logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Menejment faoliyatida motivatsiya

Menejment faoliyatida motivatsiya

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

220.5 KB
Ko'chirib olish
Menejment faoliyatida motivatsiya Reja: 1. Motivatsiya tushunchasi va uning zaruriyati 2. Menejmentda motivlar va ularning turkumlanilishi 3. Motivatsiya funksiyasini amalga oshirishda menejmentning vazifalari va usullari 4. Elektron motivatsiyalar . 5. Mehnat motivatsiyasi negizida yotadigan asosiy tamoyillar 6. Motivlarning ierarxik tashkil etilishi 7. Motivlarning bir-birini to`ldirish munosabatlari Motivatsiya tushunchasi va uning zaruriyati Har bir shaxsda turmush tarzida mo`l-ko`lchilik, bekamu-ko`stlik, boy- badavlat bo`lish, shavkat, davlat kabi yuksak insoniy umumbashariy his-tuyg`ular qurshovida bo`lib, unda o`zining hatti-xarakatlarining, fel-atvorlarining boshqaruvchisi sifatida ma’lum darajadagi funktsiyalarni bajara boshlagan davrdan e’tiboran, ijtimoiy-iqtisodiy tafakkurida sabab bo`luvchi unda o`ziga notanish bo`lgan, ammo uni biroz ildamroq bo`lishga undovchi ommaviy harakatlar, intilishlar, qarashlar, goyalar, orzu-istaklar paydo bo`ladi.Insondagi ana shu ildamlik belgisi, uning sababchisi, iqtisodiy-ijtimoiy boshqaruv tizimida motiv deb yuritiladi. O`z navbatida ta’kudlash joizki, insondagi paydo bo`lgan ko`rinmas his- tuyg`u o`z vaqti bilan tog`ni ursa talqon qiladigandek bo`lib ko`rinadi. Kelajak rivoji uchun insonlardagi paydo bo`ladigan ana shunday qarashlarni o`z vaqtida payqash, sezish uni ushbu jarayon sari undash inson motivatsiyasi deb ataladi.O`z navbati bilan motivatsiyalangan insonda taraqqiyot uchun o`z shaxsiy ulushini qo`shish istagi, mayli, hohishi vujudga keladi, chunki unda motivatsiyalangan (sehrlangan) kishi sifatida paydo bo`lgan ko`rinmas his-tuyg`ular, orzular g`oyalarga, g`oyalar esa o`z vaqti, navbati bilan maqsadga ko`chadi. Butun jamiyat tizimidagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar majmuasi motivatsiya negizida mujassamlashadi.Oldinga undovchi turtki sifatidagi motiv takomillashuv evaziga asta-sekinlik bilan uning bardavomchisi, shuningdek, motivlar majmuasi sanalganmotivatsiya darajasiga o`sib o`tadi.O`z navbatida faoliyat, xulq-atvor, muomala, inson tafakkurida regulyator (boshqaruvchi) funktsiyasini bajarib, faol, tasabbuskor shaxs ifodasiga aylanadi.Motivlar sababchi, turtki bo`lsada, ammo insohlarning yoshi, tabaqasi, yashash tarzi ta’siri nuqnai nazaridan turlicha ko`rinishga ega bo`ladi, masalan, boshlang`ich sinf o`quvchisiga o`qituvchisi tomonidan “ofarin 5” bahosining qo`yilishi uni yuqori sinflarda fundamental bilimlarni olishga undasa, kamolat yoshidagi yoshlarda suyukli yorini kasb-kori orqali pul topib uni badavlat oila bekasi etib baxtli qilish,eng asosiysi, farzandning ota- ona oldidagi burchi, ya’ni, ota-onalar keksaygan chog`ida jismonan hassaga tayansada, ammo ma’naviy jihatdan farzandga suyanishi kabilar mazkur jarayonlarga yorqin misol bo`la oladi. Yuqorida keltirilgan misollardan ko`rinib turibdiki, motivlaroila qurshovida o`z kamoliga yetib, asta-sekinlik bilan u vatanparvarlik, fidoyilik tuyg`ulari bilan vatan rivojiga motiv sifatida sababchi bo`ladi. Mazkur yo`nalishga ham albatta ta’kidlash joiz, hukumatimiz tomonidan qabul qilinayotgan xalqimiz turmush tarzini yuksaltirishga institutsional asos sifatida xizmat qilayotgan “Oilaviy tadbirkorlik to`g`risida”gi, yoki “har bir yoshga bir gektar” kabi ko`plab nominatsiyalar, Qonun va qarorlar tafakkuri mukammal darajadagi xodim va mutaxassislar uchun yetakchi motivlardir. Jonli dunyo yaralibdiki, yuzaga kelayotgan voqelikni oldindan his qilish inson zotining g`oyasiga, xususiyatiga aylangan. Insondagi mazkur xususiyat uning shaxsiy faoliyati, kelajagi, shuningdek, faol iqtisodiy tafakkur pozitsiyasini belgilash imkoniyatini vujudga keltiradi. Korxona va tashkilotlarda xodimlarni kasbiy rag`batlantirish ko`p yillar davomida dolzarb bo`lib kelgan, shuningdek, o`zining ijobiy ta’sirini ko`rsatgan. Ishlovchilarni samarali faoliyatga jalb qilish muammosi amaliy ruxshunoslarni, ishlab chiqarish tashkilotchilari va barcha darajadagi menejerlarning har doim ham diqqat markazida turgan, o`z navbatida ularni tashvishga solib kelgan. Xodimlarni ruxlantirish sohasidagi ba’zi ko`plab muammolar yechimi shu kungacha hal etilmagan. Ruxlantirish uchun ishlatiladigan usullar va vositalar haqida ko`plab tarqoq qarashlar mavjud.Insonning xatti-harakatlarida funktsional ravishda bir- biriga bog`liq bo`lgan ikkitatomonmavjud: motivatsiya va shu asosidagi tartibga solish. Motivatsiya xatti-harakatlarning faollashishi va yo`nalishini ta’minlaydi va tartibga solish muayyan vaziyatda boshidan oxirigacha qanday rivojlanishi uchun javobgardir. Aqliy jarayonlar, hodisalar va sharoitlar: sezgi, idrok, xotira, tasavvur, e’tibor, fikrlash, qobiliyat, temperament, xarakter, hissiyot - bularning barchasi asosan xatti-harakatlarni tartibga solishni ta’minlaydi. Uning rag`batlantirishiga yoki motivatsiyasiga kelsak, bu motiv va motivatsiya tushunchalari bilan bog`liq. Ushbu konsepsiyalarga shaxsning ehtiyojlari, qiziqishlari, maqsadlari, niyatlari, intilishlari, motivatsiyalari, uni ma’lum bir tarzda o`zini tutishiga olib keladigan tashqi omillar, uni amalga oshirish jarayonida biron bir faoliyatni boshqarishi kiradi. Ruhiyatshunoslikda inson xatti-harakatlaridagi ogohlantiruvchi lahzalarni tasvirlash va tushuntirish uchun ishlatiladigan barcha tushunchalar orasida eng keng tarqalgan asosiylari motivatsiya va motiv tushunchalari hisoblanadi. Motivatsiya bu yuqori darajaga erishishga undovchi haqiqiy hissiy niyat bo`lib, ular juda murakkab bo`lgani sababli buni aniqlash juda qiyindir. Biroq, shu bilan birga, motivatsiyaning (qiziqtirish) zamonaviy nazariya va an’analarini mohirlik bilan bilib olib, rejalashtirishda, tashkiliy boshqaruv tuzilmalarini tuzishda va nazorat qilishda yuqori malakali mutaxassislarni jalb qilib masalalarni mohirlik bilan hal qilgan holda tashkilotning maqsadlariga erishishga qaratilgan vazifalarni hal etishda, menejmentning barcha funksiyalari o`zgaruvchan va bir-biriga uzviy bog`liq bo`lishiga qaramay sezilarli darajada muvaffaqiyat qozonishi mumkin. Motivatsiya – bu ma’lum darajadagi tuyg`u bilan uyg`unlashgan ichki va tashqi harakatga keltiruvchi kuchlarning yig`indisi bo`lib, u insonni yaxshi niyat ila o`ziga xos tarzda maqsad sari undaydi, yaxshi niyat qilish jarayoni esa o`z navbatida, o`zini va boshqalarni tashkilotning va (yoki) shaxsning maqsadlariga erishish bo`yicha muayyan harakatlarga yetaklaydi. “Motivatsiya” atamasi lotincha “harakat” - harakat qilish so`zidan kelib chiqqan. Motivatsiya deganda “iroda” tushuniladi - bu bizga ishda va umuman hayotda maqsadlarimizga erishishda, muammolarni hal qilishda va to`siqlarni yengishda yordam beradigan ijodiy kuchdir. Motiv va motivatsiya insonga energiya, sabr-toqat, chidamlilikni beradi va uni kerakli natijaga yo`naltiradi. Motiv va motivatsiya - bu faraziy qurilmalardir, biz ularni to`g`ridan-to`g`ri ko`ra va o`lchay olmaymiz. Ammo biz bilamizki, motivlar va motivatsiyalar odamlarning xatti-harakatlarida mavjud bo`lib, ularning fikrlari, his-tuyg`ulari va harakatlarida ko`rinadi. Motiv - bu vaqtga nisbatan barqaror, individual va vaziyatga bog`liq bo`lgan xatti-harakatlar yoki muayyan maqsadlar va baholashlarga nisbatan uzoq muddatli moyillik. Shunday qilib, motivlar mutlaqo individualdir, shuning uchun odamlar bir xil vaziyatlarda boshqacha harakat qilishadi. Albatta, motiv faqat ma’lum bir xatti-harakatga moyillik bo`lib, uni odamning harakatlariga ta’sir qilishi uchun rag`batlantirish kerak. “Motivatsiya” atamasi “motiv” atamasidan kengroq tushunchadir. “Motivatsiya” so`zi zamonaviy menejment psixologiyasida ikki ma’noda ishlatiladi: xatti-harakatni belgilovchi omillar tizimini anglatuvchi sifatida (bu, xususan, ehtiyojlar, motivlar, maqsadlar, niyatlar, intilishlar va boshqalarni o`z ichiga oladi) va uni rag`batlantiruvchi va rivojlantiruvchi jarayonning tavsifi sifatida ma’lumbir darajada xatti-harakatni qo`llab-quvvatlaydi. Shunday qilib, motivatsiya shaxsning xulq-atvori, uning boshlanishi, yo`nalishi va faoliyatini tushuntiradigan psixologik sabablar to`plami sifatida belgilanishi mumkin. Motivatsiya va motiv tishunchalari mohiyati bo`yicha yuqoridagi fikr- mulohazalarga unga berilgan ta’riflar mutlaqo mutanosibdir. Motivatsion tushuntirishlar xatti-harakatlarning quyidagi jihatlari bilan talab qilinadi: uning paydo bo`lishi, davomiyligi va barqarorligi, belgilangan maqsadga erishgandan so`ng yo`naltirish va tugatish, kelgusi voqealarni oldindan sozlash, yakka xatti-harakatning samaradorligi, mantiqiyligi, yoki yaxlitligini oshirish. Bundan tashqari, anglash jarayonlar darajasida, ularning tug`ilishi, hissiy o`ziga xos ranglanishlari ham motivatsion tushuntirishlarga mos keladi. Motivatsiya g`oyasi xatti-harakatni tavsiflashdan ko`ra tushuntirishga harakat qilganda paydo bo`ladi. Doimiy xatti-harakatlarning sabablarini aniqlash va tavsiflash, uni o`z ichiga olgan harakatlarning motivatsiyasi haqidagi savolga javobdir. Har qanday xatti-harakat ichki va tashqi sabablar bilan izohlanishi mumkin. Birinchi holda, xatti-harakat predmetining psixologik xususiyatlari boshlang`ich va yakuniy tushuntirish nuqtalari, ikkinchidan, uning faoliyatining tashqi sharoitlaridir. Birinchi holda, ular motivlar, ehtiyojlar, maqsadlar, niyatlar, istaklar, qiziqishlar va boshqalar haqida bo`lsa, ikkinchisida esa - mavjud vaziyatdan kelib chiqqan holda rag`batlantirish haqidadir. Ba’zan, odamning ichidan ko`rinadigan barcha psixologik omillar uning xulq-atvorini aniqlaydi, bu shaxsiy holatlar deb ataladi. Va shunga ko`ra, ular ichki va tashqi xulq-atvorni aniqlashning o`xshashlari sifatida dispozitsion va vaziyatli motivatsiyalar deb yuritiladi. Dispozitsion va vaziyatli motivatsiya mustaqil emas. Dispozitsiyalar ma’lum bir vaziyat ta’siri ostida yangilanishi mumkin va aksincha, ma’lum dispozitsiyalarning faollashishi (motivlar, ehtiyojlar) vaziyatni o`zgartirishga, aniqrog`i, uni sub’yekt tomonidan idrok etishga olib keladi. Odatda, bir xil bo`lib tuyulgan vaziyatlarda shaxsning xatti-harakatlari xilma- xil bo`lib ko`rinadi va bu xilma-xillikni faqat vaziyatga murojaat qilib tushuntirish qiyin. Masalan, hattoki bir kishi bir xil savollarga qaerga va qanday qilib unga berilganiga qarab turlicha javob berishi aniqlandi. Shu munosabat bilan, vaziyatni jismoniy emas, balki psixologik jihatdan aniqlash mantiqiydir, chunki bu uning idrokida va tajribalarida mavzuga aylanadi, ya’ni, insonni qanday tushunishi va qadrlashida ko`rinadi.Motiv harakatning maqsadliligini, aniq maqsadga erishishga qaratilgan yaxlit faoliyatni tashkil etish va barqarorligini tushuntiradi.Harakat predmetiga tegishli bo`lgan jarayon, uning doimiy shaxsiy mulki bo`lib, ichkaridan ma’lum harakatlarni amalga oshirishga undaydi. Motivni, shuningdek, mazkur jarayonni umumlashtirilgan shaklda ko`plab dispozitsiyalarni ifodalaydigan tushuncha sifatida ham aniqlash mumkin. Barcha mumkin bo`lgan holatlardan eng muhimi, ehtiyoj tushunchasidir. U mavjudotning me’yorli hayoti va rivojlanishi uchun zarur bo`lmagan muayyan sharoitlarda unga muhtojlik holati deb ataladi. Shaxsning holati sifatida ehtiyoj har doim inson organizmiga zarur bo`lgan buyum yoki mahsulotning yetishmasligiga bog`liq norozilik hissi bilan izohlanadi. Motivatsion ahamiyatga ega bo`lgandan keyingi ikkinchi tushuncha maqsaddir. Maqsad bevosita ongli natija deb ataladi, u hozirgi vaqtda haqiqiy ehtiyojni qondiradigan faoliyat bilan bog`liq harakatlarga yo`naltirilgan. Insonning motivatsion sohasini uning rivojlanishi nuqtai nazaridan quyidagi parametrlar bo`yicha baholash mumkin: kenglik, moslashuvchanlik va ierarxizatsiya. Motivatsion sohaning kengligi har bir darajada taqdim etiladigan turtki omillarining - xilma-xillik (motivlar), ehtiyojlar va maqsadlarning turli- tumanligini anglatadi. Motivlar, ehtiyojlar va maqsadlardan tashqari, qiziqishlar, vazifalar, istaklar va niyatlar ham inson xatti-harakatining stimulyatori sifatida qaraladi. Qiziqish deganda kognitiv (bilish) tabiatning maxsus motivatsion holati tushuniladi, u odatda, ma’lum bir vaqtda mavjud bo`lgan har qanday ehtiyoj bilan bevosita bog`liq emas. Vazifa muayyan maqsadga erishishga qaratilgan harakat davomida insonni oldinga undashi uchun yengib o`tilishi kerak bo`lgan to`siqqa duch kelganda yuzaga keladi. Istaklar va niyatlar bir zumda paydo bo`ladi va ko`pincha harakatlarni amalga oshirish uchun o`zgaruvchan sharoitlarga mos keladigan o`zgaruvchan motivatsion sub’yektiv holatdir. Garchi vazifalar, istaklar va niyatlar rag`batlantiruvchi omillar tizimiga kiritilgan bo`lsada, ular xatti-harakatlarning motivatsiyasida ishtirok etadilar, ammo ular bunda dastakli rol sifatida unchalik rag`batlantirmaydi. Ular xatti- harakatlar yo`nalishi uchun emas, balki uslub uchun ko`proq mas’uldirlar. Menejmentda motivlar va ularning turkumlanilishi Menejment fanida motiv va motivatsiya xo`jalik yurituvchi sub’yektlar faoliyatida,xodimlar boshqaruvida uning negizi sanaladi. Mazkur atamalarni atroflicha o`rganib, motivni quyidagicha ta’riflash mumkin: “Xatti-harakatga va faoliyatga undovchi shaxsning anglangan xususiyati hisoblanuvchi, orzu-havas ko`zgusining yuksak shakli sifatida paydo bo`luvchi ichki turtki motiv deb ataladi”. Bu o`rinda undovchi turtki orzu-havasini amalga oshirishda qo`zg`otuvchi sifatida talqin etiladi. Shundan kelib chiqqan holda, muomala, xatti-harakat va faoliyat motivlarining majmuasinimotivatsiya deb atasak bo`ladi. Insonning yuksalish sari harakati davomida uning “motivatsiya kengligi” hosil bo`lib, doimo u turli xildagi motivlar qurshovida bo`ladi. “Motivatsiya kengligi” tushunchasi motivatsiyani tizimli ketma-ketli, bosqichli ko`rinish beruvchi xodim motivlarining tuzilishini tavsiflashda qo`llash mumkin. Motivlar orzu-havas, niyat-istak negizida tug`iladi, rivojlanadi va takomillashadi, o`z navbatida g`oyaga aylanib, maqsadga ko`chadi. Biroq, ta’kidlash joizki,orzu- havas, niyat-istak paydo bo`lishi bilan bir davrda uni shakllanish bosqichlarini bosib o`tish bilan motiv dunyoga keladi va u kundalik inson ehtiyojiga aylanadi.Inson uni kunlik yoki oylik, yillik reja, kun tartibiga kiritib qo`yadi. Motiv mazkur negizda dunyoga kelib, barqarorlashib, orzu-havasning mustaxkamlanishiga yordam beradi va o`z navbatida ularning barqarorlashuvi motivatsiyaning samarali shakllanishini ta’minlashga xizmat qiladi. Odatda, inson faoliyati va harakatiga ta’sir o`tkazuvchi jarayonda o`zaro bog`liq holda insonning orzu-havasi orqali motiv, g`oya va maqsad dunyoga keladi. Harakat faoliyatning tarkibi bo`lganligi sababli u xodimning faoliyat maqsadi va yuksak tuyg`usi hisoblangan motivi bilan boshqariladi. Lekin iqtisodiy boshqaruvda motiv, faoliyat, maqsad, harakat bularning barchasi o`rtasida doimo qat’iy aloqa, uyg`unlik mavjuddir. Orzu-havas ortidan ehtiyoj va shu orqali tug`iladigan motiv doimo uzviy aloqadadir. Ularning uyg`unlashuvi bir-birini hech qachon inkor etmaydi, chunki mumkin ham emas, faqat ular o`ziga xos voqe’likni ifodalash bilangina o`zaro farq qiladi. Ba’zan boshqaruvda “motiv” tushunchasini “faraziy qurilma”, “emotsiya”, “maqsad", kabi atamalar, terminlar bilan atash hollari ham uchrab turadi. Goho “motiv” turtki, qo`zg`ovchi, undovchi kabi terminlarga sinonimlashtiriladi. Ularning birisi fiziologik, ikkinchisi esa psixologik boshqariluv xususiyatiga ega. Shuning uchun ularni aralashtirilib yuborish ilmiy xatolarga olib kelishi mumkin. Motivlar ehtiyojlarning ko`zgusi, harakat va faoliyatning boshqaruvchisi bo`lganligi sababli ularni xodimning o`zgaruvchan xususiyati tarkibiga kiritish mumkin. Motivlar xuddi shu boisdan xodimning maqsad ila oldinga yurishi, unga intilganligi bilan uzviy aloqadadir. Xodimning maqsad ila oldinga yurishimotivga nisbatan keng doiradagi tushuncha hisoblanadi. Xodimning maqsad ila oldinga yurishia’lo kayfiyat qurshovida unda turli xildagi motivlar dunyoga kelishiga ta’sir qiladi va o`z navbatida motiv xodimning maqsad ila oldinga yurish tarzining muntazam shakllanib turishiga va takomillashishigava barqarorlashuviga yordam beradi. Barqaror motivlar tizimining mavjudligi esaxodimning maqsad ila oldinga intilayotganligidan va a’lo kayfiyat qurshovida ekanligidan dalolatdir. Xodimning maqsad ila oldinga yurishi va undagia’lo kayfiyat esa uningmaqsadga intilishini ifodalasa, motiv yordami bilan g`oyaning va uning ortidan maqsadning qo`yilishi aniqlanadi. Menejment fani uchun motivlarning turkumlanishi albatta muhim ahamiyat kasb etadi va o`z navbatida ularni bir necha guruxlarga ajratish mumkin: 3 Birinchi guruhga taalluqli motivlar shaxsning ijtimoiy ehtiyojlari sarasiga kirib,ularijtimoiy ehtiyojlar mohiyatining mezoni bilan o`lchanadi: a) g`oyaviy motivlar (dunyoqarashga aloqador); b) siyosiy motivlar (tashqi va ichki siyosatga munosabatning xodim pozitsiyasi bilan bog`liqligi); v) motivlar (ahloq me’yorlari va tamoyillariga asoslanadi); g) nafosat motivlari (go`zallikka nisbatan ehtiyojda ifodalanadi). Ikkinchi guruhga mansub motivlar o`zlarining vujudga kelishi,boshqariluv xususiyatlariga ko`ra, shartlanganlik manbai buyicha umumiylikka ega: a) keng ijtimoiy motivlar (vatanparvarlik); b) jamoaviy motivlar; v) faoliyatga qaratilgan motivlar g) rag`batlantirish (mukofot) Uchinchi guruh, motivlari faoliyat turiga ko`ra: a) ijtimoiy-siyosiy motivlar; b) kasbiy motivlar; v) o`qish va bilishga oid motivlar. To`rtinchi guruhga motivlar ham o`zining paydo bo`lishi muddati bo`yicha umumiy ko`rinishga egadir: a) doimiy motivlar; b) qisqa muddatli motivlar; v) uzoq muddatli motivlar. Beshinchi guruhga aloqador motivlar o`zining vujudga kelishi quvvatiga qarab quyidagichadir: a) kuchli (qudratli) motivlar; b) o`rta sur’atdagi motivlar; v) bo`sh (zaif), kuchsiz motivlar. Oltinchi guruhga taaluqli motivlar xatti-harakatining vujudga kelishiga ko`ra: a) real (aniq), voqea motivlar; b) dolzarb (faol) motivlar; v) salohiyatli motivlar kabilar. Yuqoridagi turkumlashdan tashqari motivlar bosqichli shakllanish xususiyatiga ega bo ` lib , ular yakka , jamoaviy , sinfiy , etnik , umum ijtimoiy singari turlarga ajratiladi . Shuningdek , motiv xodimni anglash ( tushunish ) jarayonida motiv funksiyalari o ` zgarishi vujudga kelishi tufayli uni turtki beruvchi ( undovchi ), ilgarilatuvchi , boshqaruvchi shakllari paydo bo ` ladi . Bizningcha , kasbiy ( professional ) motivlar quyidagi guruhlarga bo ` linadi : a ) ijtimoiy motivlar ; b ) jamoaviy motivlar ; v ) protsessual motivlar ; g ) rag ` batlantiruvchi motivlar va boshqalar . Barqaror , yuqori ko ` rsatkichli faoliyat uchun : 1) yuqori ruxlantiruvchi motivlar ; 2) qudratli motivlar ( yetarli kuchga ega ); 3) barqaror motivlar ; 4) muayyan tuzilishga , tizimga , tuzilmaga ega motivlar ; 5) muayyan ierarxiyaga ega motivlar . Motivatsiya muammosini tadqiq etish tahliliy , shuning bilan birgalikda xodim ruhiyatiga ko ` ra o ` zgaruvchan , ya ’ ni analiz va sintezni taqozo qiladi . Yuqori ruxlantiruvchi motivlar ularning mohiyati , tizimi , tuzilishi , shakllanish ierarxiyasi xususiyatlarini aniqlashga qaratilgan bo ` ladi . O ` zgaruvchan analiz va sintezli tahlil esa , ularning kuchi , barqarorligi , turlari , o ` zgarishi , xodimning o ` zgaruvchanlik kabi xususiyatlarni o ` lchashga yo ` naltiriladi . Motivatsiya funksiyasini amalga oshirishda menejmentning vazifalari va usullari Menejment o`zining motivatsiya funksiyasini amalga oshirishda quyidagi vazifalarni bajaradi: 1.Zamonaviy motivatsiyaning nazariyalarini qo`llagan holda har bir rahbarda xodimlarni boshqarish bo`yicha demokratik yondashuvlarni shakllantirish; 2.Har bir xodimda mehnat jarayonida motivatsiyaning mohiyati va ahamiyatini tushunishga imkoniyat yaratish; 3.Har xil darajadagi rahbar va xodimlarni tashkilotda muloqotning ruhiy asoslari bo`yicha o`qitish. Ushbu vazifalarni bajarishga kirishishdan oldin tahlil qilib ko`rish kerak: • tashkilotda biror faoliyatga undash, qiziqtirish jarayonining yo`lga qo`yilganligi; • shaxsiy va guruhiy motivatsiyalar va ular o`rtasidagi o`zaro bog`liqlik; • har bir xodimning faoliyatiga turtki berish dinamikasi; • xodimlar faoliyatining natijasiga motivatsiyaning ta’siri. To`liq tahlildan so`ng motivatsiyani o`zgartirish, ya’ni kuchaytirish kerak. Motivatsiyalash - bu insonning yaxshi niyatini inobatga olish bilan uni faollashtirib, biror narsa qilishga undash, muayyan harakatlarni amalga oshirishi uchun unga ta’sir ko`rsatish jarayonidir. 4 Motivatsiyalash menejmentning asosiy o`zagi hisoblanadi, uning samarasi esa ko`plab undovchi motivlarning tug`ilishiga bog`liq. Motivatsiyaning ikki asosiy turi bor: 1. Kerakli harakatlarga olib keladigan niyatlarni uyg`otish yo`li bilan o`zi xohlagan natijaga olib kelishga sabab bo`ladigan darajada insonga tashqi ta’sir qilish. Ushbu tur savdodagi bitimga o`xshab ketadi, ya’ni, “men sizga nimani xohlasangiz, shuni beraman, ammo siz ham mening xohishimni qondirib berasiz.” 2. Insonda muayyan motivatsion tuzilmalarni shakllantirish. Motivatsiyalashning mazkur turi ta’lim va tarbiyaviy jihati bilan xarakterlidir. Uning amalga oshirilishi juda katta bilimni, harakatlarni, qobiliyatlarni, kuchlarni talab qiladi, natijasi motivatsiyalashning birinchi turidagi kabi a’lo darajada bo`ladi. Motivatsiyalashning yuqoridagi ikki turini ham o`zlashtirgan va o`zlarining amaliyotida qo`llayotgan tashkilotlar menejmentning muvaffaqiyatlarini ko`tarinki kayfiyatda amalga oshiradilar. Motivatsiya faoliyatning quyidagi xususiyatlariga ta’sir qiladi: • mehnatsevarlik; • harakat; • qat’iyatlilik; • yaxshi niyat; • maqsadga muvofiqlik; • vijdonlilik. Motivatsiya o`zgaruvchan (dinamik) jarayon sifatida, nazariy jihatdan ba’zi shartlar bilan qaralgan quyidagi bosqichlarda ifodalanadi: 1. Bir ehtiyojning paydo bo`lishi; 2. Ehtiyojni qondirish yo`llarini izlash; 3. Maqsad va harakat yo`nalishlarini aniqlash; 4. Harakatlarni amalga oshirish; 5. Harakatni amalga oshirganlikni taqdirlash; 6. Ehtiyojni qondirish yoki esdan chiqarish. Tashkilotni boshqarish nafaqat tashkiliy, texnik va ijtimoiy-iqtisodiy qonuniyat jihatidan, balki ijtimoiy-ruhiy, ham ijtimoiy, ham biologik xususiyatlardan kelib chiqib, xodimlarning hatti-harakati va ular o`rtasidagi munosabatlarga uzviy bog`liq holda ko`rib chiqilishi kerak. Agar tashkilotni boshqarishda inson ruhiyati va uning ehtiyojlari, manfaatlari hisobga olinmasa iqtisodiy qonunlar o`zligini yo`qotadi. Bunda motivatsiya funksiyasi hal qiluvchi rol o`ynaydi, chunki tashkilotning iqtisodiy muvaffaqiyati tashkilotdagi tashkil etish, rejalashtirish darajalaridan ko`ra ko`proq ba’zi boshqa narsalarga, ya’ni, mehnat jamoalaridagi muhitga, o`z-o`zini boshqarishning rivojlanishiga, oshkoralikka, buxgalteriya hisobi va xodimlarning ehtiyojlarini qondirilishi kabi darajalarga bog`liqdir. Motivatsiya funksiyalarining eng muhimligi bilan bog`liq holda motivatsiya nazariyalarining bir nechta, tashkilot faoliyatini samarali boshqarishning motivatsiyasiga ruhiy yondashuv kabi ko`rinishlarini ko`rib chiqamiz. Motivatsiyaning eng ilk ilg`or usullaridan biri “shirin kulcha va qamchi”, ya’ni, ba’zi tashkilotlarda hali ham qo`llanib kelinayotgan taqdirlash va jazolash usulidir. Ko`plab tadqiqotlar buning asosli ekanligini isbotlaydiki, hozirgi vaqtda motivatsiyaning asosiy faoliyati bo`lib, maqsadga erishishni motivatsiyalash hisoblanadi, bundan tashqari muayyan sabablar va qadriyatlarga ega bo`lgan aniq ifodalangan modellar turi - bu bozor qonunlaridir. Taniqli rus psixologi, janob P.M. Yakobson ta’kidlaydiki, motivatsiya quyidagi motivatsion an’analarning yig`indisidan vujudga keladi: 1. Siyosiy; 2. Ahloqiy g`oyalar; 3. Ish va hayot nuqtai-nazariga qarashlar; 4 . Ishdan qoniqish olish uchun kuchli qiziqishlarning yetarliligi, san’at, sport va h.k; 5 .Hayotni va maishiylikni tartibga solish, ishga jalb qilish, ijodiy faoliyat va hakozolarga intilish; 6 . Oziq-ovqat, kiyim-kechak, poyafzal, pul, kitoblar, turli buyumlarga bo`lgan ehtiyojlar; 7 .Yetarlicha kuchli sevgi his tuyg`usi, minnatdorchilik, qo`rquv, g`azab, nadomat, achinish va boshqalar. 8 . Muayyan vaziyatlarda tegishli tarzda javob qaytarishda qattiq ruhiy siqilishlar; 9 .Odatlar, an’analar, boshqa xodimlarga, mehnatga nisbatan befarqlik; 10 . Xulq-atvorning muayyan harakatini taqlid qilish, ta’miga, kiyim- kechakrusumiga, poyabzal va boshqalar. Ko`p yillar mobaynida muayyan tizimlarda motivatsion an’analarni kamaytirishga va shu asosda tegishli nazariyalarni ishlab chiqishga urinishlar bo`ldi. Eng taniqli motivatsion nazariyalarni quyidagilar oldi: I. Gedonik; II. Psixoanalitik; III. Drayv (istak-hohish); IV. Shartli reflekslar; V. Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi va Kleyton Al’derferning nazariyasi; VI. Mak-Klelland ehtiyojlari; VII. Gersbergning ikki omil nazariyasi; VIII. Mak-Gregorning “X va U” nazariyasi; IX. Kutish; X. Adolat; XI. Porter-Louler modeli; XII. Elektron motivatsiyalar. Keling, menejmentdagi ba’zi motivatsiya nazariyalarini qisqacha ko`rib chiqaylik. 1. Gedonik motivatsion nazariyasi uzoq o`tmishdagi davrlarda qadimgi Yunonistonda paydo bo`ldi, bu nazariyaga ko`ra, bir kishi lazzatlanish va ehtiyojni qondirishni ko`paytirish va g`amginlikni, norozilikni, noqulaylikni, og`riqni, azob- uqubat kabilarni esa kamaytirish sari intiladi. Bu nazariyani ishlab chiquvchilardan biri amerikalik ruhiyatshunos P. Yung hisoblanadi. U shuni isbotlaydiki, lazzatlanish asosiy omil hisoblanib, u xodimlarning hatti-harakatini, yo`nalishini va xodimlarning ahloqiy tuzilishining tashkil etilishini belgilaydi. P. Yung konsepsiyasi bo`yicha, xulq-atvor hissiyoti, xatti-harakatining belgilari quyidagicha: agar bu hissiyot haqiqiy bo`lsa, harakat takrorlanadi, agar bu hissiyot salbiy bo`lsa, harakat to`xtab qoladi. Gedonik nazariyaning boshqa tomonidagilar - odamlar hissiy tuyg`ularga ishonishadi, faqat ular ma’lum darajaga qadar zavq sifatida qabul qilinadi deb hisoblaydilar. So`ngra, qayta to`yinish keladi va bu hislar norozilik alomatini keltirib chiqaradi. So`nggi vaqtlarda Gedonik nazariya ikki muhim omilni aniqlash bilan bog`liq holda “ikki o`lchovli” degan nomni oldi: 1.Rag`batlantirish darajasi; 2. Sub’yektiv lazzatlanishga nisbatan Gedonik tovush. Motivatsion faoliyatni o`rganish va tushunish tashkilotni boshqarish tadqiqotlarida muhim rol o`ynaydi. Yashirin xulq-atvor tuzilmalarini kashf qilish, inson shaxsiyatiga bog`liq muammolarni, qanday qilib bo`lsa ham psixologik omillar rivojlanishini o`rganish zarurdir. Xodimlarning haqiqiy xulq-atvorini o`rganishning o`zi bir jarayon va ba’zan bunga qanday munosabatda bo`lishni tushunish ancha qiyin: odamlar doimo o`zlarining xatti-harakatlarini tushuntirishga qodir emaslar. II. Psixoanalitik motivatsion nazariya avstriyalik psixiatr Zigmund Freyd tomonidan yaratilgan va rivojlantirildi. Ular inson xatti-harakatini, xulq-atvorini o`rganishning psixodinamik yondashuvini misol qilib ko`rsatadi. Uning nazariyasi muayyan ruhiy kuchlarning mavjudligini tan olishga asoslanadi, insoniy xulq- atvorni shakllantiradi va bu har doim ham ularga tushuntirilavermaydi. Buni har xil rag`batlantirishlar harakatlariga javob sifatida izohlash mumkin. U odamlarning xulq-atvorining harakatlantiruvchi kuchlarini instinktlar (g`ayri ixtiyoriy) deb ta’kidlaydi: 1. Eros - hayotning beixiyor harakati (instinkt); 2. Tonatos - tajovuz, halokat, kabilarning beixtiyor harakatlari. Freydning ta’kidlashicha, insoniyat hali eros va tonotosning sirlariga egalik qilmagan va kelajak avlodlarning vazifalari - bu instinktlarni, ya’ni, g`ayri ixtiyoriy harakatlarni tushunish va boshqarishdir. Freyd bo`yicha instinktlarning 4 ta asosiy parametrlari mavjud: manbalar, maqsad, ob’yekt va rag`bat. Psixoanalitik nazariya insonni uchta tuzilmaning komponentlarining birligi sifatida ko`radi: 1. “Ego” (Ya) o`zini anglash, shaxsiy aniqlik; 2. “Id” (bu) - bu instinktlar (g`ayri ixtiyoriy) va impulslarning (asab qo`zg`atuvchi harakatlar) ombori; 3 .“Superego” – “shaxs – befarqlik” doirasidagi inson xulq-atvorining ruhiy jihatlari. Sxematik tarzda, shaxsiy tuzilish Freyd bo`yicha aysberg ko`rinishiga o`xshaydi, suv sathining yuqorisidagi faqat “Ego” – bu taxminan oltinchi qismi. Psixoanalitik nazariyada quyidagicha ifoda etildi: • determinizmning (chegaralamoq) qoidalari va tamoyillariga kuchli tarafdorlik, irratsionallik, (nomutanosiblik) o`zgarmaslik, gomeostazi (moslik) va idrok etish; • xolizm (butun) qoidalariga nisbatan tarafdorlik; • sub’yektivlik tamoyiliga ahamiyatsiz tarafdorlik. Psixoanalizning asosi - xodimlarning ahloqiy maqsadlarini tushunish imkoniyatini beruvchi va uni tashkilot foydasiga yo`naltiruvchi insoniyat xulq- atvorining ko`plab uyg`otuvchi kuchlarini tushunmasdan o`zida saqlab turilishidir. Masalan, rahbar mehnat unumdorligini oshirish zarurligi to`g`risida qanchalik gapirmasin, keyingi gap-so`zlar ungacha bormaydi. Ammo, agar ular rag`batlantirishning moddiy va ruhiy uyg`otuvchi, harakatlantiruvchi kuchlarini tushunmasa, buning zamirida fahmlaydigan va fahmlamaydigan asab qo`zg`atuvchi (impuls) harakatlar yotadi, unda u aniq choralarni oldindan belgilashi va muvaffaqiyat sari intilishi mumkin. III . Drayvlarning motivatsion nazariyasi (xohish-istak) har xil ko`rinishdagi bixevioristik S-R model hisoblanadi, bu yerda S - rag`batlantiruvchi, R – (reaksiya), ta’sir etish. Drayv motivatsion nazariyasining yaratuvchisi amerikalik psixolog Karl Xall hisoblanadi. Gomeostaza (moslik) tamoyiliga asoslangan holda uning mohiyati shundan iboratki, ya’ni odam o`zining ichki holatini qo`llab-quvvatlash an’anasiga ega bo`lib, odamlarning ichki dunyosidagi o`zgarishlar muayyan (reaksiya) ta’sir etishga olib keladi. Avvalambor, inson har qanday o`zgarishlarni bartaraf etishga harakat qiladi. Bartaraf etishning faol unsuri bo`lib drayvlar (xohish-istak) hisoblanadi. S-R modeliga muvofiq, (reaksiya) ta’sirning yuzaga kelishi va bu ta’sirning zo`riqtiruvchi kuchlari, mustahkamlovchi yangi urinishlar deb ataladi. Xodimning ruhiyatidagi xatti-harakatlar biror narsa bilan yetarli darajada mustahkamlanadi va qat’iy standartga muvofiq ishlaydi. Muayyan rag`batga mo`ljallangan, xodimlarning “Tashib keltirmoq” deb nomlangan aniq tizimi yaratildi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlari tashkilotlarida ushbu tizim xodimlarni rag`batlantiruvchi tizim sifatida ularga mehnat qilish jarayonlarida faollikka undash uchun pul va taqdirlashning turli xillari ko`rinishida qo`llaniladi. Shuni ta’kidlash kerakki, ushbu tizim xodimlarning radsiz ham haqiqiy, ham salbiy ish faoliyatini ta’minlaydi. Oxirgi holatda, xodimlar ruhiyatida taqdirlanish tuyg`usini sezish uchun kayfiyatni yaratadi va ularga faqat bir necha marta katta unumdorli mehnatni biriktirmaslik lozimki, xodim sifatida bunga u tezda ko`nikadi va endi qo`shimcha taqdirlanishlarsiz ham har doimgi holatda ishlayveradi. IV. Motivatsiyalarning shartli reflekslar nazariyasi. Mazkur nazariya rus olimi I.P. Pavlov tomonidan yaratilgan va ishlab chiqilgan. Uning chetki burchakli nazariyasi tashqi bezovta qilishga berilgan tananing ta’siri hisoblanib, motivatsiyaning poydevori deb tan olingan shartli va shartsiz reflekslardir. U shartli reflekslarga alohida e’tibor qaratdi. Shartli - refleks, uning fikrlash va xatti- harakatlar stereotipi (bir qolipli) asosida aniqroq shakllantirilgan shaxs motivatsion tizimining markaziy qismini o`zida aks ettiruvchi psixofizikaviy asos bo`lib xizmat qiladi. Ko`rib chiqilgan motivatsion nazariyalarni bilish tashkilot rahbariga xo`jalik yuritishni boshqarishning asosiy funksiyalaridan biri bo`lgan motivatsiyaga umumiy yondashuvni amalga oshirish imkonini beradi. Shuning bilan birgalikda rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarida shakllangan motivatsiya nazariyalaridan tashkilotni boshqarish jarayonida kengroq foydalanish maqsadga muvofiqdir. V. A.Maslou ehtiyojlar ierarxiyasi haqida, ya’ni, odamlar o`zlarining ishlarida qanday qanoatlanishni izlashi to`g`risida fikr boradi. Taniqli amerikalik sotsiolog Abraxam Maslou (uning ota-onalari Rossiya imperiyasidan emigratsiya qilingan) tomonidan yozilgan uning “Ehtiyojlar ierarxiyasi” deb nomlangan asari chop etildi. Kitobning kitobxonlar ehtiyojiga ko`ra yetishmasligi uni ko`paytirishga undaydi. Hozircha muayyan ehtiyoj qondirilmagan, chunki, kitob o`z mohiyati bilan mehnatga undovchi ta’sirchan omil bo`lib xizmat qiladi. Kitobga bo`lgan oddiy ehtiyoj qanoatlantirilgandan keyin harakat birmuncha yuqori darajadagi ehtiyojlarga qarab yo`naltiriladi. A. Maslou tomonidan ishlab chiqilgan ehtiyojlar quyidagi guruhlarda bo`lishi mumkin: 1. Salomatlikni saqlash va qo`llab-quvvatlashning ishonchliligini ta’minlash - fiziologik ehtiyojlar - oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy va boshqalar; 2. Xavfsizlikni ta’minlovchi shaxslar - jismoniy, iqtisodiy, hissiy va boshqalar; 3. Muayyan ijtimoiy guruhga tegishli bo`lgan narsalar va ularning a’zolarining simpatiyalari (aloqalardagi ijtimoiy ehtiyojlar); 4. Tan olish zarurati (masalan, qaror qabul qilish huquqi) hokimiyat, g`alaba, tavakkalchilik, mustaqillik, hurmat; 5. O`zini ifodalash uchun ehtiyojlar (qobiliyatlari). Abraxam Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi, keyinchalik psixolog G. Murre tomonidan takomillashtirildi va tuzilma shaklida joylashtirildi, grafik piramida ko`rinishidagi tasvirlar ierarxiyada qancha yuqori ehtiyojni egallagan bo`lsa, shunchalik kam miqdordagi odamlar qiziquvchi bo`lib qatnashadi. (1- chizma). Abraxam Maslou nazariyasini tadqiq qilib, V.I. Chirkov uning quyidagi xususiyatlarini aniqladi: 1. Antigomeostatichnost - ijodkorlikning faol tamoyillari, yaratilishi. Insonlar hayotdagi maqsadlarni belgilash va ularga erishishga harakat qilish bilan tavsiflanadi. 2. Gumanizm bu - jamoaviylikdir. Inson o`zidagi ma’lum darajadagi tuyg`ulari qurshovida doimo aloqa bo`lishi kerak. 3. Birbutunlik – inson yagonalikni, bo`linmaslikni, butunlikni, haqiqiy shaxsni doimo istaydi, o`zini namoyon qilishda esa doimo boy va intiluvchan shaxsdir. 4 . G`ayri ixtiyoriylik va inson ehtiyojlarining asosiy ierarxik tavsifi. Diagrammada ko`rsatilgan ehtiyojlar har qanday insonning tabiatiga xosdir, ular rivojlanmaganligi sababli har qanday shaxsning tabiatida ehtiyojlari aniq namoyon bo`lmasligi mumkin. Turg`unlik (statichnost) modelinining ehtiyojini A.Maslou 1955 yilda qanoatlantirolmasdan ehtiyojlarning ierarxiyasi tamoyilining qayd etilishiga rad javob berdi va (dinamichnost) jo`shqinlik tamoyilini joriy qildi. 5 . Ehtiyojlar dinamizmining “rivojlanish motivatsiyasi” inson butun hayotining avomiyligida shartlangan, kelishilgan. A.Maslou, mehnat motivatsiyasi bilan kichik hajmdagi ehtiyojlarni qanoatlantirish o`rtasida mustahkam aloqa mavjud deb jar solmay qo`ydi. A. Maslou bo`yicha uning ehtiyojlar tasniflanishini o`rgana turib, X. Xekxauzen yuqori darajadagi ehtiyojlarning paydo bo`lish ko`lami bo`yicha insonning rivojlanish darajasini aniq o`rganadi. U ehtiyojlarni tasniflashning dinamik modelini quradi va grafik jihatdan motivatsiya va faoliyat o`rtasidagi yaqin aloqani ko`rsatadi. Shunday qilib, A. Maslou nazariyasi xodimlarning mehnatga bo`lgan asosiy intilishlarini tushunish uchun juda muhim hissa qo`shdi. A. Maslou singari, Kleyton Al’derfer ham, ehtiyojlarni guruhlarda birlashtiradi. Ammo, A. Masloudan farqli o`laroq, u uchta guruh bor deb hisoblaydi. K. Al’derfer nazariyasi nisbatan ancha yosh bo`lib, uning qonuniy ekanligini tavsiflovchi uncha katta bo`lmagan empirik sonlarga egadir. Biroq, bu nazariyani bilish boshqarish amaliyoti uchun foydalidir, chunki u rahbarlar uchun samarali motivatsiyalashning istiqbolli yo`nalishlarini keltirib chiqaradi. VI .Yuqori darajadagi ehtiyojlarni motivatsiyalashning boshqa modellariga e’tibor qaratiladi, bu Devid Mak Klelland nazariyasi edi, u xodimlarga uchta asosiy ehtiyoj xos deb ta’kidlaydi: 2. muvaffaqiyat; 3. ishtirok etish. 4. VII . Frederik Gersbergning ikki omilli motivatsiya nazariyasi diqqatga sazovor bo`lib, u so`rovnomalar asosida 200 nafar muhandislar va lak bo`yoq ishlab chiqarish firmasining ma’muriy xizmatchilari ishtirokida ishlab chiqilgan. Olingan javoblarni u guruhlab chiqdi va quyidagicha nomladi: 1-guruh – “gigienik omillar”: • ish haqi; • ijtimoiy nafaqalar; • mehnat shartlari - jismoniy, tashqi; • maqom; • tashkilot muhiti, ishchi muhit, ahvol; • rahbarga va jamoaga munosabat. 2-guruh – “qiziqtiruvchi, undovchi omillar”: • qiziqarli ish – masalalarning qiziqarli qo`yilishi, ko`p tamonlamalik, o`zining bilimlarini kengaytirish imkoniyati; • mustaqillik va vakolat, ishda o`zining ishtiroki; • maqsadlarni tan olish, daromadlarni o`sishi orqali ifodalash,vakolat, vazifalarning qiyinlik darajasi; • sezilarli natijalarga erishish imkoniyati; • kasbiy ta’lim va uzluksiz jarayon sifatida malaka oshirish. Frederik Gersberg ehtiyojlarni guruhlash bilan bir qatorda, o`zining mehnat unumdorligining o`sishi va ishdan qanoatlanish o`rtasidagi uzviy korrelyasion bog`lanish mavjudligi haqidagi dastlabki fikrlarini aytdi, shuningdek, ishning tavsifi va motivatsiya o`rtasida munosabat o`rnatdi. Bundan tashqari, u motivatsiya va tabiatning o`zaro bog`liqligini o`rgandi. (2-chizmaga qarang). A. Maslou, K. Al’derfer, D. Mak-Klelland, F. Gersberglarning ko`rib chiqilayotgan nazariyalari menejmentda tenglashtirilgan ichki kechinmalarga asoslangan, ehtiyoj deb nomlangan, xodimlarni muayyan tarzda harakat qilishga majburlovchi motivatsiyaning mazmundor nazariyalari deb ataladi. Motivatsiyaning asosiy motivatsiya nazariyalari quyidagilarni o`z ichiga oladi: 1. Maqsadlarni belgilash; 2. Kutish; 3. Adolat; 4. Ishtirok etadigan boshqaruv; 5. Layman Porter-Edvard Louler modeli kutish va adolat nazariyasiga asoslanadi. 6. Steyc Adamsning adolat tamoyili protsessual nazariyalari xodimlarning idrok va istaklarini inobatga olgan holda ahloqiy xatti-harakatiga asoslangan. Elektron motivatsiyalar . Internet tashkilot rahbariga xodimlarning ishdan bo`sh vaqtlarida har xil elektron tarzdagi axborotlarni olish uchun kirish imkonini beradi. Bu xodimlarda o`zining o`zligini anglashni, tashkilot faoliyatida ishtirok etishini ta’minlaydi. Tashkilotda kompyuter texnikalarining va internetning mavjudligi jamoani samarali mehnat sari yetaklaydi, ularning ishini yengillashtiradi. Motivatsiyada boshqa ko`plab nazariyalar mavjud, masalan, faollashuvning va rag`batlantirishning maqbullashuvi, shaxsiy ishtiroki, o`zini-o`zi idrok etishi xodimlar uchun ahamiyatlidir, biroq, qisqartirilgan vaqt va ish hajmining cheklanganligi xodimlarga zaruriy e’tibor qaratishni taqozo etmaydi. Shunday qilib, motivatsiya aslida menejment funksiyasi sifatida, bu tashkilotni rivojlantirish maqsadida o`ziga xos maqsadga yo`naltirilgan usullar bilan harakatga keltiradigan, ishlovchilarni qo`zg`atadigan, tashkilotning manfaatlarini ham harakatga keltiradigan xodimlar maqsadlarini asoslash uchun dalillar to`plamidir. Ekspertlarning fikricha, motivatsiya uchun ehtiyoj inobatga olingan harakatlar yoki ularni kuchaytirish kabi omillarga e’tiborning qaratilishi markaziy o`ringa chiqishi kerak. Avvalo, motivatsiya tashkilotda mehr-oqibatli, nizoli vaziyatsiz muhitni yaratishga yo`naltirilgan bo`lishi kerak. Ishlab chiqarish faoliyati jarayoni bevosita amalga oshirilgan ishlar uchun hisob-kitob qilinadigan taqdirlash yo`li bilan maqsadga erishish imkoniyatiga bog`liq holda axloqiy xatti-harakatlarni tanlash va baholashga bo`lgan munosabatni o`z ichiga oladi. Tashkilot shunday vaziyatda, ya’ni, agar axborot almashinish va muvofiqlash- tirish jarayonlari uning uchun samarali bo`lsagina u muvaffaqiyatli ishlashi mumkin. Shuni ta’kidlash kerakki, turli mualliflar menejment funksiyalari ro`yxati bo`yicha turli xil fikrlarni bildirmoqdalar, masalan, A.G.Porshneva, Z.P.Rumyanseva, N.A. Solomatinlarning tahriri ostida chiqqan darslikda, bir-biri bilan bog`liq beshta boshqaruv funksiyalari ajratilgan. Menejment funksiyalarning birmuncha asosli tasniflanganlari M.H. Meskon, M. Al’bert, F. Hedourilar ta’limotlaridadir. Ular menejment jarayonini to`rt funksiyadan iborat deb hisoblashadi: muvofiqlashtirilgan va aloqa vositasi (kommunikatsiya) jarayonlarining o`zaro bog`langan, o`zaro birikkan ko`rinishi bo`lgan rejalashtirish, tashkil etish, motivatsiya, nazorat turlaridir. Ta’kidlash kerakki, menejment funksiyasi o`rtasida qat’iy chegaralar mavjud emas, ular bir-biri bilan chambarchas bog`langan, o`zaro bir biriga jildlangan, o`zgaruvchan va barchasi samaralidir (3- chizmaga qarang). 3-chizma. Boshqaruv funksiyalarining o`zaro munosabati. Menejment funksiyalari agar o`zining usullaridan yanada samarali foydalansa, boshqaruvning ilmiy va mantiqiy bilishni kamsituvchi va unga bevosita mushohadani qarama-qarshi qilib qo`yuvchi tavsifni pasaytiradi, tartiblilikni, rejalashtirishning asoslanganligini, tashkil qilish, motivatsiya, nazorat va ularning o`zaro aloqasini va dinamiklikni olib kiradi, shuningdek, tashkilotda menejmentning barcha tizimlarining qurilishini va amal qilishini ta’minlaydi. MEHNAT MOTIVATSIYASI NEGIZIDA YOTADIGAN ASOSIY TAMOYILLAR Mehnat motivatsiyasining asosini tashkil etuvchi asosiypsixologik tamoyillarni tushunish insonning mehnat xatti-harakatlarini tushunishuchun va, qolaversa, xodimlarning motivatsiyasiga asosli ta’sir ko`rsatish tizimini yaratish uchun o`ta muhimdir. Mehnat motivatsiyasining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat bo`lishi mumkin: • mehnat xatti-harakatlarining to`liq bo`lmaganmotivatsiyasi; • motivlarning ierarxik tashkil etilishi; • motivlar o`rtasidagi o`zaro bir-birini to`ldiruvchi munosabatlar; • adolat tamoyili; • munosabatlarni mustahkamlash tamoyili. Ko`p motivlar bir vaqtning o`zida xodimlarning xatti-harakatlariga ta’sir qilishi mumkin. Buni tushunish, bir tomondan, xodimlarning motivatsiyasiga ta’sir ko`rsatishga yordam beradi, shunda ular samarali va xohish bilan mehnat qiladi, boshqa tomondan, turli motivlar xodimdan har xil xatti-harakatlar, yoki qarorlarni talab qilganda motivlar to`qnashuvidan u g`oyaviy to`yinadi. Masalan, xodimning mehnatiyuqori mehnat unumdorligini ta’minladi. Unumdorlik bilan bog`liq bo`lgan ustaning yanada unumdorlikni oshirishga qo`ygan talabini qondirishga u intilishi mumkin yoki shu bilan birga jamoadoshlariga qarshi musobaqa qilmaslik uchun harakat qilishi mumkin. Tashkilotlarda xodimlar o`rtasida o`tkaziladigan so`rovlar xodimlar uchun birlamchi ehtiyojlarni rahbariyatga yetkazib berishga imkon beradi, bu nafaqat ular uchun ish joyini tanlashni belgilaydi, balki ushbu tashkilotda uzoq vaqt ishlashga tayyorlikni shakllantiradi. Bular quyidagi ehtiyojlardir: 1. Munosib ish haqi. 2. Yaxshi ish sharoitlari. 3. Jozibali martaba istiqbollari. 4. Xodimlar uchun yaxshi shinam muhit. 5. Rahbariyat bilan yaxshi munosabatlar. 6. Qiziqarli mehnat faoliyati jabhasi. 7. Tashabbuskorlik va mustaqillikning yuzaga chiqishi uchun imkoniyatlar. 8. O`qish va kasbiy rivojlanish imkoniyatlari. 9. Kelajakka ishonch, ishga joylashish kafolati. 10. Ijtimoiy himoyaning yaxshi darajasi. MOTIVLARNING IERARXIK TASHKIL ETILISHI Mehnat motivatsiyasining ierarxik tashkil etilishi to`g`risida gap ketganda, ular odatda, mehnat motivlari va ish xatti-harakatlarining o`zaro bog`liqligini anglatadi, bunda motivlar ehtiyojlarga asoslanib, xodimlar uchun muhimroq va shuning uchun mehnat motivatsiyasi ierarxiyasida yuqori o`rinni egallagan bo`lsa, xulq-atvor uchun yanada ta’sirchandir. Turli xodimlar uchun ierarxiyadagi muayyan motivning holati har xilbo`lishi mumkinva shu bilan birga uning mehnat xatti-harakatlariga ta’siri ham har xil bo`ladi. Masalan, bir xodimning mehnatga bo`lgan munosabati daromadni, boshqasi uchun - hokimiyatga bo`lgan ishtiyoqni, uchinchisi - farzandi bilan mashg`ulotlarga bo`sh vaqt ajratish qobiliyatini aniqlaydi. Muayyan motivning ahamiyati va uning ierarxiyadagi o`rni vaziyatga qarab o`zgarishi mumkin. Agar tashkilotdagi mehnat jarayonining boshlang`ich bosqichida, xodim uchun, ishdagi yo`naltirilganlik, hamkasblar bilan shaxsiy aloqalarni o`rnatish bilan bog`liq sabablar paydo bo`lishi mumkin bo`lsa, unda keyinchalik bo`shqaruvga yangi kelgan shaxsni to`liq o`zlashtirish, mansabdor shaxsga ehtiyoj borligi bilan bog`liq bo`lgan motivlarning qiymati va kasbiy ilgarilash hisoblanadi. Masalan, oddiy ishchilar va o`rta bo`g`in rahbarlar uchun eng muhim beshta motivlarning ierarxiyasini aniqlashga harakat qilib, buning asosida ilgari taklif qilingan ro`yxatni olib solishtirib tahlil o`tkazib chiqing. Oddiy ishchilar Ijrochilar 1. 1. 2. 2. 3. 3. 4. 4. 5. 5. Izohlar : Turli tashkilotlarda o ` tkazilgan so ` rov natijalari shuni ko ` rsatadiki , oddiy ishchilar uchun eng muhim mehnat motivlarining ierarxiyasi o ` rta rahbarlar uchun xuddi shu ierarxiyadan garchi , ma ’ lum tasodiflar mavjud bo ` lsadakeskin farq qiladi . Oddiy ishchilar Ijrochilar 1. Munosib ish haqi 2. Yaxshi ish sharoitlari 3. O`rganish imkoniyatlari va kasbiy rivojlanish 4. Kelajakka ishonch, ishga joylashish kafolati 5. Ijtimoiy himoyaning yaxshi darajasi 1. Yaxshi maosh 2. Jozibali martaba istiqbollari 3. Rahbariyat bilan yaxshi munosabatlar 4. Tashabbuskorlik va o`ziga ishonish imkoniyatlari 5. Ta’lim olish va kasbiy rivojlanish imkoniyatlari Ushbu vazifadan kelib chiqadigan muhim xulosa shundaki, rahbar tashkilotda rag`batlantirish tizimini yaratishi, turli toifadagi xodimlarning turli xil mehnat motivlarining ierarxiyalari mavjudligini hisobga olishi kerak, bu esa o`z navbatida ularning bir xil taqdirlashlarga nisbatan sezgirligining turli darajasini belgilab beradi. MOTIVLARNING BIR-BIRINI TO`LDIRISH MUNOSABATLARI Xodimning xulq-atvoriga ta’sir qiluvchi motivlarning ko`pligi ular o`rtasida ma’lum bir munosabatlar mavjudligini anglatadi. Motivlar o`rtasida bir-birini to`ldiruvchi munosabatlar o`rnatilishi mumkin. Ba’zi motivlarning yetishmovchiligi boshqalarning harakati bilan qoplanishi yoki muvozanatlanishi mumkin. Masalan, juda qiziq bo`lmagan ish yuqori ish haqi tufayli jozibador bo`lishi mumkin. Va aksincha, xodimning nuqtai nazarida yetarlicha yuqori bo`lmagan uning ish haqi mustaqil va ijodiy mehnat qilish imkoniyati bilan qoplanishi mumkin. Faqatgina xodimni va uning ustuvorlik tizimini yaxshi o`zlashtirgan rahbar ba’zi motivlarning zaifligini boshqalar hisobidan qoplash to`g`risida bosh qotirsa, agar ushbu vazifani o`zi bilan bog`lasa, albatta mazkur boshqaruv uslubi yaxshiroq natija beradi. Albatta har bir rahbar o`z motivatsiyasiga salbiy ta’sir ko`rsatadigan ba’zi omillarni qoplash imkoniyatlari haqidagi savolga javob berayotganda, o`zining tuzilishini va o`z ehtiyojlari ierarxiyasidan kelib chiqishi lozim. Boshqa bir kishi uchun bir-birini to`ldiruvchi motivlar tizimi tubdan farq qilishi mumkin. Ba’zida ongli ravishda, ba’zan esa ongsiz ravishda qurilgan bunday “muvozanat” tizimi xodimga hayotdagi, martaba rivojlanishida, jiddiy psixologik ko`tarilishlarsiz qiyin davrlarni boshdan kechirishga imkon beradi. Odatda bu quyidagicha ifodalanadi: “Ha, bu yerda menga ozgina ish haqi to`lashadi, lekin menda yaxshi martaba bor, asosiysi shoshilmaslik lozim”; “Men bu yerda o`zim uchun mazmunli, qiziq bo`lmagan faoliyat bilan bandman, ammo bu yerda men OTM da o`qishimni tugatish uchun yaxshi imkoniyatlarga egaman”; “Men bu yerda martaba imkoniyatiga ega bo`lmasligim mumkin, ammo bu yerda ish haqim miqdori yetarli, bundan qulay boshqa joyni qidirishimning keragi yo`q”. Turli motivlar o`rtasidagi bir-birini to`ldiruvchi munosabatlar haqida gapirganda, faqat bitta muhim jihatni hisobga olish kerak – bu ham bo`lsa ularning bir-birini to`ldirish imkoniyatlari cheklanganligidadir. Biroz vaqt o`tadi va bu motivning bir-birini to`ldirish imkoniyati pasayib ketishi mumkin. Moddiy motivatsiyaning yetishmasligi cheksiz ma’naviy rag`batlantirish, bo`sh ish o`rni yoki boshqa imkoniyatlar bilan qoplanishi mumkin deb umid qilib bo`lmaydi. Adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – T.: O`zbekiston. 2014.- 46 b 2. Mirziyoyev Sh.M., Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib intizom va shaxsiy javobgarlik- har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo`lishi kerak. T: O`zbekiston, 2017.-104 b 3. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni. 2017-2021 yillarda O`zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasi. 2017 yil 7-fevral. 4. Ricky W.Griffin. Fundamental of menejment. 8 th Edition. 2015.-510 p 5. Richard L.Daft. Management. Ninth edition. 2010.-699 p 6. Yo`ldoshev N.Q., Naboqov V.I. Menejment nazariyasi. Darslik. - T: TDIU, 2013.-433 b 7. Yo`ldoshev N.Q., Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2006.-150 b 8. Kucharov A.S. Menejment. O`quv qo`llanma. - T: TDIU, 2009.-120 b 9. Sharifxodjayev M. Menejment nazariyasi. Darslik.- T.: O`qituvchi, 2002-464 10. G`ulomov S.S. Menejment asoslari. O`quv qo`llanma.- T:.Sharq Nashriyot- Matbaa Aksiadorlik kompaniyasi, 2002.- 365 b

O'xshashlar

Menejment faoliyatida tadbirkorlik va biznes
Boshkaruvda motivatsiya.
Motivatsiya tamoyillari
Motivatsiya modellari
Menejment texnologiyasi