgan bo `lsa, ikkinchisida real haqiqatga ancha yaqin davlat tasvirlangan. Platon «Davlat» asarida ideal ijtimoiy tuzum nazariyasini yaratib, iqtisodiy ta’limotlar tarixiga katta hissa qo`shdi. Mazkur asarda ijtmoiy manfaatlarni himoya qilishda oqsuyaklarning roliga yuqori baho beriladi, negaki faylasuflarni o`z

tarkibiga kirituvchi bu toifa boshqa bir toifa - harbiylar (armiya) bilan birga, davlatning boshqaruv apparatini tashkil etgach, olimning fikriga ko`ra, butun jamiyatni boshqaradi. Bunda faylasuflar ham, harbiylar ham xech qanday mulkga egalik qilmaydilar (davlat manfaatlari yo`lida chalg`ib ketmaslik uchun); ularning moddiy ta’minotini tekischilik printsipi asosida davlat o`z zimmasiga oladi. Barcha xo`jalik ishlari, shu jumladan mulkka egalik qilish, uni tasarruf etish ideal davlatdagi uchinchi toifa hisoblangan-yer egalari, savdogarlar va hunarmandlar zimmasiga yuklanadi. Qullar - erkin fuqarolar mulki, va shuning uchun «Davlat» muallifi tomonidan ular hech bir toifaga kiritilmadi. «Qonunlar» asarida Platon boshqa bir loyihani tavsiya etadi va unda davlat ta’minotida bo`lgan, ya’ni yuqori toifali «fuqarolarning» moddiy ta’minoti to`g`risidagi oldin ilgari surilgan g`oyalar rivojlantirilgan. Bu yerda faylasuf tekischilik printsipdagi jamiyat tuzilishining ayrim sotsial-iqtisodiy elementlarning tavsifini boshqalardan oldin ko`ra bilgan. Xususan, barcha fuqarolar, Platon fikricha, ideal davlatda (qur’a bo`yicha) uy-joy, yer olishlari mumkin. Buning ustiga yer faqat unga egalik qilish va undan foydalanish huquqi bilan (ya’ni to`la bo`lmagan mulk huquqi) berilgan bo`lsa ham, uni olgan kishi keyinchalik bolalarining biriga aynan shu shart bilan meros qoldirish imkoniyatiga ega bo`lgan. Fuqarolar umumiy mulkining qimmati to`rt martadan ko`p farq qilmasligi kerak. Platonning har ikkala loyihasida o `xshashlik mavjud: davlatni boshqaruv apparati (birinchi loyihada) va fuqarolar (ikkinchi loyihada) oltin va kumushga ega bo`lishlari va sudxo`rlik bilan shug`ullanishlari mumkin emas. U xuddi Ksenofontga o`xshab, dehqonchilikni iqtisodiyotdagi asosiy tarmoq deb hisobladi, hunarmandchilik va savdoni jamiyatda uncha e’tiborli bo`lmagan mashg`ulotlar turiga kiritdi. Antik iqtisodiy fikrlar tarixida Platon birinchilardan bo `lib bahoning asosi va darajasi to`g`risidagi savolni o`rtaga tashladi. Uning fikricha baho davlat hokimiyati tomondan tartibga solinib turilishi kerak, bundan tashqari, asos qilib shunday baho olinishi kerakki, u o`rtacha foyda olishni ta’minlasin.

Aristotelning iqtisodiy qarashlari Antik dunyodagi iqtisodiy fikrlarning yirik namoyondalaridan biri Aristotel (m. o. 384-322 y.) hisoblanadi. O `z mamlakatida shakllangan natural-xo`jalik munosabatlarini himoya qilgan bu qadimgi grek mutafakkiri boshqa zamondoshlariga qaraganda iqtisodiy muammolarga chuqurroq kirib borishga muvaffaq bo`lgan. Uning iqtisodiy savollar bo`yicha fikr yuritgan asosiy asarlari «Nikomaxova etikasi» va «Siyosat» hisoblanadi. Bu yerda Aristotel, xuddi Platonga o`xshab, ideal davlat loyihasini ilgari suradi. Aristotel loyihasining o`ziga xosligi shundan iboratki, unda xo`jalik va kishilar faoliyatining barcha turlari (mayli u: erkin fuqarolar bajaradigan boshqaruv-nazorat funktsiyasi bo `lsin, yoki yer egalari, chorvador, xunarmandlar, savdogarlar bo`lsin) har bir toifa yashash vositalaridan foydalanishi va boylik topishi nuqtai nazardan tahlil qilinadi. Shu yerda Aristotel boylik topish va ehtiyojlarni qondirish usullari to`g`risida fikr yuritib, iqtisodiyot (ekonomika) va xrematistika tushunchalari farqini ajratib ko`rsatib beradi. Ekonomika, Aristotel tushunchasi bo `yicha - bu eng avvalo dehqonchilikdagi kishilarning hamda hunarmandchilik va mayda savdo bilan band bo`lganlarning asosiy va sharafli faoliyatidir. Uning maqsadi - insonning eng muhim ehtiyojlarini qondirish hisoblanadi, va shuning uchun unga davlat g`amxo`rlik qilishi kerak. Xrematistika - bu yirik savdo yo `li bilan boylik orttirish mahoratidir. Aristotelning qayd qilib o`tishicha, bunday boylik ortirish maqsadiga erishishning cheki bo`lmaydi. Bunday maqsad - boylik va pul topishdir. (Shu boisdan uning chegarasi yo`q). Ekonomikadan farqli ravishda, xrematistika zarur hisoblanmaydi va tabiat qonunlariga zid deb ko`rsatiladi. Shunday kelib chiqqan holda, Aristotelning xitob qilishicha, «ekonomika maqtovga sazovor», xrematistika esa - «tanbehga». Qadimgi grek mutafakkirlarining ekonomika va xrematistikaga bo `lgan bunday munosabati, uning natural xo`jalik mavqeda bo`lganligini yaqqol ko`rsatib turibdi.

Aristotel o `zining ekonomika va xrematistika kontseptsiyasi doirasida quldorik davlat tuzilishini ideallashtirib, xo`jalik xayotining eng muhim elementlarini sun’iy ravishda «soddalashtirdi». Masalan, Aristotel fikri bo`yicha «haqiqatdan ham narsalar shu qadar turli-tumanki, ularni tenglashtirib (taqqoslab) bo`lmaydi». Shunga ko`ra xulosa qilinadi: «5 qo`ndoq = 1 uyga», chunki ularni taqqoslash faqat go`yoki pul tufayli amalga oshirilishi «Kundalik hayotdagi» ancha qulay tovar sifatidagi pulning o`zi esa olimning fikricha, stixiyali ravishda emas, balki odamlar o`rtasidagi kelishuv natijasida kelib chiqqan, va uni (pulni) «iste’molga yaroqsiz» qilib qo`yish «bizning ixtiyorimizda». Aristotelning ekonomika va xrematistika kontseptsiyasi «kamchiligiga» ayirboshlashning ikki yoqlama tavsifini ham kiritish mumkin. Bu yerda gap shundan iboratki, bir joyda ayirboshlash ehtiyojni qondirishda asosiy akt sifatida ko`riladi va tovarning iste’mol qiymatini iqtisodiyot sohasining kategoriyasi sifatida talqin qilish imkonini beradi, ikkinchi bir joyda - aksincha, ayirboshlash boylik orttirish sifatida qaraladi va tovarning almashuv qiymatini xrematistika sohasining kategoriyasi deyishga asos bo`la oladi. Nihoyat, shu kontseptsiya nuqtai nazardan Aristotel savdo shakllari evolyutsiyasi bosqichlarini va pul muomalasini bir yoqlama tahlil qilib, o `zining yirik savdoga va ssuda operatsiyasiga salbiy munosabatda ekanligini namoyon etdi. Xususan, to`g`ridan-to`g`ri tovar ayirboshlash va pul vositasi orqali tovar ayirboshlash kabi savdoning dastlabki shakllarini u ekonomika sohasiga kiritadi, savdo kapitalining harakatini esa, ya’ni tovar ayirboshlash jarayonida dastlabki avanslangan pulni ko`payishini, xrematistika sohasiga kiritadi. Xuddi shunga o`xshash, Aristotel pul muomalasi shaklini tadqiqot qiladi va pulning qiymat o`lchovi va muomala vositasini aks ettirishini - ekonomika sohasiga, pulning foydani ko`paytirish vositasi sifatida ishlatilishini esa xrematistika sohasiga kiritadi. Qadimgi Rimdagi iqtisodiy qarashlar Rimning yirik siyosiy arbobi va yozuvchisi Mark Portsiy Katon Starshiy (m.o. 234-149 y.) o `zining «Dehqonchilik to`g`risida» asarida qishloq xo`jaligini halq

xo`jaligidagi asosiy tarmoq deb hisoblaydi. Katon dehqonchilikni tashkil qilishning eng qulay usulini qo`llashga, qishloq xo`jaligi mahsulotlarini sotishni tashkil qilishga katta e’tibor berdi. U faqat ortiqcha mahsulotni sotish, xo`jalikda ishlab chiqarish mumkin bo`lmagan narsalarni esa sotib olish zarurligi to`g`risida fikr yuritdi. Eng foydali mahsulot deb olif yog`ini hisoblagan. Katon savdogarlar va sudxo`rlar faoliyatiga salbiy munosabatda bo`lgan. Katon tovar qiymatidan ortiqchasini foyda deb bilgan va qiymatni to `la ravishda ishlab chiqarish xarajatlariga kiritgan. Masalan, uningcha, barcha «qiymat o`zagini» material sarflari, usta va yordamchilarga to`lanadigan haq tashkil etadi. Atoqli Rim yozo `vchisi va olim Mark Terentsiy Varron (m.o. 116-27 y.) xalq xo`jaligida dehqonchilik va chorvachilikni asosiy tarmoq hisobladi. U «Qishloq xo`jaligi to`g`risida» degan asarida o`zining iqtisodiy qarashlarini bayon etdi. U chorvachilikga katta e’tibor berib, bozor sharoitida uni eng foydali tarmoq deb bildi. Bunday xulosa qilishning asosiy sababi shundaki, o`sha davrda Italiyada don arzon bo`lgan, chunki u chet o`lkalarda ancha ko`p miqdorda olib kelinar edi, chorvachilik daromadi esa yuqori bo`lgan. Shu bilan birga Varron, har bir xo`jalikning o`zini-o`zi ta’minlashi tarafdori bo`lgan, bozor uchun qishloq xo`jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarishni rivojlantirishga esa uncha e’tibor bermagan. Bundan iqtisodiy taraqqiyotda bozorning rolini Varron yaxshi tushunmaganini ko`rish mumkin. Rim yozuvchisi Yuniy Moderat Kolumella (1 asr m.o.) «Qishloq xo`jaligi to`g`risida» degan kitobida inqiroz va kolonatning (yirik yer egalari bilan bevosita ishlab chiqaruvchilar -kolonlar o`rtasidagi ishlab chiqarish munosabatlari shakli) rivojlanishi davridagi Rim qishloq xo`jaligiga tavsif beradi. Uning fikricha, qullar yerni yaxshi ishlatmaydilar, yerdan yuqori hosil olish uchun qayg`urmaydilar. Kolumella urug`ni sepishdan boshlab to hosilni yig`ib olishgacha bo`lgan davrda qullar isrofgarchilik qilishini, yaxshi ishlamasligini, o`g`rilik qilishini va pirovard natijada donni qabul qilishda uning miqdorini hisob daftarida noto`g`ri ko`rsatishini aytib berdi. U qullar mehnatidan ko`ra erkin mayda ishlab chiqaruvchilar mehnatining afzalligini isbotlab berdi. Qullarning imkon boricha

yerni ishlamaslikka intilishini ko`rgan Kolumella, bunday yerlarni erkin kolonlarga bo`lib berish, mayda tovar ishlab chiqarishga o`tish zarurligi to`g`risida fikr yuritadi. Bunday fikrning yuritilishi, Kolumellaning ishlab chiqarishni rivojlantirish savollarini nisbatan to`g`ri tushinganligidan dalolat beradi. Respublika davridagi Qadimgi Rimning jiddiy iqtisodiy muammolaridan biri yerga bo `lgan mulkchilikning oqsuyak patritsiylar qo`lida to`planuvi va italiyalik ko`pchilik dehqonlarning yerdan mahrum bo`lishi hisoblanadi. Xonavayron bo`lgan mayda dehqonlarni aka-uka Tiberiy (m.o. 162-133 y.) va Gay (m.o. 153- 121 y.) Grakxlar himoya qilib chiqishdi. Paritsiylarning yer mulkini cheklash va agrar masalalarini echish maqsadida Tiberiy Grakx m.o. 133 y. qonun qabul qilishni taklif qilib chiqdi. Bu qonunga muvofiq rimlik fuqarolarga davlatning xaydaladigan yeridan 500 yuger (125 gektar) gacha ijaraga olish ruxsat etilgan. Bundan tashqari bir oila 1000 yugerdan oshiq yerga egalik qilishi man etilgan. Barcha ortiqcha yerlar davlat ixtiyorida bo `lgan va yerga muxtojlarga avlodlariga qoldirish va uncha ko`p bo`lmagan soliq to`lash sharti bilan 30 yugerdan bo`lib berilgan. Tiberiy Grakxning agrar loyihasi qisman amalga oshirildi va natijada o `n minglab dehqonlar yer olishga muvaffaq bo`ldilar. Tiberiy Grakx ataylab o`ldirilgandan keyin, uning ishini ukasi Gay Grakx davom ettirdi. Dehqonlarga yer berish qaytadan boshlandi hamda shaharlik kambag`allarga davlat xazinasidan past bahoda don sotish to`g`risida qonun qabul qilindi. Grakxlarning islohoti mayda dehqon yer egaligi mavqeini quchaytirish va aholi kambag`allashuvining oldini olishga qaratilgan edi. Islohot ancha muvaffaqiyatli bo`ldi va hatto Gay Grakx o`limidan keyin ham konservatorlar muxtojlarni yer bilan ta’minlash to`g`risidagi qonunni bekor qila olmadilar. Mark Tulliy Tsitseron (m.o.106-43 y.) taniqli davlat arbobi va mashhur notiq. U yashagan davrda davlat ancha markazlashgan bo `lib, savdo-sotiq rivojlandi, so`dxo`rlik boylik manbaiga aylandi. Qadimgi Gretsiya iqtisodiy fikrlaridan farqli ravishda, Tsitseron yirik savdoni qo`lladi, mayda savdoni esa mensimadi. Tsitseronning sudxo`rlikka bo`lgan munosabati ziddyatli bo`lgan. Bir joyda

sudxo`rlikni maqullasa, ikkinchi bir joyda uni qoralaydi. Tsitseronning savdo va sudxo`rlikka bo`lgan ko`z qarashlarida Qadimgi Rim iqtisodiyotidagi natural va tovar xo`jaligi o`rtasidagi ziddiyat o`z aksini topgan. Tsitseron xususiy mulkchilik, yirik yer egaligi va mustamlakalarda ekspluatatsiyani kuchaytirish tarafdori bo `lgan. Ancha samarali ish turi deb dehqonchilikni hisoblagan. U bozorni tovar bilan ta’minlashda muhim rol o`ynagan.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo `q. T.: Sharq, 1998. Aristotel. Soch. V 4-x. t. M.: Misl, 1975-83. 2. Artxashastra, ili Nauka politiki. M-L.: Izdatelstvo AN SSSR, 1959. 3. Agapov I. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: ViM, 1997. 4. Bartenev S.A. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. V 6 t. - M.: «Ekonomist’», 2005. 5. Vsemirnaya Istoriya Ekonomicheskoy Misli. M.: Misl, 1987., 1 tom. Iqtisodiy ta ’limotlar tarixi. T.: FAN, 1997. 6. Mayburd E.M. Vvedenie v istoriyu ekonomicheskoy misli. Ot prorokov do professorov. M.: «DELO», «VITA-PRESS», 1996. 7. Rijov I.V. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. – M.: «Perspektiva», 2004. 8. Titova N.E. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: «Gumanitarniy izdatelskiy tsentr VLADOS», 1997. 9. Yadgarov Ya.S. Istoriya ekonomicheskix ucheniy. M.: INFRA-M, 1999. Xrestomatiya po istorii Drevnogo Vostoka. 2 toms. M.: Visshaya shkola, 1980.

O'xshashlar

O`rta asr davridagi iqtisodiy ta’limotlar

Iqtisodiy ta’limotlar tarixi fanining predmeti va o’rganish usullari

Iqtisodiy tahlilning iqtisodiy - matеmatik usullari

Iqtisodiy indekslar

Iqtisodiy indekslar