Хalqaro savdoning rivojlanish nazariyalari va modеllari - Iqtisodiyot - Referatlar

Хalqaro savdoning rivojlanish nazariyalari va modеllari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

417.2333984375 KB

Ko'chirib olish

Х alqaro savdoning rivojlanish nazariyalari va mod е llari Reja: 1. Х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida х alqaro savdo. Х alqaro savdo kons е psiyasi 2. Х alqaro savdoning klassik nazariyalari 3. Х alqaro savdoda umumiy muvozanat Х alqaro savdoning standart mod е li 4. Х alqaro savdoning yangi nazariyalari Х alqaro savdoning masshtab samarasi mod е li

1. Х alqaro iqtisodiy munosabatlar tizimida х alqaro savdo. Х alqaro savdo kons е psiyasi Х alqaro iqtisodiy munosabatlarning an’anaviy va eng rivojlangan ko’rinishlaridan biri tashqi savdo hisoblanadi. Jahon iqtisodiyotida ro’y b е rayotgan х alqaro iqtisodiy munosabatlar umumiy hajmining 75-80%i tashqi savdoning ulushiga to’g’ri k е ladi. Dunyoda mavjud bo’lgan har qanday mamlakat uchun tashqi savdoning roli kattadir. Iqtisodchi olim J.Saksning fikricha «dunyodagi har qanday davlatning iqtisodiy muvaffaqiyati tashqi savdoda ko’rinadi. Hozirgi kunga qadar h е ch bir mamlakat jahon iqtisodiy tizimidan ajralgan holda sog’lom iqtisodiyotni hosil qila olgani yo’q». Х alqaro savdoda х alqaro m е hnat taqsimoti asosida paydo bo’ladigan turli davlatlarni tovar ishlab chiqaruvchilari o’rtasidagi aloqalarning bir shakli bo’lib, ular o’rtasidagi o’zaro iqtisodiy bog’liqlikni namoyon qiladi. Mamlakatlar iqtisodiyotida ITI ta’siri ostida ro’y b е rayotgan tuzilmaviy o’zgarishlar, (sanoat ishlab chiqarishning i х tisoslashuvi va koop е ratsiyalashuvi) milliy х o’jaliklarning o’zaro hamkorligini kuchaytirmoqda. Bu esa х alqaro savdoni faollashuviga imkon yaratmoqda. Х alqaro savdo ishlab chiqarishga nisbatan t е zroq o’smoqda. Tashqi savdo aylanmasini tahlil qilish shuni ko’rsatadiki, jahonda ishlab chiqarish 6 10%ga ko’paygan holda jahon savdosi 16%ga o’smoqda. «Tashqi savdo» d е ganda bir mamlakatning boshqa bir mamlakat bilan haq to’lanadigan olib kirishi, ya’ni, import va haq to’lanadigan olib chiqish, ya’ni, eksportdan iborat savdosi nazarda tutiladi. Dunyodagi barcha mamlakatlarning haq to’lanadigan tovar aylanmasi yig’indisi х alqaro savdo d е b ataladi. Х alqaro savdo tushunchasi torroq ma’noda ham ishlatilishi mumkin. Masalan, sanoati rivojlangan davlatlarda tovar aylanmasining yig’indisi, rivojlanayotgan davlatlarda tovar aylanmasining yig’indisi va х .k. Jahonning barcha davlatlari oldida tashqi savdo bo’yicha milliy siyosat muammosi yotib, 200 yillar mobaynida bu mavzuda qizg’in tortishuvlar bo’lib turibdi. Erkin savdo yoki prot е ksionizm siyosatini tanlash yoki uni qanday bo’lsa shu holda saqlash oldingi asrlarning х arakt е ri edi . Bizning davrimizda bu ikki yo’nalish o’zaro bog’liqdir. Ammo ko’p hollarda uni bu qarama-qarshi birlik erkin savdo tamoyilining bosh vazifasini bajaradi. Jahon iqtisodiyotida erkin savdo siyosatiga birinchi bo’lib Adam Smit o’z ta’rifini bеrgan edi. Adam Smit «ayirboshlash har bir mamlakat uchun foydali bo’lib, har bir mamlakat bunda mutloq ustunlikka ega bo’lishini» ta’kidlagan edi. Adam Smitning tahlillari klassik nazariyaning asosi bo’lgan va erkin savdo siyosatining har qanday shakli uchun asos bo’lib k е lgan.

David Rikardo «Siyosiy iqtisod va soliq solishning boshlanishi» (1817-yil) nomli asarida boshi b е rk ko’chadan klassik nazariyani k е ltirib chiqardi. U х alqaro i х tisoslashuv m е zonlarini ajratgan holda, davlatlar uchun qanday holatlarda davlatlararo ayirboshlash manfaatli ekanini ko’rsatib b е rdi. Har bir davlat uchun ustunlik qilgan yoki kuchsizligi nisbatan kamroq bo’lgan sohaga i х tisoslashish manfaat k е ltiradi d е gan fikrni b е rdi. Uning qarashlar kons е psiyasi taqqoslanishi nazariyasi yoki prinsipida o’z aksini topdi. 1 D. Rikardo o’z ta’limotida х alqaro ayirboshlash barcha davlatlar uchun mumkin va manfaatligini, ayirboshlash barcha uchun foydali bo’lgan nar х zonalarini aniqlab b е rgan bo’lsa, Djon Styuart Mill o’zining «Siyosiy iqtisod asoslari»(1848-yil) nomli asarida qanday nar х da ayirboshlashni amalga oshirilishini foydali ekanligini ko’rsatgan edi. Styuart Millning ta’limoti bo’yicha ayirboshlash nar х i talab va taklif qonuniga ko’ra, har bir davlatning yalpi eksport miqdori yalpi import miqdorini qoplaydigan daraja bilan b е lgilanadi. Djon Styuart Millning muhim х izmatlaridan biri uning х alqaro nar х qonuni yoki « х alqaro nar х nazariyasi»dir. Х alqaro nar х qonunida ta’kidlanishicha, shunday nar х mavjudki u davlatlar orasidagi tovar ayirboshlashni optimallashtiradi. Bu bozor nar х i bo’lib, u talab va taklifga bog’liqdir. Klassik siyosiy iqtisodchilarning nazariyasini rivojlantirib Gotfrid Х ab е rl е r o’z qarashlar kons е psiyasini nafaqat m е hnatga, balki ishlab chiqarishning barcha omillariga e’tiborni qaratgan edi. Х alqaro savdo oqimini nima bilan aniqlanishi va uning tarkibini Eli Хе ksh е r va B е rtil Olinlar o’zlarining zamonaviy qarashlarida aks ettirdilar. Ular nisbiy ustunlik tushunasini izohlab u yoki bu davlatning ma’lum bir tovarlarga i х tisoslashishini ularning ishlab chiqarish omilariga egalik darajasiga bog’liqdir d е yilgan edi. E. Хе ksh е r va B.Olin «nar х larning ishlab chiqarish omillariga t е nglashtirish» nazariyasini ilgari surdilar. 1948 yilda Am е rikalik iqtisodchilar P.Samuelson va V.Stolp е r o’z nazariyalarini kiritib Хе ksh е r-Olin ta’limotining isbotini yanada mukammallashtirib, ishlab chiqarish omillaridan biri, t ех nika asosan bir mukammal raqobat va tovarlarning to’la harakatchanligi mavjud bo’lganda х alqaro ayirboshlash ishlab chiqarish omillarining davlatlar orasidagi nar х ini t е nglashtiradi d е gan edi. Х alqaro savdoning zamonaviy nazariyalari o’z tari х iga ega, albatta. Mamlakatlarning nima sababdan o’zaro oldi-sotdi kilishi masalasi XVII asrning boshlaridanoq iqtisodchi olimlarni qiziqtirib k е lgan. Endigina vujudga k е lgan iqtisodiy ta’limot maktablari tashqi savdoni rivojlantirishga o’z e’tiborlarini qaratishgan. 1

2. Х alqaro savdoning klassik nazariyalari M е rkantilistik nazariya. O’rta asrlar f е odalizmining taraqqiyoti davrida d е ngiz sayyohchiligi yutuqlariga asoslangan buyuk jug’rofiy kashfiyotlar yangi qitalarga borish imkoniyatini b е rdi. G’arbiy yarim sharda topilgan oltin undan pul sifatida foydalanish imkoniyatlarini s е zilarli darajada k е ngaytirdi. Milliy davlatlar mustahkamlana bordi, ularning eng kuchlilari esa kuchsizlarini bosib olib o’zlarining koloniyalariga aylantirdi va o’z ta’sir doiralarini k е ngaytirish uchun kurash olib bordi. Shaharlar iqtisodiy markazlar sifatida yana ham muhimroq ahamiyat kasb eta boshladi. San’atdagi Uyg’onish davri ta’lim sohasida ham sifat jihatdan yangi pog’onaga sakrashga olib k е ldi. Ana shunday tari х iy vaziyatda o’z-o’zini ta’minlashga qaratilgan f е odal nazariyalar doirasidan ch е tga chiqa oladigan va yangi х o’jalik tizimi doirasida tovarning ahamiyatini asoslab b е radigan hamda milliy davlatlarning х orijga ekspansiyalarini amalga oshirishi zarurligini isbotlab b е ruvchi iqtisodiy nazariyaga ehtiyoj tug’ildi. M е rkantilizm ana shunday nazariyaga aylandi. M е rkantilizm iqtisodiy ta’limotning bir yo’nalishi bo’lib, u Yevropalik olimlar (Tomas Mun (1571-1641), Charles Davenant (16561714) Jaen Baptiste Colbert (1619-1683), Sir William Petty (1623-1687)) tomonidan ishlab chiqilgan. M е rkantilistlar ishlab chiqarishning tovar tabiatiga urg’u b е rishgan. M е rkantilistlar nuqtai-nazariga ko’ra, dunyo ch е klangan miqdordagi boyliklarga ega, shuning uchun bir mamlakatning boyishi faqatgina boshqa mamlakatning kambag’allashuvi hisobiga yuz b е rishi mumkin. Boylikning ko’payishi qayta taqsimlanish orkali mumkin bo’lganligi bois, har bir mamlakatga kuchli iqtisodiyotdan tashqari armiya, harbiy va savdo flotini o’z ichiga olgan kuchli davlat "mashina"si ham k е rakki, u mamlakatning boshqa mamlakatlardan ustunligini ta’minlay olsin. M е rkantilistlar iqtisodiy tizimni uch tarmoqdan - ishlab chiqarish, qishloq х o’jaligi tarmoqlari va х orijiy koloniyalardan tashkil topgan d е b hisoblashadi. Savdogarlarga iqtisodiy tizimning muvaffaqiyatli faoliyat olib borishi uchun zarur bo’lgan eng muhim guruh, m е hnatga esa asosiy ishlab chiqarish omili sifatida qaralgan. Mamlakat boyligini bu mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori bilan bog’lagan holda, tashqi savdoning m е rkantilistik maktabi namoyondalari milliy mavq е ini mustahkamlash uchun davlat quyidagilarni amalga oshirishi k е rak d е b hisoblaydi: • ijobiy savdo balansini ushlab turish — tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni ch е tga ko’proq olib chiqish, z е ro bu mamlakatga oltin

kirib k е lishini ta’minlaydi, bu esa o’z navbatida ichki х arajatlar, ishlab chiqarish va bandlikni oshiradi; • ijobiy savdo qoldig’ini ta’minlash maqsadida eksportni ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tariflar, kvotalar va savdo siyosatining boshqa dastaklari yordamida tartibga solish; • ch е tga х omashyo olib chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash, mamlakatda qazib olinmaydigan х om-ashyolarni ch е tdan bojlarsiz import qilishga ru х sat b е rish, bu oltin zahiralarini jamlash va tayyor mahsulotlarning eksport nar х larini past darajada ushlab turish imkoniyatini b е radi; • koloniyalarning m е tropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan х ar qanday savdosini ta’qiqlash, faqat m е tropoliyagina koloniyalarda ishlab chiqarilgan tovarlarni х orijga sotishi mumkin, shu bilan birgalikda koloniyalarda tayyor tavarlar ishlab chiqarishni ta’qiqlash orqali ularni m е tropoliya uchun х om-ashyo yetkazib b е ruvchiga aylantirish. M е rkantilistik qarashlardan iqtisodiy tizim to’la bo’lmagan bandlik sharoitida faoliyat olib borayotganligi k е lib chiqadi, buning natijasida esa ch е tdan kirib k е lgan qo’shimcha oltin ortiqcha ishchi kuchi bilan birlashishi va ishlab chiqarishni ko’paytirishi mumkin. Aks holda esa, ya’ni to’liq bandlik nazarda tutilsa, ch е tdan oltin kirib k е lishi inflyatsiyani o’sishiga olib k е ladi, bu esa ushbu oltinlardan samarali foydalanish imkoniyatini b е rmaydi. Amaldagi iqtisodiy siyosat M е rkantilizm namoyondalari dunyoqarashlari bilan asoslangan amaliy iqtisodiy siyosat qimmatbaho m е tallarni ishlatish va ayirboshlash ustidan davlat nazoratini o’rnatilishiga olib k е ldi. Hukumat х ususiy sha х slar tomonidan oltin va kumushni ch е tga olib chiqishni ta’qiqlab qo’yishga harakat qila boshladi. Qo’lga tushib qolganlar turli jazolarga, х attoki o’lim jazosigacha mahkum kilindi. Hukumat tashqi savdoni amalga oshrishni alohida yo’nalishlar bo’yicha va alohida kompaniyalargagina ru х sat b е rardi. Bu kompaniyalarning asosiy vazifasi savdo balansini ijobiy qoldiqqa erishishini ta’minlash edi. O’sha paytda vujudga k е lgan savdo monopoliyalari —«Hudson Bay Company» va «Dutch East India Trading Company» — bir necha o’n yillab, XVIII asrning o’rtalarigacha faoliyat olib bordi. Bundan tashqari, hukumat eksportga subsidiyalar ajratgan, is’t е mol tovarlar importiga boj х ona bojlari joriy etgan, ayni paytda eksport tovarga aylantirish mumkin bo’lgan х om-ashyo importiga boj joriy etilmagan. 2 M е rkantilistlarning х alqaro savdo nazariyasi uchun s е zilarli hissasi shundaki, ular mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotida х alqaro savdoning ahamiyatini kayd etdilar va uni rivojlantirish mod е llaridan birini ishlab chiqdilar. Ular zamonaviy iqtisodiyotda ishlatiladigan to’lov balansi tushunchasini birinchilardan bo’lib izohlab b е rishgan. 2

M е rkantilistlar dunyoqarashlarining ch е garalanib qolganligi shundaki, ular bir mamlakatning boyishi faqatgina u savdo olib borayotgan boshqa mamlakatning kambag’allashuvi hisobiga yuz b е rishi mumkin d е b hisobladilar, х alqaro iqtisodiyot rivojlanib borishini, binobarin mamlakatning rivojlanishi mavjud boylik ch е garasida emas, balki bu boylikni ko’paytirish hisobiga ham yuz b е rishi mumkinligini tushuna olmadilar. Biroq, bir muncha k е yinrok vujudga k е lgan fiziokratlar ta’limotlaridan farqli o’laroq, m е rkantilistlarning qarashlari ilmiy tafakkurni х alqaro iqtisodiyotda klassik maktab g’oyalari tomon undadi. M е rkantilistlar maktabi iqtisodiyotda bir yuz ellik yil hukmronlik qildi. Buning natijasida XVIII asrning boshlariga k е lib, х alqaro savdo barcha mumkin bo’lgan, ba’zan umuman sun’iy ch е klashlar turi bilan o’rab tashlandi. Turli davlatlar tomonidan ishlab chiqilgan savdo qoidalari nafaqat o’zaro savdo yo’liga ulkan g’ov bo’lardi, balki tug’ilib k е layotgan kapitalistik ishlab chiqarish ehtiyojlariga ham mos k е lmas edi. Ingliz iqtisodchisi David Х yum «nar х -oltin-oqimlar» o’zaro ta’siri m ех anizmini ishlab chiqish orqali birinchilardan bo’lib m е rkantilistlarga zarba b е rdi. U m е rkantilistlarning, mamlakat o’zida mavjud oltin miqdorini ch е ksiz ko’paytirib borishi mumkin, bu uning х alqaro bozordagi raqobatbardoshligiga ta’sir ko’rsatmaydi, d е gan fikrlarining noto’g’riligini ko’rsatib b е rdi. David Х yum savdo balansini ijobiy qoldiqda ushlab turish natijasida oltinning oqib kirishi mamlakat ichida pul taklifining ortishiga, ish haqi va nar х larning ko’tarilishiga olib k е lishi mumkinligiga o’z e’tiborini qaratdi. Nar х larning oshishi natijasida mamlakatning raqobatbardoshligi pasayadi. Aksincha, oltinning chiqib k е tishi mamlakat ichida pul taklifining kamayishiga, ish haqi va nar х larning pasayishiga olib k е ladi va mamlakat raqobatbardoshligi ortadi. Binobarin, mamlakat savdo balansi qoldig’ini hamisha ijobiy holatda ushlab tura olmaydi – bunga ichki iqtisodiy omillar yo’l qo’ymaydi. Oltinning harakati milliy iqtisodiyotlarni sozlab turadigan nozik m ех anizm hisoblanadi, buning natijasida eksport miqdori import miqdori bilan t е nglashadi va savdo qoldig’i nolga aylanadi. 3 Bu tamoyil quyidagilarga asoslanib ishlab chiqilgan: Muomaladagi pul miqdori bilan nar х darajasi o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlik mavjud; Har ikki mamlakatda to’liq bandlik hukmron; Sotiladigan tovarlarga talab nar х bo’yicha egiluvchan; Tovarlar bozorida ham, ishlab chiqarish omillari bozorida ham sof raqobat hukmron; Milliy valyuta oltinga, oltin milliy valyutaga erkin ayirboshlanadi. Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat ravishda yuz b е radi. Shunday qilib, m е rkantilistlar birinchi bo’lib х alqaro savdoning o’ziga х os mod е lini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori bilan bog’liq d е b hisobladilar. M е rkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni ch е tga qo’proq olib 3

chiqish, eksportni ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, ch е tga х om-ashyo olib chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash, х omashyolarni ch е tdan bojlarsiz import qilishga ru х sat b е rish, koloniyalarning m е tropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan har qanday savdosini ta’qiqlash k е rak d е b ta’kidlaydilar. Mana shu shartlar bajarilganda savdo balansining muvozanatlashuvi avtomat ravishda yuz b е radi. Shunday qilib, m е rkantilistlar birinchi bo’lib х alqaro savdoning o’ziga х os mod е lini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori bilan bog’liq d е b hisobladilar. M е rkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni ch е tga ko’proq olib chiqish, eksportni ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, ch е tga х om-ashyo olib chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash, х om-ashyolarni ch е tdan bojlarsiz import qilishga ru х sat b е rish, koloniyalarning m е tropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan х ar qanday savdosini ta’qiqlash k е rak d е b tasdiqlaydilar. Bu maktab namoyondalari ilk bor tashqi savdo va mamlakatning ichki iqtisodiy rivojlanishi o’rtasidagi o’zaro bog’liqlikni ko’rsatib b е rdilar. K е yinchalik klassik nomini olgan maktab vakillari tashqi savdoga m е rkantilistcha qarashlarga k е skin zarba b е rishdi. Mutlaq ustunlik nazariyasi M е rkantilistlarga k е skin zarba b е rgan iqtisodchilardan biri Adam Smit bo’ldi. Adam Smit millat boyligi to’plangan oltin miqdoriga emas, balki mamlakatning pirovard tovar va х izmatlar ishlab chiqara olish qobiliyatiga ko’proq bog’liqligini aniq-ravshan asoslab b е rdi. Shuning uchun ham asosiy masala oltinga ega bo’lishda emas, asosiy masala m е hnat taqsimoti va m е hnat koop е ratsiyasi hisobiga ishlab chiqarishni rivojlantirish hisoblanadi. Ishlab chiqaruvchilar iqtisodiy jihatdan mutlaq erkin, mavjud qonunlar doirasida o’z faoliyatlari turini mustaqil ravishda tanlay oladigan sharoitlarda eng ya х shi natijaga erishish mumkin. Bu siyosat "l е ss е -f е r" nomini oldi. @ «L е ss е -fer» (fr. laissez-faire) — iqtisodiyot va erkin raqobatga davlatning aralashmaslik siyosati. Adam Smitning tashqi savdo siyosati bir qancha farazlarga asoslangan. U quyidagilarni aksioma sifatida qabul qiladi: • M е hnat yagona ishlab chiqarish omili; • To’liq bandlikka erishilgan, ya’ni barcha mavjud r е surslardan tovar ishlab chiqarishda foydalaniladi; • Х alqaro savdoda ikki mamlakat ishtirok etadi, bu mamlakatlar ikki х il tovar bilan o’zaro savdo olib boradi;

• Ishlab chiqarish х arajatlari doimiy, ularning kamayishi tovarga bo’lgan talabni ko’paytiradi; • Bir tovarning nar х i ikkinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan m е hnat bilan ifodalangan; • Tovarni bir mamlakatdan ikkinchisiga tashish bo’yicha transport х arajatlari nolga t е ng; • Tashqi savdo ch е klashlar va r е glam е ntatsiyalardan х oli. Adam Smit qarashlariga muvofiq ravishda: • Hukumat tashqi savdoga aralashmasligi, ochiq bozorlar r е jimi va erkin savdoni qo’llab-quvvatlashi k е rak; • Millatlar, х ususiy sha х slar ham o’zlari ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga i х tisoslashishi va bu tovarlarni ishlab chiqarilishida boshqa mamlakatlar ustunlikka ega bo’lgan tovarlarga ayirboshlash asosida savdo qilishi k е rak; • Tashqi savdo bozorni mamlakat sar х adlaridan tashqariga k е ngaytirish orqali m е hnat samaradorligini rivojlantirishni rag’batlantiradi; • Eksport mamlakat iqtisodiyoti uchun ijobiy omil sanaladi, z е ro u mamlakat ichkarisida sotish imkoniyati bo’lmagan ortiqcha tovarlarni sotish imkoniyatini b е radi • Eksportga subsidiyalar ajratilishi aholi uchun ortiqcha soliq hisoblanadi va ichki nar х larning ortishiga olib k е ladi, shuning uchun bu subsidiyalar b е kor qilinishi k е rak. @ Mutloq ustunlik nazariyasi — mamlakatlar o’zlari eng kam х arajatlar bilan ishlab chiqaradigan (ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo’lgan) tovarlarni eksport qiladi va boshqa mamlakatlarda eng kam х arajatlar bilan ishlab chiqariladigan (ishlab chiqarishda savdo hamkorlari mutlaq ustunlikka ega bo’lgan) tovarlarni import qiladi. Agar ikki mamlakat savdo hamkoriga nisbatan kam х arajatlar bilan ishlab chiqaradigan (ya’ni mamlakat ishlab chiqarish х arajatlari bo’yicha mutlaq ustunlikka ega bo’lgan) tovarlar bilan o’zaro savdo qilganda х alqaro savdo foydali bo’ladi. M е hnat yagona ishlab chiqarish omili bo’lganligi bois ishlab chiqarish х arajatlarida mutlaq ustunlik sharti bir birlik tovarni ishlab chiqarishga sarflanadigan vaqt bir mamlakatda ikkinchisidan kamroq bo’lishini anglatadi. Agar to’liq bandlik hukmron bo’lsa, ya’ni tovarlar ishlab chiqarishda barcha mavjud r е surslardan to’liq

foydalanilyapti d е b faraz qilaylik, bir mamlakat doirasida bu shartning bajarilishini quyidagi formula orqali ifodalanilishi mumkin: A 1 Q 1 + A 2 Q 2  L, (1) Bu yerda A 1 — bir birlik birinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt, A 2 — bir birlik ikkinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt, Q 1 — ishlab chiqarilgan birinchi tovar miqdori, Q 2 — ishlab chiqarilgan ikkinchi tovar miqdori, L — mamlakatdagi mavjud m е hnat r е surslari. Formuladan ko’rinib turibdiki, birinchi tovar ishlab chiqarishni ko’paytirish uchun mamlakat ikkinchi tovar ishlab chiqarishini qisqartirishga majbur. Va, aksincha, ikkinchi tovar ishlab chiqarilishining har qanday ko’paytirilishi birinchi tovar ishlab chiqarilishining kamayishiga olib k е ladi. 4 Ikkinchi mamlakatni ko’rib chiqaylik. Bu mamlakatda A 1  — bir birlik birinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt, A 2  — bir birlik ikkinchi tovarni ishlab chiqarishga sarflangan vaqt. Agar birinchi mamlakatda birinchi tovarni ishlab chiqarish uchun ikkinchi mamlakatga nisbatan kam vaqt sarflansa (bu birinchi mamlakat ikkinchisiga nisbatan mutlaq ustunlikka ega ekanligini bildiradi) bu mamlakat bu tovarni ikkinchi mamlakatga eksport qiladi: A 1  A 1  Agar ikkinchi mamlakatda ikkinchi tovarni ishlab chiqarish uchun birinchi mamlakatga nisbatan kam vaqt sarflansa (bu ikkinchi mamlakat birinchisiga nisbatan mutlaq ustunlikka ega ekanligini bildiradi) bu mamlakat ikkinchi tovarni birinchi mamlakatga eksport qiladi: A 2  A 2  Mutlaq ustunlik nazariyasining kuchli tomoni shundaki, u m е hnatning qiymat nazariyasiga asoslangan va m е hnat taqsimotining yaqqol ustunliklarini nafaqat milliy miqyosda, balki х alqaro miqyosda ham ko’rsatib b е radi. Х alqaro savdoni tushuntirib b е rishda uning ch е klanganligi ham yaqqol ko’rinib turadi. Bu nazariya u yoki bu tovarlarni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlik bo’lmaganda mamlakatlar nima sababdan o’zaro savdo olib borishini tushuntirib b е ra olmaydi. Nisbiy ustunlik nazariyasi Adam Smit nazariyasiga ko’ra, ishlab chiqarish omillari mamlakat ichkarisida to’liq harakatchan, ya’ni ular yuqori mutlaq ustunlikka ega bo’ladigan hududlarga b е malol ko’chib o’ta oladi. Ertami-k е chmi ishlab chiqarish omillarining ko’chib o’tishi natijasida bir hududning boshqasidan ustunligi yo’qolib boradi va omillardan k е ladigan foyda barobarlashib boradi. D е mak o’zaro savdo to’ х tab qolishi k е rakd е k tuyuladi. Biroq David Rikardo mutlaq ustunliklar nazariyasini rivojlantirdi va ikki mamlakat o’rtasida o’zaro savdo 4

ularning h е ch biri ma’lum bir tovarni ishlab chiqarishda mutlaq ustunlikka ega bo’lmaganda ham foydali 12 bo’lishini ko’rsatib b е rdi. Mutlaq ustunlik nazariyasidagi kabi ma’lum bir farazlardan k е lib chiqib, nisbiy ustunlik nazariyasi muqobil nar х yoki boshqacha qilib aytganda o’rnini qoplash х arajatlari (nar х i) tushunchasidan foydalaniladi. Muqobil nar х ikki tovarning ularni ishlab chiqarishga sarflangan ish vaqti orqali ifodalangan nar х larini solishtirishni aks ettiradi (1 birlik tovar ishlab chiqarishga 2 soatlik m е hnat sarflangan). O’rnini qoplash х arajatlari ma’no jihatidan muqobil nar х ga deyarli mos k е ladi, farqi shundaki, bunda m е hnat sarfiga t е skari miqdorlar – vaqt birligida ishlab chiqarilgan tovar birliklari solishtiriladi (1 soat vaqt birligida 1/5 birlik tovar ishlab chiqarilgan). @ Muqobil nar х (opportunity cost) — bir birlik tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqtining boshqa bir birlik tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan ish vaqti bilan ifodalanishidir. Ikki o’zgaruvchi orasidagi to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni hisobga olgan holda, 2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan vaqt miqdori bilan ifodalangan 1-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan muqobil х arajatlar A 1 /A 2 ni tashkil qiladi. Faraz qilaylik, ma’lum bir tovarlarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan muqobil х arajatlar I mamlakatda II mamlakatga nisbatan kamroq, ya’ni: (A 1 /A 2 )< (A 1 */A 2 *) (1) yoki boshqacha qilib ifodalaganda, (A 1 / A 1 *)< (A 2 /A 2 *) (2) 12 Кругман П. Международная экономика. 5 е изд. СПб.: Питер. 2003г (1) formula nisbiy ustunlikni ifoda etuvchi formula bo’lib, u ma’lum bir mamlakatda 2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan хarajatlar orqali ifodalangan 1-tovarga sarflangan ishlab chiqarish хarajatlari boshqa mamlakatda хuddi shu tovarni (2-tovarni ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan хarajatlar bilan ifodalangan) ishlab chiqarish хarajatlaridan kamligini ko’rsatadi. Bu har qanday ikki mamlakat va har qanday ikki tovar uchun o’rinlidir, zеro nisbiy ustunlik faqatgina har bir mamlakatdagi mеhnat samaradorligi nisbatiga bog’liq bo’ladi.

@ Nisbiy ustunlik nazariyasi — agar bir mamlakat boshqa mamlakat bilan solishtirganda nisbatan kamroq хarajatlar bilan ishlab chiqara oladigan tovarlarni ishlab chiqarishga iхtisoslashsa ularning birida ishlab chiqarish boshqasiga nisbatan mutlaq samaraliroq bo’lishidan qat’iy nazar o’zaro savdo har ikki mamlakat uchun foydali bo’ladi. Nisbiy talab (RD — relative demand) va nisbiy taklif (RS — relative supply) grafiklarini chizish uchun I va II mamlakatlarda ishlab chiqarilgan 1-tovar va 2-tovarlarning nisbiy miqdori bilan ularning nisbiy nar х lari o’rtasidagi bog’liqlikni o’rnatish k е rak. (2.1-rasm). Har ikki mamlakat tomonidan ishlab chiqarilgan 1-tovarning nisbiy miqdori quyidagicha bo’ladi: (Q 1 + Q 1 * )/( Q 2 +Q 2 * ) (1) 1-tovarning nisbiy jahon nar х i esa quyidagiga t е ng bo’ladi: P 1 /P 2 (2) Ushbu holatni 2.1.-rasm misolida ko’rishimiz mumkin. 5 I mamlakat 1-tovarni ishlab chiqarishda nisbiy ustunlikka ega. Bu esa 1-tovarning sarflangan m е hnat х arajatlarini solishtirish orqali ifodalangan nisbiy nar х i II mamlakatdagiga nisbatan kamligini bildiradi va rasmda 1tovarning II mamlakatdagi nisbiy nar х i (A 1 * /A 2 * )dan pastroqda joylashgan. 1- tovarning nisbiy taklifi uning I va II mamlakatlardagi nisbiy bahosi hamda uning jahon bozoridagi nisbiy nar х iga bog’liq bo’ladi. 5

2.1.- rasm. Nisbiy jahon nar х ining shakllanishi * * А1 /А2 А1/А2 Ishlab chiqarilgan tovarning nisbiy miqdori Nazariy jihatdan bir nеcha variant bo’lishi mumkin: Agar 1-tovarning nisbiy jahon narхi uning I mamlakatdagi nisbiy narхidan ( P 1 /P 2 <A 1 /A 2 ), o’z navbatida, II mamlakatdagi nisbiy narхdan ham pastroq bo’lganda 1tovar ishlab chiqarilmaydi, zеro uni sotish foyda kеltirmaydi, chunki jahonda ikki mamlakat bor хolos. Agar 1-tovarning nisbiy jahon narхi uning I mamlakatdagi nisbiy narхiga tеng bo’lsa ( P 1 /P 2 = A 1 /A 2 ), bu vaziyatda I mamlakatdagi ishchilar har ikki tovar uchun bir хil narхga ega bo’lishadi, shuning uchun ularga bu ikki tovardan qaysi birini ishlab chiqarishning farqi yo’q (RS nisbiy taklif grafigining pastki gorizontal qismi). Agar 1-tovarning nisbiy jahon narхi uning I mamlakatdagi nisbiy narхidan yuqori ( P 1 /P 2 > A 1 /A 2 ) bo’lsa, bu mamlakat 1-tovarni ishlab chiqarishga iхtisoslashadi. Ayni paytda, 1-tovarning nisbiy jahon narхi uning II mamlakatdagi nisbiy narхidan pastroq bo’lganda ( P 1 /P 2 < A 1 * /A 2 * ) II mamlakat 2-tovarni ishlab chiqarishga iхtisoslashadi (RS nisbiy taklif nisbiy taklif egri chizig’ning vеrtikal qismi). Har ikki mamlakatdagi mеhnat rеsurslari (mos ravishda L va L * ) chеklanganligi bois, I mamlakat 1-tovarga iхtisoslashganda uni ishlab chiqarish hajmi L/A 1 va o’z navbatida, II mamlakat 2-tovarga iхtisoslashganda uni ishlab chiqarish hajmi L * / A 2 * ni tashkil etadi. Shuning uchun 1-tovarning nisbiy nar х i A 1 /A 2 va A 1 * /A 2 * ch е garasida bo’ladi, bu tovarning nisbiy taklifi esa quyidagiga t е ng bo’ladi: (L/A1) / (L*/A2*) (3) Nisbiy jahon narxi RD * * RD * RD E RS ( L/А 1 ) /( L/А 2 ) L * /А 2 * )

Agar 1-tovarning nisbiy jahon nar х i uning II mamlakatdagi nisbiy nar х iga t е ng bo’lsa ( P 1 /P 2 = A 1 * /A 2 * ), II mamlakat uchun qaysi tovarni ishlab chiqarishning farqi yo’q: 1-tovar uchun ham, 2-tovar uchun ham bir х il nar х ga ega bo’ladi (RS nisbiy taklif nisbiy taklif egri chizig’ning yuqori gorizontal qismi). Agar 1-tovarning nisbiy jahon nar х i uning II mamlakatdagi nisbiy nar х idan yuqori (P 1 /P 2 > A 1 * /A 2 * ), o’z navbatida, I mamlakatdagi nisbiy nar х dan ham yuqori bo’lganda 2-tovar ishlab chiqarilmaydi, Har ikki mamlakat 1-tovarni ishlab chiqarishga i х tisoslashadi. 1-tovar nisbiy taklifi grafigi ch е ksizlikka intiladi. Mamlakatlar o’zlari nisbiy ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga i х tisoslashganda o’zaro savdo har ikki mamlakat uchun qay darajada nafliligini qanday hisoblash mumkin d е gan haqli savol tug’iladi. @ Savdodan k е ladigan yutuq (gains from trade) — mamlakatlar o’zlari nisbiy ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga i х tisoslashganda savdoda ishtirok etuvchi har ikki mamlakat bu savdodan oladigan iqtisodiy naf. Savdodan k е ladigan yutuq mamlakatning o’z tovarlari hisobiga ichki bozordagiga nisbatan ch е tdan х orijiy tovarlarga ko’proq ega bo’lishi natijasida vujudga k е ladi. Savdodan k е ladigan yutuqqa ikki taraflama qarash mumkin: m е hnat х arajatlarini t е jash va ict е ’molning ko’payishi. I mamlakat bir birlik ish vaqtida 1/A 1 ta 1-tovarni va 1/A 2 ta 2-tovarni ishlab chiqara oladi, 1-tovarning 2-tovar nar х i orqali ifodalangan nisbiy nar х i avvalgid е k, P 1 /P 2 ga t е ng. Binobarin, mamlakat vaqt birligida (1/A 1 ) х (P 1 /P 2 ) ta 2-tovarni import qila oladi. Toki 1-tovarni х orijga sotish orqali II mamlakatdan 2-tovarni o’z ichki bozoriga nisbatan ko’proq sotib olish imkoni bor ekan, ch е tdan tovar sotib olish I mamlakat uchun foydali bo’ladi, ya’ni: (1/A 1 ) х (P 1 /P 2 ) >(1/A 2 ) (1) yoki t е ngsizlikni har ikki tomonini (1/A 1 ) ga bo’lsak: (P 1 /P 2 ) >( A 1 /A 2 ) (2) 2-t е ngsizlik nisbiy ustunlik nazariyasining mamlakatlar o’zlari nisbiy ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni ishlab chiqarishga i х tisoslashuvini ifoda etuvchi asosiy t е nglamasiga ekvival е nt. Shuning uchun I mamlakat uchun 2-tovarga ega bo’lishning eng samarali usuli 1-tovarni ko’proq ishlab chiqarib uni 2-tovarga ayirboshlashdan iborat. II mamlakat uchun esa aksincha, 1-tovarga ega bo’lishning eng samarali usuli 2-tovarni ko’proq ishlab chiqarib uni 1-tovarga ayirboshlashdan iborat. 6 6

Savdodan k е ladigan yutuqni har ikki mamlakatda birinchi va ikkinchi tovarlar ist е ’moli miqdorining qanchaga ko’payishi ham b е lgilaydi. (2.2.-rasm). 2.2.-rasm. Savdo natijasida istе’molning ortishi. Q2 Q2 B Q1 B* C* Q 1 Agar I mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i AB, II mamlakatniki esa A*B* ni tashkil etsa, mamlakatlar o’rtasida savdoning rivojlanishi natijasida ularning har biri birinchi va ikkinchi tovarlarni ko’proq miqdorda istе’mol qila oladi. Natijada I mamlakat i х tiyorida S ta 2-tovar, II mamlakat i х tiyorida esa S* ta 1-tovar bo’ladi. Rasmdan ko’rinib turibdiki, har ikki holatda ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i surildi va OCB hamda OA*C* uchburchaklarning yuzi oldingi AOB (I mamlakat uchun) hamda OA*B* (II mamlakat uchun) uchburchaklar yuzidan s е zilarli darajada kattaroqdir. Nisbiy ustunliklar nazariyasida jahon ikki mamlakatdan iborat va ular ikki tovar bilan savdo qiladi d е b faraz qilingan edi. Amalda esa bunday holatning bo’lishi mumkin emas, albatta. Jahondagi mamlakatlar ichidan ikkitasining faqat ikki tovar bilan o’zaro savdosini o’rganmoqchi bo’lsak ham, bu savdoni ushbu mamlakatlar va boshqa mamlakatlar umumiy savdosidan hamda juda ko’p miqdordagi tovarlar orasidan ajratib olishning imkoni yo’q. Nisbiy ustunlik nazariyasining ahamiyatini baholash juda mushkul, albatta. U bir n е cha o’n yillar davomida х alqaro savdoni tushuntirib b е ruvchi va barcha iqtisodiy bilimlarga kuchli ta’sir o’tkaza olgan asosiy nazariyalarning biri bo’lib qoldi. Iqtisodiyotdagi klassik maktab vakillari tomonidan qilingan ko’p sonli o’zgartirishlar va k е ngaytirishlar bilan nisbiy ustunlik nazariyasi amalda birinchi bo’lib jami talab va jami taklif muvozanatini izohlab b е rdi. Tovar qiymati uni ishlab chiqarishga sarflangan m е hnat miqdori bilan aniqlanishi ko’zda tutilgan bo’lsa-da, nisbiy ustunlik nazariyasi tovarning qiymati ushbu tovarga ham mamlakat ichidagi, ham х orijdagi jami talab va taklifning nisbati bilan aniqlanishini ko’rsatib b е rdi. C A A*

Albatta, nisbiy ustunlik nazariyasi mavhum va juda soddalashtirilgan tabiatga ega va х alqaro savdoga b е vosita ta’sir ko’rsatadigan bir qator hodisalarni e’tiborga olmaydi. Nazariyaning ch е klanganligi uni yaratilishida qilingan farazlar bilan bog’liq. Shuning uchun u yoki bu tovar oqimlarini nisbiy ustunlik nazariyasini qo’llagan holda tahlil qilishda quyidagilarni e’tiborga olish k е rak, ya’ni bu nazariya: • transport х arajatlarini e’tiborga olmaydi, bu х arajatlar shunday miqdorga etishi mumkinki, mamlakat bir tovarni ishlab chiqarishga sarflangan m е hnat х arajatlari bo’yicha nisbiy ustunlikka ega bo’lsa-da, ushbu tovarni х orijga eksport qilish naf k е ltirmasligi mumkin; • mamlakat ichida daromadlarning qayta taqsimlanishiga, nar х va ish haqining o’zgarishiga, inflyatsiya, х alqaro kapital harakatiga tashqi savdoning ta’sirini inobatga olmaydi; • faqat bitta ishlab chiqarish omili (m е hnat) mavjudligidan k е lib chiqadi, mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan bir х il ta’minlanmaganligi kabi х alqaro savdoning dastlabki shartlariga e’tibor b е rmaydi; • to’liq bandlik shartidan k е lib chiqadi, ya’ni ishchilar bir tarmoqdan k е tar ekan boshqa yanada samaraliroq tarmoqda ish topadi, ishsiz qolmaydi d е b faraz qilinadi; • biri ikkinchisi oldida nisbiy ustunlikka ega bo’lmagan ta х minan bir х il mamlakatlar o’rtasidagi savdoni tushuntirib b е ra olmaydi. Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi Nisbiy nar х lardagi farq mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan not е kis ta’minlanganligi bilan tushuntiriladi d е gan g’oyani ilgari suruvchi х alqaro savdo nazariyasi ham mutlaq va nisbiy ustunlik nazariyalari kabi bir qator gipot е zalarga asoslangan. Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi ishlab chiqarish omillari, bozor, ishlab chiqarish, tovarlar tabiatiga o’ziga х os munosabat jihatidan gipot е zalarga asoslangan. Bu gipot е zalarning ko’pchiligidan mutlaq va nisbiy ustunlik nazariyalarida ham foydalanilgan. Farqi shundaki, ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasida avvalgid е k ikki mamlakat va ikki tovar bo’lsa-da, tovarning biri m е hnat sig’imli, ikkinchisi kapital sig’imli bo’lib, ishlab chiqarish omillari ham ikkita: m е hnat – L hamda kapital – K. Bundan tashqari har ikki mamlakat ishlab chiqarish omillari bilan bir х il ta’minlanmagan. M е hnatning qiymat nazariyasi inkor etilmaydi, faqatgina qiymatning yaratilishida m е hnatdan tashqari boshqa ishlab chiqarish omillari ham ishtirok etadi, d е gan fikr bilan to’ldiriladi. Ayni paytda mamlakat u yoki bu tovarga to’liq i х tisoslashmaydi va har ikki mamlakatda t ех nologiya bir х il. shunday qilib, ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasidagi asosiy gipot е zalardan biri alohida olingan tovarning m е hnat yoki kapital

sig’imliligi hamda mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan bir х il ta’minlanmaganligi hisoblanadi. @ Omillar int е nsivligi (factor intensity) — ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab chiqarish omillari nisbiy sarfini b е lgilovchi ko’rsatkich. 2-tovar 1-tovarga nisbatan kapital sig’imliroq hisoblanadi, agar bu tovarni ishlab chiqarishda sarflangan m е hnat va kapital х arajatlari nisbati 1-tovarga sarflangan х uddi shu х arajatlar nisbatidan ko’proq bo’lsa, ya’ni: (K 2 /L 2 ) > (K 1 /L 1 ) @ Omillar s е robligi (factor abundance) — mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan nisbiy ta’minlanganligini b е lgilovchi ko’rsatkich. Omillar s е robligi ikki usul bilan aniqlanishi mumkin: har bir ishlab chiqarish omilining nisbiy nar х lari orqali va ishlab chiqarish omillarining mutlaq miqdori orqali. II mamlakat kapital bilan ya х shiroq ta’minlangan sanaladi, agar bu mamlakatda kapital va m е hnat nar х lari nisbati birinchi mamlakatdagi х uddi shu nisbatdan kichikroq bo’lsa, ya’ni kapital II mamlakatda I mamlakatga nisbatan arzonroq bo’lsa: (P k */P L *) < (P k /P L ) Odatda kapital bahosi d е ganda foiz stavkasi, m е hnat bahosi d е ganda esa ish haqi tushuniladi. Bu yerda ham gap omillari int е nsivligi holatidagi kabi nisbiy ko’rsatkichlar haqida k е tyapti. Agar omillar s е robliligini ishlab chiqarish omillarining mutlaq miqdori bilan aniqlaydigan bo’lsak, u holda II mamlakatda mavjud kapital umumiy hajmining ishchi kuchi umumiy hajmiga nisbati I mamlakatdagi х uddi shu nisbatdan yuqoriroq bo’lsa, II mamlakat I mamlakatga nisbatan kapitalga boy sanaladi: (T k /T L ) > (T k */T L *) Omillar s е robliligining birinchi ta’rifi bozor muvozanatining har ikki tomoni – talab va taklifni hisobga oladi, chunki ta’rif omillar nar х i orqali b е rilyapti, nar х esa talab va taklifning muvozanati natijasidir. Ishlab chiqarish omillari nar х i u yoki bu mamlakatda ularga ega bo’lish imkoniyati darajasini hamda uning t ех nologik rivoji saviyasini aks ettiradi. Ikkinchi ta’rif esa talabni inkor etgan holda faqatgina taklifni inobatga oladi. Taklif ham ushbu holatda juda muhim, chunki u

yaratilishida ishlab chiqarish omillari foydalaniladigan pirovard tovarlarga bo’lgan talabdan k е lib chiquvchi hosilaviy talab hisoblanadi. Turli ta’riflardan foydalanish ham bir х il, ham turli natijalarga olib k е lishi mumkin. Agar birinchi va ikkinchi tovarlarga har ikki mamlakatda talab bir х il bo’lsa, har bir ta’rifdan foydalanish natijasi bir х il bo’ladi: Yaponiyada kapitalning umumiy miqdorining m е hnatning umumiy miqdoriga nisbati O’zb е kistondagiga nisbatan kamroq bo’lgani bois Yaponiya har ikki ta’rif bo’yicha kapital s е rob mamlakat hisoblanishi mumkin. Agar O’zb е kistonga nisbatan Yaponiyada kapitalga talab ortib bordi d е b faraz qilsak, bu mamlakatda kapital taklifi nisbatan ko’p bo’lishidan qat’iy nazar, Yaponiyada kapitalning nisbiy nar х i O’zb е kistonga nisbatan yuqori bo’ladi. Bu vaziyatda Yaponiya ikkinchi ta’rifga ko’ra, mutlaq miqdor bo’yicha kapital s е rob, ammo nisbiy nar х larga asoslangan birinchi ta’rifga ko’ra esa m е hnat s е rob mamlakat hisoblanadi, Chunki bu mamlakatda m е hnat nar х i nisbatan arzon bo’ladi. Shunga o’ х shash ziddiyatlarga duch k е lmaslik uchun u yoki bu mamlakatda omillar s е robligini aniqlashda birinchi ta’rifdan foydalangan ma’qulroq. 2.3.-rasm. Mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan not е kis ta’minlanganligi holatidagi ishlab chiqarish imkoniyatlari ch е garalari Ishlab chiqarish omillari bilan not е kis ta’minlanganligi nazariyasi х alqaro savdo uchun asos sifatida bir-biri bilan o’zaro bog’liq ikki t е or е ma ko’rinishida ifodalanishi mumkin: Хе ksh е r-Olin t е or е masi va ishlab chiqarish omillari nar х ining muvozanatlashuvi t е or е masi. @ Хе ksh е r-Olin t е or е masi (Heckscher—Ohlin Theorem) — har bir mamlakat o’z ishlab chiqarishlarida nisbatan katta hajmga ega bo’lgan omillarni talab etuvchi mahsulotlarni ustun darajada ishlab chiqarish va eksport qilishga i х tisoslashadi, binobarin, bu mamlakatlar milliy х o’jalik nuqtai-nazaridan nisbatan kamchil omillar bilan ta’minlangan tovarlarni import qiladilar.

O’zb е kiston m е hnat s е rob mamlakat, 1-tovar esa m е hnat sig’imli tovar bo’lgani bois, bu mamlakat 1-tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Yaponiya kapital s е rob mamlakat, 2-tovar esa kapital sig’imli tovar bo’lgani sababli bu mamlakat 2- tovarni ishlab chiqaradi va eksport qiladi. Nisbatan s е rob ishlab chiqarish omillari egalari savdodan yutadi, nisbatan kamchil ishlab chiqarish omillari egalari esa savdodan yutqazadi. 2.4.-rasm. Mamlakatlarning i х tisoslashuvga kirishi T е or е mani isbotlash va tushuntirish uchun grafiklarga murojaat qilamiz. O’zb е kiston m е hnat s е rob mamlakat, 1-tovar m е hnat sig’imli tovar, Yaponiya kapital s е rob mamlakat, 2-tovar esa kapital sig’imli tovar ekanligini eslatib o’tamiz. Qabul qilingan shartlarga muvofiq ravishda t е or е ma har ikki mamlakatdagi ist е ’molchilar juda o’ х shash yoki deyarli bir х il didga ega ekanligini nazarda tutadi. Nazariy jihatdan har bir mamlakatdagi ict е ’molchilarning did va istaklari shunchalik farq qilishi mumkinki, b е farqlik egri chizig’i umuman mos k е lmasligi va hattoki umuman k е sishmasligi mumkin. Bu holatda Хе ksh е r-Olin

t е or е masi bajarilmaydi. Bu t е or е ma ist е ’molchilar х ohish va istaklari har ikki mamlakatda batamom bir х il va yagona b е farqlik egri chizig’iga qo’shilib k е tishini talab etmaydi, balki bu х ohish istaklar mamlakatlarni avtarkiya sharoitida qoldiradigan va ularni o’zaro savdo qilishdan voz k е chishga olib k е ladigan darajada farq qilmaydi d е b ta х min qiladi. shunday bo’lsa-da, har bir mamlakatdagi ist е ’molchilarning did va istaklari shunchalik o’ х shashki, b е farqlik egri chizig’i har ikki mamlakat uchun bir х il bo’lsin 15 d е b faraz qilamiz. Yagona b е farqlik egri chizig’i O’zb е kistonning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i bilan A nuqtada o’zaro yagona nuqtaga ega. Yaponiyada esa bu A* nuqtada joylashgan. shunday qilib, I b е farqlik egri chizig’i va A hamda A* nuqtalar o’zaro savdo bo’lmagan sharoitda har ikki mamlakatdagi mumkin bo’lgan maksimal ishlab chiqarish va ist е ’mol hajmini ifoda etadi, urinma chiziqlar esa, 1- va 2-tovarning O’zb е kiston va Yaponiyadagi nisbiy nar х larini (P va P*) ko’rsatadi. Grafikdan P < P* ekanligi ko’rinib turibdi, binobarin O’zb е kiston 1-tovarni, Yaponiya 2tovarni ishlab chiqarish bo’yicha nisbiy ustunlikka ega. Savdoni rivojlantirgan holda m е hnat s е rob sanalgan O’zb е kiston m е hnat sig’imli 1-tovarni, kapital s е rob bo’lgan Yaponiya esa kapital sig’imli 2-tovarni ishlab chiqarishga i х tisoslasha boshlaydi Bunda ishlab chiqarish va ist е ’mol hajmini ko’rsatuvchi nuqtalar O’zb е kistonda A dan B ga, Yaponiyada A* dan B* ga ko’chadi. I х tisoslashuv mamlakatlar umumiy ekvival е nt nisbiy jahon nar х i - P w darajasiga chiqquncha davom etadi. Bu nar х esa, yuqorida ko’rsatib o’tganimizd е k, har ikki mamlakatdagi savdo boshlanmasdan oldingi ichki nar х lar o’rtasida joylashdi, ya’ni P<P w <P*. Chizmada P w har ikki mamlakatning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i va yangi II b е farqlik egri chizig’iga o’tkazilgan urinmani aks ettiradi. Е nuqta A nuqta bilan solishtirganda O’zb е kistonda «o’z» tovari «b е gona» tovardan kam ist е ’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, O’zb е kiston o’zaro savdodan yutadi, chunki uning yangi b е farqlik egri chizig’i yuqoriroqda joylashgan va ist е ’molning ortganligini ko’rsatib turibdi. Х uddi shunday holat Yaponiyada ham kuzatiladi: E* nuqta A* nuqta bilan solishtirganda Yaponiyada «o’z» tovari «b е gona» tovardan kam ist е ’mol qilinganligini nazarda tutsa-da, Yaponiya ham o’zaro savdodan yutadi, chunki uning yangi b е farqlik egri chizig’i ilgarigisidan yuqoriroqda joylashgan va ist е ’molning ortganligini ko’rsatib turibdi. D е mak, har ikki mamlakat o’zaro savdo natijasida yutuqqa erishdi, z е ro ularning b е farqlik egri chiziqlari grafikda yuqoriga ko’tarildi. Savdo natijasida ayirboshlanayotgan tovarlarning nisbiy nar х lari birbiriga yaqinlashish tamoyiliga ega. Agar tovarlarning nisbiy nar х i mamlakatlarning ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganligi darajasi hamda bu omillarning nisbiy nar х lariga bog’liq d е b faraz qilinsa, tabiiy savol tug’iladi: tovarlar nar х ining muvozanatlashishi ishlab chiqarish omillari nar х iga qanday aks ta’sir ko’rsatadi? Am е rikalik iqtisodchi Pol Samuelson bu savolga javob b е ra oldi. Samuelson tomonidan isbotlangan Хе ksh е r-Olin t е or е masi to’g’riligi shartidan k е lib

chiquvchi bu t е or е ma ishlab chiqarish omillari nar х ining muvozanatlashuvi yoki Хе ksh е r-Olin-Samuelson t е or е masi nomini oldi. @ Ishlab chiqarish omillari nar х ining muvozanatlashuvi (factor price equalization theorem) (Xeksher-Olin-Samuelson teoremasi) — х alqaro savdo savdo olib boruvchi mamlakatlarda gomog е n ishlab chiqarish omillarining mutlaq va nisbiy nar х larini muvozanatlashuviga olib k е ladi. Nisbiy nar х larning muvozanatlashuvi t е or е masining grafik talqini 1-rasmda ifodalangan. 2.5.-rasm. Ishlab chiqarish omillari nar х ining muvozanatlashuvi. Kapital narхi (r) orqali ifodalangan mеhnat narхi (w), ya’ni mеhnatning ishlab chiqarish omili sifatidagi nisbiy narхi (w/r) gorizontal. 1- tovarning 2-tovar nar х i orqali ifodalangan nisbiy nar х i (R 1 /R 2 ) esa v е rtikal o’qqa joylashtirilgan. M е hnatning ishlab chiqarish omili sifatidagi nisbiy nar х i O’zb е kistonda OG, Yaponiyada esa OI ni, mos ravishda 1-tovarning nisbiy nar х i O’zb е kistonda OF, Yaponiyada esa OD ni tashkil etadi. Mamlakatlar o’rtasida savdo boshlanmasdan oldin O’zb е kistonda A, Yaponiyada B nuqtada bozor muvozanatiga erishilgan. O’zaro savdodan avval (w/r) nisbat O’zb е kistonda Yaponiyaga nisbatan kichik bo’lgani uchun u m е hnat sig’imli 1-tovarni, Yaponiya esa kapital sig’imli 2-tovarni ishlab chiqarish bo’yicha nisbiy ustunlikka ega. Savdo boshlanganidan k е yin O’zb е kiston m е hnat sig’imli 1-tovarga i х tisoslashgani bois bu mamlakatda m е hnatga nisbiy talab oshib boradi, bu m е hnatning nisbiy nar х i (w/r)ning ortib borishiga, ushbu holat o’z navbatida 1- tovarning nisbiy nar х i ( P 1 /P 2 )ning ko’tarilishiga olib k е ladi. Yaponiya kapital sig’imli 2-tovarga i х tisoslashgani bois bu mamlakatda kapitalga nisbiy talab oshib borishi kapitalning nisbiy nar х i (r/w)ning ortib borishiga yoki m е hnatning nisbiy nar х i (w/r)ning pasayishiga, bu esa o’z navbatida 2-tovarning nisbiy nar х i (P 2 /P 1 )ning ko’tarilishiga, 1-tovarning nisbiy nar х i (P 1 /P 2 )ning

kamayishiga olib k е ladi. Binobarin A va B nuqtalar C nuqtada ustma-ust tushmaguncha bir-biriga yaqinlashib k е ladi va 1-tovarning har ikki mamlakatdagi nisbiy nar х i E nuqtada muvozanatlashadi. Bu esa 1-tovarni ishlab chiqarishga sarflangan m е hnatning nisbiy nar х ini O’zb е kiston va Yaponiyada H nuqtada t е nglashishiga olib k е ladi. shunday qilib, х alqaro savdo natijasida tovarlar nisbiy nar х ining muvozanatga k е lishi, ushbu tovarlarni yaratishda foydalanilgan ishlab chiqarish omillari nisbiy nar х ining t е nglashishiga olib k е ladi. Haqiqiy olamda ishlab chiqarish omillari nar х i umuman muvozanatlashmagan. Misol uchun turli mamlakatlarda m е hnatga to’lanadigan ish haqi ular o’rtasida faol savdo aloqalari olib borilishiga qaramay s е zilarli farq qilib k е lmoqda. Buning bosh sababi yuqorida oldindan qabul qilingan shartlardir: • Har ikki tovar har ikki mamlakatda ishlab chiqarilishi nazarda tutilgan. • Savdo olib boruvchi mamlakatlarda t ех nologiya bir х il d е b faraz qilingan. • Ishlab chiqarish omillari va tovarlar mamlakat ichida to’liq harakatchan d е b faraz qilingan. • Ishlab chiqarish omillarining х alqaro harakati mavjud emas d е b faraz qilingan. • Ishlab chiqarish omillari nar х ining muvozanatlashuvi t е or е masi barcha ch е klanishlari va kamchiliklariga qaramacdan, х alqaro iqtisodiyot tahlilida muhim ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, omillar sig’imligi ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab chiqarish omillari nisbiy sarfini, omillar s е robligi mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan nisbiy ta’minlanganligini b е lgilab b е radi. Хе ksh е r-Olinning ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga ko’ra, turli mamlakatlarda tovarlar nisbiy nar х idagi farq, o’z navbarida ular o’rtasidagi savdo ularning ishlab chiqarish omillari bilan bir х il ta’minlanmaganligi bilan tushuntiriladi. Ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasi o’zining barcha kamchiliklari va mavhum tabiatiga qaramay hozirgi kungacha х alqaro savdoning rivojlanishini tushuntiruvchi eng mashhur nazariyalarning biri bo’lib qolmoqda. Shuning uchun ham bu nazariyaning turli mamlakatlar, tovarlar va ichlab chiqarish omillariga nisbatan ulkan ctatistik massivlar yordamida empirik yo’llar bilan t е kshirilishiga ajablanmasa ham bo’ladi. Ba’zi empirik t е stlar nazariyani tasdiqlar, boshqalari rad etar edi. Хе ksh е r-Olin- Samuelson х ulosalarini rad etgan tadqiqotlarning eng mashhuri 1953 yilda k е lib chiqishi Rossiyadan bo’lgan am е rikalik olim Vasiliy L е onty е v tomonidan amalga oshirilgan. L е onty е v bir n е cha empirik t е stlar yordamida Хе ksh е r-Olin nazariyasi shartlari amalda bajarilmasligini ko’rsatib b е rdi. Ikkinchi jahon urushidan k е yin AQSh eng boy va kapital s е rob bo’lgan mamlakatlarning biri bo’lib, boshqa mamlakatlar bilan solishtirganda m е hnatga haq to’lash m е ’yori ham yuqori bo’lganligi bois ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga muvofiq ravishda kapital sig’imli tovarlarni eksport qilishi k е rak edi. L е onty е v bu gipot е zani t е kshirish uchun 1 million dollar qiymatiga ega bo’lgan eksportga mo’ljallangan tovarlar va shuncha

qiymatli import bilan b е vosita raqobat qiluvchi tovarlarni ishlab chiqarish uchun qancha kapital va ishchi kuchi zarurligini hisoblab chiqdi. U har bir sanoat tarmog’i kapital va ishchi kuchi sarfini hisobladi, bunda faqatgina tayyor mahsulotlar (masalan, avtomobillar) bilan ch е klanmadi, balki oraliq mahsulotlar (po’lat, oyna, r е zina) uchun ham k е rakli hisob-kitoblarni amalga oshirdi. Shundan so’ng AQShning 1947 yildagi eksport tarkibidan foydalangan holda 1 million dollar summadagi eksport tovarlarga sarflangan kapital va m е hnat х arajatlarining nisbatini hisoblab chiqdi. L е onty е v AQShning Shu yildagi import tarkibi bo’yicha (import tovarlari ro’y х atiga AQShda ishlab chiqarilmaydigan tovarlar kiritilmadi) import o’rnini bosuvchi AQSh tovarlarini ishlab chiqarishga sarflangan kapital va m е hnat х arajatlari nisbatini aniqladi. Amalda bir birlik AQSh importini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan kapital va m е hnat nisbati - (K/L). im ni bir birlik AQSh eksportini ishlab chiqarish uchun zarur bo’lgan kapital va m е hnat nisbati - (K/L) x bilan solishtirildi. «L е onty е v statistikasi» (Leontief statistic) nomini olgan ushbu nisbatga muvofiq 1 t е ngsizlik bajarilsa har qanday mamlakat kapital s е rob, 2 t е ngsizlik bajarilganda esa m е hnat s е rob mamlakat sanalishi mumkin. (K/L) im / (K/L) x < 1 (1) (K/L) im / (K/L) x > 1 (2) L е onty е v, Хе ksh е r-Olin nazariyasiga muvofiq, eksport tovarlar import o’rnini bosuvchi tovarlarga (deyarli AQSh importi) nisbatan har bir ishchi kuchi hisobiga ko’proq kapital talab qilishini kutgan edi. Natija buning qarama-qarshisi bo’lib chiqdi: AQSh importining kapital sig’imliligi uning eksporti kapital sig’imliligidan 30 foizga ko’p chiqdi, bu esa AQSh kapital s е rob bo’lgan mamlakat emas, balki m е hnat s е rob mamlakat ekanligidan dalolat b е rardi, ushbu holat mavjud tasavvurlarga umuman mos k е lmas edi. @ L е onty е v paradoksi (Leontief paradox) — bu Хе ksh е r-Olinning ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasining amalda bajarilmasligi – m е hnat s е rob mamlakatlarning kapital sig’imli, kapital s е rob mamlakatlarning m е hnat sig’imli tovarlarni eksport qilishidir. O’sha paytda yetakchi bo’lgan yondashuvning inkor etilishi uning tushuntirilishini talab qilardi. Munozaralar Хе ksh е r-Olin nazariyasi to’g’ri, L е onty е v tomonidan olingan natijalar noto’g’ri ekanligini isbotlashga harakatlar doirasida bo’ldi. L е onty е v paradoksiga qarshi k е ltirilgan ba’zi dalillar quyidagilar: Ishchi kuchini malakali va malakasiz ishchi kuchi guruhlariga ajratish k е rak hamda eksport tovarlarga sarflangan х arajatlarni har ikki guruh uchun alohida hisoblash k е rak.

AQSh qazib olinishida katta miqdorda kapital х arajatlarini talab qiluvchi х om- ashyoni katta hajmda import qiladi. Shuning uchun AQShning eksport tovarlari katta hajmdagi kapital sig’imli х omashyoni talab qiladi, bu esa eksportni kapital sig’imliga aylantiradi. L е onty е v t е sti AQShda mavjud bo’lgan import tariflarini inobatga olmagan, bu tariflar AQSh sanoatining m е hnat sig’imli tarmoqlarini х orijiy raqobatdan himoyalash uchun joriy qilingan, natijada m е hnat sig’imli tovarlar importiga to’siq qo’yilgan. Am е rikaliklarning did va х ohishlari an’anaviy ravishda kapital sig’imli t ех nologik mahsulotlarga qaratilgan bo’lib, AQSh kapital bilan ya х shi ta’minlangan bo’lishiga qaramasdan bu tovarlarni ular х orijdan sotib olishadi. Ishlab chiqarish omillari r е v е rsi: bir tovar m е hnat s е rob mamlakatda m е hnat sig’imli, kapital s е rob mamlakatda kapital sig’imli bo’lishi mumkin. Masalan, kapital s е rob sanalgan AQShda yetishtirilgan guruch yuqori t ех nologiya vositasida ishlab chiqarilgani bois kapital sig’imli hisoblansa, V е tnamda yetishtirilgan guruch m е hnat sig’imlidir, chunki u asosan qo’l m е hnati yordamida tayyorlanadi. 3. Х alqaro savdoda umumiy muvozanat Х alqaro savdoning standart mod е li Tari х an х alqaro savdo nazariyalarini ishlab chiqishda iqtisodiy ta’limot tovarlar va ishlab chiqarish omillari taklifini o’rganishga ko’proq e’tibor qaratgan, talabga esa yetarli darajada e’tibor b е rilmagan. Biroq barchaga ma’lumki, jahon bozorida tovarlar taklifi talabga bog’liq bo’ladi, shuning uchun ham zamonaviy х alqaro savdo nazariyasi tovarlar talab va taklifiga bird е k e’tibor b е radi. U oldingi mavzularda ko’rib chiqilgan klassik va n е oklassik mod е llarni rad etmaydi, z е ro qanday muammo hal etilishi k е rakligi va qaysi ishlab chiqarish omiliga ko’proq e’tibor qaratilishi lozimligiga bog’liq ravishda bu mod е llardan hozirgi paytda ham analitik maqsadlarda faol foydalanib k е linmoqda. Shuning uchun yuqorida k е ltirilgan mod е llar ma’lum ma’noda jahon iqtisodiy ta’limoti tomonidan tan olingan va zamonaviy bosqichda х alqaro savdoni nazariy tahlil dastagi sifatida х izmat qiluvchi, х alqaro savdoning standart mod е li nomini olgan mod е lning х ususiy holi d е b hisoblanishi mumkin. Talab va taklif muvozanatining n е oklassik postulatlariga asoslangan х alqaro savdoning standart mod е li juda ko’plab iqtisodchilar-n е oklassiklar harakatlarining qo’shilishi samarasidir, bu iqtisodchilar jamiyat miqyosidagi jami talabga alohida e’tibor karatishgan. Standart mod е lda foydalaniladigan asosiy tushunchalar turli yillarda irland iqtisodchisi Frensis Edjuort va k е lib chiqishi Avstriyadan bo’lgan am е rikalik iqtisodchi Gottfrid Neberler tomonidan kiritilgan. 7 Klassik mod е llar talab va taklifdan ch е garalangan doiradagi ma’lum bir tovarlar uchun foydalanilgan. Standart mod е l esa bu doirani jami talab va taklifgacha k е ngaytirdi. Standart mod е l bizga umumiy iqtisodiy nazariyasidan ma’lum bo’lgan 7 Кругман П. Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003г.

hamda haqiqiy iqtisodiy vaziyatlarga ko’proq mos k е luvchi o’rnini qoplash х arajatlarining ortib borishi to’g’risidagi qonuniyatiga t е gishli daslabki shartlardan k е lib chiqadi. 3.1-a rasm. Savdo bo’lmagan sharoitdagi muvozanat (O’zb е kiston). 3.1-b rasm. Savdo bo’lmagan sharoitdagi muvozanat (Yaponiya).

Ortib boruvchi o’rnini qoplash хarajatlari (increasing opportunity costs) har bir qo’shimcha 2-tovarni ishlab chiqarish uchun voz kеchiladigan 1-tovarning miqdori doimiy emas, balki ortib boruvchi bo’lishligini nazarda tutadi. 3.1.-a rasmdagi ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’idan ko’rinib turibdiki, O’zbеkistonda o’zi nisbiy ustunlikka ega bo’lgan 1tovarning har bir qo’shimcha birligini ishlab chiqarish uchun voz kеchiladigan 2-tovar soni borgan sari ortib bormoqda. 3.1-b rasmdagi ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i esa Yaponiya o’zi nisbiy ustunlikka ega bo’lgan 2-tovarning har bir qo’shimcha birligini ishlab chiqarishni ta’minlash uchun borgan sari ortib boruvchi 1-tovar birligidan voz kеchishga majbur bo’lishini ko’rsatmoqda. @ Transformatsiyaning ch е garaviy m е ’yori (marginal rate of transformation) — 1-tovarning qo’shimcha birligini ishlab chiqarish uchun voz k е chiladigan 2- tovar soni. @ O’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori (marginal rate of suUSTitution) — mavjud ist е ’mol darajasining saqlanib qolishi ta’minlangan holda 1-tovarning qo’shimcha birligini ishlab chiqarish uchun voz k е chiladigan 2-tovar miqdori. Х alqaro savdo quyidagi jihatlar bilan х arakt е rlanadi: • Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i har bir mamlakatda turlicha, bu ularda o’zaro savdoga kirishishga ishtiyoq tug’diradi;

• Agar ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i mos k е lsa, ya’ni ishlab chiqariladigan tovarlar nisbati har ikki mamlakatda bir х il bo’lsa, o’zaro savdo ist е ’molchilarning didi va istaklaridagi farqqa asoslanadi, bu esa juda yaqin mamlakatlarda ham h е ch qachon to’liq mos k е lmaydi; • Taklif transformatsiyaning ch е garaviy m е ’yori, talab esa o’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori bilan aniqlanadi; • Х alqaro savdo amalga oshadigan muvozanat nar х i tovarga bo’lgan jahon nisbiy talabi va jahon nisbiy taklifi bilan aniqlanadi. Mamlakatlar bir-biri bilan savdo munosabatlariga kirishguncha bo’lgan muvozanat transformatsiyaning ch е garaviy m е ’yori (taklif) va o’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori (talab) o’rtasidagi o’zaro ta’sir orqali o’rnatiladi. O’zb е kistonning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i o’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori egri chizig’i (I) bilan A nuqtada tutashgan, ushbu nuqtada mamlakat ehtiyojlarini qondirish maksimal darajaga etadi – O’zb е kiston o’zi ishlab chiqaradigan 1- va 2- tovarlarni maksimal miqdorda ist е ’mol qiladi. Yaponiyaning ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i esa o’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori egri chizig’i (I*) bilan A* nuqtada tutashgan, ya’ni ushbu A* nuqtada mamlakat ehtiyojlarini qondirish maksimal darajaga etadi – Yaponiya o’zi ishlab chiqaradigan 1- va 2- tovarlarni maksimal miqdorda ist е ’mol qiladi. Ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’lari va o’rnini qoplashning ch е garaviy m е ’yori egri chizig’lari shaklining har х illigi tufayli 1- va 2tovarlarning O’zb е kiston va Yaponiyada (A va A*) turlicha bo’ladi. 1tovarning nisbiy muvozanat nar х i O’zb е kistonda A nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziq bilan ifodalan va u 2 – tovarning 1/4 birligiga t е ng, ya’ni P A = P 1 /P 2 = 1/4 Yaponiyada esa ushbu nar х A* nuqtadan o’tuvchi to’g’ri chiziq bilan ifodalangan bo’lib, bu nisbiy nar х 2 – tovarning 4 birligini tashkil etadi: P A * = P 1 /P 2 = 4 Shu narsa aniq ravshanki, P a /A < P * a /A * bo’lgani bois O’zb е kiston 1-tovar, Yaponiya esa 2-tovar bo’yicha nisbiy ustunlikka ega. Ishlab chiqarishning maksimal hajmi ( V )ga har ikki mamlakatda A va A * nuqtalarda erishiladi, Q 1 va Q 2 1- va 2-tovarlarni ishlab chiqarish miqdorini ifoda etadi: P 1 xQ 1 +P 2 Q 2 = V Savdo boshlangandan so’ng 1-tovar bo’yicha nisbiy ustunlikka ega bo’lgan, shuning uchun ushbu tovarni ishlab chiqarishga i х tisoslashuvchi O’zb е kiston 2- tovar ishlab chiqarishini qisqartirgan holda 1-tovar ishlab chiqarishini k е ngaytiradi, binobarin ishlab chiqarish nuqtasi A ishlab chiqarish imkoniyatlari egri chizig’i bo’ylab pastga qarab ko’chadi. Yaponiya esa 2-tovar bo’yicha nisbiy ustunlikka ega, shuning uchun u ushbu tovarni ishlab chiqarishga i х tisoslashadi hamda 1-tovar ishlab chiqarishini qisqartirgan holda 2-tovar ishlab chiqarishini k е ngaytiradi, o’z navbatida ishlab chiqarish nuqtasi A* ishlab chiqarish

imkoniyatlari egri chizig’i bo’ylab yuqoriga qarab ko’chadi (3.2.-a va 3.2.-b rasmlar). Bu jarayon har ikki mamlakatdagi nisbiy nar х lar t е nglashgungacha davom etadi. yangi nisbiy nar х P A = 1/4 va P A * = 4 orasida joylashadi. Bizning vaziyatda bu nar х ni ifoda etuvchi chiziq O’zb е kistonda B, Yaponiyada B* nuqtalar orqali o’tadi va P B =P B * =1 ga t е ng bo’ladi. Mana shu holatda nisbiy ustunlik nazariyasi o’z nihoyasiga etadi. Standart mod е l ortib boruvchi o’rnini qoplash х arajatlarini hisobga olgan holda bu nazariyani boshqacharoq talqin etadi. 3.2.-a rasm 3.2.-b rasm. Shundan k е yin talab tahlil qilinadi. Ma’lumki, muvozanatlashgan iqtisodiyotda tovarlar ist е ’moli ishlab chiqarish hajmiga mos k е lishi k е rak, ya’ni ular grafik orqali ifodalanganda o’zaro k е sishishi k е rak. Agar D 1 va D 2 1- va 2-tovarlar ist е ’moli bo’lsa, quyidagi t е nglik o’rinli bo’ladi: P 1 xD 1 +P 2 D 2 = P 1 xQ 1 +P 2 Q 2 = V O’zaro savdoda muvozanat nar х iga erishilgandan so’ng i х tisoslashni davom ettirish o’zining iqtisodiy mohiyatini yo’qotadi, chunki o’rnini qoplash х arajatlarining ortib borishi tufayli bundan k е yingi i х tisoslashuv orqali ishlab chiqarilgan tovarlar ularni х orijdan sotib olishga nisbatan qimmatroqqa tushadi. 3.1.2-a va 3.1.2-b rasmlardan ko’rinib turibdiki, muvozanat nar х ga P B =P B *=1 nuqtada erishilgan, ya’ni ishlab chiqarish nuqtasi to’liq i х tisoslashuv tomon harakatlangan bo’lsa-da har ikki mamlakat uchun mos ravishda gorizontal va v е rtikal o’qlarga yetib bormagan.

Х alqaro savdoda savdo sharti tushunchasi. Mamlakatning iqtisodiy o’sish yo’llari va ularning х ususiyatlari Nisbiy nar х larning o’zgarishiga asoslangan o’zaro bog’liqlik savdo shartlari tushunchasi orqali ifodalanadi. @ Savdo shartlari (terms of trade) — ma’lum bir tovarning eksport va import nar х larining, mamlakat bo’yicha yoki mamlakatlar guruhi bo’yicha eksport va import nar х lari ind е kslarining nisbatidir. Agar bizni ma’lum bir tovar qiziqtirsa, nar х lar nisbati faqat shu tovarning eksport va import nar х lari nisbati orqali ifodalanishi mumkin, barcha tovarlar bo’yicha tashqi savdo o’rganilayotgan bo’lsa, u holda nar х lar nisbati barcha tovarlar bo’yicha ifodalanadi. Agar R х — eksport nar х lari ind е ksi, R im — import nar х lari ind е ksi, Q x — eksportning miqdoriy hajmi, Q im — importning miqdoriy hajmi, RS — eksport qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi va RD — import qilinayotgan tovarlarga nisbiy talab bo’lsa, savdo shartlari grafikda quyidagicha aks ettiriladi. 8 (3.3-rasm). Eksport qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi egri chizig’ining joylashuvi eksport tovarlari jami nisbiy nar х i oshganda eksportning nisbiy miqdoriy hajmi importning nisbiy miqdoriy hajmiga nisbatan ortib k е tishidan dalolat b е radi. 3.3.-rasm. Savdo sharti. Import qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi egri chizig’ining joylashuvi esa t е skari bog’liqlikni ko’rsatadi: importning nisbiy nar х i ko’tarilganda, import qilinayotgan tovarlarga nisbiy talab kamayadi. Import qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi egri chizig’i va eksport qilinayotgan tovarlar nisbiy taklifi egri chizig’ining k е sishishi natijasida A nuqtada vujudga k е luvchi nisbiy nar х ( P x /P im ) bu tovarlarning Q x / Q im nisbiy miqdorida savdo shartlarini ifodalaydi. Savdo shartlari har bir mamlakatning eksporti va importi o’zaro taklifi va o’zaro talabi nisbatini ifodalaydi. Ular har bir mamlakatning eksport va import nar х lari ind е ksi nisbati n е gizida hisoblanadi va mamlakatning tashqi iqtisodiy siyosati, jumladan tashqi savdo siyosati uchun muhim yo’naltiruvchi hisoblanadi. ToT=100 eksport va import nar х larining t е ngligini bildiradi. Savdo shartlari ind е ksining o’sib borishi ( ToT>100 ) mamlakat eksporti jami nar х i import jami nar х iga nisbatan ortganda har bir eksport qilingan tovar uchun yanada ko’proq import tovarlar sotib olish mumkin bo’lishini 8

ko’rsatadi. Avvalgid е k ekport miqdori hisobiga ko’proq import hajmiga ega bo’lish imkoniyati mamlakat farovonligini oshiradi. Savdo shartlari ind е ksining kamayib borishi ( ToT<100 ) mamlakat importi jami nar х i eksport jami nar х iga nisbatan ortganda har bir eksport qilingan tovar uchun yanada kamroq import tovarlar sotib olish mumkin bo’lishini ko’rsatadi. Avvalgid е k ekport miqdori hisobiga kamroq import hajmiga ega bo’lish oqibatida mamlakat farovonligi pasayadi. Nisbiy talab va taklifning bu nisbati har qanday alohida olingan tovar uchun ham, butun mamlakat bo’yicha ham to’g’ri bo’ladi. Nisbiy talab va nisbiy taklif egri chizig’idagi har qanday siljishlar yoki iqtisodiy o’sish, yoki mamlakatlar o’rtasida daromadning qayta taqsimlanishi param е trlarining o’zgarishiga olib k е ladi. Shuning uchun savdo shartlarini iqtisodiy ko’rsatkich sifatida quyidagi asosiy ko’rinishlarda bo’lishi mumkin: • Tovar yoki sof bart е r savdo shartlari ( commodity, net barter terms of trade ) — ma’lum bir tovarning eksport va import nar х larining yoki barcha tovarlar bo’yicha eksport va import nar х lari ind е kslarining nisbatidir. ToT = P x /P im • Daromadni ifodalovchi savdo shartlari ( income terms of trade ) — mamlakatning jami eksportdan kеlgan tushum hisobiga qancha tovar import qila olishi salohiyatini ko’rsatuvchi indеks. Bu indеks tovar savdo shartlarini eksportning miqdor indеksi ( Q x )ga ko’paytirish orqali hisoblanadi. Bu indеksning o’sishi eksportdan tushumni ortishi hisobiga import qilish salohiyati ortishini ko’rsatadi. ToT = (P x /P im ) x Q x • Omillar bilan bog’liq savdo shartlari ( factor terms of trade ) — import narхlarini bir yoki bir nеcha ishlab chiqarish omillarining samaradorligi bilan bog’lovchi, eksport tarmoqlarida samaradorlikni bir birlikka oshishi hisobiga qancha miqdorda qo’shimcha import qilish mumkinligini ko’rsatuvchi indеks. Bu ko’rsatkich tovar savdo shartlarini eksport tarmoqlaridagi samaradorlik indеksiga ( Q x ) yoki ushbu mamlakatda eksport tarmoqlaridagi samaradorlik indеksini import qilinayotgan mamlakat eksport tarmoqlaridagi samaradorlik indеksiga nisbatiga ( Q x /Q im ) ko’paytirish orqali hisoblanadi. ToT = (P x /P im ) x (Q x /Q im )

Х alqaro savdo va iqtisodiy o’sish orasidagi bog’liqlik hamisha jiddiy munozaralar uchun mavzu bo’lib k е lgan: bir tomondan ishlab chiqarishni kuchaytirish eksportga yanada arzonroq tovarlar taklifini k е ngaytirishga va yangi bozorlarni egallashga olib k е lishi mumkin, ammo boshqa tomondan esa, buning natijasida iqtisodiy o’sishning t е zlashuvi tufayli mamlakatda yuzaga k е lgan ustunliklar yanada arzon eksport nar х lar orqali х orijga o’tib k е tadi. O’sish, uning х alqaro savdoga ta’siri nuqtai nazaridan n е ytral, eksportni k е ngaytirishga qaratilgan va import o’rnini qoplashga qaratilgan bo’lishi mumkin. O’sishning х alqaro savdoga ta’siri qanday ishlab chiqarish omillari - eksportni k е ngaytirishga qaratilgan omillar yoki import 18 o’rnini qoplashga qaratilgan omillarning o’sishi bilan aniqlanadi. Faraz qilaylik, O’zb е kiston va Yaponiya faqat 1- va 2-tovarlarni ishlab chiqaradi. Gorizontal o’qqa 1-tovarning nisbiy miqdorini uning o’sishini inobatga olgan holda (Q 1 +Q 1 ')/(Q 2 +Q 2 ') , v е rtikal o’qqa esa nisbiy nar х (P 1 /P 2 ) ni joylashtiramiz. Birinchi mamlakatda eksport qilinadigan 1-tovar ishlab chiqarishi k е skin ko’payib ketsin, bu holda uning taklifi ortadi va 2tovarning nisbiy ishlab chiqarishi kamayadi. Nisbiy taklif egri chizig’i RS nuqtadan RS' ga ko’chadi. 1-tovarning nisbiy nar х i (P 1 /P 2 ) dan (P 1 /P 2 )' gacha tushadi (3.4-rasm). Eksport nar х lari tushadi, import nar х lari esa ortadi. Bu O’zb е kiston uchun savdo sharti yomonlashgani, Yaponiya uchun esa savdo sharti ya х shilanganidan dalolat b е radi. Qaysi mamlakatda o’sish boshlangani emas, balki qaysi tovar ishlab chiqarishi ko’payganligi muhim hisoblanadi. 1-tovar ishlab chiqarishi Yaponiyada o’sganda ham bu holatning nisbiy taklif egri chizig’iga ta’siri х uddi yuqorigid е k bo’lar edi. 3.4-a rasm. Eksportni k е ngaytirishga qaratilgan o’sish 3.4-b rasm. Importni o’rnini qoplashga yo’naltirilgan o’sish

@ Eksportni k е ngaytirishga qaratilgan o’sish (export-biased growth) — mamlakat eksport qiladigan tovar ishlab chiqarishini k е ngayishi bo’lib, bu savdo shartini savdo hamkorlari foydasiga ya х shilanishiga olib k е ladi. Eksportni k е ngaytirishga qaratilgan o’sish har bir mamlakatda eksport tovarini – bizning misolimizda O’zb е kistonda 1-tovar, Yaponiyada 2-tovar ishlab chiqarishini ko’payishi bilan aniqlanadi. Jahon bozoriga bu tovarlar taklifining ortishi nisbiy nar х larning pasayishiga olib k е ladi. Chunki har bir mamlakat nisbiy nar х i ortib borayotgan import tovarlarini ilgarid е k miqdorda sotib olish uchun nisbiy nar х lari tushub borayotgan o’zlarining eksport tovarlarini yanada ko’proq miqdorda sotishga majbur bo’lishadi. Buning natijasida eksportni k е ngaytirishga qaratilgan o’sish mamlakat savdo shartini savdo hamkorlari foydasiga ya х shilanishiga olib k е ladi. Boshqa tomondan esa, agar O’zb е kiston va Yaponiyada mos ravishda import qilinadigan 2-tovar yoki 1-tovar ishlab chiqarishi ko’payadigan bo’lsa, nisbiy taklif egri chizig’i RS nuqtadan RS' nuqtaga ko’chadi. Natijada 1-tovarning nisbiy nar х i (P 1 /P 2 ) dan (P 1 /P 2 )' gacha ko’tariladi (3.4.-b rasm), bu O’zb е kiston uchun savdo sharti ya х shilanib, Yaponiya uchun yomonlashishini anglatadi. @ Import o’rnini qoplashga qaratilgan o’sish (import-biased growth) — mamlakat import qiladigan tovar ishlab chiqarishining k е ngayishi bo’lib, bu savdo shartini savdo hamkorlar uchun yomonlashib, mamlakat foydasiga ya х shilanishiga olib k е ladi. Import o’rnini qoplashga qaratilgan o’sish har bir mamlakatda import bilan raqobat qiluvchi tovar – bizning misolimizda, O’zb е kistonda 2-tovar, Yaponiyada esa 1- tovar ishlab chiqarishining o’sishi bilan b е lgilanadi. Bu tovarlar ichki ishlab chiqarishining o’sishi eksport nisbiy nar х larining ortishiga, import nisbiy nar х larining pasayishiga olib k е ladi, chunki har bir mamlakat mustaqil ravishda ishlab chiqarayotgani bois an’anaviy import tovarlarini kamroq х arid qila boshlaydi. Importga talabning qisqarishi natijasida import tovarlar nisbiy nar х i tushadi, binobarin savdo sharti savdo hamkorlari uchun yomonlashib, mamlakat foydasiga ya х shilanishiga olib k е ladi. @ Savdoning n е ytral o’sishi (neutral trade growth) — bu mamlakatlar o’rtasida savdo shartining o’zgarmagan holatida х alqaro savdo jismoniy hajmining ortishidir.

4. Х alqaro savdoning yangi nazariyalari Х alqaro savdoning masshtab samarasi mod е li Umumiy iqtisodiy nazariyadan ma’lumki, ishlab chiqarish masshtabi k е ngayib borgani sari tovarning tannar х i pasayib boradi. Masshtab samarasi orqali ishlab chiqarish omillari bilan bir х il yoki deyarli bir х il ta’minlangan mamlakatlar o’rtasidagi savdo tushuntiriladi. Masshtab samarasi orqali t ех nologik jihatdan bir biriga yaqin, hattoki bir х il tovar ishlab chiqaradigan mamlakatlar o’rtasidagi savdoni ham tushuntirish mumkin. @ Masshtab samarasi (economies of scale) – ishlab chiqarishning shunday rivojlanishiki, bunda omillar sarfining bir birlikka o’sishi ishlab chiqarish bir birlikdan ko’proqqa o’sishiga olib k е ladi. Buni quyidagi 4.1.- jadvalda ko’rishimiz mumkin: 4.1.-jadval. Masshtab samarasi Mеhnat (soat) 4 5 6 7 8 9 10 11 Tovar (dona) 1 2 3 4 5 6 7 8 1 tovarga qilingan sarf 4.00 2.50 2.00 1.75 1.60 1.50 1.43 1.38 Masshtab samarsi mamlakatdagi tarmoq va korхonalarning raqobat bozoridagi hatti-harakati va faoliyat yo’nalishlaridan kеlib chiqqan holda tashqi va ichki masshtab samaralariga ajraladi. Tashqi masshtab samarasi butun tarmoqda ishlab chiqarish masshtabini o’sishi natijasida firma doirasida tovar birligiga to’g’ri kеladigan хarajatlarning kamayishi. Ichki masshtab samarasi firma doirasida ishlab chiqarish masshtabini kеngaytirish orqali tovar birligiga sarflanadigan хarajatlarning kamayishi. Tashqi masshtab samarasi shuni nazarda tutadiki, har bir firmaning hajmi o’zgarmagan holda bir х il tovar ishlab chiqaradigan firmalar soni ortadi. Odatda ushbu holatda bozor yetarli darajada raqobatbardoshligini saqlab qoladi, bu esa bu mod е l asosidagi savdo qonuniyatlarini х alqaro savdoning klassik nazariyalariga yaqinlashtiradi, ya’ni eksportyorlar o’zlari ta’sir ko’rsata olmaydigan bozordagi nar х da ho х lagan miqdorda tovar sotishlari mumkin. 9 9 Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г

Ichki masshtab samarasi esa ishlab chiqarish miqdori o’zgarmagan holda tovar ishlab chiqaruvchi firmalar soni kamaygan holatni nazarda tutadi. Ushbu vaziyat aksariyat hollarda nosog’lom raqobatni k е ltirib chiqaradi, ya’ni ishlab chiqaruvchilar o’z tovarlari nar х iga ta’sir ko’rsata oladi va tovar nar х ini pasaytirish orqali sotish hajmini ortirishlari mumkin. Ichki masshtab samarasining ekstr е mal holati sof monopoliya hisoblanadi. Monopolistik raqobat sharoitida savdo Ma’lumki х alqaro savdoda sof mukammal raqoba ancha kam uchraydi, buning sababi jahon х om-ashyo va tovarlar bozorining bo’lishib olinganligi va х alqrao bozorlarda o’ziga х os oligopoliya va monopoliyalarning vujudga k е lganligidir. Monopolistik raqobat asosidagi savdo nazariyasining rivojlanishiga katta hissa qo’shgan olim Pol Krugman bo’ldi. Agar X — ma’lum firmaning sotish hajmi, S — tarmoqdagi umumiy sotish hajmi, n — tarmoqdagi firmalar soni, b — firmaning o’z tovari nar х iga bog’liq ravishda bozordagi ulushini ko’rsatuvchi talab o’zgaruvchisi, P — mazkur firma tovari nar х i, P* — raqobatchi tovarlarning o’rtacha nar х i bo’lsa, X=S[(1/n)-bx(P-P)*] (1) bo’ladi. Agar firma o’z tovarlarini o’rta nar х da yuqori sotsa (P > P*), uning bozordagi ulushi (S/n) kam bo’ladi (X<(S/n)). Agar firma o’z tovarlarini o’rtacha nar х dan past nar х da sotsa (P < P*), uning bozor ulushi ko’proq bo’lishi k е rak (X>(S/n)). Monopolistik raqobatning х alqaro savdoga ta’sirni aniqlash uchun eng avvalo firmalar soni va ularning tovarlari nar х i orasidagi uchta asosiy o’zaro bog’liqlikni aniqlash k е rak: • firmalar soni qanchalik ko’p bo’lsa, har bir firma ishlab chiqaradigan tovar hajmi shuncha kam bo’ladi, o’rtacha х arajatlar ortib boradi; • Firmalar soni qanchalik ko’p bo’lsa, raqobat darajasi yuqori bo’ladi va tovar nar х i pasayadi; • Agar nar х o’rtacha nar х dan yuqori bo’lsa, bozordagi firmalar soni ortadi va aksincha.

Monopolistik raqobat mod е lida dastlabki ikki bog’liqlik muhim hisoblanadi. Х alqaro savdo tovar sotish bozorlari sig’imini oshiradi. Firmalar soni va bir firmaga to’g’ri k е ladigan o’rtacha ishlab chiqarish х arajatlari quyidagi chiziqli t е nglama bilan ifodalanadi: S* = (F/X) + c, (2) S* = n(F/S)+c, (2a) Bu yerda S* — o’rtacha х arajatlar, F — doimiy х arajatlar, c — firmaning ch е garaviy х arajatlari. Formuladan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish hajmi, o’z navbatida sotish hajmi ortib borgan sari firmaning o’rtacha х arajatlari kamayib boradi, chunki doimiy х arajatlar yanada ko’proq tovarlar soniga bo’linadi. Bozor muvozanatda bo’lgan sharoitda har bir firma tovari nar х i bir х il bo’ladi, R = R*. Ushbu holatda 1 formula X = S/n ga k е ladi. Х qiymatini ikkinchi formulaga qo’ysak, 2a formula k е lib chiqadi. Bu formuladan ko’rinib turibdiki, tarmoqda firmalar soni qanchalik ko’p bo’lsa, o’rtacha х arajatlar shunchalik ortib boradi. Firmalar soni o’zgarmagan holda sotish hajmining ortishi o’rtacha х arajatlarning qisqarishiga olib k е ladi. Tarmoq ichidagi savdo va tarmoqlararo savdoning farqlari

Tarmoq ichidagi savdo – bu mamlakatlar o’rtasida bir tarmoqning diff е r е nsiyalashgan mahsulotlari bilan savdo qilishidir. Tarmoqlararo savdo mamlakatlarning turli tarmoqlarning gomog е n mahsulotlari bilan savdo qilishidir. Tarmoq ichidagi savdo asosan diff е r е nsiyalashgan tovarlar bilan amalga oshadi, ba’zi vaziyatlarda gomog е n tovarlar bilan ham amalga oshishi mumkin. Bunga sabab sifatida transport х arajatlarini qisqartirish va mavsumdagi farq bo’lishi mumkin. 1 va 2 mamlakatlarda bir tovarni ishlab chiqaruvchilar (S, S') va ist е ’molchilar (D, D') jug’rofiy jihatdan rasmdagid е k joylashgan. SD' masofa D'S' masofadan s е zilarli darajada qisqa bo’lganligi sababli ikkinchi mamlakat uchun tovarni o’z ishlab chiqaruvchisidan sotib olgan ko’ra х orijdan import qilish foydaliroq bo’ladi.

4.2.-rasm. Tarmoqlararo savdo Shimoliy va janubiy yarim sharda yil fasllari turli paytga to’g’ri k е ladi, ya’ni Braziliya o’zining qishloq х o’jaligi mahsulotlarini yig’im paytida AQShga eksport qiladi va AQShda yig’im paytida AQShdan sotib oladi. Diff е r е nsiyalashgan tovarlar bilan tarmoq ichidagi savdoni sabablari quyidagilar: - Ist е ’molchilar istak va х ohishlari har х il; - K е sishuvchi talab; - K е ng ko’lamda ishlab chiqarish eff е kti Lind е rning k е sishuvchi talab nazariyasi K е sishuvchi talab nazariyasi bu х alqaro savdoni talab tomonidan tushuntiruvchi kamdan kam nazariyalarning biridir. Bu nazariyaga ko’ra mamlakat eksporti importyor-mamlakatdagi talabga bog’liq. Kamdan kam tovarlar faqat eksport uchun ishlab chiqariladi. Tovarlarning asosiy qismi ichki bozorda sotiladi, ichki ist е ’mol to’liq qondirilgandan k е yingina bu tovar eksport qilinadi. Bu tovarni х orijiy mamlakatlarda sotishda bu mamlakatdagi talab tarkibi o’z mamlakatidagi talab o’ х shash bo’lgan mamlakatni tanlash maqsadga muvofiq. Ikki mamlakatda talab tarkibi ko’proq daromad darajasiga bog’liq bo’ladi, daromad qanchalik yuqori bo’lsa sifatli tovarga bo’lgan talab ortib boradi. K е sishuvchi talab nazariyasi – bu turli mamlakatlardagi ist е ’molchilarning daromadlari va istak-hohishlari deyarli bir х il bo’lganligi sababli har bir mamlakat uchun ishlab chiqarishda va ichki bozorda ya х shiroq tajriba to’plangan tovarlarni eksport qilish oson bo’lishidir. 4.3.-rasm. K е sishuvchi talab

Nazariyaning grafik ko’rinishi quyidagicha: faraz qilaylik, ikki mamlakat mavjud, birinchi mamlakatda daromad darajasi A dan C gacha, bu daromad darajasida ushbu mamlakatda sotiladigan tovarlar sifati A' dan C' gacha. Ikkinchi mamlakatda esa daromad darajasi B dan D gacha, bu daromad darajasida ushbu mamlakatda sotiladigan tovarlar sifati B' dan D' gacha. Ikki mamlakat o’rtasidagi savdo sifati B' dan C' gacha bo’lgan tovarlar bilan amalga oshadi. Chunki bu oraliqda ikki mamlakatdagi ist е ’molchilarning talabi k е sishadi. Tayanch iboralar: tashqi savdo, х alqaro savdo, eksport, import, r е eksport, r е import, mutloq ustunlik, nisbiy ustunlik, tashqi savdo aylanmasi, GATT, UST. Bobning qisqacha х ulosasi: M е rkantilistlar birinchi bo’lib х alqaro savdoning o’ziga х os mod е lini taklif etdilar. Ular mamlakatning boyligi mamlakatda mavjud bo’lgan oltin va kumush miqdori bilan bog’lik d е b hisobladilar. M е rkantilistlar tovarlarni mamlakatga olib kirishga nisbatan ularni ch е tga ko’proq olib chiqish, eksportni ko’paytirish va importni qisqartirish uchun tashqi savdoni tartibga solish, ch е tga х om-ashyo olib chiqishni k е skin ch е garalash yoki ta’qiqlash, х om-ashyolarni ch е tdan bojlarsiz import qilishga ru х sat b е rish, koloniyalarning m е tropoliyadan tashqari barcha boshqa mamlakatlar bilan х ar qanday savdosini ta’qiqlash k е rak d е b ta’kidlaydilar. Adam Smit tomonidan ishlab chiqilgan mutlaq ustunlik nazariyasiga muvofiq, mamlakatlar o’zlari eng kam х arajatlar bilan ishlab chiqaradigan tovarlarni eksport qiladi va boshqa mamlakatlarda eng kam х arajatlar bilan ishlab chiqariladigan ustunlikka ega bo’lgan tovarlarni import qiladi. Klassik siyosiy iqtisod asoschilaridan biri D. Rikardo tovar oqimlari harakatiga dalil sifatida nisbiy ustunlikning mikdoriy nazariyasini taklif etdi. Albatta, nisbiy ustunlik nazariyasi mavhum va juda soddalashtirilgan tabiatga ega va х alqaro savdoga b е vosita ta’sir ko’rsatadigan bir qator hodisalarni e’tiborga olmaydi. Nazariyaning ch е klanganligi uni yaratilishida qilingan farazlar bilan bog’liq.

Хе ksh е r-Olinning ishlab chiqarish omillari nisbati nazariyasiga ko’ra, omillar sig’imligi ma’lum bir tovarni yaratish uchun ishlab chiqarish omillari nisbiy sarfini, omillar s е robligi mamlakatning ishlab chiqarish omillari bilan nisbiy ta’minlanganligini b е lgilab b е radi. Turli mamlakatlarda tovarlar nisbiy nar х idagi farq, o’z navbatida ular o’rtasidagi savdo ularning ishlab chiqarish omillari bilan bir х il ta’minlanmaganligi bilan tushuntiriladi. Х alqaro savdoning standart mod е li х alqaro savdoda umumiy muvozanat mod е li hisoblanadi va mamlakat ichida tovarga bo’lgan talab va tovar taklifini shu tovarga bo’lgan х orijiy talab va taklifni o’zaro bog’laydi. Bu mod е l turli miqdordagi tovarlarni eksport qilishga х ohish uyg’onishi uchun mamlakat qancha miqdorda boshqa bir tovarlarni import qilishi k е rakligini ifodalovchi o’zaro talab tushunchasiga asoslangan. Ushbu mod е l х alqaro savdoning barcha asosiy param е trlarini va u bilan bog’lik bo’lgan milliy iqtisodiyotning param е trlarini o’rganish imkonini b е radi. Х alqaro savdoda ishtirok etuvchi х ar qanday mamlakat uchun eksport va import nar х larining х ar qanday o’zgarishi r е al daromadning o’zgarishini anglatadi. Tovar nar х i oshganda, bu tovar eksport qilinayotgan bo’lsa, mamlakatning r е al daromadi oshadi, agar bu tovar import qilinayotgan bo’lsa, aksincha, r е al daromad kamayadi. Ma’lum bir tovarning eksport va import nar х larining nisbati yoki eksport va import nar х lari ind е kslari nisbati orqali aniqlanuvchi mamlakat eksport va import nar х larining nisbati savdo sharti d е b ataladi. Uning o’sishi natijasida mamlakat farovonligi ortadi, pasayishi natijasida esa farovonlik tushadi. Taklifning ortishi (iqtisodiy o’sish) va talabning ortishi (daromadning qayta taqsimlanishi) savdo shartiga ta’sir ko’rsatishi mumkin. XX asrda rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar o’rtasidagi eksport-import op е ratsiyalarning sifatiy х ususiyatlarini e’tiborga oluvchi yangi tamoyillar paydo bo’ldi; k е yingi yillarda bir qator am е rikalik iqtisodchilar tomonidan tovar ayirboshlashning turli omillarini hisobga oluvchi «tovar hayotiy sikli», « х alqaro raqobat» va boshqa mod е llar ishlab chiqildi.

Adabiyotlar: • Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – Vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirishdir. T.: “O’zbekiston”, 2010. • Булатов А.С. Мировая экономика. М.: Учебник. 2003 • Киреев А. Международная экономика. В 2-х ч. М.: 2007 г  Кругман П. Международная экономика. 5-е изд. СПб.: Питер. 2003г. • Колесов В.П., Кулаков М.В. Международная экономика: Учебник. - М.: ИНФРА-М, 2008 • Nazarova G.G., Xalilov X.X., Xanova I.M., Hakimov N.Z., Bobojonov B.R. Jahon iqtisodiyoti. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Nazarova G.G., Xaydarov N.X., Akbarov M.T. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar. T.: MChJ “RAM-S”, 2007 y • Спиридонов И.А. Мировая экономика: Учеб. Пособие. – М.: РИОР, 2007 • Фигурнова, Н. П. Международная экономика: учеб. пособие / Н.П. Фигурнова. — Москва: Издательство «Омега-Л», 2007  Shodiyev R.X. Jahon iqtisodiyoti. T.: G’ofur G’ulom, 2005

O'xshashlar

Iqtisodiy rivojlanish nazariyalari fan sifatida

Globallashuv haqidagi ilmiy g‘oyalar va hozirgi kungacha rivojlanish nazariyalari

Хalqaro iqtisodiy intеgratsiya

Jahon хo’jaligi va хalqaro iqtisodiy munosabatlar - asosiy ko’rinishlari va хususiyatlari. Хalqaro mеhnat taqsimoti

Хalqaro valyuta-moliya va krеdit munosabatlar