Tashkilotni amaliy tahlil qilish nazariyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Tashkilotni amaliy tahlil qilish nazariyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

Tas h kilotni amaliy ta h lil qilis h nazariy a lari Reja: 1. Transaksiya xarajatlarining ordinalistik nazariyasi asosida tashkiliy tuzilmalarni amaliy tahlil qilish 2. Firmaning balansi uning tarkibi to`g`risidagi axborot manbai sifatida 3. Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar nazariyasi asosida hal etish

Mavjud tashkiliy tuzilmani tahlil qilishga nisbatan institutsional yondashuvning ideal tiplar usulini tatbiq etish eng barqaror unsurlarni ajratishga va tashkilot ichida yuz berayotgan jarayonlarni tushunishga ko`maklashadi. Muayyan tashkilot holatini tekshirish va muayyan amaliy tashkiliy muammolarni hal etish bo`yicha takliflar ishlab chiqishda institutsional yondashuv bilan bir qatorda, transaksiya xarajatlari nazariyasi, kelishuvlar nazariyasi va mulkchilik huquqlari nazariyasini ham bemalol amaliy qo`llash mumkin. 1 . Transaksiya xarajatlarining ordinalistik nazariyasi asosida tashkiliy tuzilmalarni amaliy tahlil qilish Transaksiya xarajatlarini o`lchashdagi qiyinchiliklar muayyan iqtisodiy tahlil uchun asosiy to`siqlardan biri hisoblanadi. Birinchi galda transaksiya xarajatlari barcha xillari pul ekvivalentida baholanishi mumkinmi degan savol ochiqligicha qolmoqda. Hatto transaksiyani amalga oshirish uchun vaqt sarfini pul ekvivalentida ifodalashning oddiy tadbiri ham ko`plab holatlarda transaksiyaning (masalan, muzokaralar yuritishning) u yoki bu jihatlarini ta’minlashga ixtisoslashgan vositachilarning yo`qligi tufayli takomillashmagan. Shuningdek, ilgari ishonchga ega bo`lgan sherikning opportunistik xatti-harakati yoki mulkchilik huquqlarining himoyalanmaganligi munosabati bilan yuzaga keladigan ruhiy siqilish tufayli xarajatlarni pul shaklida baholashga urinishda undanda kattaroq murakkabliklar paydo bo`ladi. Transaksiya xarajatlarini o`lchash o`tgan asr oxirida foydalilikni o`lchash yuzasidan munozaralar jarayonida qo`yilgan muammoga o`xshash muammoni keltirib chiqaradi: Munozaralar chog`ida foydalilikni o`lchashning kardinal usuliga muqobil variant sifatida J.Ejuort va I.Fisher foydalilikning turli darajalari nisbatini aniqlash Agar foydalilikni sifat jihatdan funksional bog`liqlikdagi aniqlik bilan o`lchash mumkin bo`lsa , u holda birinchi va ikkinchi hosila naflilik ma’nosini kasb etadi ; birinchi hosilaning miqdori eng yuqori naflilikning ko`rsatkichi hisoblanadi , manfiy belgili ikkinchi hosila esa eng yuqori nafni kamaytiruvchi qonunning amal qilishini anglatadi . Blaug M. Ekonomicheskaya mo’sl v retrospektive. M.: Delo, 1991, - 307- 308 b .

va ularning mutlaq miqdorini baholashga nisbatan da’volardan bosh tortishdan iborat bo`lgan ordinalistik yondashuvni taklif etishdi. Transaksiya xarajatlari nazariyasi ham ushbu yo`nalishda rivojlanmoqda. Iqtisodiy tashkilotlarni qiyosiy tahlil qilishda hech qachon alohida olingan tashkiliy shakllar tadqiq etilmaydi, ular faqat mavjud muqobil variantlarga nisbatan ko`rib chiqiladi. Turli shartnomalarda va tashkiliy kontekstlarda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarini taqqoslash ularning miqdorini ekspertiza yo`li bilan baholash orqali chegaralash imkonini beradi. Turli variantlarga aniqliklarkiritish transaksiya xarajatlarini pul shaklida o`lchashning takomillashmagan usullaridan bosh tortish imkonini beradi. U holda muayyan bitimni amalga oshirishning optimal shaklini tanlash algoritmi ikkita bosqichni o`z ichiga oladi. Birinchi bosqichda turli xildagi: klassik, neoklassik va implitsit shartnomalardan foydalanishda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlari taqqoslanadi. R Agar, ekspert baholarga ko`ra, eng kam xarajatlar implitsit shartnomalardan foydalanish bilan bog`liq bo`lsa, u holda ikkinchi bosqichda unitar, xolding, Birinchi bosqich : shartnoma turlarining qiyoslanishi Ikkinchi bosqich : tashkiliy tuzilmalarning qiyoslanishi Klassik shartnoma Implisit shartnoma Aralsh Multidivizional Xolding Unitar Neoklassik shartnoma 1- rasm . Bitimni amalga oshirish bosqichlari

multidivizional va aralash kabi muqobil tashkiliy tuzilmalar doirasida yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarini taqqoslash mumkin. Umumiy ko`rinishda (bitimning muayyan shartlarini hisobga olmasdan turib) shartnomaning uchta turi qiyosiy ustunliklarini, O.Uilyamson fikriga ko`ra, quyidagicha tarzda namoyon etish mumkin (10.1-jadval). 1-jadval Shartnomaning qiyosiy ustunliklari Qiyosiy monitoring xarajatlari parametrlari Shartnoma xillari klassik neoklassik implitsit 1. Rag`batlar kuchi QQ Q 0 2. Nazorat qilish samaradorligi 0 Q QQ 3. Ishtirokchilarning kutilmagan holatlarga avtonom moslashishi QQ Q 0 4. Ishtirokchilarning kutilmagan holatlarga kelishilgan tarzda moslashishi 0 Q QQ 5. Nizolarni hal etish huquqiy tadbirlarining qulayligi QQ Q 0 Izoh: QQ- eng samarali; Q- yetarlicha samarali; 0 - samarasiz. Misol tariqasida korxona rahbarlari ning korxonalar sohasiga taalluqli bo`lmagan faoliyat turini mustaqil ravishda yoki chetki tashkilotlarga pudrat (neoklassik shartnoma) asosida bajarishni afzal ko`r ishiga oid ma’lumotlari 10. 2- jadval da keltirilgan. 2-jadval Korxonalarda (implitsit shartnoma asosida) amalga oshiriladigan faoliyat turi ulushining tahlili Faoliyat turi Mustaqil ravishda (implitsit shartnoma asosida) bajar ish ulushi, foizda

1990- 1992 yy. 1994- 1995 yy. 1996- 1998 yy. 1. I lmiy-tadqiqot va tajriba konstrukturlik ishlanmalari (ITTKI) 100 70 50 2. Qurilishni loyihalashtirish 50 60 50 3. Qurilish-montaj ishlari 72 44 45 4. Jihozlarga xizmat ko`rsatish 65 63 63 5. Asbob-anjomlar ishlab chiqarish 73 77 73 6. Idishlar ishlab chiqarish 68 51 71 7. Issiqlik ta’minoti 100 10 10 8. Transport xizmati 75 72 82 Manba: horij ekspert baholari ma’lumotlari. Faoliyatning ma’lum turini mustaqil ravishda amalga oshiruvchi korxonalar ulushining eng tez qisqarishi ITTKI, qurilish-montaj ishlari va issiqlik ta’minoti sohasida kuzatiladi. Tabiiyki, bu ushbu faoliyat turlari klassik shartnomadan foydalanish xarajatlarining pasayishi bilan bog`liq. Aksincha, klassik shartnoma asosida transport xizmatlariga ega bo`lish xarajatlari ko`rib chiqilayotgan davrda korxonaning tarkibiy transport bo`linmasini barpo etishga nisbatan oshdi. Firma ichki tuzilmalarining turli variantlarini ham huddi shu tariqa taqqoslash mumkin. Butlovchi qismlarning alohida turlarini ishlab chiqarish bilan shug`ullanuvchi tarkibiy bo`linmalar yo unitar, yoki xolding, yoxud multidivizional tuzilma doirasida o`zaro hamkorlik qiladi, deylik. Unda barcha axborot oqimi markazlashgan unitar tuzilmada axborotni qidirish xarajatlari eng kam va xolding tuzilmada eng yuqori, chunki bo`linmalar hatto faqat moliyaviy ko`rsatkichlarni nazorat qiluvchi bosh ofisda ham bir biri haqidagi axborotga ega bo`la olmaydi. Muzokaralar yuritish xarajatlari unitar korxonada eng kam, bo`linmalari tarqoq joylashgan xoldingda esa - eng yuqori. O`lchash xarajatlari xoldingda yuqori, u yerda yagona standartlarni joriy etish vazifalari qo`yilmaydi. Shartnoma tuzish xarajatlari bosh ofis va bo`linmalar o`rtasidagi huquqlarni chegaralash qiyinligi tufayli multidivizional tuzilmada eng yuqori. Monitoring xarajatlari xoldingda eng past. U yerda bo`linmalarning opportunistik xatti-

harakatlari ustidan nazorat bozor mexanizmlari asosida amalga oshiriladi. Transaksiya xarajatlari miqdorining tafsil oti 10.3- jadval ko`rinishida berilgan. 3-jadval Transaksiya xarajatlari miqdorining ekspert baholaridagi tafsil oti Transaksiya xarajatlarining xili Unitar korxona Xolding Multidivizional tuzilma Axborotni qidirish 1 3 2 Muzokaralar olib borish 1 3 2 O`lchash 1 2 1 Shartnoma tuzish 1 2 3 Monitoring 3 1 2 Mulkchilik huquqlarini himoyalash - - - Uchinchi shaxslardan himoyalash - - - Jami 7 (min) 11 ( m ax) 10 Demak, unitar korxona transaksiya xarajatlarining eng past umumiy miqdori bilan tavsiflanadi. Biroq amal da tarmoq bozoridagi muayyan vaziyat hisobga olinishi lozim. M asalan, sarmoya bozori va fond bozorining rivojlanmaganligi sarmoyaning tarmoqlararo oqimini ta’minlash uchun xoldingning jozibadorligini, sarmoyaning tarmoq ichida oqimini ta’minlash uchun esa multidivizional tuzilmaning jozibadorligini oshiradi. Bundan tashqari, bitimning xususiyatiga qarab har bir parametrga (0 dan 1 gacha) alohida ulush berish zarur. Axborotni qidirib topish xarajatlarining nisbati emas, balki aynan monitoring xarajatlarining nisbati hal qiluvchi bo`lishi mumkin.

Firmaning balansi uning tarkibi to`g`risidagi axborot manbai sifatida Ekspert baholaridan tashqari, transaksiya xarajatlarining nisbiy miqdori va tashkiliy tuzilmaning optimallik darajasi haqidagi axborot manbai bo`lib buxgalteriya hisobotlarining, birinchi galda balans hamda foyda va zararlar haqidagi hisobot (daromadlar haqidagi hisobot)ning ma’lumotlari xizmat qilishi mumkin. Balansdan foydalanishning bunday yo`nalishi asosan firmaning kreditga layoqatliligini imkoniyatli kreditorlar nuqtai nazaridan baholashga qaratilgan moliyaviy tahlilning oddiy texnologiyasidan farq qiladi. Institutsional tahlil uchun biz taklif etayotgan balansdan foydalanish metodologiyasi, albatta, to`liq emas, shuning uchun unga nisbatan mutlaq aniq va to`la-to`kis xususiyatga da’vogarlik qilmaydigan xomaki variant singari munosabatda bo`lish lozim. Buxgalteriya hisobotining institutsional tahlilidagi dastlabki nuqta sifatida biz daromadlar haqidagi hisobot asosida aniqlanadigan firma mahsulotini sotish narxining tarkibi «axborotning uchta xilini: tashkilotning ichki tafsilotlari haqidagi, bozordagi raqobat darajasi haqidagi va firma strategiyasi haqidagi axborotni sintez qiladi», degan tezicni qabul qilamiz. Haqiqatdan ham, tannarx tarkibi nafaqat ishlab chiqarish va texnologik xarajatlarni, balki tashkilot ichida yuzaga keladigan transaksiya xarajatlarini ham aks ettiradi. Ikkinchi tomondan, daromadlar tarkibi firma faoliyat ko`rsatadigan tashqi muhit haqidagi: talabning holati va dinamikasi, raqobatchilar tovarlarining narxi va sifati, raqib firmalarning savdo tajovuzkorligi darajasi, mazkur sektorda transaksiya xarajatlarining miqdori haqidagi axborotni ham o`zida mujassam etadi. Alohida firmaning buxgalteriya hisobotida mujassamlangan axborot o`z o`zicha kam ma’lumot beradi: institutsional tahlil uni tarmoq bo`yicha yoki shunday o`lchamdagi firmalar guruhlari bo`yicha o`rtacha ko`rsatkichlar bilan taqqoslashni talab qiladi, chunki gap transaksiya xarajatlarini mutlaq emas, balki nisbiy ifodada o`lchash haqida borayapti. Masalan, Yaponiyada har yili 865 ta yirik firmaning o`rtacha holatga kel tirilgan balansi ko`rsatkichlari hisoblab chiqiladi (NEEDS – Nikkei Economic Electronic Data System). Aynan o`rtacha

holatga kel tirilgan balans ma’lumotlari asosida M.Aoki to`plangan chiqarish nafaqalari miqdori firma tomonidan xodimning firma uchun o`ziga xos ko`nikmalar va bilimlarga ega bo`lishi uchun sarflanadigan sa’y-harakatlarga to`g`ri proporsional degan farazdan kelib chiqib, j firmada inson sarmoyasi o`ziga xosligining miqdorini baholashga urindi. Bunday ehtimollikni Yaponiya firmalarida chiqarish nafaqalarini shakllantirish tartibotini tahlil qilish orqali qabul qilish mumkin. H ar bir yangi xodimning kelishi bilan uning nomiga maxsus hisobvaraq ochiladi, undagi mablag`lar summasi ish stajining ortishi va ichki iyerarxiya eshelonlar bo`yicha harakatlanishga qarab oshadi. Chiqish nafaqasi pensiyaga ketishida yoki muddatidan oldin ishdan bo`shaganida , to`lanadi (ikkinchi holatda xodim katta yo`qotishlarga duch keladi), bu uni firma tomonidan to`lanadigan yakka pensiyaga yaqinlashtiradi. M.Aoki firmada inson kapital i o`ziga xosligining darajasini to`plangan chiqish nafaqalari summasining firmaning umumiy sarmoyasiga nisbati sifatida hisoblab chiqiladigan indeks yordamida aniqladi. Agar muayyan firma uchun hisoblab chiqilgan bunday indeks o`rtachalashtirilgan balans ma’lumotlari bo`yicha hisoblab chiqilgan indeksdan ortiq bo`lsa, u holda firmada inson sarmoyasi o`ziga xosligining darajasi nisbatan yuqori, va aksincha. NEEDS analogi har bir mamlakatda ham hisoblab chiqilaverma s ligiga qaramay , istalgan yirik konsalting yoki auditorlik firmasining ma’lumotlar bazasi taqqoslash uchun zarur bo`lgan axborotni o`zida mujassam etgan. Endi t ashkilotning ichki tuzilishi va uning bozor strategiyasi haqida xulosa chiqarish imkonini beruvchi indekslarning yig`indisini batafsil ko`rib chiqamiz. Dastlab balansning umumiy tarkibini va GAAP standartidagi daromadlar haqidagi hisobotni yodga ola miz ( 10. 4-jadval). Aktiv va passiv alohida moddalarining tahlili tashkil o tda huquqlarning real taqsimlanishi haqida tasavvurga ega bo`lish imkonini beradi, u, biz shunga amin bo`ldikki, rasmiy, ta’sis hujjatlari va aksiyadorlar reestrida qayd etilgan taqsimlashga hamma vaqt ham mos kelmaydi. «Xodimlarga ish haqi bo`yicha qarzdorlik»

I 1 1 q «Jami joriy operatsion majburiyatlar» I 1 1 indeks korxona xodimlarining qarorlarni qabul qilish jarayoniga ta’siri darajasini aks ettiradi. Banklar, davlat va o`zaro bog`liq korxonalar oldidagi qisqa muddatli qarzdorlik bo`yicha ham shunga o`xshash I 1 i indekslar hisoblab chiqiladi. Agar korxona rahbariyati xodimlar oldidagi majburiyatlarni bajarishni banklar, davlat (byudjet) va o`zaro bog`liq korxonalar oldidagi majburiyatlarni bajarishdan ko`ra ustuvorli deb hisoblasa, u holda bu mehnat jamoasi tomonidan egalik qilish, tasarruf etish va daromad olish huquqiga norasmiy egalik qilinishidan dalolat beradi. «Uzoq muddatli kreditlar: ta’minlanmagan» I 2 q «Jami uzoq muddatli majburiyatlar» Banklar tomonidan korxona ustidan nazorat darajasini aniqlash uchun I 2 indeksni hisoblab chiqish ham foydali, chunki bank tomonidan garov bilan ta’minlanmagan kreditlar, faqat berilgan kredit qaytarilishining boshqa, norasmiy kafolatlari ko`zda tutilgan hollarda, berilishi mumkin 1 . 4-jadval Firmaning balansining ko`rsatkichlari BALANS AKTIV PASSIV 1 «Kreditorning o` z pullarini qaytarib olish huquqi chegaralangan, lekin aksiyadorlarnikiga qaraganda kam, chunki (kreditorlarda) nazorat qilishning bilvosita, nomuayyan usullari mavjud» (Stiglits Dj. Kreditno y e ro’nki i kontrol nad kapitalom. ~ ME I MO, 1989, № 6, s. 46~47).

Naqd pul Oson sotiladigan qimmatli qog`ozlar Debitorlar hisobvaraqlari: tijorat Zahiralar: xomashyo Zahiralar: tugallanmagan ishlab chiqarish Zahiralar: tayyor mahsulot Jami zahiralar Bo`lajak davrlar xarajatlari Boshqa aylanma aktivlar Jami aylanma aktivlar Binolar, inshootlar va jihozlar Asosiy jihozlar lizingi Amaldagi jihozlar lizingi Minus amortizatsiya Jami binolar, inshootlar va jihozlar: sof Investitsiyalar va ssudalar Uzoq muddatli qimmatli qog`ozlar Debitorlarning turli hisobvaraqlari Sof aktivlar To`lanadigan veksellar To`lanadigan hisobvaraqlar: tijorat Boshqa joriy majburiyatlar Jami joriy operatsion majburiyatlar Joriy uzoq muddatli qarzdorlikning bir qismi Bo`lajak davrlar daromadlari Uzoq muddatli kreditlar: ta’minlanmagan Uzoq muddatli kreditlar: ta’minlangan Sarmoya lizingi bo`yicha majburiyatlar Operatsion lizingning hozirgi qiymati Boshqa joriy majburiyatlar Jami uzoq muddatli majburiyatlar Subordinatsiyalangan qarzdorlik Q isqa muddatli pensiya majburiyatlari To`lash muddati kechiktirilgan soliq to`lovlari J a m i p a s s i v O`Z SARMOYaSI

Boshqa aylanmadan tashqari mablag`lar Nomoddiy aktivlar Xaridlarni kapitallashtirish (gudvill) To`lash muddati kechiktirilgan soliq to`lovlari Shu’ba korxonalarda tashqi sarmoya Imtizli aksiyalar Oddiy aksiyalar Taqsimlanmagan foyda Sarmoyadorlardan sotib olingan aksiyalar Jami asosiy vositalar Jami xususiy sarmoya J a m i a k t i v USTUNDAGI JAMI DAROMADLAR TO` G` RISIDA H ISOBOT Sof sotuvlar (tushumlar) Sotilgan tovarlarning tannarxi (minus amortizatsiya) Amortizatsiya ajratmalari Yalpi foyda Sotish xarajatlari Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari Rahbar xodimlarni mukofotlash Boshqa operatsiya xarajatlari Operatsion daromad Boshqa operatsiyadan tashqari xarajatlar To`langan foizlar Olingan foizlar Korxonalarni yopish va hisobdan chiqarish Kapital qo`yilmalardan daromadlar Soliqlar to`languncha foyda Daromad solig`i Davom etayotgan operatsiyalardan daromad To`xtatilgan operatsiyalardan sof foyda Korxonani sotishdan foyda (zarar)

Favqulodda daromadni olguncha daromad (zarar) Favqulodda daromad Sof foyda «Debitorlar hisobvaraqlari: tijorat» I 3 q «To`lanadigan hisobvaraqlar: tijorat» «Debitorlar hisobvaraqlari: tijorat» I 4 q «Jami aylanma mablag`lar» O`zaro bog`liq korxonalar tomonidan tashkilot ustidan nazorat darajasini aniqlash uchun (masalan rekombinatsiyalangan mulkning mavjudligi haqidagi gepotezani tekshirishda) I 1 i xilidagi indeksni (suratda – «To`lanadigan hisobvaraqlar») I 3 debitorlik qarzdorligi indeksi va I 4 koeffitsiyenti bilan muvofiqlashtirish zarur. Agar I 1 i indeksining miqdori o`zaro bog`liq korxonalarning imtiyozli holati haqida tasavvur qilish imkonini bersa, u holda I 3 va I 4 indekslari korxonaning o`zaro bog`liq korxonalar ustidan nazorat darajasini va o`zaro bog`liq korxonalarning korxona ustidan nazorat darajasini aniqlaydi. Ushbu indekslarning qo`llanilishi M1 pul agregatining real tovar massasiga mos kelmasligining oqibati 2 sifatidagi to`lamasliklar va korxonalar o`rtasidagi tovar kreditining shakli sifatidagi to`lamasliklar o`rtasida chegara o`tkazish imkonini beradi. «Taqsimlanmagan foyda» I 5 q ; «Jami xususiy sarmoya» 2 М1 пулларнинг миқдорий тенгламаси MV=PY асосида щисоблаб чиқилади, бу ерда М - пул агрегати, V – пул муомаласининг тезлиги, Р – нархлар даражаси ва Y – реал даромад .

(«Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari» Q «Rahbar xodimlarni mukofotlash») I 6 q «Yalpi foyda» I 5 indeksi aksiyadorlarning aksiyadorlik jamiyatidagi qoldiq daromadni olish huquqidan foydalanishi samaradorligini tahlil qilish uchun taklif etiladi. Agar tadqiq etilayotgan firmaning balansi asosida hisoblab chiqilgan ushbu indeks tarmoq yoki korxonalar guruhlari bo`yicha o`rtacha indeksdan ancha kichik bo`lsa, u holda rasmiy mulkdorlar «agentlar» - menejerlarning opportunistik xatti- harakatlari ehtimoliga e’tiborni qaratishi maqsadga muvofiq hisoblanadi. Menejerlarning opportunizmini, masalan, daromadlar to`g`risidagi hisobotda «Ma’muriy-boshqaruv xarajatlari» moddasining oshirib ko`rsatilishi holatlari tasdiqlaydi, chunki ko`pincha menejerlar o`z daromadini pul shaklida ko`paytirish imkoniyatidan mahrum bo`ladilar. Shuning uchun I 6 indeksi I 5 indeksining tabiiy to`ldiruvchisi hisoblanadi. «Naqd pulda to`langan dividendlar» I 7 q ; «Soliqlar to`langanidan so`ng foyda» «Joriy operatsiya xarajatlari» I 8 q . «Soliqlar to`langunicha foyda» Mazkur indekslar firmaning maqsadli funksiyasini tahlil qilish va, o`z navbatida, uning real «prinsipal»ini aniqlash uchun mo`ljallangan. Bir aksiyaga daromadni ko`paytirish gepotezasini tekshirish uchun («prinsipal» - aksiyadorlar) I 7 dividendlarni to`lash koeffitsiyenti qo`llaniladi (naqd pullar harakati haqidagi hisobotdan «Naqd pulda to`langan dividendlar» moddasi). Bunda I 7

koeffitsiyentini dinamikada ko`rib chiqish lozim – faqat uning bir necha hisobot davrlaridagi ijobiy dinamikasi firmaning bir aksiyaga daromadni ko`paytirish maqsadini ko`zlaganligidan dalolat beradi. Ikkinchi tomondan, korxonaning omon qolishga yo`naltirilishi darajasi soliqlar to`langun ga qadar foydaning barqaror eng kam miqdori chog`ida joriy operatsiya majburiyatlari va umuman passivning o`zaro nisbati dinamikasi (oshish tomonga) asosida baholanadi. «Sotilgan tovarlarning tannarxi» I 9 q ; («Zahiralar: xomashyo» Q «Zahiralar: tugallanmagan ishlab chiqarish») («Zahiralar: xomashyo» Q «Zahiralar: tugallanmagan ishlab chiqarish») I 10 q «Jami aylanma aktivlar» J korxonasi misolida biz shunga amin bo`ldikki, xomashyo va tugallanmagan ishlab chiqarish zahiralarining darajasi firma ichida axborot oqimlarini tashkil etish va bo`linmalar faoliyatini gorizontal muvofiqlashtirish samaradorligini aks ettiradi. Shunday qilib, zahiralarning aylanuvchanligi va darajasi koeffitsiyentlari firma ichki tuzilishining nisbiy ustunliklari (kamchiliklari)dan dalolat berib turibdi. «Binolar, inshootlar va jihozlar» I 11 q ; «Jami asosiy vositalar» «Nomoddiy aktivlar» I 12 q ; «Jami asosiy vositalar» «Jami aylanma aktivlar» I 13 q ;

«Jami joriy operatsiya majburiyatlari» «Naqd pullar» Q «Oson sotiladigan qimmatli qog`ozlar» Q «Debitorlar hisobvaraqlari» I 14 q . «Jami joriy operatsiya majburiyatlari» Aktivlarning o`ziga xoslik darajasi aktivning quyidagi moddalarini taqqoslash yordamida baholanadi «Binolar, inshootlar va jihozlar» (joylashish o`rni bo`yicha o`ziga xoslik va texnologik o`ziga xoslik) va «Nomoddiy aktivlar» (tovar belgilari). Aktivlarning o`ziga xosligi darajasi haqida likvidlilik koeffitsiyentlarini noan’anaviy talqin etishni taklif qilgan holda tasavvurga ega bo`lish mumkin – likvidlilikning joriy (I 13 ) va «tez» (I 14 ) koeffitsiyentlari qanchalik yuqori bo`lsa, firmaning aktivlari shunchalik kam o`ziga xoslik darajasiga ega. Firma ichidagi nizolarni tahlil qilish va ularni kelishuvlar nazariyasi asosida hal etish Tashkilotni amaliy tahlil qilishga kelishuvlar nazariyasi ham o`z ulushini qo`shadi. Uning yordamida tashkilot ichidagi nizolar tabiatini, optimal shartnoma nazariyasi va transaksiya xarajatlari nazariyasining tarafdorlari taklif etganidek, «prinsipal» va «agent» manfaatlarining qarama-qarshi qo`yilishiga yo`yish mumkin emas. Kelishuvlar nazariyasi tashkilot tuzilmasining murakkabligi dan kelib chiqadi – u turli xildagi kelishuvlar unsurlarini o`z ichiga oladi. Odatda, har qanday tashkilotning faoliyat ko`rsatishi kamida quyidagi kelishuvlar imperativiga javob berishi lozim: bozor, industrial, an’anaviy, fuqarolik, ijodiy faoliyat va ijtimoiy fikr. Har qanday tashkilot, hatto foyda ko`rmay ishlayotgan korxona ham, o`zining daromadlarini xarajatlarga muvofiqlashtirishi va o`zining moliyaviy majburiyatlarini bajarishi zarur (bozor kelishuvining unsurlari). Har qanday tashkilotni boshqarishda mehnatni ilmiy tashkil qilish va, o`z navbatida, industrial

kelishuv unsurlaridan foydalaniladi. Tashkilot ichida o`zining alohida madaniyati, eskilik to`plamining shakllanishi uning faoliyatida an’anaviy kelishuvlar unsurlarining paydo bo`lganligidan dalolat beradi. Tashkilotda «agentlar» birlashgan manfaatlari - kasaba uyushmasi vakilining ishtiroki, shuningdek tashkilot ichki hayotining mehnat to`g`risidagi qonun hujjatlariga bo`ysunishi fuqarolik kelishuvi impertivini o`zida aks ettiradi. Tashkilotning ishbilarmonlik doiralaridagi obro`si yoki iste’molchilar o`rtasida uning tovar belgisining mashhurligi bizni ijtimoiy fikr imperativiga amal qilishga undaydi. Va nihoyat, keng ma’nodagi innovatsiyalarga intilish (yangi tovar yoki xizmatlar ishlab chiqarishdan tortib to tashkiliy tuzilmani optimallashtirishgacha) tashkilotning faoliyat ko`rsatishida ijodiy faoliyat imperativini aks ettiradi. Shunday qilib, tashkilot asosida turli imperativlar o`rtasidagi nizolar yotadi. Kelishuvlar nazariyasining ustunligi nafaqat tashkilot faoliyat ko`rsatishi jarayonida yuzaga keladigan nizolarni ozmi yoki ko`pmi muntazam yoritishdan iborat, balki u murosaning turli ko`rinishlarini tahlil qilish asosida nizolarni hal etish variantlarini ham taklif etadi. Masalan, korxona rahbari, ishlab chiqarish jarayonini oqilona tashkil etish hisobidan iste’molchilarga taklif etilayotgan mahsulot narxini pasaytirishni ko`zlagan holda, bosh muhandis (inustrial kelishuv) va sotuv bo`limi (bozor kelishuvi) xizmatlarining manfaatlari o`rtasidagi nizoni hal etish yo`lini qidirishi lozim. «Fordizm» tamoyillaridan biri industrial va bozor kelishuvlari o`rtasidagi murosaning bunday ko`rinishini shunday izohlaydi: ishlab chiqarishni konveyerli tashkil etish asosida ishlab chiqariladigan mashinalar tannarxini pasaytirish, sotuvni rag`batlantirish va hatto iste’molning yangi standartini tashkil etish imkonini beradi: «avtomobil - dahmaza emas, balki harakatlanish vositasi».

Fransuz ishlab chiqaruvchisining «Pogrebok Affinua» yangi pishloq navini ishlab chiqarish to`g`risidagi qarori murosaning yanada murakkab ko`rinishiga misol bo`ladi. Ushbu qaror an’anaviy retseptlar, zamonaviy texnologiyalardan foydalanish va pishloqning ushbu xili ko`p sonli sovrinlar bilan taqdirlanadigan nufuzli tanlovlarda ishtirok etishi asosida istemolchining nozik didli talablarini qondirishga urinish ta’siri ostida qabul qilingan edi. Mazkur korxona faoliyat ko`rsatishini belgilab beruvchi bozor, an’anaviy, inustrial kelishuvlar hamda ijtimoiy fikr to`g`risidagi kelishuv murosasi ko`zga tashlanib turibdi (10.2-rasm.). H ar qanday korxona uchun yuzaga keladigan muammolarni uning yordamida identifikatsiyalash va ularni hal etish yo`llarini izlash yo`nalishlarini belgilash oson bo`ladigan o`ziga xos kelishuvlar «xaritasini» tuzish mumkin. Kelishuvlar nazariyasi nuqtai nazaridan tashkiliy tuzilmani optimallashtirish tashkilot oldida turgan turli imperativlarni muvofiqlashtirishga yordam beruvchi murosa tamoyillarini qidirib topishdan iborat. И+А+Ф И+Б+ФIndustrial kelishuv : Bosh muhandislik xizmati Bozor Kelishuvi: Sotuv bo`limi Ananaviy kelishuv : tashkiliy madaniyat Fuqarolik kelishuvi : Kasaba uyushma И+А А+ФИ+Ф Б+ФБ+И 2-расм. Kelishuvlar nazariyasi bo`yicha taxlil

Xulosa Faqat transaksiya xarajatlarining miqdorini baholashga nisbatan ordinalist yondashuv yordamida muayyan tashkilotlar tuzilmasini tahlil qilish uchun transaksiya xarajatlari nazariyasini qo`llash mumkin. Mazkur yondashuv turli shartnoma va tashkiliy shakllarda bitim tuzishda yuzaga keladigan transaksiya xarajatlari miqdorini ekspertiza yo`li bilan baholash yordamida taqqoslashdan iborat. Ekspert baholaridan tashqari, tashkilotning buxgalteriya hisoboti ham axborot manbai bo`lib xizmat qilishi mumkin. O`z navbatida, kelishuvlar nazariyasi tashkilotlarni miqdoriy jihatdan emas, balki sifat jihatdan tahlil qilishga o`z ulushini qo`shadi. Uning asosida tashkilot ichida yuzaga keladigan nizolar tabiatini izohlash va uning tuzilishini transaksiya xarajatlari mezoni bo`yicha emas, balki nizolarning keskinligini pasaytirish mezoni bo`yicha optimallashtirish mumkin.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007, 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Mehnat unumdorligini tahlil qilish

Ish haqi jamg’armasini tahlil qilish

Biznеs jarayonlarini korrеlyatsion-rеgrеssion tahlil qilish

Ish vaqti jamg’armasidan foydalanishni tahlil qilish

Motivatsiyaning protsessual nazariyalari