logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Menejment texnologiyasi

Menejment texnologiyasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

500 KB
Ko'chirib olish
Menejment texnologiyasi Reja: 1. Boshqaruv jarayoni va vazifalari 2. Boshqaruvdagi axborotlar va kommunikatsiya 3.Boshqaruv qarorlari 1. Boshqaruv jarayoni va vazifalari Boshqaruvga jarayon sifatida qarash kerak. Boshqaruv jarayoni -bu tashkilot resurslarini u tomonidan o'z maqsadlariga erishish uchun shakllantirish va foydalanish bo'yicha uzluksiz, izchil bajariladigan, o'zaro bog'langan harakatlari majmuasidir. Bu harakatlarni boshqaruv vazifalari deb ataydilar. Shunday qilib, boshqaruv jarayoni barcha vazifalarning umumiy yig'indisi bo'ladi. Boshqaruv vazifalari - bu boshqaruv fao liyatining nisbatan mustaqil, ixtisoslashtirilgan va ajratilgan turlaridir. Bunday deb hisoblanish uchun boshqaruv vazifasi aniq aks ettirilgan mazmunga, uni amalga oshirishning ishlab chiqilgan mexanizmiga va doirasida uning tashkiliy ajralishi yakunlanadigan ma'lum tuzilmaga ega bo'lish kerak. Mazmun ostida aniq vazifa doirasida amalga oshirilishi kerak bo'lgan harakat tushuniladi. Boshqaruv jarayonida amalga oshiriladigan harakatlar va vazifalarning mazmuni tashkilotning turi (ma'muriy, ijtimoiy, ta'lim va h.k), uning faoliyati ko'lami va sohalari (ishlab chiqarish, savdo, xizmatlar ko'rsatish), boshqaruv ierarxiyasidagi darajasi (boshqaruvning yuqori, o'rtacha yoki quyi darajasi), tashkilot ichidagi roli (ishlab chiqarish, marketing, moliya, xodimlar) va bir qator boshqa omillarga bog'liq. Boshqaruvning tashkilotdagi vazifalari turli-tumanligiga qaramasdan faoliyatning bir xildagi turlari mavjud bo'ladi. 1916 yilda ushbu konsepsiyani birinchi bo'lib ishlab chiqqan A. Fayolning yozishicha, beshta dastlabki vazifalar mavjud bo'ladi: boshqaruvni oldindan aytib berish va rejalashtirish, tashkil qilish, boshqarish, muvofiqlashtirish va nazorat qilishni bildiradi. Gap u yoki bu tashkilotni xususiyatlari (o'lchami, belgilanishi, mulkchilik shakllari va h.k) dan qat' iy nazar boshqaruvning har qanday jarayoni tarkibiy qismlari bo'lgan vazifalar haqida ketmoqda, shuning uchun ularni umumiy deb ataydilar. Zamonaviy tadqiqotchilar boshqaruv vazifalarining boshqa ro'yxatini ishlab chiqqanlar: rejalashtirish, tashkil qilish, boshqarish (yoki buyruqlar berish), motivatsiya, rahbarlik, muvofiqlashtirish, nazorat, kommunikatsiyalar, tadqiqot qilish, baholash, qarorlar qabul qilish, xodimlarni tanlash, vakillilik va muzokoralar olib borish va bitimlar tuzish. Amalda boshqaruv bo'yicha har bir ishda umumiy boshqaruv vazifalari boshqarishdan bir oz farq qiladilar. Shunga karamasdan, boshqaruvning beshta umumiy vazifalarini ajratishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz: rejalashtirish (maqsadlar va ularga erishish bo'yicha harakatlar rejasini tanlash); • tashkil qilish (vazifalarni bo'linmalar yoki xodimlar o'rtasida taqsimlash va ular o'rtasida o'zaro hamkorlikni o'rnatish); motivatsiya (ijrochilarni rejalashtirilgan harakatlarni amalga oshirish va qo'yilgan maqsadlarga erishishga rag'batlantirish); • muvofiqlashtirish (ratsional aloqalarni o'rnatish yo'li bilan boshqarilayotgan tizimning har xil qismlari o'rtasida moslik va muvofiqlikni ta'minlaydi); nazorat (haqiqiy erishish mumkin bo'lgan yoki erishilgan natijalarni rejalashtirilganlar bilan taqqoslash). rasm . Boshqaruv j a r a yonining chizmasi Boshqaruvning bu umumiy vazifalari kommunikatsiyalar va qarorlar qabul qilishning bog ' lovchi jarayonlari bilan birlashtirilganlar . Bu vazifalar o ' rtasidagi o ' zaro aloqa boshqaruvning har qanday jarayoni mazmunini ko ' rsatib beruvchi doiraviy diagramma bilan taqdim etilishi mumkin . (4.1- rasm ). Diagrammadagi o ' qlarning ko ' rsatishicha , rejalantirishdan nazoratga faqat jarayonni tashkil qilish va ishlovchilarni undash bilan bog ' liq ishlarni bajarish yo ' li bilan harakatlanish mumkin . Diagrammaning markazida barcha qolganlarning muvofiqligi va o ' zaro hamkorligini ta ' minlovchi muvofiqlashtirish vazifasi turadi . Boshqaruvning umumiy vazifalaridan har birini izchil ko'rib chiqamiz. Rejalashtirish boshqaruv jarayonining birinchi, g'oyatda muhim vazifasi bo'ladi. Agar rejaviy ko'rsatkichlar yetarlicha asoslanmagan bo'lsalar, tashkilot keyingi bosqichlarda qanchalik yaxshi ishlanmasin, natija past bo'ladi. Shuning uchun boshqaruvning sifati rejalashtirishning to'g'ri shakllantirilgan tamoyillariga bog'liqdir. Rejalashtirish vazifasi quyidagi savollarga javob qaytarishga qaratilgan: - biz hozirgi vaqtda qayerda turibmiz? Menejerlar tashkilot haqiqatdan ham nimalarga erishishi mumkinligini aniqlash uchun, tashkilotning uning asosiy sohalari (moliya, xodimlar, marketing, ITTKI) dagi kuchli va zaif tomonlarini baholashlari kerak; - biz qaysi tomonga harakatlanishni xohlaymiz? Menejerlar tashkilotning atrof-muhitidagi imkoniyatlar va xavflarni baholab turib, tashkilotning maqsadl ari qanday bo'lishi kerakligini va ularga erishishga nimalar halaqit berishlari mumkinligini belgilashlari kerak; - buni biz qanday qilmoqchimiz? Menejerlar tashkilot a'zolari maqsadlarga erishmog'i uchun nimalar qilishlari kerakligini hal qiladilar. Quyidagilar rejalashtirishning tamoyillariga qiradilar: ob'yektlarni ularning muhumliklari bo'yicha ranjirovka qilinishi; • rejaning muvofiqligi; • rejaning ko'p variantliligi; ko'rsatkichlarning iqtisodiy asoslanishi; • strategik, taktik vajoriy rejalarning izchilligi; • rejalashtirishni avtomatlashtirilganligi; • rejani tashqi muhitning parametrlari bilan moslashtirilganligi ; rejaga bevosita tegishli bo ' lgan shaxslarni rejalashtirish jarayonida ishtirok etishi . Bularga rioya qilish asoslangan rejani ishlab chiqishning majburiy sharti bo'ladi. "Rejalashtirish" vazifasi ko'pincha maqsadni mo'ljallashdan boshlanadi. Gap shundaki, agar tizimning maqsadlari berilmagan, tizimning mohiyati asoslanmagan bo'lsa, ularni belgilash, ya'ni maqsadni mo'ljallash eng muhim vazifa bo'ladi. Maqsadlar - bu aniq yakuniy holatlar bo'lib, u yoki bu sub'yekt (tashkilot, jamoa, inson)ning faoliyati unga erishishga qaratiladi. Maqsadlar tashkiliy munosabatlarni belgilaydilar, ularga motivatsiya va nazorat tizimlari asoslanadilar. Maqsadlarning ikkita asosiy turlari mavjud: uzoq muddatli va qisqa muddatli. Odatda bir yil yoki kamroq muddatda erishiladigan maqsadlar qisqa muddatli, uch yil yoki ko'proq muddatda erishiladiganlar maqsadlar uzoq muddatli deb hisoblanadilar. Agar zaruriyat vujudga kelsa, yana oraliq (o'rtacha muddatli) maqsadlar ham belgilanadilar. To'g'ri shakllangan maqsadlarni qanoatlantirishlari kerak bo'lgan bir necha asosiy talablar mavjud. Ular quyidagicha bo'lishlari kerak: - haqiqiy; - egiluvchan; - o'lchanadigan, vaqtga qaratilgan; - aniq; - bir birlari bilan birga bo'la oladigan; - ta'sirning asosiy sub'yektlari uchun qulay; Boshqaruv tizimida bir necha o'zaro bog'langan maqsadlar mavjudligida maqsadlar tizimi(daraxti)ni qurish zaruriyati vujudga keladi. U maqsadlar ierarxiyasini, ya'ni umumiylik, ahamiyatlilik va maqsadga erishishning izchilligi darajasi bo'yicha joylashgan, bir biriga bo'ysunuvchi maqsadlarning tartibga solingan majmuasini qurishdan iboratdir. Rejalar nima qilish kerakligini ko'rsatuvchi ro'yxatga egalar, qo'yilgan maqsadlarga erishish uchun zarur bo'lgan ishni bajarishning izchilligi, resurslar va vaqtni belgilab beradilar. SHunga ko'ra rejalashtirish quyidagilarni o'z ichiga oladi: •maqsadlar va vazifalarni belgilash; maqsadlarga erishish uchun strategiyalar, dasturlar va rejalarni ishlab chiqish; •zarur resurslarni aniqlash va ularni maqsadlar va vazifalar bo'yicha taqsimlash; •rejalarni ularni bajarishi kerak bo'lgan, ularni amalga oshirish uchun javobgar bo'lgan kishilarga yetkazish. Umuman rejalashtirish vazifasi zamonaviy tashkilotlarda uchta darajada bajariladi: strategik, taktik, operativ. Strategik boshqarish va rejalashtirish 4-bobda ko'rib chiqiladi. Strategik rejalashtirishdan taktik, keyinroq esa operativ (odatda bir yillik) rejalashtirish kelib chiqadi, u yetarlicha batafsil quriladi. Ushbu rejaga muvofiq tashkilot faoliyatining har bir yo'nalishi bo'yicha faoliyatning hajmi belgilanadi. Ishchi kuchi va kapital kiritmalarni jalb qilish bo'yicha rejalar, mahsulotni ishlab chiqarish rejalari tuziladi. Yillik reja ishlab chiqarish va sotish rejalarini choraklar va oylar bo'yicha tafsiloti bilan aniqlab beradi. Bunda har bir bo'linma har oyda sotishlar va xarajatlar bashoratlarini aniqlab oladi va o'z rejalarini ushbu aniqlashlar bilan moslashtiradi. Korxona faoliyatini operativ rejalashtirish ko'pincha biznes-reja asosida amalga oshiriladi. Biznes-rejada tashkilot rioya qilish kerak bo'lgan vaqt oralig'i ma'lum bo'lishi kerak (odatda bir yil). Biznes-reja yordamida tadbirkor ma'lum davr ichidagi faoliyati natijalarini baholashi mumkin. Bu rejadan yana kelajakda biznesni olib borish konsepsiyasini ishlab chiqish uchun foydalanish mumkin. Bundan tashqari qarz beruvchilar va sarmoyadorlar biznesga pullarini kiritishdan avval, biznes-reja bilan tanishishlari darkor. Bunda ular tadbirkorning ishga doir obro'si, qarzga xizmat ko'rsatish bo'yicha pul oqimlari, kafolatlarni ta'minlanishi va shaxsiy sarmoyaning ulushiga e' tibor qaratishlari kerak. Biznes-rejalar asosan quyidagi bo'limlarga ega bo'ladilar: - mahsulot va xizmatlar; - marketing; - ishlab chiqarish rejasi; - boshqaruv va tashkil qilish; - sarmoya va kompaniyaning yuridik shakli; - moliyaviy reja. Boshqaruvning keyingi vazifasi tashkil qilishdir . Uning vazifasi quyidagilardir :  tashkilotni qismlarga bo ' lish , umumiy boshqaruv vazifalarini bo ' linmalar vaxodimlar o ' rtasida taqsimlash ;  tashkilotning tashkiliy tuzilmasini shakllantirish, uning elementlari o'zaro hamkorligini yo'lga qo'yish;  tashkilotning ma'lum tashkiliy madaniyatini shakllantirish uchun sharoitlar yaratish; •qabul qilingan qarorlarni bajarilishini tashkil qilish ; •ishlab chiqarish, savdo va boshqa jarayonlarni joriy tashkil qilish; •tashkilot faoliyatini resurslar bilan ta'minlash; •vazifalar va vakolatlarni boshqalarga topshirish; tashkilotni uni rivojlanish jarayonida isloh qilish (qaytadan tashkil qilish). Boshqaruv jarayonlari va ularni tashkil qilishni ham ko'rib chiqish mumkin. Bu jarayonlar asosiy, yordamchi va xizmat ko'rsatuvchilarga bo'linadilar. Bunda mehnat predmeti sifatida boshqaruv qarori, axborotlar va hujjatlar bo'ladilar. Agar operatsiya mehnat predmetining parametrlarini o'zgartirishga qaratilsa, jarayon asosiy bo'ladi. Xizmat ko'rsatuvchi boshqaruv jarayonlariga mehnat predmetini jamlash, nazorat qilish va uzatish, yordamchilarga esa natijasida asosiy va xizmat ko'rsatish jarayonlarini bajarilishi uchun normal sharoitlar yaratiladigan operatsiyalar kiradi. Boshqaruv jarayonlarini ratsional tashkil qilishning shartlarini ajratish mumkin: • mutanosiblik; • uzviylik; • maqsadlarning mavjudligi; • harakatlarning elastik (egiluvchan)ligi; • barqarorlik; • mehnat taqsimoti; • boshqarilish me'yorlariga rioya qilinishi; • majburiyatlar va vakolatlarni boshqalarga topshirilishi; • parallellik; • to'g'ridan to'g'ri aniqlik; bir maromdalik; • birturdagi mehnat predmetlarini bir joyda jamlanishi; jarayonlarni egiluvchanligi. Masalan, mutanosiblikda bitta jarayonning har xil ish joylarining teng o'tkazish qobiliyatiga, ish joylarni axborotlar, moddiy resurslar bilan bir xilda ta'minlanishiga va h.k, parallellikda-operatsiyalarni bir vaqtda birga bo'la olishligiga, to'g'ridan to'g'ri aniqlikda - mehnat predmetlari, axborotlar va h.k.ni o'tishining muvofiq yo'liga, bir maromdalikda - boshqaruv jarayonlarini bajarilishining vaqtdagi tengligiga, uzviylikda - ish vaqtidan boshqaruv jarayonlarini bajarish uchun ko'proq foydalanishga erishiladi. Bu shartlarga rioya qilinishiga erishish uchun jarayonlar va operatsiyalarni takrorlanishini oshirish zarur, bunga turli xarakterdagi ayrim jarayonlarni unifikatsiyalash va bir turga keltirish yo'li bilan erishiladi. Menejer tomonidan vakolatlarni qo'li ostidagilarga topshirilishi boshqaruvni ratsional tashkil qilinishining muhim sharti bo'ladi, keyingilar o'zlariga topshirilgan sohalarda qarorlar qabul qiladilar va ularni amalga oshiradilar. Topshirish vazifalar va qarorlar qabul qilish huquqini ularni bajarish bo'yicha majburiyatlarni o'ziga oluvchi shaxsga topshirilishini bildiradi. Topshirish jarayoni o'z ichiga quyidagi harakatlarni oladi: •majburiyatlarni belgilash; •talab qilinadigan natijalarni belgilash; kerakli vakolatlarni topshirish va zaruriy natijalarga erishish bo'yicha majburiyatlarni zimmasiga yuklash. Motivatsiya - o'zini va boshqalarni maqsadlarga erishish uchun faoliyatga undash jarayonidir. Rahbarlar doimiy ravishda xodimlarni, ular buni his qiladilarmi yoki yo'qmi, undaydilar. Qadimgi vaqtlarda buning uchun qamchi va qo'rqitishlar, tanlab olinganlar uchun mukofotlar xizmat qilganlar. XX asrga qadar shunday fikr keng tarqalganki, odamlar hamma vaqt ham ularga ko'proq pul ishlab topish imkoniyati berilganda yaxshiroq ishlaydilar, ya'ni motivatsiya qilinayotgan harakatlarni pul mukofotlariga almashtirilishi bilan tenglashtirilgan. Ammo keyingi tadqiqotlar bunday yondoshuvni asossizligini aniqlab berganlar va motivatsiya ehtiyojlarning murakkab yig'indisining natijasi ekanligini ko'rsatganlar. Xodimlarni rag'batlantirish uchun rahbarga ularning ehtiyojlarini aniqlash zarur, ular yaxshi ish orqali qanoatlantiriladilar. Boshqaruvning motivatsiya usullarini quyidagilarga ajratish mumkin: iqtisodiy motivatsiya usullari - ish haqi, mukofot, imtiyozli foizlar, foydalarda ishtirok etish, aksiyalar paketi, qo'shimcha ish haqi va boshqalar; ijtimoiy motivatsiya usullari-ijtimoiy tan olinish, tashakkurnoma, qoyil qolish, ilohiylashtirish, nafratlanish va h.k; psixologik motivatsiya usullari-shaxs ahamiyatini his qilish, befarqlik, zararlilik, keraksizlik va boshqalar; • hukmronlik motivatsiya usullari-lavozimini oshirish, qo'shimcha vakolatlar berish va boshqalar; ijtimoiy psixologik motivatsiya usullari-ijtimoiy faollikni oshirish, tajriba almashtirish, tanqid, ishga doir boshqaruv va kasbiy etika va h.k; • ma'naviy motivatsiya usullari-shaxsiy yoki ommaviy tan olish, maqtov va tanqid; •maqsadli usul; • ishlarni loyihalashtirish va qayta loyihalashtirish (boyitish) usuli; • xodimni jalb qilish usuli (partisipativ usul); • motivatsiya va undovlarni o'rganish sabablari-eksperimental usullar, hulqni va uning sabablarini boshqa tomonidan baholash usullari, o'rganish usullari (suhbat, so'rov, anketa to'ldirish) va boshqalar. Motivatsiyaga jarayon sifatida qarash maqsadga muvofiqdir. Shuning uchun uni quyidagi shartlikning ma'lum darajasidagi oltita birini orqasidan biri keluvchi bosqichlar ko'rinishida tasavvur qilish mumkin: •ehtiyojni vujudga kelishi; ehtiyojni qanoatlantiruvchi, bartaraf qiluvchi yo'llarni qidirib topish; • harakatlarning maqsadlari (yo'nalishlari)ni belgilash; • kerakli harakatlarni amalga oshirish; • amalga oshirilgan harakatlar uchun mukofotlar olish; ehtiyojlarni qanoatlantirish, bartaraf qilish. Motivatsiya jarayoni hammadan avval motivatsiyaning mazmuniy nazariyala- rini tushuntirib beradi. Ularda odamlarni harakat qilishga undovchi, ayniqsa ishning hajmi va mazmunini belgilashdagi asosiy ehtiyojlar aniqlanadi. Motivatsiyaning konsepsiyalarini ishlab chiqishda A.Maslou, F.Gersberg, D.Mak Klellandlarning asarlari katta ahamiyatga ega bo'lgan. Amerikalik ruhshunos A.Maslouning (1908-1970) nazariyasi bo'yicha ehtiyojni qat'iy ierarxik tuzilma ko'rinishida joylashtirish mumkin (4.2-rasm). U pastki bosqichlardagi ehtiyojlar odamga yuqoriroq bosqichdagilarga qaraganda oldinroq ta'sir qiladilar deb hisoblaydi. Har bir aniq paytda odam o'zi uchun muhimroq yoki kuchliroq bo'lgan ehtiyojni qanoatlantirishga harakat qiladi. Keyingi bosqichdagi ehtiyoj pastroq bosqichdagi ehtiyojni qanoatlantirilgandan keyin odamning hulqidagi qudratliroq omil bo'ladi. Fiziologik ehtiyojlar yashab qolish uchun zarur bo'ladilar. Ular o'z ichiga ovqat, suv, uy-joy, dam olishga ehtiyojni oladilar. Tegishlilik va daxldorlikka ehtiyojlar o'z ichiga nimagadir yoki kimgadir tegishlilik hisini, ijtimoiy o'zaro hamkorlik, bog'liqlik va qo'llab quvvatlash hisini oladilar. Xavfsizlik va himoyalanganlikka ehtiyojlar atrof-muhit tomonidan jismoniy va psixologik xavflardan ximoya qilinganlik va kelajakda fiziologik ehtiyojlar qanoatlantirilishiga ishonchni ko'zda tutadi. Tan olinish va o'zini o'zi qaror toptirishga ehtiyojlar o'zini o'zi hurmat qilish (shaxsiy yutuqlar, omilkorlik)ni, atrofdagilar tomonidan hurmat qilinishni ko'zda tutadi. O'zini o'zi aks ettirishga ehtiyojlar - bu o'zining salohiyatli imkoniyatlarini amalga oshirishga ehtiyojlardir. Maslou konsepsiyasidan amaliy xulosalar quyidagilardir: - yuqori bosqichlar ehtiyojlari birlamchi ehtiyojlar (birinchi ikki bosqichdagilar) qanoatlantirilganligiga qadar undovlar bo'lishlari mumkin emas; - ehtiyojlarning bosqichlari qanchalik yuqori bo'lsa, ular odamlarning shunchalik kamroq soni uchun faol faoliyatga undovlar bo'ladilar; - qanoatlantirilmagan ehtiyojlar xodimlarni rag'batlantirmaydilar, qanoatlantirilganlari esa ta'sir etishni to'xtatadi, shuning uchun ularning o'rnini qanoatlantirilmaganlar egallaydilar; - qandaydir bitta ehtiyojni qanoatlantirilishi yuqoriroq bosqichdagi ehtiyojni avtomatik ravishda ishga tushishiga olib keladi. Maslou konsepsiyasi zamonaviy boshqaruv nazariyasi va amaliyotini rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatgan. Ammo hayot shuni ko'rsatganki, konsepsiyada bir qator juda zaif jihatlar mavjud. Birinchidan, ehtiyojlar ko'pgina vaziyatli omillar (ishning mazmuni, tashkilotdagi holat, yosh va h.k)ga bog'liqlikda har xil namoyon bo'ladilar. rasm. A. Maslou bo'yicha ehtiyojlar ierarxiyasi Ikkinchidan, hamma vaqt ham Maslou piramidasida taqdim etilganidek ehtiyojlarning bitta guruhni boshqasining orqasidan qat'iy kelishi bo'lavermaydi. Uchinchidan, ikkilamchi ehtiyojlarni qanoatlantirilishi hamma vaqt ham ularning motivatsiyaga ta'sirlarini kuchsizlanishiga olib kelmaydi. Maslouning hisoblashicha, bu qoidadan faqat o'zini o'zi aks ettirish istisno bo'ladi. U kuchsizlanmaydi, balqi u kanoatlanganligi sari uning motivatsiyaga ta'siri kuchayadi. Amaliyotni ko'rsatishicha, tan olinish va o'zini o'zi qaror toptirish ehtiyojlari ham ularni qanoatlanishi jarayonida motivatsiyaga kuchayib boruvchi ta'sir ko'rsatishlari mumkin. Mak Klelland nazariyasida undovlanayotgan odamning uchta ehtiyojlari ko'rib chiqiladi: Ўзин ўзи акс этириш O’zini o’zi qaror toptirish Tegishlilik va daxldorlik Xavfsizlik va himoyalanganlik Fiziologik extiyojIkkilamchi ehtiyojlar O’zini o’zi aks ettirish • muvaffaqiyatga ehtiyoj, qo'yilgan maqsadlarga erishishga avvaliga qaraganda samaraliroq intilish; • dahldorlikka ehtiyoj, u atrofdagilar bilan yaxshi munosabatlarni qidirib topish va o'rnatish, ulardan yordam olish orqali amalga oshiriladi. Ularni qanoatlantirish uchun egalariga keng aloqalar, axborotlar bilan ta'minlanishi va boshqalar zarur; • hukmronlikka ehtiyoj (ma'muriy, obro', iqtidor va h.k), u odamlar hulqiga ta'sir ko'rsatish, ularning harakatlari uchun javobgarlikni o'ziga olishga intilishdan iboratdir. Bunda shu narsa ta'kidlanadiki, hozirgi vaqtda ayniqsa yuqori bosqichdagi ehtiyojlar muhimlar, chunki pastki bosqichdagi ehtiyojlar, qoidaga ko'ra, kanoatlantirib bo'linganlar (rivojlangan mamlakatlarda). F. Gersbergning nazariyasiga ko'ra, ehtiyojlar gigienik omillar va motivatsiyaga bo'linadilar. Gigienik omillar (ish haqi, sharoitlar, munosabatlar, ishdagi tartib va xavfsizlik, mavqe) motivatsiya bo'lmaydilar, chunki ular odamni faqat normal sharoitlar bilan ta' minlaydilar va haqiqatdan ham qanoatlanishga olib kelmaydilar. A.Maslou va Mak Klelland bo'yicha yuqori bosqich ehtiyojlariga tahminan mos keluvchi motivatsiya odamning hulqiga faol ta'sir ko'rsatadi. Qo'l ostidagilarni samaraliroq undash uchun rahbarning o'zi ishning mohiyatiga kirib borishi kerak. Motivatsiyaning ko'rsatib o'tilgan mazmunli nazariyalaridan tashqari protsessual nazariyalari ham mavjud. Ularda odam maqsadlarga erishish uchun harakatlarni qanday taqsimlashi va ularni amalga oshirish jarayonida hulqning turini tanlashi tahlil qilinadi. Bu nazariyalarga muvofiq shaxsning hulqi yana uning ushbu vaziyat bilan bog'liq idroq etishi va kutishlarining vazifasi va u tomonidan tanlab olingan hulq turining ehtimol bo'lgan oqibatlari bo'ladi. Motivatsiyaning quyidagi asosiy protsessual nazariyalari tan olingan: kutishlar nazariyasi, adolat nazariyasi, va Porter - Loulerning motivatsiya modeli, hamda partisipativ boshqaruv kontseptsiyasi. Kutishlar nazariyasiga muvofiq faol ehtiyojni mavjudligi odamni ma' lum maqsadga erishishga motivatsiyaning yagona zaruriy sharti bo'lmaydi. Odam yana hulqining u tomonidan tanlab olingan turi haqiqatdan ham qanoatlantirishga yoki istalganni olishga olib kelishiga umid qilishi kerak. Ushbu nazariyada motivatsiya tizimi tizimni kirishi -mehnat xarajatlari va uning chiqishi uchun qilingan mehnatni mukofotlash bilan qanoatlanganlik darajasi o'rtasidagi miqdoriy o'zaro aloqalarda quriladi. Masalan, ijrochi o'z mehnati intensivligini 20%ga oshirib, mehnat intensivligini oshishidan mukofotlar bilan qanoatlan-tirilish darajasi ham 20%dan kam bo'lmasligiga ishonishi kerak. Bunda menejmentning vazifasi unumdorlikni yoki ijrochi mehnati sifatini o'sishiga motivatsiyaning miqdoriy asoslangan tizimini ishlab chiqishdan iboratdir. Asoschisi Steysi Adams bo'lgan adolat nazariyasi shu narsaga asoslanadiki, odamlar olingan mukofotning sarflangan harakatlarga nisbatini sub'yektiv ravishda belgilaydilar va keyin uni xuddi shunday ishni bajaruvchi boshqa odamlarning mukofotlanishi bilan solishtiradilar. Agar solishtirish nomutanosiblik yoki adolatsizlikni ko'rsatsa, unda ularda ruhiy keskinlik vujudga keladi va ular yomon ishlay boshlaydilar. Shuning munosabati bilan menejer bu xodimlarni undashi, keskinlikni olib tashlashi va adolatni tiklash uchun mutanosiblikni tuzatishi kerak. Buni ish haqi va mukofotlar miqdorini o'zgartirish yo'li bilan qilish mumkin. Porter - Loulerning motivatsiya modeli kutishlar va adolat nazariyasiga asoslangan. Xodim tomonidan erishilgan natijalar uchta o'zgaruvchanlarga bog'liq: sarflangan harakatlar, odamning qobiliyati va xususiyatlari, u tomonidan mehnat jarayonida o'z rolini his qilinishi. Sarflangan harakatlar darajasi, o'z navbatida, mukofotning qiymati va odam mukofot olishi va o'zini qanoatlantirilishiga qanchalik ishonishiga bog'liq. Partisipativ boshqaruv konsepsiyasi quyidagilarga asosla-nadi: agar odam har xil tashkilot ichidagi faoliyatda ishtirok etsa, bundan qanoatlanish oladi va katta foyda bilan, sifatliroq va unumliroq ishlaydi. Misol keltirilgan nazariyalar shuni ko'rsatadiki, bugun insonning motivatsiyasi asosida nima yotganligi va motivatsiya nima bilan belgilanishini izohlab beruvchi qandaydir qonunlashtirilgan ta'lim yo'q. Har bir nazariya belgilangan tub farqlarga ega. Buning ustiga, bu nazariyalarda faqat motivatsiyaning asosida yotgan omillar tahlil qilinadi, ammo motivatsiya jarayoni esa amalda e'tiborsiz qoladi. Chamasi motivatsiya tizimi yoki xodim mehnatini rag'batlan-tirilishi barcha ko'rib chiqilayotgan nazariyalarning elementlarini hisobga olishi kerak. Undovlar bo'yicha harakatlar o'z ichiga iqtisodiy va ma'naviy rag'batlantirish, mehnat mazmunining o'zini boyitish, xodimlarning ijodiy salohiyatini namoyon bo'lishi va ularning o'zini o'zi rivojlantirishi uchun sharoitlar yaratishni olishi kerak. Bu vazifalarni amalga oshira turib, menejerlar mehnat jamoasi a'zolarining natijaviy ishi omillariga doimiy ravishda ta'sir ko'rsatishlari kerak. Ularga birinchi navbatda quyidagilar kiradilar: ishning mazmuni bo'yicha turli-tumanligi, ishlovchilar kasbiy malakasini o'sishi va kengayishi, olingan natijalardan qoniqish, javobgarlikni oshishi, tashabbus ko'rsatish imkoniyati va o'zini nazorat qilishni amalga oshirilishi. Har bir menejer xodim ehtiyojlarining butun turli-tumanligini bilishi, hamda boshqaruvning qaysi idoralari(sub'yektlari) yordamida uning u yoki bu extiyojlari qanoatlantirilishi kerakligini bilishi kerak. Shuni tushunish kerakki, bitta xodimga nisbatan qo'llaniladigan mukofotlash tizimi, boshqasi uchun to'g'ri kelmasligi mumkin. Menejer u yoki bu xodimga nisbatan rag'batlantirishning u yoki bu usulini qo'llashni bilishi kerak. Muvofiq1ashtirish - bu boshqaruvning boshqaruv tizimi elementlari o'rtasidagi o'zaro aloqa va muvofiqlikni ular o'rtasida ratsional aloqalar (kommunikatsiyalar)ni o'rnatish yo'li bilan ta'minlashga qaratilgan vazifasidir. Bu aloqalarning xarakteri eng turli-tuman bo'lishi mumkin, chunki u muvofiqlashtirilayotgan jarayonlarga bog'liqdir. Shuning uchun bu vazifalarni bajarish uchun ham xilma xil hujjatli manbalar (hisobotlar, axborotlar, tahliliy ma'lumotlar)dan va majlislar, kengash- larda, intervyu berishda muammolarni muhokama qilishda vujudga keladigan natijalardan foydalanish mumkin. Bunda tashkilot ishini normal borishidan chetga chiqishlarga tez e'tibor qaratishga yordam beruvchi texnik aloqa vositalari katta rol o'ynaydilar. Aloqaning ushbu va boshqa shakllari bilan tashkilot tizimchalari o'rtasida o'zaro hamkorlik o'rnatiladi, resurslar bilan manyovr qilish amalga oshiriladi. Muvofiqlashtirish quyidagilarni nazarda tutadi: - alohida bo'linmalar, rahbarlar, xodimlar o'rtasidagi muvofiqlik va o'zaro hamkorlikni ta'minlash; - boshqaruv jarayoni barcha xizmatlarining birligi va muvofiqligini ta' minlash; - tashkilot bo'linmalari va lavozimli shaxslari faoliyatining tashqi muhit sub'yektlari, ish bo'yicha sheriklari bilan muvofiqligini ta' minlash; - kompaniyaning ijrochi direktorlari bilan uning byudjeti loyihasining asosiy parametrlarini (bo'linmalar byudjetlarini batafsil ishlab chiqishga qadar) jamoaviy ishlab chiqish va muvofiqlashtirish. Muvofiqlashtirishni bir necha turlarga bo'lish mumkin: preventiv, bunda muammolar, qiyinchiliklar va ularni bartaraf qilish yo'llari bashorat qilinadi va adekvat choralar qo'laniladi; - bartaraf qiluvchi, u tizimdagi uzilishlarni ular sodir bo'lgandan keyin tugatishga mo'ljallangan; - tartibga soluvchi, u boshqaruv tizimlari va ishlab chiqarishni ma'lum doiralarda qo'llab quvvatlashga mo'ljallangan; - rag'batlantiruvchi, boshqaruv tizimlari va ishlab chiqarishning samaradorligini oshiradi. Barcha bosqichlardagi rahbarlar va ijrochilarning mustaqilligi va ma'suliyatini o'sishi sharoitlarida norasmiy aloqalar deb ataluvchilarning o'sishi sodir bo'ladi, ular boshqaruv tuzilmasining bitta bosqichida bajariladigan ishlarni gorizontal muvofiqlashtirilishini ta' minlaydilar. Shuning bilan bir vaqtda vertikal muvofiqlashtirishga zaruriyat qisqaradi, bunda boshqaruv tuzilmasi "tekis" bo'lib qoladi. Boshqaruvning jarayonining nazorat vazifasi qabul qilingan qarorlarning boshqaruv tizimining haqiqiy holati, haqiqiy erishilgan natijalar va rejalashtirilgan maqsadlarga mosligi darajasini belgilaydi, chetga chiqishlar va ularning sabablarini aniqlaydi. Shuning uchun ham 4.1. rasmda "nazorat"dan chiquvchi o'q "rejalashtirish" tomon ketadi. Qoidaga ko'ra, nafaqat "miqdoriy" balki "sifat" ko'rsatkichlari ham nazorat qilinadi. Nazoratni quyidagicha tasniflash mumkin: - nazorat ob'yektlari bo'yicha; - ijrochilar bo'yicha; - qabul qilinayotgan qaror bo'yicha; -nazorat ob'yektidan bundan keyin foydalanish imkoniyati bo'yicha; - munosabatlarning turi bo'yicha; - ochiqliq alomati bo'yicha; - qo'lami bo'yicha; - o'tkazish uslibiyoti bo'yicha; - axborotni olish va ishlab chiqish usuli bo'yicha; - undovchi ahamiyatining darajasi bo'yicha; - bajariladigan operatsiyalarning ob'yektlari bo'yicha (bir vazifali va ko'p vazifali); - xarakteri bo'yicha (uzluksiz va davriy); - nazorat qilinayotgan miqdorlarning soni bo'yicha (yagona yoki bir o'lchamli, ko'p yoki ko'p o'lchamli); - ob'yektlarni nazorat tomonidan qamrab olinishi darajasi bo'yicha; - nazoratning tartibi bo'yicha; - nazoratning vaqti bo'yicha; - nazorat operatsiyalarini boshqarilishining davriyligi bo'yicha; - mexanizatsiyalashish (avtomatlashish) darajasi bo'yicha; - ob'yektning yashash davrasi pallalari bo'yicha. Nazoart yana dastlabki, joriy va xulosaviy bo'ladi. Birinchisi ishlarni haqiqiy boshlanishiga qadar o'tkaziladi, unda standartlar o'rnatiladi, yo'l qo'yiladigan chetga chiqishlarning ko'lami belgilanadi va.h.k. Xo'jalik jarayoni bosqichida amalga oshiriladigan nazorat joriy degan nomga ega. Uning vazifasi xo'jalik operatsiyalari va ishlab chiqarish vazifalarini bajarilishdagi kamchiliklarni operativ aniqlash va o'z vaqtida ularning oldini olishdir. Yakuniy nazorat ish bajarilgandan keyin amalga oshiriladi. Bunda olingan natijalar ko'zda tutilganlar bilan solishtiriladi. Nazoratni amalga oshirishda amal qilish kerak bo'lgan asosiy tamoyillarni ajratish mumkin, bular: - nazoratni strategik yo'naltirilganligi; - nazoratni natijalarga yo'naltirilganligi; - nazoratning o'z vaqtidaligi; - nazoratning egiluvchanligi; - nazoratning ochiqligi; - nazoratning samaradorligi. Nazorat vazifasini bajarishning asosiy qurollari-kuzatish, faoliyatni har tomondan tekshirish, hisobga olish va tahlil qilishdir. Boshqaruvning umumiy jarayonida nazorat teskari aloqaning elementi sifatida bo'ladi, chunki uning ma'lumotlari bo'yicha oldin qabul qilingan qarorlar, rejalar va xatto me'yorlar, normativlarga tuzatishlar kiritish amalga oshiriladi. Samarali qo'yilgan nazorat albatta strategik yo'nalishga ega bo'lishi, natijalarni mo'ljallashi, yetarlicha oddiy bo'lishi kerak. Keyingi talab ayniqsa hozirgi sharoitlarda muhimdir, chunki hozir tashkilot o'z ishini odamlarga ishonch tamoyilida qirishga harakat qilmoqda, bu esa bevosita menejer tomonidan bajariladigan nazorat vazifalarini ancha qisqartirish zarurligi va imkoniyatiga olib keladi. Bu sharoitlarda nazorat yumshoqroq va tejamli bo'ladi. Nazoratni amalga oshirish uchun barcha rejalar, dasturlar va vazifalarni bajarilishini hisobga olish talab qilinadi. Bunda miqdor, sifat, xarajatlar, ijrochilar va muddatlar parametrlari bo'lishi mumkin. Resurslarni sarflanishini resurslar va tovarlarning barcha turlari, yashash davrining bosqichlari va bo'linmalar bo'yicha hisobga olish maqsadga muvofiqdir. Hisobga olishga quyidagi talablar qo'yiladi: ma'lumotlarning to'liqligi, ya'ni hisobni boshqaruv tizimining barcha elementlari bo'yicha olib borish; • dinamiklik, ko'rsatkichlarni dinamikada aks ettirish; tizimiylik; soddalik; • kompyuter texnikasi asosida avtomatlashtirilganlik; iqtisodiylik; vorislik. Boshqaruv tizimini faoliyat yuritishi ustidan muntazam va sifatli hisobga olish va nazoratni amalga oshirilishi uning yuqori samaradorligining muhim sharti bo'ladi. Tashqi muhit bilan murakkab o'zaro munosabatlarga ega zamonaviy tashkilotlar boshqaruv jarayonida mavjud bo'lgan ko'rib chiqilgan umumiy vazifalardan farqliroq bir qator maxsus vazifalarni amalga oshiradilar: marketing, ishlab chiqarish, moliya, xodimlar, innovatsiyalar va boshqalarni boshqarish. Bu vazifalarning har birini korxonani boshqarish bo'yicha ishning ma'lum turi sifatida ko'rib chiqish mumkin. Bu ishning boshqaruvda mehnatni taqsimlash jarayonida ajralib chiqadigan, ob'yektiv xarakterga ega, nisbatan mustaqil uchastkalaridir. 2. Boshqaruvdagi axborotlar va kommunikatsiya Boshqaruv vazifalarini bajarish, yakka shaxslar va ijtimoiy guruhlar o'rtasidagi o'zaro hamkorliklar, kommunikatsiyalar va axborotlarni almashtirish vositasida amalga oshiriladi. Axborot va kommunikatsiya tushunchalari o'zaro bog'langanlar, ammo kommunikatsiya o'z ichiga nimani uzatilishi (axborotni) va u qanday uzatilishini oladi. Har qanday rahbarning faoliyati quyidagi operatsiyalar va tadbirlarni bajarilishi bilan bog'liqdir: • axborotlarni olish, tekshirish va ishlab chiqish; • qarorlarni ishlab chiqish va amalga oshirish; ularni bajarilishini nazorat qilish va tuzatishlar kiritish; • bajarilgan qarorlar bo'yicha ma'lumotlarni tizimlashtirish va saklash. Kommunikatsiyalar bu faoliyatni amalga oshirishning asosiy usuli bo'ladilar. Kommunikatsiyalar ham jarayon, ham hodisa sifatida ko'rib chiqiladi. Jarayon sifatida kommunikatsiyalar odamlar o'rtasida axborotlar almashuvining tamoyillari va qonunlarini aks ettiradilar, hodisa sifatida tegishli tashkiliy shakllardagi tashkilotlar doirasidagi odamlar o'rtasidagi belgilangan me'yorlar (qoidalar, yo'riqnomalar, holatlar)dan iborat bo'ladilar. Kommunikatsiya jarayonida axborot bitta sub'yektdan boshqasiga uzatiladi. Alohida shaxslar, guruhlar va tashkilotlar sub'yektlar bo'lishlari mumkin. Kommunikatsiyalarning quyidagi tipologiyasi qabul qilingan: -tashkilot va tashqi muhit o'rtasidagi kommunikatsiyalar; -bo'linmalar o'rtasidagi kommunikatsiyalar; -ishlab chiqarish va boshqaruv bosqichlari bo'yicha bo'linmalar ichidagi kommunikatsiyalar; -shaxslararo kommunikatsiyalar; -norasmiy kommunikatsiyalar. Kommunikatsiyalar istalgan javobni olish maqsadida takliflar, fikrlar, luqmalar yoki hissiyotlarni og'zaki va boshqacha shaklda (yozma shakl, imo- ishora, biror vaziyatda turish, oxirigacha aytmaslik va x k.) uzatish yo'li bilan amalga oshiriladi. Kommunikatsiyada uning ishtiroqchilari ko'rish, eshitish va his qilishga kodir bo'lishlari, hamda ma'lum ko'nikmalarga va o'zaro tushunishning ma'lum darajasiga ega bo'lishlari kerak. Boshqaruv uchun shaxslararo kommunikatsiyalar muhim ahamiyatga egalar, chunki ko'pgina boshqaruv masalalari odamlarning bevosita muloqatida hal kilinadi. Uni bir necha bosqichlardan tashkil topgan jarayon sifatida ko'rib chiqish darkor. (4.3-rasm). Jo'natish bosqichida jo'natuvchi jarayon ishtirokchilariga uzatish uchun mo'ljallangan axborotni loyihalashtiradi va kodlashtiradi, ya'ni o'zini yakka shaxs sifatida belgilaydi ("men kimman") va nimani uzatishni istayotganligining ma'nosini shakllantiradi. Keyin uzatish uchun mo'ljallangan axborot kodlashtiriladi. Avvaliga axborot manbalari (tovush, nur, harorat, xid, did, jismoniy harakat) tanlab olinadi, keyin ular ma'lum shakl (nutq, matn, rasm, harakat)da tashkil qilinadilar. Shunday qilib jo'natma shakllantiriladi, Bunda jo'natuvchi uni o'zida kodlashtirilgan ma'noga adekvat ravishda qabul qilinishini ko'zda tutadi. Uzatilgan va qabul qilinganlar orasidagi farqlar qanchalik katta bo'lsa, kommunikatsiyalar shunchalik kambag'alroq bo'ladi. Misol uchun, kasb egalarida odatda omma bilan muloqat qilishda qiyinchiliklar vujudga keladi, chunki ular ma'nosi faqat o'z doiralaridagi odamlarga tushunarli bo'lgan shaklda kodlashtiradilar. Jo'natma uzatuvchi (shaxs, texnik vosita, kimyoviy yoki jismoniy holat) vositasida uni manziliga yetkazib beruvchi uzatuvchi kanalga kelib tushadi. Jo'natma yoki signalni uzatish boshlanishi bilanoq, shu paytdan boshlab jo'natish bosqichi yakunlanadi va uzatilayotgan axborotni olish bosqichi boshlanadi. Kanal jo'natmani qabul qiluvchiga chiqaradi, u ushbu o'natmani olinishini qayd etadi. Jo'natma yo'naltirgan shaxs oluvchi deb ataladi. U olingan jo'natmani qayd etadi va uni tushunarli ma'noda koddan chiqarishni amalga oshiradi. Koddan chiqarish ostida jo'natmani qabul qilish, uni tushunish va baholash ko'zda tutiladi. Jo'natmalar asosan buzilgan holda bo'ladilar. Bu kommunikatsiya jarayonida shovqinni mavjudligi bilan bog'liqdir.Tashkiliy tashkil qiluvchilar (ko'p bosqich lilik, boshqarish ko'lami va x k.) uning manbalari bo'lishlari mumkin. Masalan, axborotni xizmat bo'linmalari o'rtasidagi uzatishda buzilishi (axborotli entropiya qonuni). Boshqaruvchi axborot asosan tabiiy til yordamida uzatiladi, u axborotli oshiqchalikka ega. O'zbek tilini kommunikatsion jarayon vositasi sifatidagi axborotli ortiqchaligi 32 % da baholanadi, bu ko'pgina boshqa tilladan ancha ko'p. Axborotli ortiqchalik - xabar mohiyatini buzilishining manbasidir. Axborotni boshqaruvning to'rtta bosqichi orqali uzatilishida dastlabki xabardan 100 % gacha buzilishlarni olish ehtimoli bor. Shovqin hamma vaqt mavjud bo'ladi, shuning uchun kommunikatsiya jarayonining barcha bosqichlarida uzatilayotgan jo'natmaning ba'zi bir buzilishi sodir bo'ladi. Menejer mavjud shovqinni ko'proq bartaraf etishi va jo'natma ma'nosini iloji boricha aniqroq uzatishi kerak. Kommunikatsion jarayonning oxirgi bosqichi jarayon ishtirokchilari rollarini almashtirgandagi teskari aloqadan iborat bo'ladi. Butun davra takrorlanadi, ammo boshqa yo'nalishda. Teskari aloka - bu oluvchining jo'natmaga javobidir. Jo'natma manziligacha yetib bordimi va qanday ma'noda yetib borganligini bilish imkoniyati paydo bo'ladi. Teskari aloqa olingan jo'natmaga qaraganda boshqaroq kodli tizimda aks ettirilishi mumkin. Masalan, ko'pincha jumlaga biz boshimizni silkitish bilan javob qaytaramiz. Rahbarlar uchun teskari aloqa to'g'ridan to'g'ri (bevosita kuzatiladigan hulqni o'zgarishi) yoki vositali (mehnat unumdorligini oshishi) sifatida bo'lishi mumkin. Kommunikatsiya jarayonini amalga oshirish uchun kommuni-katsion tarmoqdan, ya'ni kommunikatsion jarayon ishtiroqchilarni axborot oqimlari bilan ulashdan foydalaniladi. Bu tarmoq vertikal, gorizotal va diagonal aloqalardan tashkil topadi. Vertikal aloqalar boshliqdan qo'l ostidagilar tomon, gorizontal esa - darajalar bo'yicha teng yakka shaxslar yoki bo'linmalar o'rtasida shakllanadilar. Diagonal aloqalar-bu boshqa boshliqlar va boshqa qo'l ostidagilar bilan aloqalardir. Bu aloqalarning tarmog'i tashkilot tuzilmasini tashkil qiladi. Tashkiliy tuzilmaning vazifasi kommunikatsion oqimga to'g'ri yo'nalish berishdan iboratdir. Xodimlarning soni bo'yicha har xil guruhlari uchun kommunikatsion tarmoqlarning o'rnashib qolgan namunalari mavjud. Ular "g'ildirak", "yulduz", "to'garak", "zanjircha", "pirpirak" va h.k. deb ataladilar. rasm,) Uch kishilik guruh " Barcha kanalli" "Pirpirak" "G'ildirak" "G'ildirak" To'rt kishilik guruh To'rt kishilik guruh rasm. Kommunikatsion tarmoqlarning namunalari Ular tashkilot faoliyatiga katta ta'sir ko'rsatadilar. Masalan, "g'ildirak" turidagi tarmoql arda hukmronlikning markazlashtirilgan ierarxiyasi berilgan. "G'ildirak" ning markazida turgan shaxs ko'proq jo'natmalar oladi, guruhning boshqa a'zolari tomonidan ko'proq yetakchi sifatida tan olinadi, guruhning boshqa a'zolariga ko'proq darajada ta'sir ko'rsatadi, ko'proq javobgarlikka ega, muammoni hal qilinishi boshqalarga qaraganda ko'proq unga bog'liq. Boshqaruvda foydalaniladigan axborotlar quyidagicha tavsiflanadilar: •boshqaruv ob'yekti bo'yicha; •boshqaruvning uyoki bu tizimchasiga tegishliligi bo'yicha; •uzatishning shakli bo'yicha (verbal, so'zli va no verbal); •vaqtdagi o'zgaruvchanligi bo'yicha; •uzatish usuli bo'yicha; •uzatish tartibi bo'yicha; •belgilanishi bo'yicha •ob'yektning yashash davrasi bosqichlari bo'yicha; boshqaruv ob'yektining sub'yektga munosabati bo'yicha. Axborotning sifatiga asosiy talablar quyidagilardir: • o'z vaqtidalik; • to'g'rilik; • yetarlilik; • ishonchlilik; • manzillilik; • foydalanishning ko'p martaligi; • yig ' ish , ishlab chiqish va uzatishning yuqori tezligi ; • kodlashtirish imkoniyati; dolzarblilik. Axborot massivi - bu boshqaruv idoralari tomonidan foyda-laniladigan axborotlarning barcha turlari yig'indisini ma'lum alomatlar bo'yicha tartibga solish. U quyidagilarni ta'minlashi kerak: istemolchilarni saqlanayotgan axborotlarga to'g'ridan to'g'ri murojaat qilishlari, ularning axborot extiyojlarini to'liqroq qanoatlantirish, axborotlarni operativ qidirib topish va berish, axborotlarni buzilishdan saqlash. Axborot oqimi - axborotlarning manbalardan istemolchilargacha harakatlanishidir. Axborot hajmi-shartli birliklar (so'z, xabar, belgilar, harflar, varaqlar va boshqalar) yordamida o'lchanadigan va boshqaruv idoralarining axborotli to'ldirilganligini belgilash, boshqaruvni avtomatlashtirish bo'yicha qarorlar qabul qilish uchun foydalaniladigan miqdoriy ta'rifdir. Hujjatlar aylanishini loyihalashtirishda quyidagilar ta'minlanishi kerak.  har bir hujjatda qarorlar qabul qilish uchun zaruriy va yetarlicha axborotlarning mavjudligi;  hujjatlar va ularda mavjud bo'lgan ko'rsatqichlarni bartaraf qilish yo'li bilan axborot oqimlarini ratsionallashtirish;  hujjatlarni manbadan iste'molchiga o'tadigan yo'nalishlarni kamaytirish;  hujjatlarni ijro etish muddatlari ustidan samarali nazorat qilish;  hujjatlar shakllarini unifikatsiyalash. Shuni ta'kidlash kerakki, internetning global axborot supermagistrali va korporatsiyalarning mahalliy tarmog'i menejerlar uchun ma' lumotlarni yig'ish va ishlab chiqish texnologiyasini tubdan o'zgartiradi va, asosiysi, teng huquqli mijozlarni vertikal byurokratizmsiz masofaviy aloqa qilishlarini ta'minlaydi, ya'ni sherikchilik xarakteridagi gorizontal vaqtincha tuzilmalarni shakllantiradi. Axborot tizimlari ishning sifatiga tashxis qo'yish va uni tahlil qilish uchun axborot sifati tushunchasi mavjud, u odatda quyidagi parametrlar bilan baholanadi: tuzatilganlik, ziddiyatsizlik, aniqlik, jadallik, relevantlik ( tegishlilik ). No verbal axborotlar, ya 'ni jo'natuvchi tomonidan so'zlardan foydalanmasdan jo'natilgan axborotlar ham g'oyatda muhim rol o'ynaydilar. Ular noverbal kommunikatsiyalarning asosida yotgan no verbal jo'natmalarni tashkil qiladilar. Imo-ishoralar, mimika, intonatsiyalar - ishga doir muloqatning muhim qismidir. Ba'zida bu vositalar (ular noverbal deb ataladilar) yordamida, so'zlar yordamiga qaraganda ancha ko'proq narsalarni aytish mumkin. No verbal axborotning asosiy turlari quyidagilardan iborat: • odamning jismoniy holati (bo'yi, og'irligi, sochlarining rangi, gavdasining hidi va x.k.) • gavdaning harakatlari (imo-ishoralar, turish holati, tegib ketish, yuzning ifodasi, ko'zlarning harakati va h. k.) • •nutq (intonatsiyalar, savodlilik, tovush, nutqning tezligi va x.k.) •muhit (yoritilganlik, shovqin, yoritilish, inshoat, mebel va x.k.) •muhitdan foydalanish (hulqning odatlari, muloqat qilishdagi masofa va x.k.) • •vaqt (erta kelish, kech qolish, o'zini kutishga majbur qilish va x.k.) Noverbal kommunikatsiyalar asosan ongsiz asosga ega bo'ladilar, chunki kommunikatsion jarayon ishtiroqchilarining haqiqiy hissiyotlaridan darak beradilar va hislarni namoyon qilishning g'oyatda ishonchli indikatori bo'ladilar. Noverbal axborotlar bilan manevrlar qilish qiyin va uni shaxslararo kommunikatsiyalarda yashirish mushkuldir. Ko'pgina noverbal signallar, ularning aniq ma'nolari odam "o'sgan" u yoki bu insoniy madaniyatining namunalari bo'ladilar. Ular ushbu belgilardan hulqining namunalari sifatida foydalaniladigan va bunda alomatli ma'noga ega bo'lgan darajada ishtiroq etuvchi tomonlar tomonidan so'zli kod larning ma'lum tizimi bilan aks ettiriladigan verbal belgilar kabi aniq tushunilishlari mumkin. 3.Boshqaruv qarorlari Boshqaruv qarorlari -bu : 1. Hujjat (qaror, buyruq, tadbirlar rejasi va h.k. ), 2. Qarorlarni ishlab chiqish, qabul qilish va amalga oshirishni o'z ichiga oluvchi jarayondir. Boshqaruv qarorlarini qabul qilish - tashkilotning ichki o’zgaruvchilari va tashkilot bilan tashqi muxit orasidagi o’zaro munosabatlarni muvofiklashtirishda muxim boglovchi jarayondir. Qaror bu - umumiy maksadlar yunalishida imkoniyatlardan birini tanlashdir. Qaror umumiy maksadlar yunalishida yechilishi zarur bulgan masalalarni xal qilish usullarini anik kursatadi va zaruriy resurslarni masalalar bilan boglaydi. Boshqaruvda qaror qabul qilish shaxsiy xayotdagiga qaraganda ko’prok tizimlashgan jarayondir. Raxbar fakat o’zi uchun emas, balki tashkilot uchun xam boshqa xodimlar uchun xam xarakat yunalishini tanlaydi. Tashkilotlarning boshqaruvini oliy saviyasi (pogonasi)dagi menejerlar ba’zida yuz million sum bilan bog’liq qarorlar qabul qiladilar. YAnada muximrogi-boshqaruv qarorlari ko’plab insonlarni xayotiga ta’sir kursatadi. Boshqaruv qarori deganda nimani tushinish kerak? Qaror - bu boshqaruv faoliyatini oxiri natijasidir. Agar boshqaruvda mexnat predmeti axborot bulsa, uning mexnat (natijasi) maxsuloti-boshqaruv qaroridir. Qaror ishlab chikish va qabul qilish - bu shunday boshqaruv faoliyatini asosiy shakliki, unda raxbar mexnatining mazmuni, uning jamoaga maksad sari yunaltirilgan xarakat jarayonidir. Boshqaruv qarori ikki xolatda ishlatiladi: birinchi xolatda -kimningdir yoki nimaning dur tomonidan urnatilgan boshqaruv xujjati, qabul qilingan xarakat rejasi, qaror qilish va boshqalar . Boshqa xolatlarda - bu bir necha variantlardan bitta ma’qo’l variantli tanlash. Qaror pishib yetilgan muammo mavjud bulganda qabul qilinadi. Muammo deb - xar kanday tizimni mavjud va zarur bulgan axvolini tavsiflovchi va ziyat qabul qilinadi. chizma Boshqaruv qarorining elementlari. Boshqaruv qarori Masala vosita javobgar lik muxlatlar Asoslangan qaror boshqariluvchi va boshqaruvchi tizimlarni xukm surishi va tarakkiyoti uchun zarur ob’ekti konuniyatlar bilimiga va anik vaziyatlar xususiyatlariga asoslanadi. SHuning uchun boshqaruv qarori ilmiy yondashuvini ijodiyot elementlari quyidagilar: maslaning O’zi, vositalar, masalaning yechimi uchun zarur bulgan javobgarlik (kim uni qabul qiladi), muxlatlar. Xozirgi vaqtda xar xil masala buyicha ko’plab qarorlar qabul qilinadi, ammo ularning maxsuldorligi juda konikarsizdir. Masalani yirik Tashkilot menejerlari kadrlarni tayyorlash va joy-joyiga quyish masalasida, turli bo’limlar orasidagi Uzaro munosabatlar masalasida qaror qabul qilishda sezilarli qiyinchiliklarga duch kelmokdalar. Bu vaziyatlar soxasida bilimni, tarbiya ishiga oid tajribani yetishmasligi va katta darajada raxbar-tadbirkor shaxsi kobiliyatiga bog’liqdir. Boshqarish qarorlarini asosiy tarkibiy kismlari quyidagilar xisoblanadi: 1. Maksadlar 2. Masalalar 3. Masalalarni yechish usullari (texnologiya) 4. Resurslarga nisbatan talablar 5. Qarorning ta’sir doirasi 6. Qarorni bajarilish muddatlari 7. Qarorni amalga oshirilish mexanizmlari (masalalar strukturasi) YA’ni ushbu qarorda masala va muammolar ilgari qabul qilingan yoki kelajakda qabul qilinishi mumkin bulgan masalalar bilan kanday boglanganligi anik belgilanadi. Boshqaruv qarorlar ma’lum xususiyatlarga ega bo’lishi zarur. Bunga quyidagilar kiradi. 1. Qarorning ilmiy asoslanganligi 2. Qarorlarni birligi 3. Qarorlarning adolatliligi - xakkoniyligi 4. Qarorlarning tugri yunaltirilganligi 5. Qarorlarning kiskaligi 6. Qarorlarning vaqt buyicha anikligi 7. Qarorlarning operativligi YUkoridagilardan ma’lum buldiki, boshqarish qarorlarini qabul qilish xar kanday boshqarish funktsiyalarini bajarish uchun zarur boglovchi jarayondir. Qaror asosan rejalashtirilgan va rejalashtirilmagan turlarga bo’linadi. Rejalashtirilgan qarorlar takrorlanuvchi, ilgaritdan anik vaziyatlarga tegishli bo’lib, ularni qabul qilishga muloxazali yondoshish imkoniyati mavjud rejalashtirilgan qarorlar asosan tashqi muxit ta’siri natijasida Tashkilotda shakllanuvchi favqo’lotdagi vaziyatlarni (muammolarni) xal qilish bilan bog’liq. Bu sharoitlarda muloxaza yoki maslaxatlashish asosida qaror qabul qilishga imkoniyat yo’q. SHuning uchun, bunday qarorlarni raxbarlarning O’zlari qabul qiladilar. Uning natijasi va samaradorligi raxbar (menejer)ning saviyasi, tajribasi va tadbirkorlik darajasini rivojlanganligiga bog’liq. Boshqarish qarorlari quyidagi talablarga javob berishi kerak: 1. Xar kanday boshqaruv qarori jiddiy maksad yunalishiga ega bo’lishi, paydo bulayotgan muammolarni yechmogi kerak. 2. Boshqaruv qarori xukukga ega bolmogi kerak. U raxbar ega bulgan xukuk doirasida qabul qilinmogi darkor. 3. Boshqaruv qarori zamonaviy bulmogi kerak. Qabul qilingan vaqt muammoni tarakkiyot topish boskichiga tugri kelishi lozim, qaror qabul qilishda shoshma shosharlik va kechikib kolishga yul kuymaslik kerak. 4. Qaror qarama-karshi bulmasligi kerak, boshqa qarorlar bilan kelishilgan bo’lishi, shakli buyicha tushinarli, anik ifodalangan va ixcham bo’lishi kerak. 5. Tugri boshqaruv qarori vaziyatni barcha xususiyatlarini xisobga olgan va ilmiy yondashuv asosida tuzilgan bulmogi, ijtimoiy-iktisodiy konunlarni ta’sirini xisobga olgan xolda va ishlab chikarish axvolini taxlili asosida qabul qilinishi kerak. 6. Qaror tejamli bo’lishi ya’ni maksadga erishishni eng kam xarajatlar evaziga ta’minlashi kerak. 7. Qaror amalga real oshuvchi bulmogi kerak. Uni qabul qila turib, barcha ob’ektiv va shaxsiy cheklanishlarni boshqariluvchi tizimni anik imkoniyatlarini, mavjud resurslarni va ularni ishlatilishini real sharoitlarini xisobga olish kerak. Ushbu aytib utilganlarni umumlashtirib boshqaruv qarorlari quyidagi talablarga mos keladi deb aytish mumkin. U qaror samarali bo’lish kerak, bu yerda samara deganda quyilgan maksadga erishishni tushinmok zarur. Boshqaruv amaliyotida qarorlar bir necha ishlab chikarish, xujalik iktisodiy, ijtimoiy, faoliyat masalalari buyicha qabul qilinadi va ular O’zlarini ifodalanish shakli, vaqti buyicha qabul qilinishi uslubi bilan bir biridan fark qiladilar. SHu munosabat bilan ular mos ravishda turkumlanishni talab qiladi. 1. Ta’sir kursatish davri bilan - strategik va taktik turlarga bo’linadi. Strategik qarorlar oliy muammolarni xal etishda maksadli dasturlarni ishlab chikishda ishlatiladi. Ular uzok vaqtga odatda bir necha yilga xisoblanadi va strategik masalalarni xal etilishida ishlatiladi, shuning uchun uni istikbol rejasi deb ataydilar. Bu kabi qarorlarga misol qilib quyidagilarni keltirish mumkin: ozik- ovkat dasturini tayyorlash, xususiylashtirishni tarakkiyot topshirish dasturi, ishchan biznesni tarakkiyot ettirish dasturi va boshqalar. Taktik qarorlar joriy maksad va masalalarni amalga oshirish bilan bog’liq, bu kabi qarori misol tarikasida korxonani joriy rejalashtirishi, kadrlarga tegishli masalalarni yechish va boshqalarni kursatish mumkin. Ular oliy va o’rta saviyadagi raxbarlar tomonidan bir yildan ikki yilgacha bulgan davrga qabul qilinadi. 2. Ma’nosi va ta’sir qilish tavsifi bilan , ijtimoiy-iktisodiy, texnik ijodiy va boshqalar. jadval Boshqaruv qarorlariga quyilgan talablar № Talablar Izox 1 Boshqaruv qarorlari : ilmiy asoslangan bo’lishi lozim Boshqaruv qarorlari muayan ishlab chikarish xola tini taxlil qilishdan kelib chikib, iktisodiy, texni kaviy va boshqa sotsial konunlarning amal qilini shi xisobga olib, xozirgi zamon fan-texnika yutuk lari negizida qabul qilinishi kerak. O’z mazmu niga ko’ra u lo’nda, chuqur ilmiy bo’lishi lozim. 2 Xar biri bilan alokador bo’lishi kerak Muayan vazifani xal etishda ko’pincha asosiy masalalardan kelib chikadigan kushimcha vazifalarni xal etishga tugri keladi. Bu vazifalar qaror qabul qilinayotgan boshqarish vazifaga buysindirilishi lozim. Barcha qarorlar, kursat malar, nizomlar bir-biri bilan muvofiklashtiriladi. 3 Xukuk va javobgarlik doirasida bo’lishi lozim Raxbar qarorni o’ziga berilgan xukuklar doirasidagina qabul qilishi mumkin. Bu yerda gap boshqarishning barcha buginlarida xukuk xamda javobgarlik qo’lami va nmisbati tugrisida boryap ti. Xuquqlar katta bo’lib, mas’uliyat kam bulsa ma’muriy o’zboshimchalikka, o’ylamasdan qaror qabul qilishga yul ochiladi. Xukuk ozu mas’uliyat katta bulsa, bu xam xech kanday naf keltirmaydi. 4 Anik va tugri yunalishga ega bo’lishi kerak Xar qaysi qaror anik adresga ega va bajaruvchiga tushunarli bo’lishi lozim. Qarordan birgina ma’no kelib chikishi yoki uni turlicha tushunish mumkinligiga yul kuymaslik kerak 5 Vaqt buyicha kiska bo’lishi lozim Axborotlar bilan ishlash vaqtini tejash maksadida kiska muddatli qarorlar qabul qilinishi kerak 6 Vaqt bo’yicha anik bo’lishi lozim Raxbar o’z qo’l ostidagilarga bajarish muddatini anik kursatmasdan topshirik berishi mumkin emas. Aks xolda u topshirikni bajarilishini ob’ek tiv ravishda nazorat qilish imkoniyatiga ega bulmaydi. 7 Tezkor bo’lishi kerak Bunday qarorlar o’z vaqtida, usha vaqtayok, ya’ni ishlab chikarishda vaziyat shuni talab qilgan vaqtning o’zidagina qabul qilinishi zarur. Kechikib yoki shoshkaloklik bilan qaror qabul qilishning xar ikkalasi xam zararlidir. 8 Samarasi bo’lishi kerak Qabul qilingan qarorning samarasi deganda quyilgan maksadga eng kam xarajat bilan erirish lozimligi tushuniladi Ijtimoiy-iqtisodiy - bu mexnat jamoalarida jamoa a’zolarini ijodiy faolligini oshirishga, faoliyatni samaradorligini oshirishga yunaltirilgan. Texnik qarorlar ishlab chikarishda texnikaga oid siyosatni tarakkiyot topshirish uchun yunaltirilgan. Ijodiy qarorlar birligi bunyod bulgan qarorlardir. Ular ishni axvolini, sidki dildan urganibchiqilishini, maxsus izlanishlar talab qiladigan materiallarini jalb qilishini, maxsus xisob kitoblar bajarilishini talab qiladi. Bu qarorlar ko’prok erkin xarakat qilishini ko’zda tutadi. 3. Mexnat xajmini ko’plab va darajasiga oid murakkab va oddiy qarorlar. Murakkab qarorlar - bu maxsus bilim va katta tayyorgarlik ishlari talab qiluvchi qarorlardir. Oddiy qarorlar -katta tajriba va maxsus bilm talab qilmaydigan va ular uchun javob xamma vaqt tayyor bulmogi kerak. 4. Takrorlanishi va yangilik darajasi buyicha oddiy va ijobiy qarorlar. Oddiy - bu qarorlar oddiy an’anaviy xolatda qabul qilinadilar. Ularni ta’siri oldindan ma’lum buladi. Masalan, korxonada ishlab chikarish dasturini yaratish. Ijodiy - bu birinchi marta paydo bulayotgan anik taxlil talab qiluvchi ishni maxsus urgatilishini talab qiluvchi qarorlardir. Masalan, korxonaning ba’zi bir tarmoklari uchun solik siyosatini ishlab chikish. 5. Boshqaruv sub’ekt zaminida bor bulgan axborotni tulalik darajasiga qarab- aniklik, tavakkalchilik, noaniklik sharoitida qabul qilinishi mumkin bulgan qarorlar. 6. Muximligi buyicha - bir maxzali va kechiktirilgan qarorlar. Bir maxzali qarorlar raxbarda berilgan vaziyatni uylab kurishga, fikrlashga vaqt yo’qligida qabul qilinadi. Kechiktirilgan esa o’z vaqtida qabul qilinmagan qarorlardir. 7. Ushbu ob’ektga nisbatan - tashqi va ichki qarorlar tashqi qarorlar-yukori idofalar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar. 8. Mazmun va paydo bo’lishiga qarab - andozali va noandozali qarorlar. Andoza bu uni qabul qilinishi protsedurasi va qarorni tarkibi ishlab chiqilgan qarorlardir. 9. Ta’sir soxasi buyicha - umumiy va shaxsiy . Umumiy qarorlar-barcha jamoaga ta’sir kursatadi. SHaxsiy qarorlar-bitta guruxda, bitta uchastkada bitta brigadada ishlatiladi. 10. Qarorni qabul qilinishi usuliga qarab- shaxsiy, boshqaruvchi va majmuaviy. SHaxsiy -ishchining o’zini mexnat faoliyati tugrisidagi qarorlardir. Boshqaruvchi- fakat firma raxbarlari tomonidan qabul qilinadigan qarorlardir. Majmuaviy qarorlar - bu jamoa tavsifiga ega qarorlardir. Bizga ma’lumki qaror muammoli samarali xal qilishga qaratilgan buladi. Buning uchun avvalo: 1. Muammoga diagonz quyiladi. 2. Qarorning chegaralari va me’zoni aniklanadi. 3. Imkoniyatlar aniklanadi. 4. Imkoniyatlar solishtiriladi va baxolanadi. 5. Imkoniyatlardan biri tanlanadi. Kengrok ma’noda boshqarish qarorlarini qabul qilish jarayoni quyidagi boskichlarni o’z ichiga kamrab oladi: 1. Axborot yigish. Zaruriy ma’lumotlarni yigish orkali muammoga, masalaga, qaror qabul qilish muxitiga aniklik kiritiladi. 2. Axborotni keraksiz ma’lumotlardan tozalash. Nozarur axborot qaror qabul qiluvchilarni asosiy yunalishdan chalgitadi. 3. Qarorni turli loyixalarini ishlab chikish. SHakllangan muammoga (masalan, cheklangan resurslarni taksimlash)ga nisbatan turli nuktainazarlarning mavjudligi qarorning turli loyixalarini ishlab chikishni takozo etadi. 4. Loyixalarni solishtirma taxlil qilish. Turli nuktai nazarlarni umumiy maxrajga keltirish uchun loyixalar solishtiriladi. Amalda bunday jarayon majlislar, yigilishlar kurinishida ruy beradi. 5. Xal qiluvchi tanlov. Loyxalardan birini tanlash jarayoni. Bu boskich qaror qabul qilish jarayonida muxim xisoblanib, unda raxbar xal qiluvchi urin egallaydi. 6. Qarorni joylarga yetkazish. Qarorni uning ta’sir doirasi (chegaralari) asosida joylarga yetkazish va uning ijrochilarida ma’suliyatni shakllantirish raxbarlarning boshqarish san’atini kay darajada egallaganliklariga bog’liq. 7. Qarorni bajarilishini nazorat qilish. Qarorni joylarga yetkazish bilan qaror qabul qilish jarayoni tugallangan xisoblanmaydi. Ushbu jarayon muammo xal bulganda yoki masala yechilgandagina tugallanadi. Nazorat qilish erishilgan natijalarni standartlar (qarordagi kursatkichlar) bilan solishtirishni, baxolashni nazarda tutadi. Qarorlar muxokama yoki raxbar intuitsiyasi asosida qabul qilinishi mumkin. Qarorlarning samaradorligiga raxbarlarning xarakterlari, masalalarga yondoshishlari, muxitga aniklik kirituvchi axborotning mikdori va sifati bevosita ta’sir ko’rsatadilar. masala yoki muammoga tegishli Axborotni yigish Axborotni keraksiz ma’lumotlardan tozalash qarorni turli loyixalarini ishlab chikish loyixalarni muxokama qilish xal qiluvchi tanlov qarorni joylarga yetkazish bajarilishini nazorat qilish natija konikarligi yo’q xa Ushbu masala yoki muammo buyicha qaror qabul qilish jarayoni yakunlandi 4.6-CHizma. Boshqarish qarorlarini ishlab chikish va qabul qilish texnologiyasi. Qarorni bajaruvchilarga ma’lum qilishgandan keyin uni bajarilishini nazorat qilish va tekshirib borish kerak. Nazoratni tashkil qilishda topshirikni bajaruvchilar orasida anik ifodalashga va taksimlanishi zarur. Nazoratni samaradorligi bajaruvchilarga asoslangan va anik topshirik berish xisobiga erishiladi. Bajarishni nazoratini tashkil etishda eng muxim shart qarorni bajarilishiga xamsona baxo berishdir. Ko’plab korxona va Tashkilotlar qarorni, buyruk va farmoyishni bajarilishini nazoratini kartotekalar yordamida xamda EXM yordamida amalga oshiradilar. Tashkilotlarning murakkabligi, kelajakka nazar solishning zaruriyligi, tashqi muxitni o’zgaruvchanligi, amalda tajribalar utkazishning iloji yo’qligi menejerlardan ilmiy boshqarish usullarini bilishlikni, iktisodiy matematik modellardan foydalanishlarini takozo etadi. Ilmiy boshqarish usuli raxbarlardan qaror qabul qilish va umuman boshqarish jarayoniga yondashishni talab etadi. Boshqarishga ijodiy yondashish boshqarishnazariyasining asosiy tushinchalari va usullaridan samarali foydalanishni imkoniyatini beradi (-chizma) Ilmiy boshqarish usuli quyidagilarni nazarda tutadi: 1. Tashkilotni ichki va tashqi muxitini kuzatish asosida zaruriy Axborotni yigish va taxlil qilish. 2. Kuzatuvlar asosida muammoni aniklash xamda ular orasidagi boglanishlarni urginish. Boshqarish nazariyasida buni gipotezani shakllantirish deyiladi. 3. Urnatilgan boglanishlarni (muammani strukturasi yoki modelini) tekshirish (gipotezani tekshirish). Agar, struktura yoki model notugri chiksa kushimcha Axborot yigiladi va unga aniklik kiritiladi. 4. Agar strukturani tugriligi isbotlansa, uni amalga oshiriladi (qaror kurinishida). Axborotr tugrisida olimlar kuzatish-Axborotni yi-gish va uni taxlil qilish notugri gipotezalarni shakllantirish kuzatishlar asosida muammoni tarkibiy kismlari orasidagi munosabatlarni urganish gipotezani tekshirish va uni tugriligini aniklash tugri qaror yoki modelni amalga oshirish chizma. Boshqarishning ilmiy uslubi. Qarorni eng yaxshi turini tanlab olish va uni optimallashtirish uchun makbul rejalashtirish usuli, operatsiyalar buyicha izlanishlar olib borish usuli, tizimli taxlil, tarmokli boshqarish va rejalashtirish usuli, evristik va algoritimlik usullar ishlatiladi. Bu usullarni kiskacha mazmunini kurib chikasiz: 1. Maqbul rejalashtirish usulini xar xil shakllarini katta kismini muntazam dasturlash masalalari Tashkil etadi. Muntazam dasturlashni boshqaruvda ishlatilishini uxshash turlari quyidagilar xisoblanadi. 1) Ishlab chikarishni yiriklashtirilgan rejalashtirilish. 2) Maxsulot assortimentini rejalashtirish. 3) Texnologik jarayonlarni boshqarish chikindilarni eng kam mikdorga keltirish. 4) YAngi tashkilotni makbul joylashadigan maydonini aniklash. 2. Operatsiyalarni izlanish usuli. Ular yordamida son taxlili jarayonini amalga oshirish mumkin. Bunga ko’plab xizmat kursatish nazariyasini, matematik statistikani, extimollar nazariyasini kiritish mumkin. Ularni barchasi qarorni turli turlarini tuzishni va samaradorligini tanlab oshishni ko’zda tutadi. Ko’plab xizmat kursatish nazariyasi yordamida ishlab chikarish ichida mexnat unumdor ligini oshirish va xarajatlarni kamaytirish xizmat kursatish jarayonini yaxshi Tashkil qilish xisobiga izlab topish mumkin. 3. Tizimli taxlil- raxbarga qaror qabul qilish jarayonida eng samarali yordam kursatish vositasi xisoblanadi. Umumiy kurinishda tizimli taxlilni boshqaruv soxasidagi yirik muammolar majmuasini yechish uslubiyati deb tavsiflash mumkin. 4. Tarmokli rejalashtirish va boshqarish ishlab chikarishni boshqarishda samarali ilmiy usuldir tarmokli rejalashtirish va boshqarish tarmokli modelini kurishga asoslangan. Ularni jarayonni barcha ishlarni bajarish vaqti buyicha anik boglashga xar kanday vaqtda topshirikni bajarishga ta’sir etuvchi muximrok ishlarini izlab topishga, amaldagi mexnat, material resurslarini tugri taksimlashga va jarayonni yaxshi borishi imkon beradi. 5. Evristik usullar-qaror qabul qilishni bu usuliga kiruvchi axborot yetarli darajada tula va anik emasligi xamda noma’lum extimolli natija tula va anik bulgan extimolli vaziyatlarda ishlatiladi. 6. Algoritmik usullar- bu qaror qabul qilish usuli yetarli xajmdagi axborotlar bulmaganda ish natijalarini avvaldan tuzilgan algoritm asosida ma’lum bulgan xollarda ishlatiladi. Qarorlarni samaradorligini oshirish va boshqarishini ta’minlash uchun qabul qilishdagi tavakkalchilik shart-sharoitlarini mukammal taxlil qilmoklik zarurdir. Qaror qabul qilishdagi tavakkalchilik deb notugri qarorni xakliligi tushuniladi. Kelajak noaniklik bilan belgilanganligi tufayli barcha qarorlar tavakkalchilik bilan boglangandir. Xatolarning turi buyicha tavakkalchilik rentabellilikda, daromadda xarajatlarda, aylanmada yoki tez sotilishda bo’lishi mumkin. Tavakkalchilikda izlanishlar zarar va uning xajmini bir biri bilan takkoslash asosida amalga oshiriladi. Tavakkalchilik taxlili uni anglashdan iborat. Tashkilotlarning murakkabligi, kelajakka nazarsolishning zaruriyligi qarorlar qabul qilishda menejerlardan ilmiy boshqarish usullarini bilishlikni, iktisodiy- matematik modellardan foydalanishlarini takozo etadi. Ilmiy boshqarish usuli raxbarlardan qaror qabul qilish va umuman boshqarish jarayoniga ijodiy yondoshishni talab etadi. Boshqarishga ijodiy yondoshish boshqarish nazariyasining asosiy tushinchalari va usullaridan samarali foydalanish imkonini beradi. Ilmiy boshqarish usuli quyidagilarni nazarda tutadi: 1. Tashkilotning ichki va tashqi muxitini kuzatish asosida zaruriy axborotni yigish va taxlil qilish. 2. kuzatuvlar asosida muammoni aniklash xamda ular orasidagi boglanish- larni urnatish. Boshqarish nazariyasi fanida bu gipotezani shakllantirish deyiladi. 3. O’rnatilgan boglanishlarni (muammoning strukturasi yoki modelini tekshirish(gipotezani tekshirish). Agar, struktura yoki model notugri chiksa kushimcha axborot yigiladi va unga aniklik kiritiladi. 4. Agar strukturaning tugriligi isbotlansa uni amalga oshiriladi Turli tashkilotlarni boshqarish buyicha qarorlar qabul qilishda ko’p xollarda modellarning quyidagi turlari qo’llaniladi: 1. CHiziqli rejalashtirish modellari. 2. Dinamik rejalashtirish modellari. 3. Statistik modellar. 4. O’yinlar nazariyasi modellari. 5. Immitatsion modellar va x.k. Adabiyotlar 1. Yuldoshev N.K,, Nabokov V.I. "Menejment nazariyasi". Darslik. T.TDIU, 2013.- 433 b. 2. Yuldoshev N.K, Menejment. Ukuv kullanma.T.: TDIU, 2006 Y.-150 b. 3. Kucharov A .S. Menejment. O’quv qollanma. T..TDIU, 2009 u. -120 b. 4. SHarifxodjaev M.Menejment. Darslik.T.: Ukituvchi, 2002.-464 b. 5. Yo'ldoshev N.Q., Azlarova M.M., Xo'djamuratova G. Y. "Menejment va marketing asoslari": (O'quv qo'llanma). - T.: TDIU, 2012 y. -258 b. 6. L ap ы gin YU.N. Strategicheskiy menedjment.Uchebnoye posobiye. - M.: Eksmo, 2010.-432 s. 7. Vesnin V.R. Menedjment v sxemax i opredeleniyax: Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 120 s. 8. Danilin V.I. Finansov ы y menedjment: zadachi, test ы , situatsii.Uchebnoye posobiye. - M.: Prospekt, 2009. - 360 s. 9. Kane M.M., Ivanov B.V., Koreshkov V.N, Sxirtladze A.G. Sistem ы , metod ы i instrument ы menedjmenta kachestva: Uchebnik dlya vuzov / Pod red. M.M. Kane. - SPb.: Piter, 2009. - 560 s. 10. B Kattakishiyev, I Mamayusupov Strategik menejment Toshkent 2008 y 11. R I Gumish, Matmurodov F.I. Innavatsion menejment Toshkent 2008y 12. Matmurodov F.I. Ma’muriy menejment Toshkent 2008y 13. S.I Ahmedov, R.I Nirimbetov Ishlab chiqarish menejmenti Toshkent 2008y 14. A.Qo’chqarov Menejer imkoniyatlari. “Istiqlol” nashriyoti 2000 15. SH.N.Zaynutdinov va boshqalar. Menejment asoslari. T. Moliya-2001 y 16. A.YUldashev, I.Sirojiddinov. Moliyaviy menejment. Namangan-2001 y.

O'xshashlar

Menejment usullari
Ijtimoiy menejment
Menejment usullari
Menejment funksiyasi
Xuquqiy menejment