logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Statistik ko‘rsatkichlar

Statistik ko‘rsatkichlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

252 KB
Ko'chirib olish
Statistik ko‘rsatkichlar Reja: 1.Statistik ko‘rsatkichlarning mazmuni va ahamiyati 2. Statistik ko‘rsatkichlarning turlari va tasnifi 3. Statistik ko‘rsatkichlarning turlari va tasnifi 4. Nisbiy ko‘rsatkichlarning tasnifi 5. Nisbiy miqdorlar orasidagi bog‘lanishlar. Oldin aytganimizdek, statistika ommaviy hodisa va jarayonlarni miqdoran son shaklida ifodalaydi. Ammo statistikada ishlatiladigan «sonlar» matematikadagi abstrakt sonlar emas. Agarda matematikadagi sonlar umuman katta kichiklikni, shakllarni belgilar orqali ifodalanishi bo‘lsa va ular butun va kasr, mavhum va haqiqiy, ratsional va irratsional va h.k. sonlardan tashkil topsa, statistikada ular ko‘rsatkichlar, aniqrog‘i statistik ko‘rsatkichlardir. Xo‘sh, statistik ko‘rsatkichlar nima? U qanday mazmunga va tuzilishga ega? Statistik ko‘rsatkichlarning qanday turlari mavjud? Ular ommaviy hodisa va jarayonlarni bilishda va tahlil qilishda, turmushimizda, iqtisodiyotni boshqarishda qanday ahamiyatga ega? Statistik ko‘rsatkichlar tizimi deganda nima tushuniladi va u qanday tartibda tuziladi? Ushbu bob mana shu masalalarga bag‘ishlangan va qo‘yilgan savollarga javob beradi. Ko‘rsatkich so‘zi quyidagi lug‘aviy ma’nolarga ega: 1) ko‘rsatish uchun xizmat qiluvchi yozuv, ishora; 2) biror narsaning rivoji, darajasi, ishning borishi, bajarilishi va shu kabilarni bildiruvchi belgi yoki narsa. Falsafiy jihatdan statistik ko‘rsatkich o‘rganilayotgan hodisa va jarayonning (yoki xossalarning) me’yoridir. Hodisaning sifati bilan miqdorining o‘zaro bog‘liqligi, ajralmas birligi uning me’yori deb ataladi. «Me’yor - deb izohlaydi buyuk faylasuf olim Gegel - sifat aniqligiga ega bo‘lgan miqdor..., u ma’lum miqdorki, u bilan biror muayyan narsa bog‘langan». Statistik ko‘rsatkichlar me’yor ekanligiga ishora qilib, Gegel yozgan edi: «Statistikada qo‘llanadigan sonlar faqat o‘zlarining sifat natijalari bilangina qiziqarlidir. Quruq raqamlar bilan ishlash ... oddiy qiziquvchanlik predmeti hisoblanadi, u na nazariy va na amaliy jihatdan diqqatga sazovor emas». 1 Statistik ko‘rsatkichlar deb ma’lum makon va zamon sharoitida ommaviy hodisa va jarayonlarning holatini, rivojlanishini, tuzilishini, o‘zaro bog‘lanishlarini ifodalovchi me’yorlar yuritiladi. Statistik ko‘rsatkich o‘rganilayotgan birliklar (obyektlar) to‘plami yoki guruhining xossalarini umumlashtirib tavsiflaydi. Shu jihatdan u yakkama-yakka belgilardan farq qiladi. Masalan, har bir kishining yashash umri - bu belgi. Mamlakat yoki mintaqa aholisining o‘rtacha yashash umri statistik ko‘rsatkichdir. Iqtisodiy ko‘rsatkich - bu iqtisodiy hayotda ro‘y berayotgan u yoki bu hodisa yoki jarayonning sifat-miqdoriy aniqligidir. Sifat deganda hodisaning ichki qiyofasi (aniqligi) yoki uning rivojlanish qonuni bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan mohiyati tushuniladi. Sifat hodisaning turli-tuman jihatlari, xossalari, muhim belgilarining birikmasida ayon bo‘ladi. Miqdor - hodisaning tashqi qiyofasi (aniqligi) bo‘lib, uning u yoki bu xossasining o‘lchami, soni, ro‘yobga chiqish darajasi shaklida ko‘rinadi. Statistik ko‘rsatkich qator muhim belgilar, tarkibiy unsurlarga ega (3.1-tarh). 1 Гегель. Асарлар. Т. I , М.Л. 1992, 184-бStatistik ko‘rsatkich - bu ommaviy hodisa va jarayonning me’yori, ya’ni uning sifat va miqdor birligini ifodalash shakli (tavsifnomasi) 3.1-tarh. Statistik ko‘rsatkich tarkibiy unsurlari. Statistik ko‘rsatkichlar tizimi deganda ommaviy jarayonlarni va ularning belgilarini o‘zaro bog‘lanishda aks ettiruvchi bir-biri bilan bog‘langan ko‘rsatkichlar majmuasi tushuniladi. 3.2-tarhda makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi umumiy shaklda tasvirlangan. Quyida (3.2-tarh) makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar keltirilgan. Statistik ko‘rsatkichlar tizimi abadiy qotib qolgan, o‘zgarmas tushuncha emas. Ommaviy hodisa va jarayonlar rivojlanishi va ilm-fan taraqqiyoti bilan bir qatorda tizimni ham doimo takomillashtirish, eskirib qolgan ko‘rsatkichlar o‘rniga yangilarini yaratish, boshqalarini esa yangi sharoit va imkoniyatlarni hisobga olib yaxshilash kerak. Statistik ko‘rsatkichlar tizimi - bu o‘zaro bog‘langan ko‘rsatkichlar majmuasidir Statistik ko’rsatki ch bеlgilari (tarkibiy unsurlari) Ta’ri f lanayotgan ob y еkt va uning un ch urlari F azoviy ch еgaralar (hudud, tarmoq va h.k. Vaqt oralig’i yoki payti Son va o’l ch o v birligi 3. 2 -tar h . Makroi q tisodiy k o’ rsatkichlar tasniflari.Ishlab chiqarish hisoblamalari Birlamchi daromad hisoblamalari Taqsimlash hisoblamalari Qayta taqsimlash hisoblamalari Foydalanish hisoblamalari Naturada taqsimlash hisoblamalari Naturada qayta taqsimlash hisoblamalari Kapital operatsiyalar hisoblamalari Moliyaviy hisoblamalari Tabiiy ofatlar hisoblamalari Inflyatsiya va qayta baholash hisoblamalari I-kvadrant ko’rsatkichlari II-kvadrant ko’rsatkichlari III- kvadrant ko’rsatkichlariMakroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning turlari Rivojlanish maqsadlarining normativlari Iqtisodiy normativlar, reja va istiqbol ko‘rsatkichlari Sotsial normativlar, reja va istiqbol ko‘rsatkichlari Demografik istiqbolni belgilash Milliy xavfsizlik normativlariHuquq-tartibiy normativ hujjatlarEkologik normativlar Rivojlanish vositalari statistikasi Milliy boylik statistikasi Ilmiy texnika taraqqiyoti statistikasi Rivojlanish shart-sharoitlari statistikasi Moddiy qayta yaratilgan resurslar statistikasi Qayta yaratilmaydigan tabiiy resurslar statistikasi Aholi va ishlovchi kuchlar statistikasi Investitsiya lar statistikasi Taqsimlash va ayirboshlash statistikasi Moliya, pul- kredit resurslari statistikasi Tashkiliy huquqiy va mulkiy tuzilmalar statistikasiSotsial iqtisodiy resurslardan foydalanish statistikasi Asosiy kapital statistikasi Aylanma kapital statistikasi Qayta tiklanuvchi resurslar statistikasi Qayta tiklanmaydigan tabiiy resurslar statistikasi Aholi statistikasi Bandlik va ishsizlik statistikasi Asosiy kapitalga qo‘yilmalar statistikasi Boshqa real investitsiyalar statistikasi Oraliq iste’mol statistikasi Asosiy kapital iste’moli statistikasi Mehnat haqi statistikasi Baholar statistikasi Xususiylashtirish statistikasi Monopol faoliyat ko’r. Mulkiy tuzilmalar statistikasi Davlat budjeti statistikasi Kichik va o‘rta biznes stat. Banklar statistikasi Tovar va xizmatlar boz. stat. Moliya bozori statistikasi Rivojlanish natijalari statistikasi Iqtisodiy o‘sish va samaradorlik ko’rsatkichkari Turmush tarzi v sotsial samaradorlik statistikasi Yalpi ichki mahsulotni ishlab chiqarish statistikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat statistikasi Yalpi ichki mahsulotni taqqoslash statistikasi Yalpi ichki mahsulotdat foydalanish statistikasi Aholiga xizmat ko‘rsatish sohalari statistikasi Turmush farovonligi statistikasi Aholi daromadlari va xarajatlari statistikasi Milliy daromad statistikasi Jamg’armalar statistikasi Rivojlanish natijalari statistikasi Markaziy tuzilma hisoblamalari Tarmoqlararo balanslarIqtisodiy aktivlar va passivlar balanslari Joriy oqimlar hisoblamalari Kapital oqimlar hisoblamalari Boshlang’ich balanslar O’zgarish balanslar Yakuniy balanslar Autput-input jadvallari Tovar va xizmatlar balansi 3.2. Statistik ko‘rsatkichlarning turlari va tasnifi Ommaviy hodisa va jarayonlar, ularning xossa va munosabatlari turli-tumandir. Shuning uchun son-sanoqsiz statistik ko‘rsatkichlar mavjud. O‘z-o‘zidan ravshanki, ularni birma-bir qarab chiqib bo‘lmaydi. Shu sababli statistik ko‘rsatkichlarni umumlashtirish, ma’lum tartibga solish, muhim tomonlariga qarab tasniflash zaruriyati tug‘iladi. Statistik ko‘rsatkichlarni tasniflash murakkab masaladir. Unga turli tomondan yondashish mumkin. Bu yerda statistik ko‘rsatkichlarning eng muhim tasniflari ustida so‘z boradi. Ularning aniq turlari va shakllari kitobning boshqa boblarida, ijtimoiy, iqtisodiy, tarmoq va boshqa statistika fanlarida bayon etiladi. Avvalombor tub xarakteri, ichki hissiyoti, umuman hodisalarni bilishda tutgan o‘rni va roliga qarab statistik ko‘rsatkichlarni ikki katta turkumga ajratish mumkin. Birinchi turkum ommaviy hodisa va jarayonlarning mohiyati va beligilarini ta’riflovchi ko‘rsatkichlarni o‘z ichiga oladi, masalan, o‘rtacha jon boshiga yaratilgan milliy daromad, yalpi ishlab chiqarilgan ichki mahsulot, 1 ga ekin maydonidan o‘rtacha olingan hosil, 1 sigirdan o‘rtacha sog‘ib olingan sut, mamlakat va viloyatlarda tug‘ilish va o‘lish ko‘rsatkichlari, milliy boylik hajmi, bozorlarda iste’mol buyumlariga baholarning o‘rtacha darajasi va h.k. Mazkur turkum ko‘rsatkichlari uchun xos xususiyat - ularni tuzishda statistika bilan bir qatorda boshqa fanlar ham qatnashadi, aniqrog‘i ularning ilmiy tushuncha va ta’limotlariga statistika tayanadi. Ular o‘z navbatida o‘rganilayotgan jarayondagi roli va vazifalariga qarab guruhlarga, sinflarga va h.k. turlarga bo‘linadi. Masalan, ijtimoiy- iqtisodiy statistika ko‘rsatkichlari-makroiqtisodiyot, mikroiqtisodiyot, milliy boylik, sotsial statistika, aholi statistikasi va h.k. ko‘rsatkichlarga ajraladi. Birinchi turkumdagi ko‘rsatkichlar bir-biri bilan bog‘lanishiga qarab yakkama- yakka ko‘rsatkichlar va ko‘rsatkichlar tizimidan tashkil topadi. Ularni tuzish va hisoblash tartibiga qarab tarkibiy unsurlarini (qismlar) jamg‘arish natijasida, hodisalarni agregatlashtirish yo‘li bilan ularni modellashtirish asosida olinadigan ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Ikkinchi turkum ko‘rsatkichlari, ommaviy hodisa va jarayonlar statistika o‘rganish obyekti sifatida qaralganda, ularda namoyon bo‘ladigan umumiy xususiyatlarni ta’riflaydilar. Bu yerda ularning ichki tuzilishi va tashqi qiyofasidagi o‘xshashlik va farqlar, ichki va tashqi munosabatlari hamda bog‘lanishlari, rivojlanish intensivligi dinamizmiga xos xususiyatlar nazarda tutilmoqda. Shu sababli ushbu turkum ko‘rsatkichlarini tuzish, o‘lchash va hisoblash usullari va yo‘llari ham har xil (3.3-tarh). 3.3-tarh. Statistik ko’rsatkichlar turlari. H odisa va jarayonlarning mo h iyati va belgilarini ta’riflovchi k o’ ыrsatkichlarStatistika obyekt sifatida ommaviy h odisalarga xos umumiy xususiyatlarni ta’riflovchi k o’ rsatkichlar Bo g’ lanishiga q arab Birlamchi (jamlama) k o’ rsatkichlar Ikkilamchi ( h osilaviy) k o’ rsatkichlar Yakka k o’ rsatkichlar K o’ rsatkichlar tizimi h odisa larning mutlo q soni belgining t o’ plama mutlo q q iymati belgining ayirma mutlo q q iymati o’ rtacha mi q dorlar nisbiy mi q dorlar Tuzish usuliga q arab tarkibiy unsurlarni jam g’ arish agregatlash modellash tirish t o’g’ ri k o’ rsat- kichlar teskari k o’ rsat- kichlar birinchi ayirma- lar ikkinchi va h .k. ayirma- lar oddiy nisbiy mi q dor- lar murakkab nisbiy mi q dor- larStatistik ko’rsatkichlar turlari Olish usuliga q arab Ikkinchi turkum ko‘rsatkichlari qatoriga mutlaq va nisbiy hamda o‘rtacha miqdorlar, indekslar, variatsiya va ekstsess ko‘rsatkichlari, o‘zaro bog‘lanishlarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar, taqsimot ko‘rsatkichlari, zamonda o‘zgarish va o‘sish tezligi va tebranish ko‘rsatkichlari va h.k. kiradi. Mazkur ko‘rsatkichlar olish usuliga qarab birlamchi va ikkilamchi ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Birlamchi ko‘rsatkichlar jamg‘arish natijasida hosil bo‘ladi. Ular mutlaq miqdorlar bo‘lib, kuzatish obyekti birliklarining umumiy soni va ularga tegishli belgilar qiymatlarining to‘plama yig‘indisidan iboratdir. Belgi mohiyatini aks ettirishiga qarab birlamchi ko‘rsatkichlar to‘g‘ri ko‘rsatkichlarga va teskari ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Belgi tabiatiga mos ravishda o‘zgaradigan ko‘rsatkichlar to‘g‘ri va unga nisbatan teskari bog‘lanishda bo‘lgan ko‘rsatkichlar teskari ko‘rsatkichlar deb ataladi. Masalan, vaqt birligida o‘rtacha bir xodim (ishlovchi) yaratgan mahsulot mehnat unumdorligining to‘g‘ri ko‘rsatkichi, mahsulot birligiga sarflangan mehnat (ish vaqti) uning teskari ko‘rsatkichidir. Ikkilamchi ko‘rsatkichlar birlamchi ko‘rsatkichlarga ishlov berish ya’ni ular bilan turli matematik amallarni bajarish hosilasidir. Masalan: yalpi paxta hosili (belgi qiymatlari yig‘indisi)ni ekin maydonga (mazkur belgi sohiblari soni, hodisalar to‘plami) bo‘lish natijasida, o‘rtacha hosildorlik aniqlaymiz, ya’ni X=  XM:  M bu yerda X-har bir gektar paxta maydonidan olingan hosil, M-paxta maydoni, ga.,  XM-yalpi hosil,  M-jami paxta maydoni. Umumiy holda statistik ko‘rsatkichni quyidagicha ta’riflash mumkin. Statistik ko‘rsatkich-bu kuzatish obyekti birliklariga tegishli belgilar funksiyalarining jamlama qiymatlari funksiyasidir. Bu ta’rif obyektlar sonini ham (buning uchun jamg‘ariladigan funksiyani har bir obyektda birga teng deb qarash kerak), biror belgi qiymatlari yig‘indisini (agarda jamg‘ariladigan funksiyani ushbu belgi qiymatiga teng deb olinsa) ham qamrab oladi. Birlamchi statistik ko‘rsatkichlar mutlaq miqdorlardir. Belgining o‘zi qanday o‘lchov birligida ifodalangan bo‘lsa, ular ham ayni shu birlikda ifodalanadi. Ikkilamchi hosilaviy ko‘rsatkichlarga kelsak, ularni hisoblash amallari belgining mutlaq qiymatlarini bir-biridan ayirish yoki uning jamg‘arma qiymatlarini ularning soniga bo‘lishdan (boshqacha aytganda belgini ikkiyoqlama qarash funksiyalarini bir-biriga bo‘lish) iborat bo‘lsa, ular ham mutlaq miqdorlarda ifodalanadi. Ikkilamchi statistik ko‘rsatkichlarning boshqa turlari nisbiy miqdorlar deb yuritiladi. Ular turli to‘plamlar yoki to‘plam qismlariga tegishli belgi qiymatlarini bir-biri bilan solishtirish, har xil o‘zaro bog‘langan belgilardan birini ikkinchisiga bo‘lish yoki yana qandaydir boshqa murakkab hisoblash amallarini bajarish yo‘li Birlamchi ko‘rsatkich - bu kuzatish ma’lumotlarini jamg‘arish natijasidir. To‘g‘ri ko‘rsatkich belgi tabiatiga mos ravishda, unga teskari holda o‘zgaruvchi ko‘rsatkich teskari ko‘rsatkich deb ataladi Birlamchi ko‘rsatkichlar asosida hisoblanuvchi ko‘rsatkichlar ikkilamchi, ya’ni hosilaviy ko‘rsatkichdir bilan olinadi. Nisbiy miqdorlar oddiy bir miqdorni ikkinchisiga bo‘lish natijasida yoki murakkab tuzilmaviy hisoblashlarni bajarish hosilasi bo‘lishi mumkin. Shunga qarab ular oddiy nisbiy ko‘rsatkichlar va murakkab statistik ko‘rsatkichlarga ajraladi. Bunday murakkab ko‘rsatkichlarga misol qilib indekslarni, korrelyatsion- regression tahlil ko‘rsatkichlarni ko‘rsatish mumkin. 3.3. Mutlaq va nisbiy ko‘rsatkichlar Mutlaq ko‘rsatkichlar o‘rganilayotgan hodisalar va ularning belgilarini bir xilligini, monandligini, o‘xshashligini ifodalaydi. Mutlaq miqdorlar hodisalar yoki belgilarning ko‘lami, soni, hajmi, darajasi makon va zamonda taqsimlanish shaklida namoyon bo‘ladi. Mutlaq miqdorlar hodisalar to‘plami yoki bir butun qismini ta’riflashiga qarab makro va mikro ko‘rsatkichlarga, olish usuliga asosan oqim va zahiraviy ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Oqim ko‘rsatkichlari ma’lum davr davomida sodir bo‘lgan hodisalarning absolut miqdorini ta’riflaydi, zahiraviy ko‘rsatkichlar esa ularning muayyan holatini, ayni fursatda mavjud bo‘lgan miqdorini aniqlaydi. Masalan, 2005 yilda O‘zbekiston milliy iqtisodiyotida 15,1 trln. so‘mlik yalpi ichki mahsulot yaratilgan, ulardan 10,4 trillion so‘m pirovard iste’mol va 4,7 trillion so‘m iqtisodiy aktivlarni jamg‘arish uchun ishlatilgan. 2 Absolut miqdorlar natura va shartli natura birliklarida va pulda ifodalanadi. Natura birliklari uzunlik, og‘irlik, yuza va hajm birliklardan iborat bo‘lib, ular hodisalarining jismoniy tabiati va o‘rganishda ko‘zlangan maqsadga qarab qo‘llanadi. Ammo bu holda bir jinsli hodisalarning sifat tomoni hisobga olinmaydi. Shartli natura birliklari iste’mol qiymatlari bir xil bo‘lgan, ammo sifat belgilari bilan keng ko‘lamda farqlanuvchi hodisalarni miqdoriy o‘lchashda ishlatiladi. Buning uchun bir jinsli hodisalarning eng muhim belgisiga qarab shartli birlik qabul qilinadi va unga boshqa hodisalarni ushbu qiymatlari orasidagi nisbatlarga asosan keltirish koeffitsiyentlari tuziladi. Bu koeffitsiyentlarga tegishli hodisalarning jismoniy sonini ko‘paytirib, ularning shartli-natura birliklarida ifodalangan umumiy miqdori aniqlanadi. Shartli natura o‘lchov birliklari yordamida har xil jinsli (turli) hodisalarni o‘lchab bo‘lmaydi, chunki bu holda ular uchun umumiy muhim belgi topilmaydi, demak aylantirish koefitsyentlarini tuzib bo‘lmaydi. Bunday hollarda hodisalarning umumiy miqdori pulda bozor baholari yordamida ifodalanadi. Ommaviy hodisa va jarayonlarni bilish va o‘rganishda mutlaq miqdorlar muhim qurol vazifasini o‘ynasa-da, ammo ular bilan cheklanib qolish mumkin emas. Mutlaq miqdorlar o‘rganilayotgan voqelik qanday tezlikda rivojlanayotganligini, uning takrorlanish intensivligini aniqlamaydi. Buning uchun nisbiy miqdorlar qo‘llanadi. Ular qiyosiy tahlilni chuqurlashtirish va tafakkurimizni boyitish uchun xizmat qiladi. Taqqoslash statistik ko‘rsatkichlarni shakllantirishning muhim usulidir. U solishtirilayotgan hodisalar va belgilarning 2 Ызбекистон Республикасининг 2005 йилда ижтимоий-и=тисодий ривожланишининг асосий кырсаткичлари, Т.:2006, 10-15 бет. o‘xshashlik tomonlari va farqlarini aniqlash imkonini beradi. Taqqoslashning turli yo‘llari va shakllari mavjud (3.4-tarh). 3.4-tarh. Statistik taqqoslash turlari. Demak, statistik taqqoslashlar turli miqdorlarni (ko‘rsatkichlarni) bir-biri bilan ayirma yoki nisbat shaklida solishtirishni bildiradi, ya’ni:  = K 1 - K 0 (3.1) T= K 1 / K 0 (3.2) Bu yerda K 1 - taqqoslanuvchi ko‘rsatkich, K 0 -taqqoslovchi ko‘rsatkich  ayirish natijasida olingan yangi ko‘rsatkich, T-bo‘lish natijasida olingan yangi ko‘rsatkich. Ayirmalar shaklidagi (3.1) taqqoslash natijasi (  ) nomli ko‘rsatkich bo‘lib, o‘rganilayotgan hodisa o‘lchov birligida ifodalanadi. U bir hodisa ikkinchisiga nisbatan mutlaq o‘lchamda qanchaga katta-kichikligini belgilaydi. Nisbiy (3.2) taqqoslash natijasi (T) nomsiz (abstrakt mavhum) ko‘rsatkich bo‘lib, hodisaning sifat mohiyatini nazardan soqit qiladi. U jarayon tezligini, intensivligini aks Taqqoslash turli ko‘rsatkichlarni ayirma yoki bo‘lish yo‘li bilan o‘zaro solishtirishdir Statistik ta qq osla sh turlari Mi q dorlar nisbatini ani q la sh Mi q dorlar orasidagi f ar q larni ani q la sh Dinamikada ta qq osla sh F azoda ta qq osla sh Normativ(rеja, sh artnoma) bilan ta qq osla sh O’zaro bog’langan ko’rsatki ch larni ta qq osla sh Ob ye kt bеlgilarini ta qq osla sh To’plam i ch ki q ismlarini o’zaro ta==oslaшTo’plam bilan uning tuuilmalarini ta qq osla sh ettiradi. Bunday tartibdagi (3.2) taqqoslash natijalari nisbiy statistik ko‘rsatkichlar deb ataladi. Bu holda taqqoslanuvchi (bo‘linuvchi) ko‘rsatkich (K 1 ) joriy miqdor, taqqoslovchi (bo‘luvchi) ko‘rsatkich (K 0 ) esa zaminiy miqdor deb nomlanadi. Nisbiy ko‘rsatkichlar har xil shakllarda ifodalanadi, masalan, koeffitsiyentda, foizda, promilleda, proditsimilleda va h.k. u yoki bu shaklni qo‘llash zaminiy miqdorni qanday birlikka tenglashtirib olinishiga bog‘liq. Jumladan koeffitsiyentda bu miqdor 1 ga, foizga 100 ga, promilleda 1000 ga, prodisimilleda 10   000 ga tenglashtiriladi. Nisbiy ko‘rsatkichlarni turli tartibda taqqoslash yo‘li bilan olish mumkin. Birinchi tartibli taqqoslashlarda bevosita hodisalar, ularning belgi qiymatlari taqqoslangan bo‘lsa, ikkinchi tartibli statistik taqqoslashlar birinchi tartibli taqqoslash natijalariga asoslanadi, ya’ni bu holda ular bir-biri bilan solishtiriladi. Ikkinchi tartibli taqqoslashlar natijasida vujudga keladigan nisbiy ko‘rsatkichlar ommaviy hodisa rivojlanish jarayonlarining yangi qirralarini ochish, tahlilni chuqurlashtirib voqelikning ich-ichidagi munosabatlarni o‘rganish uchun xizmat qiladi. Ikkilamchi tartibli taqqoslashlar quyidagi shakllarda amalga oshirilishi mumkin: T  y =  y i+1 /  y i T  = (y i+1 - y i ) / (y i - y i-1 ) (3.3) T  i =  T i+1 /  T i = (T i+1 / T i ) / (T i / T i-1 ) (3.4) T  y/  T = [(y i+1 - y i ) / (y i - y i-1 )] : y i / y i-1 (3.5) K c = (E i - E i-1 ) / (R i - R i-1 ) (3.6) K f = (E i / R i ) / (E i-1 / R i-1 ) (3.7) K e = [(E i - E i-1 ) / (R i - R i-1 )]: (E i - R i-1 ) (3.8) Bu yerda y i - joriy davr ko‘rsatkichi. Y i-1 - oldingi davr ko‘rsatkichi. y i+1 - keyingi davr ko‘rsatkichi. E i va E i-1 - joriy va o‘tgan davrda olingan iqtisodiy effekt (samara, natija). R i va R i-1 - tegishli davrlarda ishlatilgan resurslar.  - orttirma (o‘zgarish) alomati. (3.3), (3.4) va (3.5) shakllaridagi taqqoslashlar natijasida rivojlanish tezligining jadallashish suratlari deb ataluvchi nisbiy ko‘rsatkichlar olinadi. (3.6), (3.7) va (3.8) ko‘rinishidagi taqqoslashlar o‘rganilayotgan hodisalar o‘rtasida sabab-oqibat bog‘lanishlar mavjudligini tahlil qilishda qo‘llanadi. Jumladan, bozor taraqqiyotini iqtisodiy tahlil qilishda ishlatiladigan chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlari (3.6) tipidagi taqqoslashga asoslanadi. Masalan, iste’mol qilish yoki jamg‘arish uchun chegaraviy moyillik koeffitsiyentlari quyidagicha hisoblanadi: K s =  S /  GDP = (C i - C i-1 ) / (GDP i - GDP i-1 ) K i =  I /  GDP = (I i - I i-1 ) / (GDP i - GDP i-1 ) Bu yerda Ks va Ki iste’molga va jamg‘arishga chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlari; C i va C i-1 - joriy va o‘tgan davrdagi pirovard iste’mol uchun ishlatilgan tovar va xizmatlar hajmi; I i va I i-1 - tegishli davrlarda real aktivlarni jamg‘arish uchun investitsiyalar; GDP i va GDP i-1 - tegishli davrlarda yaratilgan yalpi ichki mahsulot;  - o‘zgarishni ifodalovchi belgi. Masalan, 2005 yilda O‘zbekiston yalpi ichki mahsuloti 15,1 trln. so‘m, shu jumladan pirovard iste’mol fondi 10,4 trln. so‘m va jamg‘arma fondi - 4,7 trln. so‘mni tashkil etgan, 2000 yilda esa bu ko‘rsatkichlar tegishli tartibda 3,2; 2,7 va 0,5 trln. so‘m, bundan: K s = (10,4 - 2,7) / (15,1 - 3,2) = 7,7/11,9 = 0,647. K I = (4,7 - 0,5) / (15,1 - 3,2) = 4,2/11,9 = 0,353. Makroiqtisodiy va moliyaviy koeffitsiyentlar bozor iqtisodiyoti rivojlanishini tahlil qilishda muhim qurol hisoblanadi. Ular (3.7) tipidagi taqqoslashga asoslanadi. Va nihoyat, bozor iqtisodiyoti hodisalari o‘rtasidagi sabab-oqibat munosabatlarni tahlil qilishda elastiklik ko‘rsatkichlari muhim rol o‘ynaydi. Ularning zaminida (3.8) tipidagi taqqoslashlar yotadi. 3.4. Nisbiy ko‘rsatkichlarning tasnifi Nisbiy miqdorlarning mazmuni, ya’ni voqelikning qanday tomonini ta’riflashi va hisoblash usuliga qarab ularni quyidagi tasnif guruhlariga ajratish mumkin (3.5-tarh). Birinchi guruh nisbiy ko‘rsatkichlari murakkab obyekt yoki to‘plamning tuzilishi va uning farqlarini umumlashtirib ta’riflaydi. Tuzilish nisbiy miqdorlari ayrim unsur (qism)larning umumiy to‘plamdagi (murakkab obyekt hajmidagi) salmog‘i yoki hissasi qanday ekanligini aniqlaydi. Buning uchun ayrim unsur (qism) hajmi umumiy to‘plam hajmi bilan taqqoslanadi, ya’ni: S i = n i /  n i Bu holda  S i = 1. Agarda salmoq yoki hissalarni foizda ifodalasak: S i = n i *100 /  n i Bu holda  S i = 100. Bu yerda: n i - i - unsur (qism)ning hajmi;  n i =N - to‘plam (murakkab obyekt)ning umumiy hajmi; S i – i-unsur(qism)ning salmog‘i yoki hissasi. 3.5-tarh. Nisbiy ko‘rsatkichlar turlari. Tuzilish va uning farqlarini ta’riflovchi ko‘rsatkichlar qatoriga quyidagilar ham kiradi: a) koordinatsiya nisbiy miqdorlari: ular ayrim unsur (qism)larning bir-biriga nisbatini ta’riflaydi, ya’ni: K i = n i / n i-1 = S i / S i-1 K i - koordinatsiya nisbiy miqdorlari (bir unsurni ikkinchisiga nisbati); b) to‘plam tuzilishining murakkablik darajasini, hissalarning notekislik darajasini ta’riflovchi o‘rtacha absolut va o‘rtacha kvadratik tafovut ko‘rsatkichlari hamda ularning nisbiy ko‘rsatkichlari, ya’ni:N S S d i i /) (    ;    N S Si S / ) ( 2  0 /S d d s ds  ; S d V s ds /  ; Bu yerda: sd - hissalarning o‘rtacha absolut tafovuti. s  - hissalarning o‘rtacha kvadratik tafovuti. sdV - o‘rtacha absolut tafovutning nisbiy ko‘rsatkichi. s V - o‘rtacha kvadratik tafovutning nisbiy ko‘rsatkichi. S - o‘rtacha hissa darajasi, ya’ni S =  S i / N N - to‘plam hajmi, ya’ni N =  n i ; v) ikki to‘plam tuzilishidagi farqlarni umumlashtirib ta’riflovchi ko‘rsatkichlar, masalan К sA-sB =  (S iA - S iB ) 2 /  (S 2 iA + S 2 iB ) ; Bu yerda: S iA - A to‘plamdagi ayrim unsur(bo‘lak)lar hissasi; S iB - B to‘plamdagi ayrim unsur(bo‘lak)lar hissasi. Nisbiy miqdor turlari jarayon dinamikasi (vaqtda o‘zgarishi) ni ta’rif lovchi hududiy va obyekt lararo nisbatlar ni ta’rif lovchi hodisalar- ning o‘zaro bog‘lani- shini ta’ riflovchi hodisa ning tur li belgila ri orasi dagi nis batlarni shartnoma (reja,norma va h.k.) bajarili shini ta’ riflovchi ifodalovchito‘plam tuzilishi va undagi o‘zgarish larni ta’ riflovchi Yuqorida zikr etilgan ko‘rsatkichlarni hisoblash tartibini Andijon va Navoiy viloyatlaridagi qo‘shma korxonalarning tashqi iqtisodiy faoliyati haqidagi ma’lumotlar misolida ko‘rib chiqamiz. 3.2.-jadval. Andijon va Navoiy viloyat qo‘shma korxonalarining tashqi iqtisodiy faoliyatining ko‘rsatkichlari Ko‘rsatkichlar Andijon viloyati Navoiy viloyati Eksport Import Jami Eksport Import Jami Mln. AQSh $ 2000 y. 60,1 215,2 275,3 144,1 35,0 179,1 2002 y. 62,0 191,0 253,0 159,0 35,2 194,2 2004 y. 211,2 315,9 527,1 219,9 80,4 300,3 Tuuilma nisbiy ko‘rsatkichlari (jamiga nisbatan % %) 2000 y. 21,8 78,2 100,0 80,5 19,5 100,0 2002 y. 24,5 75,5 100,0 81,9 9,1 100,0 2004 y. 40,0 60,0 100,0 73,2 26,8 100,0 Dinamika nisbiy ko‘rsatkichlari (% %) a) zaminiy 2002/2000 103,2 88,6 51,9 110,3 100,6 108,4 2004/2000 351,4 146,8 191,5 152,6 229,7 167,7 b) zanjirsimon 2002/2000 103,2 88,6 91,9 110,3 100,6 108,4 2004/2002 310,6 165,4 208,3 138,3 228,4 154,6 Manba: O‘zbekiston iqtisodiyoti. Tahliliy sharh. 2004 yil. SISM T.: 2005, 76-bet. Bu yerda tuuilma nisbiy ko‘rsatkichlari eksport va importni jami tashqi savdo aylanmasiga bo‘lish yo‘li bilan hisoblangan. Masalan, 2000 yildagi Andijon viloyatida eksport (60,1/275,3)*100=78,2 %, import (215,2/275,3)*100=78,2 %. 2004 yil uchun Navoiy viloyatida eksport (219,9/300,3)*100=73,2 %, import (80,4/300,3)*100=26,8 %. Bu ko‘rsatkichlar boshqa yillar uchun ham shu tartibda hisoblangan. 2000 yil: K SA-SB =  (  (S A - S B ) 2 ) / (  (S 2 A + S 2 B ) 2 ) = =  ( 21,8-80,5) 2 + (78,2-19,5) 2 ) / (21,8 2 + 80,5 2 + 78,2 2 + 19,5 2 )= 0,716 2004 yil: K SA-SB = =  ( 40,0-73,2) 2 + (60,0-26,8) 2 / (40,0 2 + 73,2 2 + 60,0 2 + 26,8 2 )= 0.804. Demak, Andijon va Navoiy viloyatlarining qiyosiy tashqi iqtisodiy faoliyat balansi 2004 yilda 2000 yilga nisbatan birmuncha yomonlashgan, chunki uning eksport va import bo‘yicha taqsimotidagi notekislik kuchaygan. Nisbiy ko‘rsatkichlarning ikkinchi guruhi o‘rganilayotgan hodisa va jarayonning dinamikasini, ya’ni, vaqt bo‘yicha o‘zgarishini ta’riflaydi.Ular joriy davrdagi hodisa ko‘rsatkichini o‘tgan davrdagi miqdoriga bo‘lishi yo‘li bilan aniqlanadi va odatda foizda hisoblanib, o‘sish sur’atlari deb ataladi.Agar davrlar soni uch va undan ortiq bo‘lsa, ularni hisoblayotganda taqqoslash asosini o‘zgarmas yoki o‘zgaruvchan ko‘rinishda olish mumkin. Birinchi holda hamma davrlar ko‘rsatkichlari bir davr (zaminiy davr), masalan, boshlang‘ich davr ko‘rsatkichi bilan taqqoslanadi. Olingan natijalar zaminiy o‘sish sur’atlari deb nomlanadi. Ikkinchi holda har bir keyin keladigan davr ko‘rsatkich o‘zidan oldingi davr ko‘rsatkichi bilan solishtiriladi. Olingan nisbiy miqdorlar zanjirsimon o‘sish sur’atlari deb ataladi. Agarda taqqoslanuvchi davr ko‘rsatkichini -Y i , boshlang‘ich davr ko‘rsatkichini – Y 0 va oldingi davr ko‘rsatkichini -Y i-1 deb belgilasak, y holda zanjirsimon o‘sish sur’ati(T zan ) T zan =Y i *100/ Y i-1 zaminiy o‘sish sur’ati (T zam ) esa T zam =Y i *100/Y 0 3.2-jadvalda bu ko‘rsatkichlar Andijon va Navoiy viloyatlari qo‘shma korxonalari ma’lumotlari asosida hisoblab keltirilgan. Masalan, Andijon viloyati uchun eksport dinamikasi nisbiy ko‘rsatkichlar quyidagi tartibda aniqlangan: a) Zaminiy: 2002/2000 yil uchun (62,0*100)/60,1=103,2%; 2004/2000 yil uchun (211,2*100)/60,1=351,4%; Demak, 2000 yilga qaraganda viloyat qo‘shma korxonalari eksporti 2002 yilda 3,2 %, 2004 yilda esa 3,51 marta yoki 251,4 % ko‘paygan. b) Zanjirsimon: 2002/2000 yil uchun (62,0*100)/60,1=103,2%; 2004/2002 yil uchun (211,2*100)/62,0=340,6%; Ya’ni, eksport 2004 yilda 2002 yilga nisbatan 3,4 marta yoki 240,6%, 2002 yilda 2000 yilga nisbatan esa 3,2 % ko‘paygan. Bu ko‘rsatkichlar Navoiy viloyati bo‘yicha ham shunday tartibda hisoblangan. Shunday qilib, zanjirsimon o‘sish sur’atlari davr sayin (misolimizda yil sayin) o‘sish darajasini(kamayishini), zaminiy o‘sish sur’atlari esa qatorning boshlang‘ich davridan so‘ng o‘tgan davrlar davomida umumiy o‘sish darajasini ifodalaydi. O‘rganilayotgan hodisalar dinamikasini ta’riflovchi nisbiy ko‘rsatkichlar guruhiga o‘sish sur’atlaridan tashqari yana qo‘shimcha o‘sish sur’atlari, trend tenglamalarining ko‘rsatkichlari (ozod hadlar va regressiya koeffitsiyentlari), Dinamika nisbiy ko‘rsatkichlari - bu turli tegishli ko‘rsatkichlarni taqqoslash natijasidir. korrelyatsiya koeffitsiyentlari, dinamikada tebranuvchanlik va barqarorlik ko‘rsatkichlari, dinamik indekslar va h.k. kiradi. Nisbiy miqdorlarning uchinchi guruhi hodisalar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni yoki omil (sabab) belgilar bilan natijaviy (oqibat) belgilar o‘rtasidagi bog‘lanishlarni ta’riflaydi. Ular, masalan, bozor baholari bilan taklif va talab hajmi, iste’mol va jamg‘arma bilan tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish, mehnat unumdorligi bilan mahsulot hajmi, daromadlar bilan mehnat unumdorligi, sarflangan o‘g‘itlar bilan hosildorlik va h.k. bog‘lanishlarni tavsiflaydi. Ushbu guruh ko‘rsatkichlari qatoriga chegaraviy moyillik va elastiklik koeffitsiyentlari, korrelyatsiya va determinatsiya koeffitsiyentlari, balans tuuilmalarining nisbiy ko‘rsatkichlari, analitik indekslar kiradi. 13 bobda chegaraviy moyillik va elastiklik nisbiy ko‘rsatkichlarini hisoblash tartibi bayon etilgan. Boshqa ko‘rsatkichlar kitobning boshqa boblarida qarab chiqilgan. Nisbiy ko‘rsatkichlarning yana bir katta guruhi hodisa va jarayonlarni fazoda olib taqqoslash natijalari bo‘lib, turli mamlakatlar, mintaqalar, ma’muriy hududiy bo‘linmalar, tashkiliy-huquqiy tuuilmalar va obyektlarga tegishli mazmundosh statistik ko‘rsatkichlarning o‘zaro nisbatlarini tavsiflaydi. Ular jahon xo‘jaligini tahlil qilish va unda ayrim mamlakatlar o‘rnini aniqlashda, milliy bozorlarni shakllanishida ayrim mintaqa va tuuilmalarning rolini o‘rganishda, korxona va firmalar faoliyatini qiyosiy tahlil qilishda muhim qurol hisoblanadi. Mazkur guruh ko‘rsatkichlarini qisqacha qilib fazoviy (hududiy) taqqoslash nisbiy ko‘rsatkichlari deb atash mumkin. Ularni hisoblash tartibi quyida Rossiya, Markaziy Osiyo respublikalarida jon boshiga YaIM ishlab chiqarish va ayrim mahsulotlarni iste’mol qilish ma’lumotlari misolida tasvirlangan. 3.3-jadval Rossiya va markaziy Osiy respublikalarida jon boshiga YaIM ishlab chiqarish va ayrim mahsulotlarni iste’mol qilish ko‘rsatkichlari (o‘rtacha 1995 yil 3 ) Respublikal ar Jon boshi -ga YaI M (AQ Sh dol.) Jon boshiga iste’mol, kg Rossiyaga nisbatan % non va non mahsul otlari go‘sht va go‘sht mahsulo tlari sabzavot (kartoshk adan tashqari) YaIM non go‘s ht sabza vot Rossiya 2650 124 55 73 100 100 100 100 Qozog‘iston 1160 176 51 54 44 142 93 74 3 Манба: Экономическое обозрение, январь 1998 й, 6 ва 33-бетлар Fazoviy (hududiy) taqqoslash nisbiy ko‘rsatkichlari mazmunan turdosh bo‘lib, ammo turli obyektlar, hududlar, tuuilmalar, mamlakatlarga tegishli ko‘rsatkichlarni solishtirish natijalaridir. Qirg‘iziston 630 109 38 44 24 88 69 60 Tojikiston 360 155 14 97 14 125 25 133 Turkmanisto n … 147 24 90 … 119 44 123 O‘zbekiston 960 162 33 134 36 131 60 184 Demak, jon boshiga YaIM ishlab chiqarish bo‘yicha O‘zbekiston Markaziy Osiyo respublikalari orasida 2-o‘rinda, non iste’moli bo‘yicha ham 2-o‘rinda, go‘sht iste’moli bo‘yicha 3-o‘rinda va sabzavot iste’moli bo‘yicha birinchi o‘rinni egallaydi. Rossiyaga nisbatan respublikamiz jon boshiga YaIM yaratish bo‘yicha 2,8 marta va go‘sht iste’moli bo‘yicha 1,7 marta orqada qolmoqda. Ammo non iste’moli bo‘yicha 1,3 marta va sabzavot bo‘yicha 1,8 marta undan o‘zib ketgan. Fazoviy taqqoslash nisbiy miqdorlarini, ayniqsa, mamlakatlar miqyosida hisoblashdan oldin, dastlab solishtiriladigan ko‘rsatkichlarni taqqoslama holga keltirish kerak. Buning uchun quyidagilarga e’tibor berish lozim: 1. taqqoslanadigan ko‘rsatkichlar sifat jihatidan bir-xil kuzatish obyekti va birligiga tegishli bo‘lishi kerak. Kuzatish obyekti birligini chegaralash masalasi yagona tartibda yechilishi kerak. Agarda kichik korxonalar ustida so‘z borsa, ko‘rsatkichlar mikrofirmalardan mustasno holda faqat kichik korxonalar to‘plamiga tegishli bo‘lishi lozim; 2. taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlar yagona tartibda, usulda hisoblanishi lozim; 3. ularning o‘lchov birliklari mazmunan va shaklan bir xil bo‘lishi kerak. Agarda ular pulda ifodalansa taqqoslama baholardan foydalanish yoki ularga keltirish kerak. Ma’lumki, jismoniy natura o‘lchov birliklari hodisalarning sifatidagi farqlarni to‘liq hisobga olmaydi. Shu sababli, bunday birliklarda ifodalangan ko‘rsatkichlarga aniqlik kiritib, ularning sifat jihatidan taqqoslamaligini ta’minlash lozim. Nisbiy ko‘rsatkichlarning yana bir guruhi o‘zaro bog‘langan turli hodisa yoki belgilarning o‘zaro nisbatlarini ta’riflaydi. Odatda ular intensivlik nisbiy ko‘rsatkichlari deb yuritiladi. Ayrim hollarda bu ko‘rsatkichlarni sifat ko‘rsatkichlari deb ham ataladi. Mehnat unumdorligi darajasi, iqtisodiy o‘sish darajasi, aholi zichligi, moddiy va tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligi (mahsuldorligi) va boshqa hodisalarni ta’riflovchi to‘g‘ri va teskari ko‘rsatkichlar bunga misol bo‘ladi. Masalan, mehnat unumdorligi darajasini vaqt birligida o‘rtacha bir ishlovchi kishi yaratgan mahsulot hajmi yoki mahsulotning mehnat talabchanligi orqali ta’riflash mumkin. Birinchi holda yaratilgan mahsulot hajmi mehnat sarflari bilan taqqoslanadi, ikkinchisida esa teskari yo‘l bilan bu amal bajariladi (mehnat sarflari mahsulot bilan taqqoslanadi). Aholi zichligini aniqlash uchun aholi soni yer maydoni bilan taqqoslanadi. Moddiy resurslar samaradorligini resurs qaytimi yoki resurs talabchanligi bilan ta’riflash mumkin. Masalan, korxona bir yilda 50 mln. so‘mlik asosiy fondlar yordamida 150 mln. Intensivlik nisbiy ko‘rsatkichlari o‘zaro bog‘langan turli hodisa yoki belgilarini bir biri bilan taqqoslash natijasidir. so‘mlik mahsulot ishlab chiqargan bo‘lsa, fond qaytimi 3 so‘m(150:50) yoki fond talabchanligi 33 tiyin (50:150). Demak, intensivlik nisbiy ko‘rsatkichlari solitirilayotgan miqdorlarning bir birligiga ikkinchi miqdorning qancha birligi to‘g‘ri kelishini ifodalaydi. Ular iqtisodiy o‘sish va yuksalishni, demografik va sotsial jarayonlarni tahlil qilishda keng ko‘lamda ishlatiladi. Masalan, jon boshiga yaratilgan mahsulot ming nafar aholiga nisbatan tug‘ilgan bolalar yoki o‘lgan kishilar soni, Toshkent shahriga ko‘chib kelganlar va ko‘chib ketganlar soni, yangi tug‘ilgan avlod o‘rtacha umri (yil hisobida) va h.k. Va nihoyat, nisbiy ko‘rsatkichlarning alohida guruhini buyurtma va boshqa shartnomalarni, rejalarni, normalarni bajarish darajasini ta’riflovchi ko‘rsatkichlar tashkil etadi. Ular haqiqatda ishlab chiqarilgan yoki yetkazib berilgan mahsulot (ish, xizmat) hajmini shartnomada, rejada, normada ko‘zlangan miqdori bilan taqqoslab aniqlanadi, ya’nireja yoki shatrnoma haq. 100* Á À Ê  . Masalan, shartnomaga binoan davlat buyurtmasi ho‘jalik uchun 5000 tonna paxta qilib belgilangan, haqiqatda ho‘jalik 5600 tonna paxtani davlatga sotgan. Shartnoma 112% bajarilgan (5600*100/5000=112%). Korxonalar o‘rtasida tuziladigan moddiy resurslarni yetkazib berish haqidagi shartnomalarda resurslarning hajmi bilan bir qatorda ularning turlari va assortimentlari, yetkazib berish muddati ko‘zlanadi. Shartnoma to‘la bajarildi deb hisoblash uchun resurslarni umumiy hajmi bo‘yicha bajarishi nisbiy ko‘rsatkichini hisoblash yetarli emas, bundan tashqari assortimenti va muddati jihatidan ham uni bajarish talab etiladi. Bu holda haqiqatda yetkazib berilgan resurslar hajmi shartnomada ko‘zlangan assortimentlar va muddat chegarasida hisobga olinadi, ulardan ortiqchasi inobatga olinmaydi. Masalan, shartnomaga binoan, yanvar oyi korxona «A» resursning «a» assortimentidan 800 dona, «b» assortimentdan 700 dona yetkazib berishi kerak edi. Haqiqatda korxona «a» dan 850 dona «b» dan 640 dona yetkazib bergan. Bundan tashqari, shartnomada mart oyida yetkazilib berilishi ko‘zlangan «s» assortimentidan 150 dona haqiqatda yetkazib berilgan. Jami shartnomada 1500 dona yetkazib berish ko‘zlangan holda haqiqatda 1640 dona yetkazib berildi. yetkazib berish umumiy hajmi bo‘yicha shartnoma 109,3% (1640*100 / 1500) bajarilgan bo‘lsa ham, ammo assortimenti va muddati bo‘yicha 96% (800+640)*100/1500) bajarilgan. Reja yoki normani bajarish darajalarini aniqlayotganda haqiqatda ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi yoki bajarilgan ish hajmi rejada yoki normada ko‘zlangan miqdori bilan taqqoslanadi, xolos. Ayrim hollarda shartnoma yoki rejada ko‘zlangan ko‘rsatkich mutlaq miqdorda bo‘lmasdan, nisbiy miqdorda ifodalanadi. Masalan, o‘tgan yildagi darajadan 10% ko‘proq resurs yetkazib berish yoki mahsulot ishlab chiqarish ko‘zlanadi. Bu holda shartnoma yoki rejani bajarish darajasini aniqlash uchun dastlab haqiqiy o‘zgarish darajasi hisoblanadi. Masalan, joriy davrda 2100 dona Shartnoma (reja)ni bajarish nisbiy ko‘rsatkichlari haqiqiy bajarish hajmini shartnomada ko‘zlangan miqdor bilan taqqoslash natijasidir. yetkazib berilgan yoki ishlab chiqarilgan bo‘lsa, o‘tgan yili esa 2000 dona bo‘lsa, u holda haqiqatda 5% ko‘p (2100*100)/2000=105%) yetkazib berilgan yoki ishlab chiqarilgan. So‘ngra o‘tgan yilga nisbatan haqiqiy o‘sish surati (105%) shartnomada yoki rejada ko‘zlangan o‘sish surati 110%(100+10%=110) bilan taqqoslanadi. Shartnoma yoki reja bajarish darajasi (105*100)/110=95,5%. Demak, 4,5% bajarilmagan. Nisbiy miqdorlarni tuzish shunday masalaki, uni yechish jarayonida ma’lum mantiqiy-statistik qoidalarga rioya qilish kerak. Birinchi qoida , - nisbiy ko‘rsatkich asosidagi mutlaq (yoki nisbiy) miqdorlar mohiyatan real obyektiv bog‘lanishga ega bo‘lishi kerak. Agarda bu shart bajarilmasa, u holda «daraxt uzunmi yoki tun?», «aql ko‘p-mi yoki bug‘doy» degan iboralar tahlidida ish tutilgandek bo‘ladi. Mazmunan taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlar bir biriga muvofiq bo‘lishini ta’minlash zarur. Masalan, moldan sut olish darajasini aniqlash uchun yalpi sog‘ib olingan sut hajmini ona mollar soniga (sigirlar, yoki qo‘ylar, yoki echkilar) bo‘lish kerak. Bu holda yosh buzoqlarni, yoki ho‘kizlarni, qo‘chqorlarni, takalarni hisobga olish noto‘g‘ri bo‘ladi, ammo yung olish darajasini hisoblayotganda esa ona qo‘y va echkilar bilan chegaralanib bo‘lmaydi, chunki qo‘chqorlardan ham, takalardan ham yung olinadi, ammo qora mollarni, eshaklarni, tovuq va boshqa qushlarni qo‘shib bo‘lmaydi, chunki ulardan yung olinmaydi. Ikkinchi qoida . Nisbiy ko‘rsatkichlar asosidagi ko‘rsatkichlar faqat bir xossasi (atributi), xususiyati bilan farq qilishi mumkin: masalan, obyekti yoki makoni yoki vaqti yoki rejada ko‘zlanishi yoki haqiqiy ko‘rsatkich ekanligi. Ikki va undan ortiq xossalari (xususiyatlari) bilan farq qiluvchi ko‘rsatkichlarni taqqoslab bo‘lmaydi. Masalan, 2000 yilda O‘zbekistonda paxta ishlab chiqarishni 1990 yil yoki 2005 yilda Qozog‘istonda mis yoki po‘lat eritish bilan solishtirish mantiqqa ega emas. Uchinchi qoida . Nisbiy ko‘rsatkich ega bo‘lishi mumkin bo‘lgan miqdoriy chegaralarni bilish va nazardan chiqarmaslik kerak. Masalan, korrelyatsiya koeffitsiyenti 0 bilan 1 oralig‘ida bo‘lishi, ammo bu chegaraviy qiymatlarga teng bo‘laolmaydi, Jenni yoki Lorens kontsentratsiya koeffitsiyenti 100 foizdan katta bo‘lishi mumkin emas. 3.5. Nisbiy miqdorlar orasidagi bog‘lanishlar. Atrof – muhit va turmush hodisalari o‘zaro bog‘langandir. Aloqasiz, hech qanday harakat bo‘lishi mumkin emas. Yuqorida dinamika nisbiy ko‘rsatkich shakllari misolida zanjirsimon va zaminiy o‘sish suratlari qarab chiqilgan edi. Ular o‘rganilayotgan hodisalarning vaqt bo‘yicha harakatini tasvirlab, birinchisi, davrma-davr o‘zgarishini, ikkinchisi esa boshlang‘ich davrdan boshlab muayyan davrgacha o‘tgan vaqt davomida bo‘lgan o‘zgarishlarni o‘lchaydi. Shu sababli, zanjirsimon o‘sish suratlari ko‘paytmasi zaminiy o‘sish suratiga teng. Masalan, to‘rt davr uchun bu ko‘rsatkichlar orasida bog‘lanish: 0 4 3 4 0 3 2 3 0 2 1 2 0 1 * * * y y y y y y y y y y y y y y    Misol, O‘zbekiston real yalpi ichki mahsuloti oldingi yilga nisbatan ko‘paygan 1995y. 1996y. 1997y. 1998y. 1999y. -0,9% 1,7% 5,2% 4,4% 4,4% bundan zanjirsimon o‘sish koeffitsintlari: 0,991; 1,017; 1,052; 1,044; 1,044. Ularning ko‘paytmasi 0,991*1,017*1,052*1,044*1,044=1,156 yoki 0,991*1,017=1,008*1,052=1,06*1,044=1,107*5,044=1,156. Demak, 5 yilda real YaIM 15,6% oshgan. To‘plam tuzilishini ta’riflovchi nisbiy ko‘rsatkich dinamikasi (yani vaqtida o‘zgarishi) tarkibiy unsurlari (qisimlari) va umumiy hajmining o‘zgarishiga bog‘liq. Ma’lumki, har bir unsur (qism) hissasi S i =n i /  n i (1) bilan aniqlanadi. Ushbu tenglik elementlari dinamikasi - K ni =n 1i /n 0i ; K  ni =  n 1i /  n 0i ; K si =S 1i / S 0i ; bilan ifodalanadi. Tenglikka (1) binoan S 1i / S 0i = (n 1i /  n 1i ) : (n 0i /  n 0i ) = (n 1i / n 0i ) / (  n 1i /  n 0i ) = K ni / K  ni ; (2) Bundan, S 1i = K ni * S 0i / K  ni ; (3) yoki S 0i = S 1i : K ni / K  ni = S 1i * K  ni /K ni ; (4); Bu yerda: n 1i - joriy davrda ayrim unsurlar, qismlar hajmi; n 0i -ushbu ko‘rsatkich o‘tgan davr uchun;  n 0i va  n 1i - o‘tgan va joriy davrlarda to‘plam umumiy hajmi; S 1i va S 0i - o‘tgan va joriy davrlarda ayrim unsurlar hissasi; K ni va K  ni - joriy davrda o‘tgan davrga nisbatan ayrim unsurlar va to‘plam umumiy hajmi o‘zgarishi koeffitsiyentlari; K Si –ayrim unsurlar hissasining o‘zgarish koeffitsiyentlari; Misol, 1979 va 1989 yildagi aholi ro‘yxatlari orasidagi 10 yillik davr davomida O‘zbekiston aholisi 29,3 % ko‘paygan holda, shahar aholisi 27,8% ga va qishloq aholisi 30,4 % ga oshgan. Shahar va qishloq aholisining hissalari (umumiy aholi sonida) qanday o‘zgargan? shahar aholisining hissasi (2) binoan 127,8/129,3=0,988 yoki 98,8%, qishloq aholisining hissasi 130,4 / 129,3=1,009 yoki 100,9%. Demak, shahar aholisining hissasi 1,2% kamaygan, qishloq aholisining hissasi esa0,9% ga ko‘paygan. Agarda 1979 yil shahar aholisi umumiy aholiga nisbatan 41,2% ni tashkil etgan bo‘lsa, u holda 1989 yil uning hissasi (3) binoan 127,8*41,2 / 129,3=40,7%. Agarda 1989 yil qishloq aholisi hissasi 59,3 % bo‘lgan bo‘lsa, u holda 1979 yil u (4) binoan teng: (129,3*59,3) / 130,4 =58,8%. Yuqorida bayon etilgan bog‘lanishlardan foydalanib to‘plam bo‘yicha o‘rganilayotgan belgining o‘rtacha qiymatining o‘zgarishini hisoblash mumkin. Misol, fermer xo‘jaligida hisobot yil bulturgiga nisbatan umumiy paxta maydoni 15% kamaygan holda yuqori hosilli yer maydoni 20% ga oshgan va umumiy ekin maydonda 70% tashkil etgan. Kam va yuqori hosilli maydonlarda paxta hosildorligi o‘zgarmay qolgan bo‘lsa, barcha paxta maydonida o‘rtacha hosildorlik qanday o‘zgargan? Hisobot yilida yuqori hosilli ekin maydon hissasi (2) binoan 4,3%  (120*100)/115 = 104,3 %  oshganda o‘tgan yili uning hissasi 67,1 % bo‘lsa,  (70 / 104,3) yoki = 67,1%  kam hosilli maydon hissasi bu yil 30% (100-70) o‘tgan yili esa 32,9% (100-67,1) tashkil etgan, demak 8,8% (30/32,9=91,2) kamaygan. Maydon kategoriyalarida hosildorlik o‘zgarmaganligi uchun (dinamikasi k h =1,0), o‘rtacha hosildorlik dinamikasi: K x =  K xi S xi /  K xi = (1*104.3+1*91.2) / 2 = 195.5 / 2 = 97.75% ni tashkil etadi. Demak , o‘rtacha hosildorlik 2,25% kamaygan. Fazoviy taqqoslash nisbiy ko‘rsatkichi k AB =A/B solishtirilayotgan ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi ta’siri ostida o‘zgaradi, yani K 1A1B /K 0A0B =(A 1 /A 0 ) / (B 1 /B 0 ) = (A 1 /B 1 ) / (A 0 /B 0 ) (5) Bu yerda: A 1 va A 0 - joriy va o‘tgan davrda A hudud (mamlakat, millat, obyekt) ko‘rsatkichlari (bo‘linuvchi miqdor); B 1 va B 0 - shu davrlarda B hudud ko‘rsatkichlari (bo‘linuvchi miqdor). Misol: 1999 yilda 1998 yilga nisbatan Jizzax viloyatida yalpi ichki mahsulot 11,7%, aholi soni esa 3,9% ko‘paygan Sirdaryo viloyatida YaIM 4,4% oshgani holda aholi soni 2,2% kamaygan Jizzax viloyatida Sirdaryoga nisbatan jon boshiga YaIM ishlab chiqarish qanday o‘zgargan? (111,7 : 103,9) / (104,4 : 97,8) = 107,5 / 106,5 = 1,009 yoki 100,9%. Demak, Jizzax viloyatida jon boshiga YaIM ishlab chiqarish Sirdaryoga nisbatan 0,9% ko‘paygan. Bir obyektga tegishli turli belgilar nisbatini ta’riflovchi intensivlik nisbiy miqdorlarining dinamikasi ham har bir taqqoslanayotgan belgining o‘zgarishiga bog‘liqdir. Yuqoridagi misolimizda jon boshiga YaIM ishlab chiqarishning viloyatlar bo‘yicha taqqoslamasdan, har bir viloyat uchun dinamikasini olib qarasak: K A/B = (A 1 / B 1 ) : (A 0 / B 0 ) = (A 1 / A 0 ) : (B 1 / B 0 ) = K A / K B (6). Bu yerda: A 1 va A 0 - biror obyektning «A» belgisining joriy va o‘tgan davrdagi ko‘rsatkichi; B 1 va B 0 - ayni obyektning «B» belgisining joriy va o‘tgan davrdagi miqdori; K A/B - A va B belgilarining o‘zaro nisbatidan hosil bo‘lgan intensivlik nisbiy ko‘rsatkichining dinamika ko‘rsatkichi (joriy davrda o‘tgan o‘tgan davrga nisbatan o‘zgarishi); K A -«A» belgisining dinamika nisbiy miqdori; K B - «B» belgisining dinamika nisbiy miqdori. Yuqoridagi misollarimizda Jizzax viloyatida jon boshiga YaIM ishlab chiqarish 1999 yilda 1998 yil nisbatan 7,5 % oshgan (111,7 / 103,9 = 1,075 yoki 107,5%), Sirdaryo viloyatida esa 6,5% ko‘paygan (103,9 / 97,8 = 1,065 yoki 106,5%). O‘zaro bog‘lanishni ta’riflovchi nisbiy ko‘rsatkichlarni dinamikada olib qaralganda ham xuddi shuningdek bog‘lanishlar kuzatiladi. Bu holda o‘zaro bog‘lanish nisbiy ko‘rsatkichining dinamikasi va uni hisoblashda asos bo‘lgan ko‘rsatkichlar dinamikasi aniqlanadi. Masalan, iste’molga (yoki jamg‘arishga yoki chet elga mol chiqarishga, chet eldan mol keltirishga va hokazo) o‘rtacha moyillik koeffitsiyentining dinamikasi pirovard iste’mol (yoki jamg‘arma va hokazo) fondi dinamika nisbiy miqdorini yalpi ichki mahsulot dinamika nisbiy miqdoriga bo‘lishga teng, ya’ni K ist =K 1(ist) /K 0(ist) =(S 1(ist) /YaIM 1 ):(S 0(ist) /YaIM 0 )=(S 1(ist) /S 0(ist) ):(YaIM 1 /YaIM 0 ) Bu yerda: K 1(ist) va K 0(ist) - joriy va o‘tgan davrlardagi iste’molning o‘rtacha moyillik koeffitsiyentlari. S 1(ist) va S 0(ist) - joriy va o‘tgan davrlardagi pirovard iste’mol fondlari. YaIM 1 va YaIM 0 - shu davrdagi yalpi ichki mahsulot. Masalan, 1999 yilda O‘zbekistonda pirovard iste’mol xarajatlari (haqiqiy baholarda) 1725,5 mlrd.so‘m bo‘lib, 1998 yilga nisbatan (1182,9 mlrd.so‘m) 45,9% ko‘paygan (1725,5*100:1182,9=1,459 yoki 145,9%), yalpi ichki mahsulot shu davrda 1416,2 mlrd.so‘m 2048,4 mlrd so‘m (haqiqiy baholarda) ortgan yoki 44,6% oshgan (2048,4*100:14162=1,446 yoki 144,6%). Bundan iste’molga o‘rtacha moyillik koeffitsiyenti 0,9% ko‘paygan (145,9*100:144,6=100,9%). Haqiqatda ham o‘rtacha moyillik koeffitsiyent 1998 yilda 84,2% (1725,5*100:2048,4), 1998 yil 83,5% (1182,9*100:1416,2) ya’ni 0,9% oshgan (84,2*100:83,5=100,9%). Elastiklik koeffitsiyenti dinamikasi to‘rtta ko‘rsatkich: yalpi samara, yalpi resurslar, qo‘shimcha samara va qo‘shimcha resurslar dinamikasi bilan aniqlanadi. Birinchi davr elastiklik koeffitsiyenti K (e) = ((E 1 - E 0 ) : (R 1 - R 0 )) : (E 0 / R 0 ), ikkinchi davr uchun esa bu koeffitsiyent K (e) = ((E 2 - E 1 ) : (R 2 - R 1 )) : (E 1 / R 1 ) ga teng. Ikkinchi davr elastiklik koeffitsiyentining birinchi davr koeffitsiyentga nisbati, ya’ni koeffitsiyentning dinamika nisbiy miqdori K Ke = K 2(E) /K 1(E) = [(E 2 - E 1 ):(R 2 -R 1 )]:(E 1 /R 1 ): [(E 1 -E 0 )/(R 1 -R 0 )]:(E 0 / R 0 ) = [(E 2 - E 1 ) / (E 1 - E 0 ) : (R 2 -R 1 )/(R 1 -R 0 )]:/ [(E 1 / E 0 ) : (R 1 / R 0 )] (7) Masalan, O‘zbekistonda o‘rtacha oylik ish haqi va jon boshiga tovarlarni harid qilish va xizmatlar uchun to‘lovlar quyidagi miqdorlar bilan ta’riflangan (haqiqiy baholarda): 1997 1998 1999 Oylik ish haqi (so‘m) (daromad) 3693 (R 0 ) 5414(R 1 ) 8662 (R 2 ) Jon boshiga tovar va xizmatlar uchun xarajatlar (ming so‘m talab) 23,0(E 0 ) 32,9(E 1 ) 530(E 2 ) Qo‘shimcha talab (ming so‘m) - 9,9(E 1 -E 0 ) 20,1(E 2 - E 1 ) Qo‘shimcha daromad (so‘m) - 1721 (R 1 - R 0 ) 3248 (R 2 -R 1 ) 1 so‘m daromadga talab (so‘m) 6,23 6,08 6,12 Qo‘shimcha 1 so‘m daromadga qo‘shimcha talab (so‘m) - 5,75 6,19 Talabni daromadga nisbatan elastiklik koeffitsiyenti: 1998/1999 5,75/6,23=0,923 1999/1998 6,19 / 6,08 = 1,018 Demak,elastiklik koeffitsiyenti 10.3%(1,018*0,923 = 110,31) oshgan.bu ko‘rsatkichni (7) bo‘yicha hisoblasak [(20,1 / 9,9) : (3248 / 1721)] / [(32,9 : 23,0) / (5414 : 3693)] = (2,030:1,887) / (1,430 : 1,466) = 1,0758 : 0,9754 = 1,103 yoki 110,3%. Demak, oldingi natijaga ega bo‘lamiz. Shartnomani (rejani, normani) bajarish nisbiy ko‘rsatkichlarini ham dinamikada qarash mumkin. Bu holda ularning dinamika nisbiy miqdori haqiqiy bajarish ko‘rsatkichi dinamikasi bilan shartnomada ko‘zlangan ko‘rsatkichning dinamikasi orasidagi o‘zaro nisbatga teng. K k =K 1 /K 0 = [(H 1 : Sh 1 ) / (H 0 : Sh 0 )] = (H 1 : X 0 ) / (Sh 1 : Sh 0 ) (8) Misol, I kvartal uchun shartnomada ko‘zlangan 500 dona o‘rniga 480 dona mahsulot haqiqatda yetkazib berilgan. II kvartalda esa 600 dona o‘rniga 648 dona haqiqatda yetkazilgan. Demak, I kvartalda shartnoma 96% (480*100:500 = 96%), II kvartalda esa 108% (648*100:600=108%) bajarilgan yoki I kvartalga nisbatan shartnomani bajarish darajasi 12,5% yaxshilangan (108*100:96=112,5%). Bu natijani (8) tenglik bo‘yicha ham aniqlash mumkin. I kvartal shartnomasiga nisbatan II kvartal shartnomasida 20% mahsulot yetkazib berishni oshirish ko‘zlangan (600*100:500 = 120%). Haqiqatda mahsulot yetkazib berish hajmi 35% oshgan (648*100:480 = 135%). Demak, shartnomani bajarish II kvartalda I kvartalga nisbatan 12,5% yaxshilangan (135*100:120 = 112,5%). Nisbiy ko‘rsatkichlarni fazo jihatidan o‘zgarishda deb qarash mumkin. Bu holda yuqorida ko‘rib chiqilgan har xil turdagi nisbiy ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishlar o‘z kuchini saqlaydi, faqat taqqoslashlarni vaqt bo‘yicha bajarmasdan, obyektlararo (hududlararo, mamlakatlararo) amalga oshirish lozim. Nisbiy miqdorlar haqidagi masalalarni ko‘rib chiqish yakunida yana bir muhim jihatga e’tibor berish kerakki, nisbiy ko‘rsatkichlardan amaliy faoliyatda foydalanish jarayonida ularning soyasida turgan mutlaq ko‘rsatkichlarni hech qachon nazardan chiqarmaslik lozim, chunki ularning katta yoki kichik qiymatlarga ega bo‘lishiga qarab 1% o‘zgarishning og‘irligi (mutlaq qiymati) turlicha miqdorga, demak, ma’noga ega bo‘ladi. Asosiy tushuncha va atamalar Sifat va miqdor, me’yor va statistik ko‘rsatkich, mutlaq ko‘rsatkichlar, nisbiy ko‘rsatkichlar, taqqoslash va solishtirish, statistik ko‘rsatkichlar tizimi, to‘g‘ri va teskari ko‘rsatkichlar, dinamika nisbiy ko‘rsatkichlari, tuuilma nisbiy ko‘rsatkichlari, o‘zaro bog‘lanish nisbiy ko‘rsatkichlari, fazoviy taqqoslash nisbiy ko‘rsatkichlari, intensivlik nisbiy ko‘rsatkichlari, shartnoma (reja,norma)ni bajarish nisbiy ko‘rsatkichlari. Qisqacha xulosalar 1. Statistik ko‘rsatkichlar ommaviy hodisa va jarayonlar haqida axborotlar beradi, ularning istiqbol dasturlarini ishlab chiqish uchun zamin yaratadi va ularni amalga oshirish ustidan kuchli qurol hisoblanadi. Ulug‘ nemis yozuvchisi, shoiri va mutafakkiri I.V.Gyote abadiy ko‘z yumishidan ikki yil oldin o‘z kotibasi Ekkermann bilan suhbatda: «Aytmishlarki, sonlar go‘yo olamni boshqaradi. Ammo aminmanki, sonlar olam qanday boshqarilayotganini o‘rgatadi». 4 -degan edi. Rossiyada birinchi marotaba chop etilgan statistika darsligining muallifi K.F.German (1762-1838) o‘z kitobida yozgan edi: ’’Statistika yaxshilikni ham, yomonlikni ham oshkor etuvchi darakchi va hukumat nazoratchisidir’’. 5 Haqiqatda ham safsatavoz nutqlar yoki reklama xabarlariga tayanib emas, balki ishonchli aniq statistik ko‘rsatkichlarga asoslanib, xalq ayrim rahbarlarning faoliyatini baholashi mumkin va kerak. 2.Ilmiy bilishda va amaliy faoliyatda statistik ko‘rsatkichlar qo‘yidagi funksiyalarni bajaradi: -o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarni miqdoriy ifodalash va baholash, ya’ni o‘lchash funksiyasi; -ularning muhim tomonlariga e’tiborni jalb qilish,yuzaki tomonlarini soqit qilish,ya’ni umumlashtirish funksiyasi; -hodisalar orasidagi o‘zaro bog‘lanishlarni tavsiflash va qonuniyatlarni miqdoriy ifodalash, ya’ni analitik funksiya; -axborotlarni ommalashtirish, ya’ni reklama funksiyasi; 3. Statistik ko‘rsatkichlar rang-barang bo‘lib, ular o‘rganilayotgan hodisa yoki jarayonning turli jihatlarini ta’riflaydi. Hech qaysi ko‘rsatkich turi ustuvorlikka ega emas,uning plyusi va minusi mavjud. Shu sababli iqtisodiy-ijtimoiy tahlilda barcha ko‘rsatkichlar majmui, ularning tizimi qo‘llanilishi kerak. 4 Eckermann J.P. Gesprache mit Gothe Leipz, 1902,S313 5 Герман К.Ф. Всеобщая теория статистики- СПБ,1809-П.б 78 Asosiy adabiyotlar 1. Елисе е в а И.И. Общая тиория статистики. – М.: Финансы и статистика, 2005, 79 - 100 стр. 2. Симчера В.М. Статистика. – М.: Финансы и статистика, 2005, 368 стр. 3. Соатов Н.М. Статистика. Дарслик. – Т.: Тиббиёт нашриёти, 2003, 94- 156 б. 4. Ўзбекистон иқтисодиёти. Таҳлилий шарҳ. – Т., 2006, 231 б. 5. Макарова Н.В. Статистика в Excel . – М.: Финансы и статистика, 2003, 368 с. 6. Бендина Н.В. Экономическая статистика. Конспект лекции. М.: Изд. «Прелор», 1999. 7. Апарин Н.С., Зоварина Е.С., Рябушкин Б.Т. К вопросу о концепции и содержании системы статистических показателей для анализа социально- экономического развития России и ее регионов. Вопросы статистики, 1999, №7. 8. И.П.Суслов, М.И.Турава. Методология статистических сравнений. М.: Статистика, 1980. 9. www.mesi.ru. 10. www. stat .u z . 11. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Statistik ko’rsatkichlar
Statistik kuzatish uslubiyati
Statistik kuzatish uslubiyati
O‘rtacha miqdorlar va o‘rta tuzilmaviy ko‘rsatkichlar
Statistik jamlash va guruhlash