O‘rtacha miqdorlar va o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar - Iqtisodiyot - Referatlar

O‘rtacha miqdorlar va o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

540 KB

Ko'chirib olish

O‘rtacha miqdorlar va o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar Reja: 1. O‘rtacha miqdorlarning mohiyati va ahamiyati 2. O‘rtacha miqdor turlari va ularni hisoblash tartibi 3. Arifmetik o‘rtacha xossalari 4. Arifmetik o‘rtachani «shartli moment» usulida hisoblash 5. Geometrik o‘rtacha miqdor

Kundalik hayotimizda, turmushimizda o‘rtacha miqdorlarni har qadamda uchratamiz va qo‘llaymiz, ammo odatda o‘rtacha so‘zining o‘zini iboramizda kam ishlatamiz. Masalan, qancha ish haqi olayapsiz degan savolga oyiga shuncha so‘m deb javob qilamiz. Aslida hamma oylarda o‘sha miqdorda ish haqi olayotganimiz yo‘q, bu yerda ham o‘rtacha oylik ish haqi nazarda tutilyapti. Xo‘sh, o‘rtacha miqdor nima va u qanday xususiyatlarga ega? O‘rtacha miqdorlarning qanday turlari va shakllari mavjud? Degan savollar tug‘ilishi tabiiydir. Masalani soddalashtirish uchun statistik qatorni yon bag‘ridan siqib asta- sekin ixchamlashtirayotirmiz, deb faraz qilaylik. Bu holda uning variantalari orasidagi miqdoriy farqlar yoqala borib, ular yiriklashadi, soni esa kamayadi. Shuning hisobiga qator variantlarining soni ko‘payadi. Ixchamlashtirish jarayonini davom ettiraversak, pirovard natijada qator variantasi bir miqdor bilan ifodalanadi. Variantlar soni esa boshlang‘ich qatorning jamlama soniga teng bo‘ladi. Ana shu miqdor ushbu qatorning o‘rtacha miqdoridir. U qatorning eng katta va eng kichik miqdorlari o‘rtasida yotadi. Bu yerda statistik qator deganda sof matematik qator, ya’ni musaffo sonlar qatori nazarda tutiladi. Bu sonlar na sharoitga va na bir-biriga bog‘liq, to‘liq erkinlikka ega. Statistik qatorlar matematik sonlar qatoridan tubdan farq qiladi. Ular moddiy dunyo hodisalarini ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatoridir, miqdoriy qiymatlari esa hodisalarining yuzaga chiqish sharoitlariga bog‘liq. Shunday qilib, o‘rganilayotgan statistik to‘plamni o‘zgaruvchan belgilari bo‘yicha umumlashtirib ta’riflaydigan ko‘rsatkichlar o‘rtacha ko‘rsatkichlar (miqdorlar) deb ataladi. O‘rtacha miqdorlar variatsion qatorlarning muhim tasviriy parametri sifatida quyidagi xossalarga ega (7.1. tarh). 7.1-tarh. O‘rtacha miqdorlarning muhim xususiyatlari . O‘rtacha miqdorni hisoblash katta sonlar qonuni amal qiladigan ommaviy jarayon singari amaldir. Muayyan taqsimot qatorining variantalari birin- ketin bir biriga qo‘shib (birlashtirilib) boriladi. Natijada katta-kichik miqdorlar bir-biriga ta’sir etib, birikib o‘zaro siyqalanadi. Ular o‘rtasidagi farqlar o‘zaro yoyishib yo‘qola boradi. Pirovard oqibatda qator tekislanadi, uning variantalari miqdoran barovarlashib ma’lum o‘rtacha daraja bilan ifodalanadi. Demak, o‘rtacha miqdorlarning O‘rtacha miqdor qator miqdorlaridan tafovutda bo‘ladi, ulardan chetlanadi O‘rtacha miqdorlarining asosiy xossalari umumlashtirib ta’riflash ayrimlik, xususiylikdan chetlanish qonuniyatlarni yuzaga chiqishini ifodalash

xususiyati yana shundan iboratki, ular qator unsurlarning bir-biridan ajratib turuvchi xossalarini nazardan soqit qiladi, ulardan doimo abstraktsiyalanadi. O‘rtacha miqdor o‘zining funksiyalarini to‘la va aniq ado etishi uchun quyidagi shart-sharoitlar mavjud bo‘lishi lozim: - o‘rtacha miqdori aniqlanadigan to‘plam bir jinsli, hajm jihatdan yetarli sonda bo‘lishi kerak; - o‘rganilayotgan to‘plam birliklariga tegishli belgining miqdoriy qiymatlari bo‘yicha ularning taqsimoti yetarli darajada hodisaga xos obyektiv taqsimot qonuniyati bilan hamohang bo‘lishi zarur. Bu talab katta sonlar qonuni amal qilishidan kelib chiqadi. Qatorning ichki qonuni statistik to‘plamning tub xossalari o‘rtasidagi zaruriy o‘zaro tub bog‘lanishlarni ifodalaydi va o‘rtacha miqdorni shakllantiradi. Sharoit esa tasodifiy kuchlar sifatida sabab bilan natijaga ta’sir ko‘rsatadi va qator miqdorlari o‘rtachadan turlicha tafovutlarda bo‘lishiga olib keladi. Pirovard oqibatda qator variantalarining ayrim miqdoriy qiymatlari va taqsimot qonuniyatlari asosiy ichki sabablar bilan tashki sharoitning tasodifiy kuchlari birgalikda amal qilishi va o‘zaro ta’siri natijasida shakllanadi. Katta sonlar qonuni amal qilishi sababli tasodifiyat ta’siri ostida bu miqdorlar orasida yuzaga chiquvchi tafovutlar bir-birini o‘zaro yeyishtiradi va o‘rtachada o‘zaro barovarlashgan tendensiya, qonuniyat namoyon bo‘ladi. Haqiqatda ham, agarda asosiy ichki sabablar ta’sirida vujudga kelgan ayrim miqdorlar qiymatini X ai va tasodifiy sabablar natijasini ix deb belgilasak, u holda qator hadlarining ayrim miqdorlari i a i x x x i   Bundan: yoki i a i a a a a a a a i a i i n i x x N x N x N x x x N x x x N x x x x x x x x x N x N x x x x i i n n n i i                               ..... ..... ..... ..... 2 1 2 1 2 2 1 1 2 1 (7.1) Katta sonlar qonuni ta’siri ostida ix manfiy va musbat qiymatlarga ega bo‘lib, ularning yig‘indisi  0  ix nolga teng bo‘ladi va shu sababli 0   ix . Natijada ai i x x  . Demak, o‘rtacha miqdorlar statistik to‘plamlarga xos umumiy qonuniyatlarni ifodalaydi. O‘rtacha miqdor og‘irlik markaziga o‘xshaydi. U ham barcha teng ta’sir etuvchi kuchlar orqali badan yoki jism og‘irligi tushadigan nuqta singari real ma’noga va ahamiyatga ega. 7.2. O‘rtacha miqdor turlari va ularni hisoblash tartibi

Statistikada o‘rtacha miqdorlarning xilma-xil turlari va shakllari mavjud. Chunonchi, agregat (nozohir shaklli) o‘rtacha, o‘rtacha arifmetik, o‘rtacha geometrik, o‘rtacha garmonik, o‘rtacha kvadratik, o‘rtacha kubik, o‘rtacha xronologik va h.k. shular jumlasidandir. Bular bilan bir qatorda taqsimot qatorlarida o‘rtachaga o‘xshash funksiyani bajaruvchi o‘rta miqdorlar (varianta qiymatlari) ham bor. Bular moda, mediana va turli kvantililardan tarkib topadi. Ular qatorning tartibli yoki davriy o‘rta hadlari (miqdorlari) deb ataladi. O‘rtacha miqdorlarning u yoki bu turi va shaklini qo‘llash tekshirishda ko‘zlangan maqsad va vazifalarga, o‘rganilayotgan jarayon va hodisa xususiyatlariga hamda muayyan sharoitda qo‘limizda bo‘lgan ma’lumotlar xarakteriga bog‘liq. 7.2.1. Arifmetik o‘rtacha miqdorlar Arifmetik o‘rtacha miqdor o‘rtachalarning eng sodda va amaliyotda juda keng qo‘llanadigan turidir. U o‘rganilayotgan belgi to‘plam birliklarida ega bo‘ladigan ayrim miqdoriy qiymatlarini qo‘shishdan olinadigan umumiy hosilaga (yig‘indiga) hamda birliklar soniga asoslanadi. Agarda o‘rtacha arifmetik miqdorni variatsion qator nuqtai nazaridan qarasak, u qator variantasining shunday o‘rtacha qiymatiki, uni hisoblashda variantalar qiymatlarining umumiy yig‘indisi o‘zgarmas miqdor deb qaraladi va variantlar soniga nisbatan proporsional taqsimlangan deb talqin etiladi. Shu sababli o‘rtacha arifmetik miqdorning taqsimot qatoridagi o‘rni ayrim varianta qiymatlari undan teng ikki yoqlama tafovutda bo‘lishi bilan belgilanadi. O‘rtacha arifmetik miqdor oddiy va tortilgan shakllarga ega. 7.2.1.1. Oddiy arifmetik o‘rtacha Oddiy arifmetik o‘rtacha o‘rganilayotgan belgining ayrim miqdorlarini (ya’ni qator variantalari qiymatlarini) bir-biriga qo‘shib, olingan yig‘indini ularning soniga (ya’ni qator variantlari soniga) bo‘lish yo‘li bilan aniqlanadi: ; ... 1 3 2 1 . . N x N x x x x x n i i n arifod        (7.1) Bu yerda:  - yig‘indi belgisidir. ix – o‘rganilayotgan belgining ayrim qiymatlari (qator variantalari) N – ularning soni (qator variantlari soni)Arifmetik o‘rtacha deb shunday ilmiy qoidaga asoslangan o‘rtachaga aytiladiki, u bilan belgining ayrim qiymatlarini almashtirilsa, ularning umumiy yig‘indisi o‘zgarmasligi va to‘plam birliklari soniga nisbatan proporsional taqsimlanishi zarur.

Masalan, brigada ishchilari bir kunda (dona) 10, 12, 16, 12, 10, 14, 12, 16, 12, 16 jami 150 dona mahsulot yaratgan bo‘lsa, u holda o‘rtacha bir kunda bir ishchi (10+12+16+....+16)/10=130/10=13 dona. 7.2.2. Tortilgan arifmetik o‘rtacha Agar X belgining n miqdorlari 1x , 2x , 3x ,..., nx yoki ix ( n i ,1 ) mos tartibda f 1 , f 2 , ....., f n yoki f i ( n i ,1 ) martadan kuzatilgan bo‘lsa, o‘rtacha arifmetik miqdorning umumiy ifodasi             n i i n i ii n n n tortarif f xf f f f xf xf xf X 1 1 2 1 2 2 11 ..... ..... (7.2) bo‘ladi. Bu tortilgan arifmetik o‘rtacha formulasidir, bunda f i - o‘rtachaning vazni deb ataladi. Yuqoridagi misolda ishchilarni bir kunlik mahsulot hajmi bo‘yicha guruhlasak; Mahsulot, dona 1 0 1 2 1 4 1 6 Ishchilar soni, kishi 2 4 1 3 Bundan: 13 10 130 1 3 4 2 1 14 3 16 4 12 2 10                 f xf x dona.Tortilgan arifmetik o‘rtacha – o‘rtalashtirilayotgan miqdorlarni ularning to‘plamda uchrashish soni bilan tortib olib hisoblangan o‘rtachadir.

7.2.3. Oraliqli variatsion qatorlarda arifmetik o‘rtachani hisoblash tartibi Oraliqli qatorlarda o‘rtacha miqdor guruhiy o‘rtachalarni va ulardan umumiy o‘rtachani aniqlash yo‘li bilan topiladi, shuningdek nisbiy miqdorlar asosida ham ularni shu tartibda hisoblash mumkin. Buning uchun dastlab har bir oraliqli guruh uchun uning quyi va yuqori chegaralari yig‘indisining yarmiga teng qilib guruhiy o‘rtachalar hisoblanadi, so‘ngra butun qator bo‘yicha umumiy o‘rtacha aniqlanadi. Nisbiy miqdorlar qatori uchun o‘rtachani aniqlash masalasiga kelsak, u holda o‘rtacha miqdor mazmunan o‘rtalashtirilayotgan nisbiy miqdorlar singari mantiqiy tuzilishga ega deb qaralgandagina bu masala to‘g‘ri yechilishi mumkin. Masalan, 7.1-jadval O‘rtacha nisbiy miqdorni oraliqli variatsion qatorlarda hisoblash Shartnomani bajarish darajasi bo‘yicha korxonalar guruhi (foizda)ix Korxona lar soni n i Shartnoma bo‘yicha mahsulot yetkazib berish hajmi (mln.so‘m), f i Shartnomani o‘rtacha bajarish darajasi %, 'ix i i f x ' i i i n f f   20 ' 'i ix n 10 105  ix y A 1 2 3 4 5 6 7 80 gacha 80-90 90-100 100-110 110-120 120-130 130 va undan yuqori 1 3 5 9 7 5 4 20 60 100 180 140 100 80 75 85 95 105 115 125 135 1500 5100 9500 18900 16100 12500 10800 1 3 5 9 7 5 4 75 255 475 945 805 625 540 -3 -2 -1 0 1 2 3 Jami 34 680 74400 34 3720 Birinchi guruhning quyi chegarasi noma’lum, uni shartli ravishda ushbu guruhning yuqori chegarasi (80) dan keyingi guruh oralig‘ining kengligi (90- 80=10) ayirmasiga teng deb qabul qilamiz, ya’ni 80-10=70%. Natijada bu guruh uchun shartnomani bajarish o‘rtacha darajasi (70+80)/2=75%. Boshqa guruhlar uchun ham quyi va yuqori darajalar yig‘indisi yarmini hisoblaymiz. Oxirgi guruhda yuqori chegara noma’lum. Uni shartli ravishda bu guruh quyi darajasi (130%) ustiga oldingi guruh oraliq kengligini qo‘shishga teng qilib qabul qilamiz, ya’ni 130+10=140%. U holda oxirgi guruh uchun shartnomani o‘rtacha bajarish darajasi (130+140)/2=135%. Endi o‘rtacha uchun vazn belgilash kerak. Ma’lumki, shartnomani bajarish darajasini aniqlash uchun haqiqatda yetkazib berilgan mahsulot hajmini shartnomada ko‘zlangan miqdori bilan taqqoslanadi. Demak, shartnomada ko‘zlangan mahsulotni yetkazib berishni o‘rtacha uchun vazn qilib olinadi. U haqida ma’lumotlar 2-ustunda keltirilgan. Shunday qilib: %4, 109 680 74400 80 100 140 180 100 60 20 80* 135 100* 125 140* 115 180* 105 100* 95 60* 85 20* 75 ' 1 1 . .                    n i i n i i i arif tort f xf x

Agarda ayrim korxonalar yoki ularning guruhi shartnomada bir xil hajmda mahsulot yetkazib berishi ko‘zlangan bo‘lsa, u holda tortilgan arifmetik o‘rtachaning vazni qilib korxonalar sonini olish mumkin. Misolimizda, barcha guruhlarda bir korxonaga nisbatan shartnomalarda o‘rtacha 20 mln. so‘m mahsulot yetkazib berish ko‘zlangan. Shuning uchun umumiy shartnomani o‘rtacha bajarish darajasini quyidagicha aniqlash mumkin:%.4. 109 34 3720 4 5 7 9 5 3 1 4* 135 5* 125 7* 115 9* 105 5* 95 3* 85 1* 75 1 1 . .                    n i i n i ii arif tort n nx x 7.3. Arifmetik o‘rtacha xossalari Arifmetik o‘rtacha bir qator xususiyatlarga ega: 1. Belgining ayrim miqdorlari (qator variantalarining ayrim qiymatlari) bilan ularning arifmetik o‘rtacha darajalari o‘rtasidagi farqlar yig‘indisi doimo 0 ga teng, ya’ni: ( ) x x i i n    0 1 . 2. Belgining ayrim miqdorlari bilan ularning arifmetik o‘rtachasi orasidagi farqlarning kvadratlari yig‘indisi minimal qiymatga ega, ya’ni ( ) min x x i i n    2 1 yoki f x x i i i n ( ) min.    2 1 3. Agar belgining har bir qiymatini o‘zgarmas ixtiyoriy songa (V) bo‘linsa (yoki ko‘paytirilsa), u holda arifmetik o‘rtacha qiymati shu son marta kamayadi (yoki ko‘payadi): B x f f B x n i i n i i i      1 1 . 4. Agar belgining har bir qiymatidan o‘zgarmas ixtiyoriy son (A) ayrilsa, yoki qo‘shilsa, u holda arifmetik o‘rtacha qiymati ham shu songa kamayadi yoki ko‘payadi. A x f f A x n i i n i i i        1 1 ) ( .

5. Agar o‘rtacha arifmetik vazn qiymatlarini o‘zgarmas ixtiyoriy songa (s) bo‘linsa (yoki ko‘paytirilsa), u holda o‘rtacha qiymati o‘zgarmaydi. x f c f c x i i i n i i n     1 1 6. Belgining ikki va undan ortiq to‘plamlar bo‘yicha o‘rtacha qiymatlarining yig‘indisi uning umumiy jamlama to‘plam bo‘yicha o‘rtacha qiymatiga teng: .j i j i x x x x    7.4. Arifmetik o‘rtachani «shartli moment» usulida hisoblash Qator variantalaridan o‘zgarmas ixtiyoriy A soni ayirib, olingan natija boshqa ixtiyoriy B songa bo‘linadi. Natijada berilgan ix qatordan y x A B i i   qatori vujudga keladi. Bu qator uchun у arifmetik o‘rtacha hisoblanadi y y f f i i i    . So‘ngra y B soniga ko‘paytiriladi va olingan natija ustiga A soni qo‘shiladi. Yakunida boshlang‘ich qatorning haqiqiy arifmetik o‘rtacha miqdori kelib chiqadi x By A   . Kengligi teng oraliqli qatorlarda «A» deb variantaning o‘rtadagi qiymatini, «B» o‘rnida esa oraliq kengligini olish tavsiya etiladi. Yuqoridagi misolimizda 7.1-jadval 7 ustunida A=100, B=10 deb “Y” qiymatlari berilgan. Demak, 44,0 34 15 4 5 7 9 5 3 1 4 3 5 2 7 1 9 0 5)1 ( 3)2 ( 1)3 (                             n yn y %4, 109 105 10 44,0        A B y x .

7.5. Geometrik o‘rtacha miqdor Assimetrik, ayniqsa, kuchli og‘ishgan (yoki cho‘qqilashgan, bo‘yiga cho‘zilgan) taqsimot qatorlarida geometrik o‘rtachani qo‘llash asosliroqdir. Ijtimoiy-iqtisodiy hayotda ko‘pchilik hodisalar ana shunday shakldagi taqsimotga ega. Geometrik o‘rtacha ãåîìx -qator hadlarining ( nx x x x ,..., , , 3 2 1 ) o‘zaro ko‘paytmasini n darajali ildiz ostidan chiqarish hosilasidir, ya’ni n n i i n n geom x x x x x x    1 3 2 1 ... * * . (7.3). Bu yerda: i n 1 i n   ( ) 1 hadlar ko‘paytmasini bildiradi. Masalan, uyning eni 5 m, bo‘yi 11,4 m va balandligi 4 m desak, uy hajmi tomonining o‘rtacha uzunligi qancha? “ xgeom 11,6 228 4*4, 11*5 3 3    . Yaqqol ifodalangan asimmetrik taqsimotda (agarda u tasodif bo‘lmasdan, hodisa tabiatidan kelib chiqsa) arifmetik o‘rtacha doimo ma’lum darajada «soxta» o‘rtachadir. Bunday sharoitda geometrik o‘rtacha taqsimotning markaziy tendensiyasini aniq bir ma’noda ifodalaydi. Belgining tasodifiy o‘zgaruvchanligi qonuniy, barqaror farqlar (masalan, teng malakali xodimlar ish haqi o‘rtasidagi farqlar) bilan birikib ketishi natijasida assimmetrik taqsimot tarkib topadi, u logarifmli shkalaga aylantirilganda «normal» shaklni oladi, ya’ni belgi logarifmlari uchun normal taqsimot sifatiga ega bo‘ladi. Bunday taqsimot qatorlarining tabiati va xususiyatlari geometrik o‘rtachada o‘zining aniq ifodasini topadi, chunki u qator hadlarining logarifmlariga asoslanadi. Haqiqatda ham (7.3) ifodani logarifmlasak: . log ... log log log 2 1 n x x x x n geom     (7.4). Yuqoridagi misolimizda: Geometrik o‘rtacha deb shunday ilmiy qoidaga asoslangan o‘rtachaga aytiladiki, u bilan o‘rtalashtirilayotgan miqdorlarni almashtirish natijasida bu miqdorlarning o‘zaro ko‘paytmalari natijasi o‘zgarmasligi va to‘plam birliklari bo‘yicha geometrik progressiya bo‘yicha taqsimlanishi zarur.

602,0 057,1 699,0 3 4 log 4, 11 log 5 log lg       geomxpotentsiallasak, . 11,6 “ xgeom  7.6. Nisbiy o‘zgarishlar uchun geometrik o‘rtachani aniqlash Nisbiy o‘zgarishlar uchun geometrik o‘rtacha quyidagi formula bilan ifodalanadi:    m m i i m m geom K K K K K 1 2 1 ... * (7.5) yoki . lg... lg lg lg 2 1 m K K K K m geom    (7.5a) Bu yerda: K i - dinamika qatorlarida davr sayin (zanjirsimon) o‘sish koeffitsiyentlari, variatsion qatorlarda esa - har bir hadni (varianta) o‘zidan oldingi hadga (variantaga) nisbati; P - ko‘paytirish alomati. Misol: O‘g‘it berish miqdoriga qarab paxta hosildorligi quyidagicha ifodalangan. 7.2-jadval O‘g‘itlashtirilgan maydonda paxta hosildorligi Ko‘rsatkichlar O‘g‘it solinmagan maydonda Nomiga o‘g‘it berilgan Normadan ozroq berilgan Normada berilgan Normadan ko‘p berilgan Hosildorlik (s/ga) 10 13 19,5 35,7 39,3 O‘zidan oldingi darajaga nisbatan (K i ) - 1,3 1,5 1,83 1,1 O‘g‘it berilgan maydonlarda hosildorlikning o‘rtacha nisbiy o‘zgarishi: . 14847.0 4 593871.0 4 04139.0 26245.0 17609.0 11394.0 4 1.1 log 83.1 log 5.1 log 3.1 log 1.1* 83.1*5.1*3.14 1               m m i m geom K K Potentsiallashtirgandan so‘ng 408,1 geom K yoki 140,8 %. Demak, o‘g‘itlashtirilgan maydonlarda o‘g‘it berish normasini ko‘paytirish hisobiga paxta hosildorligi 1,41 marta yoki 41% ga oshgan.

7.7. Nisbiy o‘zgarish asosida taqsimotning geometrik o‘rtacha darajasini aniqlash Variatsion qator uchun geometrik o‘rtacha miqdorni nisbiy o‘zgarishlar orqali ham aniqlash mumkin. Buning uchun (7.3) formulaga quyidagi matematik o‘zgartirishlar kiritish kerak, natijada a) .) * * * * ...* * ...* * * * ...*. * 1 /( 2 )1 /()2 ( 2 2/3 1 1/2 1 1 / 2/3 1/2 1 2/3 1/2 1 1/2 1 1 2 1 n n n n n n n n nn n n geom K x K K Kx K Kx Kx x x x x x K K K           (7.7) O‘zidan oldingi hadlarga nisbatan hisoblangan nisbiy o‘zgarishlar zanjirsimon koeffitsentlar K (zanjirsimon dinamika nisbiy miqdorlariga o‘xshab) bo‘lgani va ularning soni (m) qator hadlari sonidan (n) bitta kam bo‘lgani uchun n=m+1 1 2 3 1 2 1 1 * ...* * * *     m m m m m geom K K K K x x b) n zamn zam n zam zam zam n n n n n geom K K K K K x Kx Kx Kx Kx x x x x x x ) ( ) (1 ) (3 ) (2 ) (1 1 1/ 1 1/)1 ( 1 1/3 1 1/2 1 1 3 2 1 * * ...* * * * * * ...* * * * ...* * *       bunda: ) (zami Ê -zaminiy (boshlang‘ich davrga yoki hadga nisbatan) o‘sish koeffitsiyentlari. Boshlang‘ich qator hadiga nisbatan hisoblangan nisbiy o‘zgarishlar zaminiy koeffitsiyentlar bo‘lgani (K zam , o‘zgarmas asosli dinamika nisbiy miqdorlariga o‘xshab!) va ularning soni (m) qator hadlari sonidan n bitta kam bo‘lgani uchun n=m+1 1 ) ( ) (2 ) (1 1 * * *   m zamm zam zam geom K K K x x yoki 1 1 ) ( 1*    m m i zami geom K Õ x . (7.8) 7.1-jadval ma’lumotlari asosida hisoblangan geometrik o‘rtacha hosildorlik ga s xgeom / 4, 20 3, 39*7, 35*5, 19* 13* 105   teng edi. 7.7a formula bo‘yicha hisoblashni amalga oshirsak, 5 2 3 4 1,1* 83,1* 5,1* 3,1 * 10 geomx . Logarifmlasak, 310068.1 5 550340.1 1 5 041393.0 524902.0 0528273 455772.0 1 5 1.1lg 83.1lg*2 5.1lg*3 3.1lg*4 1 lg               geomx

Potentsiallashtirsak. / 4, 20 ga s xgeom  Faqat o‘g‘it berilgan maydonlar uchun geometrik o‘rtacha hosildorlikni hisoblasak . 38758.1 4 094568.1 11394.1 4 1.1lg 83.1lg*2 5.1lg*3 11394,1 1,1* 83,1* 5,1 * 13 4 2 3          geomx Potentsiallashtirsak . / 4, 24 ga s xgeom  Demak, o‘g‘it berilgan maydonlarda hosildorlik o‘g‘it berilmagan maydonga nisbatan 2,44 marta yuqori (24,4:10). Bu natijani oldingi hisoblash natijasidan farq qilishi (1,41) ning sababi shundaki, oldin o‘g‘it berilgan maydonlarda o‘g‘it normasini ko‘paytirish hisobiga olingan natija (hosildorlikning oshishi) ustida so‘z boradi. Bu yerda esa butun o‘g‘it berilgan maydonda o‘g‘it berilmagan maydonga nisbatan hosildorlik ko‘payishi nazarda tutiladi. Demak, bu holda o‘g‘itning to‘la samarasi aniqlanayapdi, vaholanki oldin esa qo‘shimcha berilgan o‘g‘it samarasi baholangan edi. (7.8) formula ham aynan shunday xulosaga olib keladi. Bu formula bo‘yicha hamma maydonlarda o‘rtacha hosildorlikni aniqlash uchun zaminiy (o‘g‘it berilmagan maydonga nisbatan) o‘sish koeffitsiyentlarini aniqlaymiz: 13/10=1,3 ; 19,5/10=1,95 ; 35,7/10=3,57 ; 39,3/10=3,93. Natijada . 93,3* 57,3* 95,1*3,1 * 10 * 5 1 1 ) ( 1     m m i zami geom K x x Logarifmlasak . 310208,1 5 59439,0 55267,0 29004,0 11394,0 1 5 93,3 lg 57,3 lg 95.1lg 3.1lg 1 lg             geomx Potentsiallashtirsak . / 4, 20 ga s xgeom  Faqat o‘g‘it berilgan maydonlar uchun o‘rtacha hosildorlikni (7.8) formula bo‘yicha aniqlash uchun dastlab oz o‘g‘it berilgan maydon hosildorligiga (13 s/ga) nisbatan zaminiy o‘zgarish koeffitsiyentlarini hisoblab chiqish kerak, ya’ni 19,5/13=1,5 ; 35,7/13=2,746 ; 39,3/13=3,02. Bu holda 4 02,3* 746,2*5,1 * 13 geomx . Bundan . 38764.1 4 48001.0 43870.0 17109.0 11394.1 4 93,3 lg 02,3 lg 746.2 lg 5.1lg 13lg lg            geomx

Potentsiallashtirsak . / 4, 24 ga s xgeom  Geometrik o‘rtachani aniqlash jarayonida qator miqdorlarini logarifmlashtirish natijasida turli kattalikdagi sonlar bir asosga (o‘nli yoki natural) keladi. Shu bilan bir vaqtda bu jarayonda taqsimot assimmetriyasida namoyon bo‘layotgan hodisa sifatidagi farqlar ham bir asosga, boshlang‘ich taqqoslama holatga keladi, chunki ular bevosita hodisa miqdorlarida, ular o‘rtasidagi farqlarda o‘z ifodasini topadi. Rezinkani cho‘zib, qo‘yib yuborilganda u boshlang‘ich holatni olgani singari miqdoriy o‘zgarishlar jamlanishi natijasida yuzaga keladigan sifat o‘zgarishlarni ham teskari harakatda qarasak, miqdorlar boshlang‘ich asosga keltirilganda sifat ham dastlabki holatga qaytadi degan mantiq geometrik o‘rtacha mohiyati asosida yotadi. 7.8. Geometrik o‘rtachaning matematik xossalari Geometrik o‘rtacha ham arifmetik o‘rtacha singari qator matematik xossalarga ega. Agarda o‘rtalashtirilayotgan ayrim miqdorlarning arifmetik o‘rtachadan musbat va manfiy ishorali tafovutlari o‘zaro yeyishsa, birinchi xossa ( ) x x i   0 , o‘rtacha geometrik uchun esa o‘zgaruvchan miqdorlarning bu o‘rtachadan nisbiy tafovutlari o‘zaro yeyishadi. Bu yerda nisbiy tafovut deganda muayyan o‘zgaruvchi qiymatining geometrik o‘rtachaga nisbati nazarda tutiladi. Haqiqatda ham ; 1 geomx x ; 2 geomx x geom n x x bular bilan nisbiy tafovutlar ifodalansa, u holda o‘zgaruvchi qiymati ix geometrik o‘rtachadan ãåîìx katta yoki kichikligiga qarab, bu tafovutlar birdan katta yoki kichikdir. Nisbiy tafovutlarni bir-biri bilan ko‘paytirib va (7.3) formulani hisobga olib .1 )( )( )( *...** 2 1  n geom n geom n geom n xx x õõõ Agarda logarifmlash yordamida geometrik o‘rtachani o‘rtacha arifmetik ifodaga keltirsak, u holda geometrik o‘rtacha logarifmi uchun arifmetik o‘rtachaning barcha xususiyatlari xos bo‘ladi. Arifmetik o‘rtachani ham, geometrik o‘rtachani ham hisoblash jarayonida o‘rganilayotgan belgining ayrim miqdorlari (qator variantalarining qiymatlari ix (1,n) ularning o‘rtachasi bilan almashtirilayapti va bu almashuvni ma’lum qoidaga (shart-talabga) binoan bajarilayapdi. Masalan, arifmetik o‘rtachada   arif i xn x geometrik o‘rtachada esa n geom i x õ ) (    degan qoidaga asoslanilyapti. Matematik jihatdan ix (1,n) - o‘zgaruvchi miqdorlar ularning funksiyasi arifmetik o‘rtacha topishda    const x x f i i) ( , geometrik o‘rtachada esa     const x x f i i) ( konstanta, ya’ni o‘zgarmas miqdor deb qaralyapdi. Demak, matematik iboralar bilan aytganda o‘rtacha miqdor ( x ) o‘zgaruvchilarning ( ix ) shunday funksiyasiki, [ ) ( ix f x ], uni aniqlayotganda o‘zgaruvchilar bilan bajariladigan arifmetik amallarning jamlama yig‘indisi konstanta, ya’ni o‘zgarmas miqdor deb qaraladi.

7.9. Garmonik o‘rtacha miqdor Garmonik o‘rtachada o‘zgaruvchi miqdorlarning teskari qiymatlarining yig‘indisi, ya’ni 1 1x const i i n   , o‘zgarmas miqdor deb qaraladi. O‘z-o‘zidan ravshanki, iqtisodiy hodisalar uchun o‘rtachani aniqlayotganda bu qoida hodisaning iqtisodiy mohiyati jihatidan asoslanishi kerak, albatta. Aks holda olingan o‘rtacha miqdor va uning sifat asosi bir-biriga monand bo‘lmay qoladi. Oddiy garmonik o‘rtacha: nn geom xxxx 1 ...11 1...11 21 21    (7.9) yoki qisqacha:   n i i geom x N x 1 1 O‘rtacha tortilgan garmonik miqdor o‘rtalashtirilayotgan miqdorlar har xil vaznga (W i ) ega bo‘lgan taqdirda qo‘llaniladi va quyidagicha hisoblanadi: ; ......... ........... 1 1 3 3 2 2 1 1 321 ..         n i i in i i n nn tortgeom xww xw xw xw xw wwww õ (7.10) Ma’lumki, har qanday o‘rtacha miqdor ikkita ko‘rsatkichning bir-biriga bo‘lgan nisbatidan yuzaga chiqadi. Birinchi ko‘rsatkich o‘rganilayotgan belgining umumiy hajmini ifodalasa, ikkinchi ko‘rsatkich bu belgi sohibining soni (vazni, uchrashish tezligi)ni belgilaydi. Agar belgining hajmini ifodalovchi ma’lumot (ya’ni nisbatning sur’ati) bilan belgining ayrim darajalari ma’lum bo‘lsa, u holda o‘rtacha miqdor o‘rtacha garmonik formula yordamida hisoblanadi. Agar belgining hajmi va to‘plam soni ma’lum bo‘la turib, ayrim darajalari noma’lum bo‘lsa, u holda agregat o‘rtacha formula qo‘llanadi, ya’ni ; 1 1      n i i n i i f m õ (7.11)Garmonik o‘rtacha deb shunday o‘rtacha miqdorga aytiladiki, u bilan o‘zgaruvchilarni almashtirayotganda ularning teskari qiymatlari yig‘indisi o‘zgarmas miqdor deb qaraladi.

Va nihoyat, to‘plam qismlari oraliqlari uchun ayrim variantalar bilan variantlar (obyektlar) soni ma’lum bo‘lsa, u holda arifmetik o‘rtacha ishlatiladi. Demak, o‘rtacha miqdorni hisoblashdan oldin dastavval uning mohiyatini ifodalovchi nisbatni aniqlab olish lozim. So‘ngra qaysi bir ma’lumotlar ma’lumligi, qaysi biri esa noma’lumligiga qarab o‘rtachani u yoki bu formula yordamida hisoblash kerak. Masalan: quyidagi ma’lumotlar keltirilgan: 7.3-jadval Korxonalar bo‘yicha o‘rtacha ish haqini hisoblash tartibi Korxona tartib raqami yanvar fevral mart o‘rtacha soatlik ish haqi (so‘m) ish haqi fondi (so‘m) o‘rtacha soatlik ish haqi (so‘m) ishchilar soni (kishi) ish haqi fondi (so‘m) ishchilar soni (kishi) x w x f w t 1 90 63000 90 500 20000 200 2 110 110000 120 1100 162500 1300 3 140 42000 145 400 75000 500 Jami - 215000 - 2000 257500 2000 Korxonalar to‘plami uchun yanvar, fevral, mart oylari va birinchi kvartal uchun o‘rtacha ish haqini hisoblang. Ma’lumki, o‘rtacha ish haqini hisoblash uchun ish haqi fondini ishchilar soniga bo‘lish kerak. Yanvar oyida nisbatning sur’ati va belgining individual darajalari keltirilgan. Ammo nisbatning maxraji yoki ishchilar soni noma’lum. Demak, o‘rtacha miqdorni hisoblash uchun shartimizga binoan o‘rtacha garmonik formulani qo‘llashimiz kerak. O‘rtacha ish haqi50, 107 2000 215000 300 1000 700 215000 140 42000 110 110000 90 6300 42000 110000 63000              x w w so‘m. Fevral oyida nisbatning maxraji va belgining individual darajalari keltirilgan. Ammo nisbatning sur’ati yoki ish haqi fondi noma’lum. Bunday hollarda, yuqoridagi shartimizga binoan o‘rtacha miqdorni hisoblash uchun o‘rtacha arifmetik tortilgan formulasini qo‘llash lozim: O‘rtacha ish haqi (fevral)          xf f 95 500 120 1100 145 400 500 1100 400 * * * 75, 118 2000 237500 2000 58000 132000 47500      so‘m. Mart oyida nisbatning sur’ati ham, maxraji ham keltirilgan. O‘rtachani hisoblash uchun hech qanday ortiqcha ishlarni bajarish talab qilinmaydi. O‘rtacha ish haqi(mart) = Ish haqi fondi / Ishchilar soni = =257500/2000 = 128,75 so‘m.

O‘rtacha ish haqi (1-kvartal)* = (215000+237500+257500)/ (2000+2000+2000) = 710000 / 6000 = 118,33 so‘m. O‘rtacha kvadratik tafovut va unga asoslangan ko‘rsatkichlarni hisoblashda qo‘llanadi. 7.11. Kvadratik o‘rtacha Agarda belgining ayrim miqdorlarini o‘rtacha bilan almashtirish jarayonida ularning kvadratlari yig‘indisini o‘zgarmas holda saqlash kerak bo‘lsa, u holda bu o‘rtacha kvadratik o‘rtacha deb aytiladi, ya’ni x x n i i n   2 1 (7.12) 7.12. Kubik o‘rtacha Xuddi shuningdek, agarda masalaning shartiga binoan belgi ayrim miqdorlarining kublari yig‘indisi o‘zgarmay qolishini ta’minlab, ularni o‘rtacha bilan almashtirish zarur bo‘lsa, u holda kubik o‘rtacha qo‘llanadi: 3 1 3 n x x n i i kub   (7.13)Kvadratik o‘rtacha deb shunday o‘rtacha yuritiladiki, uni aniqlashda belgi miqdorlarini ularning kvadratik o‘rtachasi bilan almashtirilayotganda ularning kvadratlar yig‘indisi o‘zgarmas holda saqlanishi zarur.

7.13. Darajali o‘rtachalar Agarda o‘rtachani aniqlashda belgi miqdorlarining k-darajali qiymatlari yig‘indisi o‘zgarmay qolishini ta’minlash kerak bo‘lsa, u holda k-darajali o‘rtachaga ega bo‘lamiz, ya’ni k n i ki daraja n x x   1 (5.14) yoki logarifmlasak k n x k n x k x i i daraja log lg log log log     (5.14a) Yuqorida ko‘rib chiqilgan hamma o‘rtacha miqdorlarning turlari umumiy darajali o‘rtachalar tipiga mansub bo‘lib, daraja ko‘rsatkichi bilan bir-biridan farq qiladi. Masalan, kq1 bo‘lsa arifmetik o‘rtachaga, kq2 bo‘lsa kvadratik o‘rtachaga, kq3 bo‘lsa kubik o‘rtachaga, k=0 bo‘lsa geometrik o‘rtachaga, k=-1 bo‘lsa garmonik o‘rtachaga ega bo‘lamiz. Daraja ko‘rsatkichi qanchalik katta bo‘lsa, o‘rtacha miqdor ham shunchalik katta qiymatga ega (agarda o‘rtalashtirilayotgan miqdorlar o‘zgaruvchan bo‘lsa, albatta). Agarda belgining boshang‘ich miqdorlari bir-biriga teng, ya’ni o‘zgarmas miqdor bo‘lsa, u holda barcha o‘rtachalar bu konstantaga teng. Shunday qilib, o‘rtacha turlarining quyidagi o‘zaro nisbati mavjud bo‘lib, u o‘rtachalarning majorantlik qoidasi deb ataladi. kub kv arif geom garm õ õ õ õ x     . 7.14. Tuzilmaviy o‘rta ko‘rsatkichlar O‘rtacha miqdor o‘zgaruvchan miqdorlarning o‘rtacha qiymatidir. U to‘plam uchun xos bo‘lgan umumiy tendensiyani, qonuniyatni ifodalashi bilan bir qatorda belgining ayrim qiymatlarini niqoblaydi. Vaholanki, bozor iqtisodiyoti hayotiy masalalarni yechishda belgining aniq qiymatlariga tayanishni taqozo etadi. Masalan, kiyim-kechak va poyafzalga bo‘lgan talab ularning o‘rtacha o‘lchami bilan emas, balki har bir o‘lchamning aniq soniga nisbatan belgilanadi. Shuning uchun taklif istiqbolini belgilash ham ana shunday ma’lumotlarga asoslanadi. Avtomashina uchun benzinga, butlovchi qismlarga, balonlarga bo‘lgan talab ham ularning o‘rtacha belgi qiymatlariga binoan emas, balki ularning aniq turlariga qarab aniqlanadi. Taklif ham shunday ko‘rsatkichlarga asoslanadi. Milliy valyutani qadrsizlanishi inflyatsion jarayon kyechishi - bozor iqtisodiyotining yo‘ldoshi va xususiyatidir. Bu jarayonni o‘rganish bozor baholari ustidan muntazam kuzatish olib borishni talab qiladi. Ammo baholar uchun kuchli konyukturaviy tebranish xos bo‘lib, ular savdo shaxobchalari, ayrim sotuvchilar va

oluvchilar va vaqt sayin keng ko‘lamda tebranib turadi. Ayni bir xil va bir miqdordagi mahsulot uchun bozorda turli tuman baholar kuzatiladi. Shu sababli ularning hammasini qayd qilib bo‘lmaydi, amalda har bir mahsulot uchun bozorda eng ko‘p uchraydigan modal baho qayd qilinadi, xolos. To‘plamlar tuzilishidagi xususiyatlarni va qonuniyatlarni oydinlashtirish, ularning birliklarini ma’lum oraliqda zichlashib to‘planishini tahlil qilish ham o‘rtacha miqdorlar bilan bir qatorda taqsimot qatorlarining o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar deb nomlanuvchi tavsifiy parametrlarini (miqdorlarini) aniqlashni talab qiladi. Bunday ko‘rsatkichlar qatoriga moda, mediana va kvantililar kiradi. Moda deb to‘plamda eng ko‘p uchraydigan belgi qiymatiga ataladi. Diskret qatorlarda u eng ko‘p sohiblar (variantalar) soniga ega bo‘lgan varianta qiymati bilan belgilanadi. Oraliqli qatorlarda moda quyidagi formula yordamida aniqlanadi:i f f f f f x i f f f f f f x 10 10 0 10 0 10 0 10 0 10 0 2 ) ( ) ( 0 0 0                              (7.10) Bu yerda  0 -moda; 0x - modal oraliq (guruh) ning quyi chegarasi; 0f -modal oraliqdagi birliklar (variantlar) soni; 10f -undan olingan oraliq (guruh) dagi birliklar soni; 10f -undan keyingi oraliqdagi birliklar soni. Masalan, 6.1-jadvalda moda 50,2-60,2 ming so‘m guruhi ichidadir. Bu yerda ;2, 50 0 x ; 10 2, 50 2, 60   i 16 0 f kishi 10 10  f kishi 9 10  f kishi 82, 54 10)9 16( ) 10 16( 10 16 2, 50 0          ming so‘m. 7.16. Mediana Mediana deganda to‘plamni teng ikkiga bo‘luvchi belgining qiymati tushuniladi. Saflangan qatorlarda mediana o‘rtada joylashgan varianta qiymatiga teng. Agarda saflangan qator toq hadli bo‘lsa, masalan, 9 yoki 15 haddan iborat bo‘lsa, u holda 5-had yoki 8-had mediana bo‘ladi. Toq oraliqli qatorlarda mediana quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Tuzilmaviy o‘rta ko‘rsatkichlar deganda taqsimot qatorida ma’lum o‘rinda joylashgan varianta qiymati tushuniladi. Moda to‘plamda eng ko‘p uchraydigan belgi qiymatidir. Mediana - bu to‘plamni teng ikki qismga bo‘luvchi belgi qiymatidir.

e å e i f f f x k j j e     / 1 0 1 2      (7.11) Juft sonli oraliqli qatorlarda esa: å e e i f f f x k j j e     * 2 1 /1 1 0        . Bu yerda:  e -mediana; x 0 -mediana bo‘lgan oraliq (guruh)ning quyi chegarasi; 1 ' e f  -medianadan oldingi oraliq uchun jamlama birliklar soni; ef -mediana bo‘lgan oraliqdagi birliklar soni; ei -mediana oralig‘ining kattaligi; k-oraliqlar (guruhlar) soni;  jf -hamma guruhlardagi birliklarning jamlama soni. 7.1-jadvalda mediana 100 % - 110% guruh ichida joylashgan. Bu yerda 100 0 x %, 10 100 110   ei %, 34  jf , 9ef , 9 5 3 1 1 1    ef , 9, 108 9,8 100 10 9 9 2 34 100       e %. 7.17. Kvantililar Variatsion qatorni teng, masalan, 4, 5, 10 va 100 bo‘laklarga (qismlarga) bo‘luvchi hadlar (varianta qiymati) kvantililar deb ataladi. Qatorni to‘rtta teng bo‘lakka ajratuvchi miqdor (varianta qiymati) kvartili, besh qismga bo‘luvchi - kvintili, o‘n bo‘lakka ajratuvchi - detsili va yuz bo‘lakka bo‘luvchi pertsentili deb nomlanadi. Har bir qator 3 ta kvartili, 4 ta kvintili, 9 ta detsili va 99 ta pertsentiliga ega. Ular medianaga o‘xshash tartibda hisoblanadi. Masalan, quyi kvartili saflangan qatorning shunday variantasining qiymatiki, to‘rtdan bir qism to‘plam birliklarida belgining qiymati undan kichik uchdan to‘rt qismida esa katta bo‘ladi. Yuqori kvartili aksincha holatga ega bo‘ladi, ya’ni uchdan to‘rt qism to‘plam birliklarida belgi qiymati undan kichik, 1/4 qismida esa katta bo‘ladi. Quyi kvartili Q 1 va yuqori kvartili Q 3 ishorasi bilan belgilanadi. . * 4 * 4 2 1 1 ) (0 3 1 1 1 ) (0 1 3 3 3 1 1 e Q k j Q j Q Q Q k j j Q Q i f f f x Q i f f f x Q               Kvantililar to‘plamni ma’lum qadamda teng (4, 5, 10, 100 va h.k.) qismga bo‘luvchi belgi qiymatidir

7.1-jadvaldagi misolda korxonalar umumiy sonini  34 jf to‘rtga bo‘lsak 34:4=8,5. Demak, quyi kvartili 3-guruh (90%-100%) ichida, yuqori kvartili esa (8,5*3=25,5) oltinchi guruh (120%-130%) ichida joylashgan, chunki f  Q1 =1+3+5=9  8,5 f  Q3 =1+3+5+7+9+5=30  25,5 yoki f  Q3 =  f j -f  Q3Q1 =34-4=30  25,5. Misolimizda %10120130%1090100%,120%,90 ) (0 )(0 31  yokiixx Q Q  f j = 34 , f  Q-1 = 1+3=4 f  Q1 = 5 f  Q3Q1 = 4 f  Q3 = 5 . Bundan %.9. 108 %5. 124 10* 5 4 4 34 120 4 % 99 10* 5 4 4 34 90 4 %5. 124 5 4 4 34 120 % 99 10* 5 4 4 34 90 2 1 1 ) (0 3 1 1 ) (0 1 3 1 3 1 1 1                                 e Q k j Q j Q Q k j Q j Q Q f f f õ Q f f f õ Q Q Q  Quyida birinchi va so‘nggi kvintili, detsili va pertsentililarni oraliqli qatorlarda hisoblash formulalari keltirilgan.

7.3-jadval Oraliqli qatorlarda boshlang‘ich va so‘ngi kvintili va detsili va pertsentililarni aniqlash formulalari Ko‘rsatkichlar boshlang‘ich (birinchi) ko‘rsatkich So‘nggi ko‘rsatkich 1. Kvintili (W)i f f f õ W W k j W j * 5 1 1 1 1 0 1      W X f f f i j W j k w 4 0 1 15 4 4      * 2. Detsili (D) i f f f õ D D k j D j * 10 1 1 1 1 0 1      i f f f õ D D k j D j * 10 9 9 1 1 0 9      3. Pertsentili (F) i f f f õ F F k j F j * 100 1 1 1 1 0 1      i f f f õ F F k j F j * 100 99 99 1 1 0 99      Simmetrik taqsimotda arifmetik o‘rtacha, moda va mediana bir biriga tengdir. Ammo asimmetrik qatorlarda ular farq qiladi. O‘ng yoqlama og‘ishgan qator grafigida ular quyidagi tartibda joylashadi , î, arifx å  ; chap yoqlama assimmetriyali grafikda esa î , ,  å xarif . Asosiy tushuncha va atamalar O‘rtacha miqdor, o‘rtachalarni qo‘llash shart-sharoitlari, arifmetik o‘rtacha miqdor, oddiy va tortilgan, geometrik o‘rtacha miqdor, geometrik o‘rtacha nisbiy miqdor, geometrik o‘rtacha daraja, shartli moment va birinchi moment, o‘rtachalarning matematik xossalari, garmonik o‘rtacha miqdor, kvadratik o‘rtacha miqdor, kubik o‘rtacha miqdor, darajali o‘rtacha miqdor, o‘rtachalarning majorantligi, moda va mediana, kvantililar, kvartili va kvintili, detsili va peretsentili, mediana va moda hamda arifmetik o‘rtacha orasidagi o‘zaro nisbat. Qisqacha xulosalar O‘rtachalar to‘plam taqsimotida belgi darajasini yoki birliklar joylanish markazini ta’riflovchi me’yorlardir. Ular statistik to‘plam va taqsimot qatorlarini umumlashtirib tavsiflaydi, ayrim o‘rtachalashtirilayotgan miqdorlarga nisbatan u yoki bu tomonga tafovutlanib, ularni baravarlashtiradi, hodisalarning rivojlanish va taqsimlanish qonuniyatlarini miqdoran ifodalaydi. O‘rtalashtiruvchi miqdorlarning ikki turkumi mavjud: 1) o‘rtachalar; 2) taqsimot qatorining o‘rta ko‘rsatkichlari. O‘rtachalar, o‘z navbatida, har xil turlarga va shakllarga bo‘linadi, jumladan arifmetik o‘rtacha, geometrik o‘rtacha, garmonik o‘rtacha, darajali o‘rtachalar va h.k. Taqsimot qatorining o‘rta (markaziy) ko‘rsatkichlari ham bir qancha turlarga ega: mediana, moda va kvantililar shular jumlasidan hisoblanadi. O‘rtacha miqdorlarning eng sodda va amaliyotda ko‘p qo‘llanadigan turi arifmetik o‘rtachadir. U sifat jihatidan aniq mazmunga ega bo‘lgan, muayyan

to‘plamni ta’riflovchi, ikkita jamlama o‘lchamlarni taqqoslashga asoslanadi: biri qator miqdorlarining yig‘indisi bo‘lib to‘plam bo‘yicha belgining umumiy qiymatini, ikkinchisi ularning sonini ya’ni to‘plam birliklari sonini ifodalaydi. Ammo taqsimotlarning tuzilishi va qonuniyatlarini o‘rganish quroli sifatida arifmetik o‘rtacha o‘zining umumlashtiruvchi funksiyasini doimo mukammal ado etishga qodir emas. Faqat normal taqsimotlardagina bu funksiyani u bekami-ko‘st bajaradi. Lekin alhaq voqelikda, ayniqsa, ijtimoiy-iqtisodiy hayotda aksariyat hodisalar o‘ng yoqlama assimetrik taqsimotlarga ega, chunki ular birgina tasodifiyat girdobida shakllanmasdan, balki ko‘pdan ko‘p omillarni o‘zaro va sharoit bilan uzviy birikishi, bir-biriga va oqibat jarayoniga to‘g‘ri va teskari aloqadorlikda ta’siri natijasida yuzaga chiqadi. Taqsimot assimmetriyasi qator xadlarining bir-biri bilan ketma-ket nisbatlarida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Bunday o‘ng yoqlama assimetrik taqsimotlarda umumlashtiruvchi funksiyani geometrik o‘rtacha arifmetik o‘rtachaga nisbati mukammalroq bajaradi. Geometrik o‘rtacha taqsimot miqdorlarining logarifmlariga tayanadi. Ma’lumki, bu holda katta va kichik miqdorlar orasidagi farqlar kamayadi. Shu sababli to‘plam taqsimotida o‘z ifodasini topgan boshlang‘ich sifat farqlar ham ularni logarifmlash natijasida sifat-miqdor jihatdan bir asosga, taqqoslama «normal» holatga keladi. Demak, geometrik o‘rtacha assimmetrik taqsimotlarda, ayniqsa, o‘ng yoqlama og‘ma shakllarda, qator o‘rtacha darajasini sifat jihatidan aniqroq ta’riflaydi. Shunday qilib, geometrik o‘rtacha nafaqat o‘rtacha o‘sish suratlarini hisoblashda balki taqsimot qatorlarida ularning o‘rtacha darajalarini aniqlashda keng qo‘llanilishi lozim. O‘rtacha miqdor hisoblash jarayonini o‘rtalashtirilayotgan miqdorlarini ularning o‘rtacha darajasi bilan almashtirish jarayoni deb qarash mumkin. O‘z- o‘zidan ravshanki, bu jarayonda tomonlar muvozanati o‘zgarmasligi kerak. Bunga ma’lum ayniyat mezoni orqali erishish mumkin, u o‘rtachani aniqlovchi belgi deb ataladi. Arifmetik o‘rtachada bunday mezon funksiyasini qator miqdorlarining umumiy yig‘indisi (  n i ix 1 ) geometrik o‘rtachada ularning umumiy ko‘paytma natijasi (   n i ix 1 ) garmonik o‘rtachada o‘rtalashtirilayotgan miqdorlarning teskari qiymatlarining yig‘indisi (   n i ix 1 1 ), kvadratik o‘rtachada ularning kvadratlari yig‘indisi (  n i ix 1 2 ) va umuman k-darajali o‘rtachalarda o‘rtalashtirilayotgan miqdorlarning k-darajaga ko‘tarilgan qiymatlarining yig‘indisi ( k n i ix 1 ) bajaradi. O‘rtacha shakli va mohiyatini aniqlovchi belgi yoki mezon o‘rganilayotgan hodisalarning sifatiga, tub mohiyatiga, ichki xossalari va bog‘lanishlariga asoslanishi kerak. O‘rganilayotgan ommaviy hodisa yoki jarayonlarning ichki xossa va aloqalari additiv bog‘lanishga ega bo‘lib, ularning oddiy arifmetik yig‘indisidan

statistik to‘plam shakllangan bo‘lsa, taqsimot qatori esa muayyan to‘plam birliklarida u yoki bu belgining namoyon bo‘lish miqdorlaridan tuzilsa, u holda ushbu miqdorlarning yig‘indisi ( n i ix 1 ) o‘rtacha mohiyatini aniqlovchi belgi (mezon) sifatida qaralishi kerak. Bunday sharoitda (ya’ni to‘plam birliklari soni va ularda belgining miqdoriy qiymatlari ma’lum bo‘lganda) arifmetik o‘rtacha qo‘llanadi. Agarda ommaviy hodisa yoki jarayonning ichki xossalari va aloqalari multiplikativ bog‘lanishga ega bo‘lib, ular murakkab, ko‘p o‘lchovli geometrik shaklga o‘xshash bir butun to‘plam shakllantirsa, qator miqdorlarini esa muayyan shakl hajmini belgilovchi tomonlar (qirralar) o‘lchovlari sifatida qarash uchun obyektiv asos mavjud bo‘lsa, u holda yagona to‘plamni tasvirlovchi ko‘p o‘lchovli geometrik shaklning umumiy hajmi (   n i ix 1 ) o‘rtachani aniqlovchi belgi hisoblanadi. Ushbu mezon nuqtai nazardan ya’ni umumiy hajm o‘zgarmasligini ta’minlab, to‘plam bo‘yicha belgining o‘rtacha darajasi (taqsimotning o‘rtacha miqdori) aniqlanishi kerak. Bu holda geometrik o‘rtacha qo‘llanadi. Ommaviy hodisa ichki xossa va aloqalari additiv bog‘lanishga ega bo‘lsayu, ammo to‘plam hajmi niqoblangan shaklda ya’ni birliklar yig‘indisi emas, balki ularda o‘rganilayotgan belgi oladigan miqdoriy qiymatlar yig‘indisi sifatida ifodalansa, taqsimot qatori esa ushbu miqdorlardan tuzilsa, u holda o‘rtacha mohiyatini aniqlovchi belgi sifatida o‘rtalashtirilayotgan miqdorlar teskari qiymatlarning yig‘indisini qarash lozim. Bu holda garmonik o‘rtacha qo‘llanadi, chunki o‘rtacha to‘plam hajmiga nisbatan to‘g‘ri proporsional, mazkur mezonga nisbatan esa teskari proporsional bog‘lanishga ega. Taqsimot tuzilishi va qonuniyatini o‘rganishda jumladan egiluvchanlik, cho‘qqilanish va birliklarni ma’lum oraliqlarda to‘planish darajasini ta’riflovchi o‘rtacha miqdor bilan bir qatorda mediana, moda va kvantililar muhim ahamiyat kasb etadi.

Asosiy adabiyotlar 1. И.И. Елисеева М.М. Юзбашев. Общая теория статистики . 5-е изд. М.:Финансы и статистика , 2005 , 74-91 бетлар. 2. Ефимова Н.В. Практикум по общей теории статистики. 2-е изд. М: Финансы и статистика, 2006. 3. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. –Т.: Тиббиёт нашриёти , 2003, 7-боб, 256-298 – бетлар. 4. Макарова Н.В. Статистика в Excel . – М.: Финансы и статистика, 2003, 368 с. 5. О.Ланге, А.Банасиньский. Теория статистики. Перв.с польск. М.: Статистика, 1971, 125-155 бетлар. 6. Дж. Эдни Юл, М.дж Кендэл. Теория статистики. Перв.с англ. М.: Госстатиздат, 1960 , 135-159 бетлар. 7. К. Джини. Средние величины. Перв.с италян. М.: Статистика, 1970.

O'xshashlar

O`rtacha miqdorlar va o`rta tuzilmaviy ko`rsatkichlar

Statistik ko‘rsatkichlar

O’rtacha miqdorlar

O`rtacha miqdorlar

Statistik tasniflash va guruhlash uslubiyati