Motivatsiyaning protsessual nazariyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Motivatsiyaning protsessual nazariyalari

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

243.5 KB

Ko'chirib olish

Motivatsiyaning protsessual nazariyalari Reja: 1. J. Adamsning adolat nazariyasi 2. V. Vrumning kutish nazariyasi 3. L. Porter-loulerning keng qamrovli motivatsiya nazariyasi 4. E. Lokkning maqsadni belgilash nazariyasi 5. Mustahkamlash nazariyasi

Inson ehtiyojlarining mazmuni va ularning xulq-atvorga ta’sirini ko`rib chiqadigan motivatsiyaning asosli nazariyalaridan farqli o`laroq, jarayon nazariyalari ehtiyojlarni muomala jarayonining elementlaridan biri sifatida ko`rib chiqadi. Boshqa elementlarga inson qobiliyatlari, rolni kutish, individual xususiyatlar va boshqalar kiradi. Mashhur protsessual nazariyalar: Adolat nazariyasi; Kutishlar nazariyasi; Maqsadlarni belgilash nazariyasi. J. Adamsning adolat nazariyasi Adolat nazariyasi motivatsiyani shaxsning shaxsiy ehtiyojlari nuqtai nazaridan emas, balki o`zini boshqalar bilan taqqoslash jarayonlari asosida ko`rib chiqadi. Ushbu nazariya xodimlar boshqalar bilan adolatli munosabatlarni o`rnatishga va ular adolatsiz deb hisoblagan munosabatlarni o`zgartirishga harakat qilishini tan oladi. Adolat nazariyasi shundan dalolat beradiki, xodim o`zini doimiy ravishda boshqa xodimlar bilan ikkita o`zgaruvchi: jamg`arma va natija bo`yicha taqqoslaydi. Xodimning jamg`armasi deganda xodimning o`zi va boshqa xodimlarning mehnatga qo`shadigan hissasi tushuniladi: vaqt, mehnatga sarflangan sarf- xarajatlar, ishlab chiqarish hajmi va boshqalar. Natijada xodimning o`zi va boshqa xodimlar ishdan oladigan ulushlar: to`lovlar, nafaqalar, obro`-e’tibor va boshqalar.

1-chizma . Adolat nazariyasi (olingan natijaning o`zining jamg`armasiga nisbati) Shuni yodda tutish kerakki, adolat nazariyasi jamg`arma va natijani xodim tomonidan qabul qilinganligi sababli hisobga oladi, ammo ular haqiqiy (ob’yektiv) jamg`armasi va ish natijasidan farq qilishi mumkin. Adolat nazariyasiga ko`ra, xodimlar natijani ularning jamg`armasi bilan, ya’ni, boshqa xodimlarning jamg`armasi bilan taqqoslashadi (5.1-chizma). Bunday taqqoslashni baholashning uchta mumkin bo`lgan variantlari mavjud: • to`lanmagan qarz; • adolatli to`lov; • ortiqcha to`lov. To`lanmagan qarzni to`lash hissi, xodimning fikriga ko`ra, uning jamg`armanisbati - u o`zini-o`zi bilan taqqoslagan kishining jamg`armasiga

nisbatan kamligini his qilishadi. Ish haqi kam bo`lgan xodimlar xafa, norozi va bezovtalikni his qilishadi. Biror kishida ortiqcha to`lov hissi uning munosabatida, ya’ni, qiyosiy jamg`arma ob’yektiga nisbatan, jamg`arma kam. Ular haddan tashqari pul to`lagan deb o`ylagan xodimlar o`zlarini noqulay yoki o`zlarini aybdor his qiladilar. Adolat nazariyasiga ko`ra, xodimlar o`zlarining ishlariga adolatsiz baho berishdan kelib chiqadigan salbiy hissiyotlardan (ayb va xafagarchilik) qochishga moyildirlar. Bunday vaziyatlarda adolatni tiklashning bir necha yo`li mavjud. Ta’sir turi Adola tsizlik turi Xulq-atvor (nima qilish mumkin?) Psixologik (vaziyatni baholash) Ortiqcha O`z jamg`armangizni O`zingizning natijangizni to`lov oshiring (masalan, ko`proq jamg`armaga qo'shishga loyiq ishlang, ish kunining ekanligiga ishonchingiz komilmi davomiyligini uzaytiring) (masalan, mening ishim yanada Ish sifatini yaxshilash zo`riqishli ekanligiga ishonch hosil O`zingizning natijangizni kamaytiring (masalan, ish haqi to`lanmagan vaqtda ishlash, ba’zi imtiyozlar dan voz kechish). qilish uchun,boshqalarga qaraganda, shuning uchun ko`proq maoshga loyiqdir)

To`lanmagan qarz Jamg ` armanikamay tiring ( masalan , sa ’ y - harakatlarni kamaytiring , kamroq ishlang , keyinroq keeling yoki avvalroq tark eting , ish vaqtida qo ' shimcha tanaffuslar uyushtiring ) Ish sifatini pasaytiring Natijalarni yaxshilang ( yuqori maoshga erishing ) yoki ba ’ zi imtiyozlarni talab qilish ) boshqa ishchilarning jamg`armasi menikidan ko`proq ekanligiga o`zini ishontirish o`zingizga tushuntiring. Men o`zimni kim bilan solishtirsam, ular yuqori malakaga ega, yaxshiroq ishlashadi va shuning uchun ko`proq maoshga loyiqdir. Xodim o`zini tashkilot ichida va undan tashqaridagi boshqa xodimlar bilan taqqoslashi mumkin. Tizimli-tuzilmaviy taqqoslash mavjud. Bu va’da qilingan yoki o`rnatilgan ish haqi tizimini haqiqiy ish haqi bilan taqqoslash demakdir. Masalan, agar tashkilot mehnat faxriylari uchun ish haqi to`lash tizimiga rioya qilishni da’vo qilsa, lekin to`lovlar tarkibi yashash darajasi o`sishini aks ettirmasa, unda kutilayotgan va mavjud ish haqi tuzilmalari o`rtasidagi tafovut adolatsiz to`lov hissini keltirib chiqaradi. Biror kishi o`z taxminlarini to`lov sohasidagi mavjud amaliyot bilan taqqoslaydi. Masalan, agar tashkilotning amaliyoti har bir aktsiyada ish haqini avtomatik ravishda oshirish bo`lsa, unda ish haqining o`sishi adolatli, yo`qligi esa adolatsizlik sifatida qabul qilinadi. Rahbarlar tomonidan xodimlarning boshqaruv tizimini adolatli deb bilishlari uchun quyidagi choralarni ko`rish mumkin:

• xodimlarga imtiyozlar (bonuslar, nafaqalar va boshqalar) miqdori qanday hisoblanganligi to`g`risida ma’lumot berish; • barcha mumkin bo`lgan adolatsizliklarni aniqlash; • ishchilar uchun eng muhim bo`lgan taqqoslashlarni doimiy ravishda kuzatib borish (mehnat bozorida ma’lum lavozim, soha uchun ish haqi darajasi va h.k.). V.VRUMNING KUTISH NAZARIYASI Kutish nazariyasi motivatsiya ish muhitining umumiy tarkibidagi rolini o`rganadi. Nazariya xodimlar ishdan jozibali mukofot olishlarini kutganlarida ishlashga undaydi deb taxmin qiladilar va bu haq ular uchun qanchalik jozibali ekanligini baholaydilar. Kutish nazariyasi inson xatti-harakatlarining motivatsion mexanizmlariga asoslangan uchta tushunchani taqdim etadi. 1.Kutish natjasida xodimning sa’y-harakatlari maqsadga yoki kerakli natijaga olib keladi; 2. Vositali - ishning bajarilishi va kerakli natijaga erishish - mukofot olishning asosiy sharti (vositasi) ekanligini tushunish; 3. Valentli - xodim uchun mukofotning ahamiyati. Ko`pincha xodimlar qancha ko`p harakat qilsalar, shuncha yuqori natijalarga erishishlari kerak, deb ishoniladi. Biroq, natija ko`rsatkichlariga ta’sir qiluvchi boshqa omillar ham mavjud. Masalan, agar xodim eski, past sifatli, zamonaviy bo`lmagan asbob-uskunalar ustida ishlayotgan bo`lsa, ishning yakuniy natijalariga qaramasdanunda past ko`rsatkichlar bo`lishi tayin. Bunday sharoitda ishlaydigan xodimning motivatsiyasi past bo`ladi va u bunday paytda to`liq ish qobiliyatini ishga solishni xohlamaydi. Agar uning natijalari tashkilot tomonidan munosib taqdirlanmagan bo`lsa, ya’ni bu natijalar mukofot olish uchun vosita sifatida qabul qilinmasa, xodimlarning motivatsiyasi pasayadi. Bunday sharoitda boshqa variant ham mumkin, ya’ni agar xodim o`z tashkilotidan eng past motivatsiyani oladigan bo`lsa va ish unumdorligi va ish sifatining oshishi endi uning to`loviga ta’sir qilmasa, uning ishtiyoqi endi past holicha qolishi mumkin.

Va nihoyat, agar xodim o`z jamg`armasidan ish haqini oladigan bo`lsa ham, agar ushbu mukofot uning uchun past valentli bo`lsa, u past motivatsiyaga ega bo`lishi mumkin. Agar tashkilot tomonidan beriladigan taqdirlashlar xodim uchun yetarlicha jozibador bo`lmasa, u ularni olishga intilmaydi. Masalan, daromadi yuqori bo`lgan xodim uchun unga 100 dollar to`lanadigan biron ish taklif qilinsa uning mazkur ish bilan shug`ullanishga ishtiyoqi bor, unda o`rtacha daromadga ega bo`lgan xodim uchun bunday mukofotning ahamiyati albatta sezilarli bo`lishi mumkin. V. Vrumning ta’kidlashicha, motivatsiya har uchala tomonlarning funksiyasi bo`lib hisoblanadi, ya’ni, Motivatsiya kuchi = kutish x vositalar x valentlik Bu shuni anglatadiki, motivatsiya faqat valentli, ham vositali, ham sabrlilik yuqori bo`lganda samarali bo`ladi. Bu shuningdek, agar tarkibiy qismlardan biri nolga teng bo`lsa, unda motivatsiyaning umumiy darajasi ham nolga teng bo`ladi. 10 5.2-chizmada ko`rsatilganidek, motivatsiya ishlashga teng emasligi, ammo samarali ishning tarkibiy qismlaridan biri ekanligi aks ettirilgan. Boshqa tarkibiy qismlar xodimlarning ko`nikmalari va qobiliyatlaridan iborat. Hech kimga sir emaski, ba’zi xodimlar boshqalarga qaraganda faqat o`ziga tegishli xususiyatlar bo`yicha muayyan faoliyat turlari uchun ko`proq mos keladi. Masalan, yaxshi tavsiyalarga ega bo`lgan baland bo`yli, jismonan baquvvat xodim qisqa, kuchsiz va yomon tafsiflardan ko`ra,garchi u muvaffaqiyatga erishish uchun juda katta motivatsiyaga ega bo`lsa ham aslida yaxshi basketbolchi bo`lish ehtimoli ko`proq. Kutish nazariyasi , shuningdek , rolni kutish natijaga ham ta ’ sir qiladi deb ta ’ kidlanadi . Xodimlar o ` z vazifalarini qanchalik yaxshi bajarishlari , ular nimani kutayotganlari bilan bog ` liq . Masalan, rahbar yordamchisi uning asosiy vazifasi xodimlarni o`qitish deb hisoblaydi. Ammo agar rahbar o`z yordamchisining asosiy vazifasi hujjatlar bilan ishlash deb hisoblasa, unda uning ish natijalari qoniqarsiz deb hisoblanishi mumkin. Albatta, ishning bunday past baholanishi xodimning past motivatsiyasi natijasi emas, balki rolni kutish borasida noaniqlikdir.

Va nihoyat, kutish nazariyasi ishda imkoniyatning ahamiyatini ta’kidlaydi. Hatto eng yaxshi xodimlar ham, agar ularning imkoniyatlari cheklangan bo`lsa, yomon natijalarni ko`rsatadilar. Masalan, hatto yuqori motivatsiyalangan sotuvchilar ham, agar ularning imkoniyatlari tovarlarning juda oz zahirasi bilan cheklangan bo`lsa, agar xaridor taklif qilingan tovarlarni sotib olishga qodir bo`la olmasa, juda past natijalarni namoyish etadi. Kutish nazariyasidan kelib chiqadigan tavsiyalar Tavsiyalar Tadbirlar Xodimlarning kutish doirasini aniqlang va bu mehnat unumdorligini oshirishga olib keladi Natijani erishish uchun ishlarni tashkil qilish Muvaffaqiyatli mukofotlar va ushbu mukofotlarni olish uchun zarur bo'lgan ish o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlang Ishga haq to'lashga loyiq bo'lgan ish haqini to'lash tizimini joriy qiling

Ishchilar uchun yuqori ijobiy valentlikka ega bo'lgan imtiyozlarni aniqlang Tasniflash bilan tanishtiring muayyan ishchilar uchun yanada jozibador bo'lishi mumkin bo'lgan imtiyozlarni tanlash mumkin bo'lganda, rag'batlantirish tizimiga yondashish Rahbarlar uchun tavsiyalar 1 . Har bir bo`ysunuvchiga ahamiyatli bo`gan mukofotlarni aniqlash . Rahbarlar har xil vaziyatlarda xodimlarning xatti-harakatlarini, ular qaysi taqdirlashlarni afzal ko`rishini kuzatib, o`zlarining bo`ysunuvchilariga qanday rag`batlantirish yo`nalishlarini aniqlashlari kerak. 2. Kerakli samaradorlik darajasiga erishish . Agar bo`ysunuvchilar rahbarlar tomonidan juda murakkab maqsadlar qo`yilganligini payqasalar, unda ularning motivatsiyasi past bo`ladi. 3. Taqdirlashlarni natijalar bilan bog`lash . Motivatsiyani saqlab qolish uchun rag`batlantirish har doim ish natijalari bilan chambarchas bog`liq bo`lishi va xodim kerakli ijobiy ish natijalariga erishgandan so`ng taqdirlash vositasini imkon qadar tezroq qo`lga kiritishi kerak. 4. Taqdirlash samaradorligini pasaytiradigan omillarni tahlil qilish . Rahbar amal qiladigan rag`batlantirish tizimi va ishdagi omillarning harakati o`rtasidagi qarama-qarshiliklar harakatdagi rag`batlantirish tizimini qayta ko`rib chiqishni talab qilishi mumkin. Masalan, agar bo`ysunuvchilar orasida qabul qilingan guruh me’yorlari past mahsuldorlikka yoki past ish sur’atlariga yo`naltirilgan bo`lsa, unda mehnat unumdorligining o`rtacha darajasidan yuqori turadigan rag`batlantiruvchi tizim asos qilib olinishi lozim. 5. Taqdirlash erishilgan natijalarga mos kelishiga ishonch hosil qilish . Juda ham arzimas mukofot bo`ysunuvchilarning hafsalasini pir qilishi va uni zaif darajada ishlashga undashimumkin.

Tashkilot uchun tavsiyalar 1. Tashkilotlar odatda , olishni xohlaganlarini emas , balki o ` zlari ilgari taqdirlash sifatida berganlarini vaqti bilan oladilar . Rag`batlantirish tizimi kerakli xatti-harakatlarni boshlash uchun yaratilishi kerak. Masalan, ish staji bo`yicha taqdirlashlar uzoq vaqt davom etishi kerak, tashkilotdagi yuqori sifatli ishlarni rag`batlantirish uchun emas. 2. Ishning o'zi ichki motivatorga aylanishi mumkin . Agar mehnat xodim uchun ba’zi bir muhim ehtiyojlarni qondiradigan tarzda tashkil etilgan bo`lsa (masalan, mustaqillik, kreativlik tarzida), u o`z-o`zidan xodimlarni rag`batlantirishi mumkin. Ushbu holat mehnatni ulug`lash bo`yicha ko`plab dasturlarning asosidir, ammo shuni yodda tutish kerakki, bunga qiziqmagan xodimlarning mehnatini ulug`lashga harakat qilinmasligi kerak. 3. Bevosita rahbar bo`ysunuvchilarni rag`batlantirishda muhim rol o`ynaydi . U maqsadlarni eng yaxshi aniqlaydi va o`z qo`l ostidagi xodimlar uchun eng jozibali rag`batlarni aniqlay oladi, shuning uchun motivatsiya sohasida tegishli tayyorgarlikka va bilimga ega bo`lishi va ish maqsadlarini va rag`batlarni belgilash uchun yetarli vakolatlarga ega bo`lishi kerak. L. PORTER-LOULERNING KENG QAMROVLI MOTIVATSIYA NAZARIYASI Layman Porter va Edvard Loulerlarning kutish nazariyasi va adolat nazariyasini birlashtirgan yondashuvini ishlab chiqdilar. Ularning modeli beshta asosiy elementni o`z ichiga oladi: sarflangan sa’y-harakat, o`zining sa’y harakatlari uchun mukofot olish ehtimolini baholash, erishilgan natijalar, mukofot va qoniqish darajasi (3-chizma).

3-chizma . L. Porter va E. Loylerning motivatsion modeli. L.Porter va E. Loulerning fikrlariga ko`ra, xodim tomonidan erishilgan natijalar uchta o`zgaruvchiga bog`liq: • taklif qilingan sa’y-harakatlar; • qobiliyat va individual xususiyatlar; • xodimlar rol talablarini tushunishi. O`z navbatida, sarflangan kuch darajasi, mukofotning ahamiyatiga va xodimning fikriga ko`ra, ularning harakatlari uchun munosib mukofot olishi mumkinligiga bog`liq. Natijaga erishish nafaqat tashqi mukofotlarga (pul, ma’naviy rag`batlantirish), balki ichki mukofotlarga ham olib kelishi mumkin (o`z-o`zini anglash, o`zini anglash hissi, yaxshi bajarilgan ishdan qoniqish hissi, mehnat jarayoniga qiziqish). Xodimlarning qoniqishi ularning adolatli bahosini hisobga olgan holda ichki va tashqi ish haqiga bog`liq. Qoniqish, o`z navbatida, xodim uchun ish haqini to`lashning muhimligini belgilaydi. L.Porter va E. Loulerning eng muhim xulosalaridan biri shundan iboratki, ishdan qoniqish ko`proq ish natijalariga bog`liq bo`ladi, ko`pchilik ishonganidek, xodimlarning yuqori qoniqishi yaxshi natijalarga olib keladi, ya’ni o`z ishidan mamnun xodimlar yaxshiroq faoliyat yuritadi. Albatta, o`z ishidan mamnunlik

faqat aloqani qaytarish va ish haqining ahamiyatini baholash orqaligina mehnat unumdorligiga ta’sir qiladi. Agar tashqi va ichki mukofotlarni olish (va ularning adolatliligini baholash) qoniqishga olib keladigan bo`lsa, unda bu qoniqish ushbu mukofotlarning ahamiyatini baholashga ta’sir qiladi. Ba’zi tadqiqotlar L. Porter va E. Loulerlarning fikrlarini tasdiqlaydi. Unda ta’kidlashicha, yuqori samaradorlik, garchi bu nuqtai nazarni inkor etib bo`lmasada yuqori qoniqishni anglatadi. E. LOKKNING MAQSADNI BELGILASH NAZARIYASI E. Lokkning maqsadlarni belgilash nazariyasiga ko`ra (1968 y.), shaxsning g`ayratliligi uning maqsadlari va ularning bajaradigan ish natijalaridan qoniqish bilan belgilanadi. Uning fikri shundaki, individual ongli maqsadlar va niyatlar xulq-atvorning dastlabki belgilari hisoblanadi. Ongli maqsadlar - bu kishi sa’y-harakatlarini amalga oshirishda ular biladigan asosiy maqsadlardir. Maqsadni belgilash jarayonini tavsiflovchi model esa xodim o`z harakatlarining intensivligi va yo`nalishini belgilaydigan shaxsiy maqsadlarni o`z ichiga oladi. O`z navbatida rejalashtirilgan natijalarga erishilganda, u mamnun bo`ladi. Ushbu nazariyaga ko`ra, ishlarni bajarish darajasi va haqiqiy natijalar asosan maqsadlarning quyidagi xususiyatlariga bog`liq: -murakkablik - bu kasbiylik darajasi va unga erishish uchun talab qilinadigan ishdir; -o`ziga xoslik - uning miqdoriy ravshanligi va aniqligi; -rentabellik (maqbullik) - bu xodim maqsadni o`zinikidek qabul qiladigan daraja; -maqsadga sodiqlik - unga erishish uchun harakatlar qilishga tayyorlik. E. Lokk nazariyasida ta’kidlashicha, o`z oldiga yuqori maqsadlar qo`ygan (yoki boshqalar belgilagan yuqori maqsadlarni qabul qiladigan) shaxslar ko`proq harakat qilib, yanada yaxshi natijalarga erishadi. Ko`pgina sinov tajribalari qiyin maqsadlarga erishish oson maqsadlarga qaraganda yaxshiroq faoliyat bilan bog`liqligi haqidagi farazni qo`llab-

quvvatlaydi. Ushbu farazamaliy tadqiqotlar tomonidan qo`llab-quvvatlandi, ayniqsa maqsadlarning o`zi motivatsiyaga hal qiluvchi ta’sir ko`rsatishi va aniq va o`rtacha qiyin maqsadlar “nima ishni eplasangiz shuni qiling” kabi noaniq ko`rsatmalarga qaraganda samaraliroq ekanligi namoyon bo`ldi. Maqsadlardan muvaffaqiyatli foydalanish uchun xodimlarning ishtiyoqini oshirish uchun bir qator tarkibiy qismlarni shakllantirish mumkin, xususan: • maqsadning aniq bo`lishi; • muammoning qiyinchilik darajasi o`rta va yuqori oraliqda bo`lishi; • xodim maqsadni qabul qilishi va unga erishish uchun harakat qilishga rozi bo`lishi; • xodim o`z maqsadiga erishishi haqidagi ma’lumotni guruh electron kanali orqali zudlik bilan olishi; • xodimning o`zi maqsadlarni belgilash bilan shug`ullanadigan vaziyat, boshqalar unga maqsadlar qo`ygan vaziyatga nisbatan afzalroqdir. Maqsadlarni belgilash nazariyasi, boshqa protsessual nazariyalar singari, kognitivdir (bilish), ya’ni xodimlar maqsadlarga erishishga intilayotgan mavjudotlarni o`ylashini targ`ib qiladi. Ushbu nazariya asosiy e’tiborni jarayonga qaratadi. Ushbu nazariyaga ko`ra, insonning maqsad qo`yish va unga intilishning tabiiy moyilligi, agar kishi tushunsa va bilsagina foydali bo`ladi, u aniq maqsadni oladi. Bundan tashqari, agar xodimlar maqsadga erishish uchun zarur bo`lgan qobiliyat va ko`nikmalarga ega bo`lmasa va ular buni bilsalar, mazkur holatda ular rag`batlantirilmaydi. Agar maqsadlar aniq, istiqbolli va jozibali bo`lsa, unda ular yakka xodim va guruh ishini yanada yaxshi rag`batlantiradi. Tadqiqotlarda, shuningdek, xodimlar maqsadlarni belgilashda faol ishtirok etganda motivatsiya va sadoqat darajasi yuqori ekanligini ko`rsatib o`tiladi. Biroq, xodimlar maqsadlariga erishishda ularning qat’iyatliligini rag`batlantirish uchun, agar kerak bo`lsa, o`z ishlarini qayta tashkil etishlari uchun o`z ishlari to`g`risida aniq fikrlarga ega emaslar va o`z navbatida maslahatga muhtojdirlar. Maqsadlarni belgilash nazariyasi shaxsning

xulq-atvori maqsadlarga yo`naltirilgan degan taxminga asoslanadi. Boshqa tomondan, mustahkamlash nazariyasi esa shaxsning xulq-atvori ijobiy yoki salbiy mustahkamlangan holatidan kelib chiqadi deb ta’kidlaydi. Bu ikki nazariya o`z xususiyatlari bo`yicha bir-biriga qarama-qarshi nazariyalardir. Muayyan vaziyatda yoki muayyan harakatlar yoki hodisalarga (S-1 rag`bati) javoban xodimlarning harakati (R-1) ma’lum bir natijaga (oqibatlarga) olib keladi. Agar natija ijobiy bo`lsa (+), unda xodim kelajakda shunga o`xshash vaziyatda o`z xatti-harakatlarini takrorlashga moyildir (R-1). Agar natija salbiy bo`lsa (-), xodim bunday ogohlantirishlardan qochadi (S-1) yoki kelajakda boshqacha harakat qiladi (R-2). Agar rahbar qo`l ostidagilar uchun kutilgan sharoitlarni ta’minlab, muayyan xatti-harakatlarni rag`batlantirsa, bu ijobiy qo`llab-quvvatlashdir. Xodimlarning xatti-harakati ham istalmagan oqibatlarga olib keladi. Bunday jarayon salbiy mustahkamlash deyiladi. Bu holat keyingi safar xodim o`zini shu tarzda tutishdan qochishi uchun amalga oshiriladi. Rahbarning istalgan mukofotni bermaslik orqali istalmagan xatti-harakatlarini yumshatishga urinishi “o`chirish” effekti deb nomlanadi. Agar rahbar o`z xodimlariga istalmagan vaziyatlarni taqdim etish orqali istalmagan xatti-harakatlarni bartaraf etishga harakat qilsa, bu jazo deb nomlanadi. Mustahkamlash nazariyasi shaxsning ichki holatidan xulosa chiqaradi va faqat biror harakatni amalga oshirish paytida unga nima bo`lishiga e’tibor beradi. Ko`pgina tadqiqotlar shuni ko`rsatadiki, shaxslar kelajagi yo`q bo`lgan vazifalarga emas, balki belgilangan vazifalarga ko`proq kuch sarflashadi. Qayta tiklash, shubhasiz, shaxsning ish joyidagi xatti-harakatlariga muhim ta’sir ko`rsatadi va xatti-harakatlarning oqibatlari asosan o`z ishini bajarayotganda aniq nima qilishini, shuningdek, uni turli vazifalar o`rtasida taqsimlagan harakatlar hajmini aniqlaydi. Biroq, xodimlarni rag`batlantirishdagi farqlarni faqat muhrlab qo`yish bilan tushuntirish mumkin emas. Demak, mustahkamlash nazariyasi individual farqlarni va inson xatti-harakatlarining murakkabligini e’tiborsiz qoldiradi va shaxsni hisobga olmaydi.

Biroq, rahbar amaliyotida ushbu nazariyani, ayniqsa turli yoshdagi xodimlar, ma’lumot darajasi, faoliyat turlari yoki guruh ishlarida qo`llash juda qiyin. Bundan tashqari, maqsadlarni belgilash nazariyasi xodimlarning mustaqilligining yuqori darajasini, rahbarlar va xodimlarning erishish qiyin bo`lgan maqsadlarni qo`yishni istashlarini va rahbarlar va xodimlar tomonidan yuqori samaradorlik va o`z navbatida u o`ta (muvaffaqiyatga intilishning kuchayishi) muhimligini tushunishni anglatadi. MUSTAHKAMLASH NAZARIYASI Taniqli xulq-atvor psixologi B.F. Skinner mustahkamlash motivatsion nazariyasining asoschisi hisoblanadi (1950-1970). Ushbu nazariyaning asosiy yo`nalishi tashkilot xodimlarining xulq-atvori va uning oqibatlari o`rtasidagi munosabatlarni tahlil qilishga qaratilgan. Mustahkamlash nazariyasi har qanday harakatlar yoki xatti-harakatlarning salbiy va ijobiy oqibatlari borligini taxmin qiladi. Shunday qilib, shaxslar yoqimli, ijobiy quvvatlangan xatti-harakatlarni takrorlashadi va ularga noqulaylik tug`diradigan xatti-harakatlardan qochishadi. Mustahkamlashmuayyan xatti-harakatlarning takrorlanishiga yoki bostirilishiga olib keladigan har qanday harakat sifatida belgilanadi. Mustahkamlashning to`rtta asosiy turi mavjud: ijobiy mustahkamlash, axloqiy rad etish, jazolash va yo`qolib ketish. Mustahkamlashning har bir turi - bu xodimning xatti-harakatlariga kerak bo`lgan yoki takrorlanmasligi kerak bo`lgan boshqaruv javobidir. Ijobiy mustahkamlash- bu xodimlarning bunday xatti-harakatlariga munosabatni shakllantirish yoki kuchaytirish maqsadida tashkilot rahbariyati uchun maqbul bo`lgan xatti-harakatlarning mukofoti sanaladi. Agar rahbar muayyan xatti- harakatni takrorlashni rag`batlantiradigan qo`llab-quvvatlovchi muhit yaratsa, u ijobiy qo`llab-quvvatlovni bo`lib hisoblanadi. Shaxslar tan olinishi va o`z-o`zini hurmat qilishlariga ehtiyoj borligi sababli, rahbar, masalan, ish joyiga o`z vaqtida kelganligi, yaxshi bajarilgani, ish topshirig`ini ortiqcha bajarganligi uchun samimiy maqtovdan foydalanib, ularni ijobiy mustahkamlash peshtog`iga kiritishi

va uning ish ko`rsatkichlari yaxshilangan taqdirda yuqori malakali xodim sifatida yuqori va mas’uliyatli lavozimiga ko`tarilish mumkin. Axloqiy rad etish, rahbarning noto`g`ri xatti-harakatlarini to`xtatgandan so`ng, xodimga nisbatan har qanday salbiy ta’sirni rad etishni anglatadi. Noxush vaziyatlardan qochish uchun xodimlar boshqaruv nuqtai nazaridan “to`g`ri” bajarishga majbur bo`ladilar va asta-sekin tashkilot uchun maqbul bo`lgan xatti- harakatlar odatlariga o`rganadilar. Ushbu usul ba’zan salbiy mustahkamlash deb ataladi. Jazolash - bu xodim uchun tashkilot uchun juda istalmagan tarzda o`zini tutganda, uning xatti-harakatlarining salbiy natijasidir. Xodimga yetarlicha qadrli bo`lgan ehtiyojlarni qondirmaslik orqali jazo shaklida xodimlarga boshqaruv ta’siri natijasida xodimlarning nomaqbul xatti-harakatlari kamayadi. Agar xodim jazo bilan bog`liq salbiy oqibatlarni oldindan bilsa, u qoidalarga rioya qilishga harakat qiladi, istalmagan xatti-harakati uchun jazolangan xodimlar kelajakda shunga o`xshash harakatlardan qochishadi. Umumiy jazolar: topshiriqni bajarmaganlik uchun tanbeh berish, mukofotlardan mahrum qilish, kam maoshli ishga o`tkazish va boshqalar. Tadqiqotchilar jazolarning samaradorligi to`g`risida qarama-qarshi fikrlarni bildiradilar. Jazo har doim ham kelajakda istalmagan xatti-harakatlarning takrorlanish ehtimolini kamaytirmaydi degan tushuncha mavjud va faqat muqobil variantlar qolmagan hollarda qo`llanilishi kerak. Yo`qolib ketish - rahbariyat tomonidan ijobiy mukofotlarni qo`llashdan to`liq voz kechishni anglatadi. Shunday qilib, xodimning xulq-atvori mustahkamlanmaydi, ya’ni uni takrorlashning iloji yo`q. Agar doimiy ravishda ishga kechikkan xodim imtiyozlardan (mukofotlar yoki ma’naviy taqdirlashlardan) mahrum bo`lsa, tez orada uning xatti-harakati unga kerakli natijalarga erishishga imkon bermasligini tushunadi. Mustahkamlash nazariyasiga muvofiq xodimlarning xatti-harakatlaridagi o`zgarish nazorat harakatlarini amalga oshirish davomiyligiga va oralig`iga bog`liq. Besh xil mustahkamlash jadvallari mavjud: biri to`liq mustahkamlash uchun va to`rt qismi qisman mustahkamlash uchundir.

To`liq mustahkamlash - har qanday istalgan xatti-harakatni rag`batlantirish hisoblanadi. Qisman mustahkamlash – bunda mukofotlar faqat ma’lum holatlarda ro`y beradi. To`rtta asosiy qisman mustahkamlash jadvali mavjud, xususan: - belgilangan vaqt oralig`ida mustahkamlash - xodim doimiy ravishda ish haqini oladi. Misol: taqdirlanishlar va boshqa mukofotlarni muntazam ravishda amalga oshirish; - ruxsat etilgan darajadagi mustahkamlash kerakli xatti-harakatlarning ma’lum miqdordagi ko`rinishlaridan so`ng, aytaylik, har besh marotaba bajarilgandan so`ng amalga oshiriladi. Masalan, pul mukofotlari stavkalari tizimini tashkil qilish; - o ` zgaruvchan oraliq bilan mustahkamlash turli vaqt oralig ` ida amalga oshiriladi va uni xodim uchun oldindan aytib bo ` lmaydi . Misol : zavod direktori tomonidan ziyoratgoh joylarga qilingan sayohat , u shaxsan eng tirishqoq xodimlarga nasib qiladi ; - o ` zgaruvchan darajadagi mustahkamlash – o ` zgaruvchi bu kerakli xatti - harakatlarning takroriy miqdori hisoblanadi . Misol: xodim 5, 10 yoki 20 marotaba “samarali ish bajargani” uchun mukofotlanishi mumkin. To`liq mustahkamlash, yangi xatti-harakat turlarini o`rganishning dastlabki bosqichlarida eng samarali hisoblanadi, chunki xodimning barcha sa’y-harakatlari u uchun foydali natijalar bilan birga keladi. Qisman mustahkamlash uzoq vaqt Stimulus Reaksiya Effektlar Kelajakdagi reaksiya davomida kerakli xatti-harakatni saqlab turish kerak bo`lganda eng samarali hisoblanadi. Ko`rib chiqilgan mustahkamlash turlarining eng samarasi o`zgaruvchan darajadagi mustahkamlashdir, chunki bu tanlangan vaqt oralig`iga muvofiq uzoq vaqt davomida xulq-atvorni birlashtirishga imkon beradi.

Ahloqshunos-psixolog B.F. Skinner tomonidan ilgari surilgan mustahkamlash nazariyasi, motivatsiyaning kognitiv (bilish) tomonlarini chetga surib, motivatsiyani o`tmishdagi xatti-harakatlarning oqibatlari kelajakdagi harakatlarga ta’sir qiladigan davriy o`quv jarayoni sifatida ko`rib chiqadi. Ushbu jarayonni quyidagicha ko`rsatish mumkin: Muayyan vaziyat yoki munosabat (qo`zg`atuvchi) tufayli yuzaga keladigan xatti- harakatlar (reaktsiya) ma’lum oqibatlarga sabab bo`ladi. Agar bu oqibatlar ijobiy bo`lsa, unda kelajakda shaxs shunday yo`l tutishga moyil bo`ladi, ya’ni o`xshash vaziyatlarda shunga o`xshash javoblarni beradi. Agar oqibatlar salbiy bo`lgan bo`lsa, unda kelajakda bunday oqibatlarga yo`l qo`ymaslik uchun shaxs o`z xatti-harakatlarini o`zgartirishga harakat qiladi. Ushbu muammoning boshqa tomoni shundaki, xodimlar o`zlarining tajribalaridan o`rganib, ishda maqsadlarga erishishga intilishadi, chunki bu xatti- harakatlar ularga dalda bo`lish imkoniyatini beradi. Rag`batlantirish va mustahkamlangan xatti-harakatlar o`rtasidagi bog`liqlik “ta’sir qonuni” deb ataladi. Mustahkamlash strategiyalari: 1. Soatbay ish haqi. Bu ishning natijalaridan qat’i nazar, xodimga soatiga belgilangan ish haqi to`lanadigan tarzdagi mustahkamlashdir. 2. Doimiy mustahkamlash . Har bir istalgan harakatlardan keyin mustahkamlash amalga oshiriladi. 3. Javoblarning (reaktsiyalarning) belgilangan ulushini mustahkamlash . Rag`batlantirish istalgan harakatlarning ma’lum miqdoridan (bir nechta) keyin, masalan, beshta buyurtma berganidan keyin beriladi. 4. Mustahkamlashning o`zgaruvchan ulushi . Mustahkamlash bir qator kerakli harakatlar ketma-ketligidan iborat bo`lib, ularning miqdori oldindano`rnatilgan tartibda o`zgaradi (masalan, avval ettidan keyin, so`ngra beshdan keyin, undan keyin esa uchta buyurtma kelib tushganidan so`ng). 5. Mustahkamlashning o`zgaruvchan o`lchovi . Vaqti-vaqti bilan mustahkamlash o`lchovi o`zgaradi. Masalan, bitta istalgan harakat (to`g`ri

reaktsiya) natijasida 10 AQSh dollari, boshqasiga 50 AQSh dollari miqdorida mukofot kelib tushadi. Bunday vaziyatlar ko`pincha har xil mijozlarning turli foizlarida ishlaydigan savdo agentlari bilan sodir bo`ladi. Tashkilotlar xodimlarni jalb qilish va ushlab turish va ularni shaxsiy va tashkiliy maqsadlarga erishtirish uchun rag`batlantirish uchun turli xil taqdirlash usullaridan foydalanadilar. Rag`batlantirish usullari va rejimirahbar deyarli har kuni bajarishi kerak bo`lgan muhim hodisadir. Rahbarlar ish haqi, pul o`tkazmalari, mukofotlar, xodimni maqtash va tan olish kabi maqtovlarni tarqatadilar. Agar xodimlar ushbu maqtovlarni muhim deb bilsalar, ularning xatti- harakatlarida va ishlariga katta o`zgarish sodir bo`ladi. 1. Ijobiy mustahkamlash - istalgan xatti-harakatlar ehtimolini oshiradigan rag`batlar. Kerakli xatti-harakatlar tufayli erishilgan ijobiy natijalar masalan, maqtov tarzidarag`batlantiriladi yoki mustahkamlanadi. Agar ijobiy mustahkamlash xodim uchun foydali bo`lsa, u undan ishni yaxshilash maqsadida foydalanishi mumkin. Biroq, shuni ta’kidlash kerakki, bitta xodim uchun qadrli bo`lgan ijobiy mustahkamlash boshqasi uchun qadrli bo`lmasligi mumkin. 2. Salbiy mustahkamlash uni keltirib chiqargandan so`ng ta’sirlar to`lqinining ko`payishiga olib keladi. Masalan, tezroq tugatish maqsadida ko`proq intensiv ish, zaif rahbarning nolishini tinglamaslik orqali salbiy ravishda mustahkamlanishi mumkin. 3. Qochish. Xodimlar tanqid yoki past baho kabi yoqimsiz oqibatlarga yo`l qo`ymaslik uchun o`z xatti-harakatlarini o`zgartiradilar va eskilaridan qochadilar. 4. Yo`qolib ketish. Keraksiz xatti-harakatlarni to`xtatish uchun rahbar uni mustahkamlashga nuqta qo`yishi lozim. Agar ijobiy mustahkamlash bekor qilinsa, xodimlar bir muncha vaqt odatiy xatti-harakatlarini davom ettiradilar. Biroz vaqt o`tgach, istalmagan harakatlarning to`lqini va oralig`i pasayadi va asta-sekin u butunlay yo`qoladi. Ta’sirning pasayishi va asta-sekin yo`q bo`lib ketishi “yo`qolib ketish” deyiladi. 5. Jazo. Keraksiz xatti-harakatlarni bartaraf etish uchun rahbar jazoga murojaat qilishi mumkin. Bu tanqid, imtiyozni yo`qotish, yoki hatto ishdan bo`shatish

bo`lishi mumkin. Jazo muayyan xatti-harakat ta’sirining yoqimsiz va istalmagan oqibatlarini anglatadi. Tajriba shuni ko`rsatadiki, xulq-atvorni o`zgartirishning barcha usullaridan ijobiy mustahkamlash eng samarali usul hisoblanadi. Rahbarning yon daftari uchun tavsiyalar Xodimlarda qanday qilib yaxshi xulq-atvorni shakllantirish mumkin 1. Barcha xodimlarni bir xil darajada mukofotlamang . Xulq-atvorni mustahkamlash samarali bo`lishi uchun rag`batlantirish ish faoliyatiga mos kelishi kerak. Barchani teng ravishda rag`batlantirish o`rta yoki kambag`al xodimlarni mustahkamlaydi va salbiy toifadagi xodimlarni esayuqori samaradorlikka yetaklamaydi. 2. Shuni yodda tutingki, ta’sirning yetishmasligi ham xatti-harakatni o`zgartirishi mumkin. Rahbarlar o`zlarining qo`l ostidagilariga nima qilishlari va qilmasliklari bilan ta’sir qiladilar. Masalan, jamoa ichida obro`-e’tiborli xodimga maqtov olqishlarining yog`ilmasligi keyingi safar yuqori natijaga erishish uchun kamroq g`ayrat ko`rsatishiga sabab bo`ladi. 3. Quyi bo`g`inlarga xulq-atvorni mustahkamlash uchun nima qilishlari mumkinligini ayting. Mehnat andozalarini o`rnatish xodimlarga rag`batlantirish uchun nima qilish kerakligini tushunishga imkon beradi, shunga ko`ra, ular o`z ishlarini o`zgartirish imkoniyatiga ega bo`ladilar. 4. Xodimlarga ular biror bir ishni noto`g`ri qilayotgani haqida hamisha gapiring . Agar rahbar nima uchun buni amalga oshirmaganligini tushuntirmasdan, xodimlarni mukofotdan mahrum qilsa, unga xodim rahbar qaysi harakatni nomaqbul deb bilishini tushunmasligi mumkin. 5. Xodimlarni boshqalarning ko`z oldida jazolamang . Ba’zan tanbeh berish keraksiz xatti-harakatlardan xalos bo`lishda juda foydali. Biroq, jamoatchilik tanbehi bo`ysunuvchini kamsitadi va ishchi guruhning barcha a’zolari rahbarga qarshi bo`lishiga olib kelishi mumkin. 6. Adolatli bo`ling. Oqibatlar xatti-harakatlarga mos kelishi kerak. Xodimlar o`zlari munosib bo`lgan mukofotlarni olishlari kerak. Kam yoki juda ko`p rag`batlantirish mustahkamlashni yo`qotadi.

Mustahkamlash nazariyasimehnatni rag`batlantirishning boshqa nazariyalariga qaraganda amaliy yondashuv sanaladi. Rahbar kundalik faoliyatida, ayniqsa katta mehnat jamoasida o`zining xodimlarining ehtiyojlarini o`rganishga vaqti bo`lmasligi mumkin. Maqbul xatti-harakatlarva ijobiy va salbiy mustahkamlashlar uchun aniq yo`nalishlarning o`rnatilishi vaqtni tejaydi va xodimlarga xulq-atvorning ishonchli modelini tanlashga yordam beradi. Bundan tashqari, ushbu nazariya xodimlarni o`qitish uchun ayniqsa foydalidir. Aslida, dasturlashtirilgan kompyuterlashtirilgan ta’lim mustahkamlash nazariyasiga asoslanadi, ya’ni, kompyuter tinglovchiga kichik ma’lumot bloklarini taqdim etadiva keyin ish natijalari taqdimotini, o`zlashtirishni tekshiradi. Zudlik bilan amalga oshirilgan qayta aloqa bu yerda ijobiy yoki salbiy mustahkamlash sifatida qabul qilinadi. Taqdim etilgan barcha nazariyalar hali ham takomillashtirilmoqda. Bu shuni anglatadiki, amaliyotchi rahbar ulardan o`zi uchun foydalilarini olib, keraksiz bo`lganlarini esa tashlab yuborishi kerak, chunki, nazariyalar aniq o`z mualliflari taklif qilgan shaklda qo`llanilishi kerakligi to`g`risida hech qaerda ko`rsatma yo`q.

Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O`zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. T: O`zbekiston, 2017.-104 b 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo`ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik. - T: TDIU, 2013.-433 b 7. Yo`ldoshev N.Q., Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik.- T.: O`qituvchi, 2002-464 10. G`ulomov S.S. Menejment asoslari. O`quv qo`llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi, 2002.- 365 b

O'xshashlar

Motivatsiya modellari

Tashkilotni amaliy tahlil qilish nazariyalari

Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari fan sifatida

Menejment faoliyatida motivatsiya

Хalqaro savdoning rivojlanish nazariyalari va modеllari