Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari

Yuklangan vaqt:

11.09.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

306.5 KB

Ko'chirib olish

Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari Reja: 1. Moliyaviy tahlilni tashkil etish, yuritish, xulosalarni shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning me`yoriy asoslari. 2. Moliyaviy tahlilni tashkil etish shakllari. Moliyaviy tahlilni tashkil etishda korxonaning tarmoq xususiyati, faoliyat ko`lami, raqobatdagi o`rni kabi jihatlarini hisobga olish. 3. Moliyaviy tahlilning asosiy bo`limlari: moliyaviy hisobot tahlili, investitsion tahlil, qimmatli qog`ozlar bozoridagi jarayonlar tahlili, moliyaviy hisobotni bashoratlash. 4. Moliyaviy tahlil bosqichlari. 5. Moliyaviy tahlilning axborot manbalari (tahlil obyektlari haqidagi ma`lumotlar), ularning ochiqligi va oshkoraligi. 6. Moliyaviy hisobot shakllari va ularning tavsifi. Jamlangan moliyaviy hisobotlar va ularni tahlil etish. 7. Moliyaviy hisobotni tuzishda milliy va xalqaro standartlarning moliyaviy hisobot mazmuniga ta`siri. 8. Moliyaviy tahlilni muammoli jihatlari (davriy oraliqdagi qiyosiylik, turli korxonalar o`rtasidagi qiyosiylik, axborot operativligi muammolari). 9. Auditor xulosalarini ko`rib chiqish. Auditdan o`tkazilmagan hisobotlar. 10. Moliyaviy tahlilda qo`llaniladigan boshqa axborotlar. 11. Moliyaviy tahlilda kompyuter texnologiyalari va dasturiy ta`minotlardan foydalanish.

Moliyaviy tahlilni tashkil etish, yuritish, xulosalarni shakllantirish sohasidagi munosabatlarni tartibga solishning me`yoriy asoslari Moliyaviy tahlilning metodologik asoslari me`yoriy hujjatlar asosida ishlab chiqiladi va amalga oshiriladi. Buxgalteriya hisobi va auditni yo`lga qo`yish va yuritishda rioya etiladigan barcha me`yorlar (Qonunlar, standartlar, Nizomlar, yo`riqnomalar, buyruqlar, tartiblar) tahlil uchun ham ahamiyatli hisoblanadi. Shu bilan birgalikda tahlilning o`zi uchun ham qator normalar belgilanganki, ular xo`jalik yurituvchi subyektlarning boshqaruvi zaruriyatidan kelib chiqqan holda ijro etiladi va amalga oshiriladi. Moliyaviy tahlilni odatda rasmiy va norasmiy me`yoriy asoslariga muhim e`tibor qaratiladi. Rasmiy asoslari majburiylik tartibida, aniq me`yoriy hujjatlar asosida tashkil etiladi va yuritiladi, norasmiy asoslarini esa boshqaruvchilar, menejerlar o`z maqsadlaridan kelib chiqqan holda mustaqil belgilaydilar va yuritadilar. Rasmiy me`yoriy asoslarga xo`jalik yurituvchi subyektning moliya xo`jalik faoliyatini tahlil etishning quyidagi tartiblarini kiritish mumkin: - xo`jalik yurituvchi subyektning muhim samaradorlik ko`rsatkichlarini baholash; - xo`jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy nochorligini baholash; - xo`jalik yurituvchi subyektning kreditga layoqatliligini baholash; Norasmiy asoslarda o`rganiladigan masalalar ko`lami juda keng doirada amalga oshirilib ularning qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: - aktivlar, kapital va majburiyatlar tahlili; - moliyaviy barqarorlik tahlili; - to`lov layoqati va likvidlik tahlili; - ish va bozor aktivligi tahlili; - pul oqimlarining tahlili; - xususiy kapital tahlili; - foyda va zararlar tahlili;

- debitorlik va kreditorlik qarzlari tahlili; - innovatsion mahsulot va faoliyat tahlili; - investitsion faoliyat tahlili; - soliq to`lovlari va majburiyatlar tahlili; - logistik tahlil va h.k. Xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatiga baho berish va tahlil etishda bir qator analitik jarayonlar amalga oshiriladi. Bu jarayonlarning asosiy manbasi sifatida buxgalteriya (moliyaviy) hisoboti ma`lumotlari olinadi. Biznesdagi holat va uning kelgusidagi rivojini prognozlash yuzasidan‚ shuningdek, statistik, makroiqtisodiy va tarmoq ko`rsatkichlarining qiyosiy tahlili ham amalga oshiriladi. Shu bilan bir qatorda xo`jalik yurituvchi subyektlarda bu borada tahlil boshqaruvning eng muhim dastagi sifatida qaraladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini baholashda moliyaviy tahlildan foydalanish albatta: xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotlarini tuzish va ularga tushuntirishlar berishda; moliyaviy holatini baholashda; iqtisodiy nochorlik (bankrotlik)ka qarshi boshqaruv hisobotini tayyorlashda; biznesini restruktarizatsiya qilishda; moliyaviy sog`lomlashtirishda; mulkiy munosabatlarni tartibga solishda qo`l keladi. Moliyaviy tahlildan foydalanishning yagona metodikasi shu paytga qadar yaratilmagan. Shu sababli, har bitta menejer o`z amaliy tajribasidan, xo`jalik yurituvchi subyektining faoliyat va boshqaruv xususiyatlaridan, axborot manbalarining hajmidan kelib chiqqan holda alohida metodik ishlanmalardan foydalanadilar. Xo`jalik yurituvchi subyektning moliya-xo`jalik faoliyatini tahlil etishda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga asosan 3 ta bosqichi tarkiblanadi: tahlilning maqsadini va uni realizatsiya qilish tartibini belgilash; tahlilda foydalaniladigan axborotlar sifatini baholash, ishonchli axborotlar bazasini shakllantirish; tahlil usullari (metodlari)ni aniqlash, tahlilni o`tkazish va olingan natijalarni umumlashtirish.

Tahlil etishning metodologik asoslari ko`pincha huquqiy manbalarga tayangan holda tuzib chiqiladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini moliyaviy tahlil etishning amaldagi normalariga quyidagilarni kiritish mumkin: Buxgalteriya hisobining milliy standartlari (BHMS); “Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o`tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to`g`risida”gi O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi qoshidagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo`mitasi qarori; “Davlat ulushi bo`lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to`g`risida” Vazirlar Mahkamasi qarori; Moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlari (MHXS). “Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asos” deb nomlangan BHMSda moliyaviy hisobot maqsadi sifatida quyidagilar bayon etilgan. “Moliyaviy hisobotning maqsadi xo`jalik subyektining moliyaviy ahvoli, faoliyati, moliyaviy ahvolidagi o`zgarishlar to`g`risidagi axborotni taqdim etishdan iborat...”. Moliyaviy hisobot axborotni quyidagilar uchun ham saqlaydi: investitsiya qarorlarini va kreditlar berishga doir qarorlarni qabul qilish; xo`jalik yurituvchi subyektning bo`lg`usi pul oqimiga baho berish; xo`jalik yurituvchi subyektga ishonib topshirilgan resurslar munosabati bilan uning resurslariga, majburiyatlariga baho berish; rahbar organlarning ishiga baho berish. Jumladan, mazkur standartning keyingi bandlarida xo`jalik yurituvchi subyekt nazorat qilib turadigan iqtisodiy resurslar, uning moliyaviy tuzilmasi, likvidligi, to`lovga qobiliyati, ishlayotgan muhit o`zgarishlariga munosabat bildira olishi, subyektning kelgusida pul mablag`larini va ularning ekvivalentini ko`paytirish imkoniyatini prognozlash, kreditlarga bo`lgan ehtiyojni aniqlash, xo`jalik yurituvchi subyektning faoliyat ko`rsatkichlari, uning rentabelligini aniqlash, iqtisodiy resurslardagi potensial o`zgarishlarni baholash zarurligi qayd etiladi. Moliyaviy hisobotlarni bir paytning o`zida turli davrlar bo`yicha axborotlarni jamlashi ham ularning tahliliyligini ta`minlash uchun qilingan zaruriy talabdir.

O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo`mitasining “Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o`tkazish mezonlarini aniqlash tartibi to`g`risidagi qarori”ga muvofiq xo`jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy nochorligini baholashda quyidagi ko`rsatkichlar tizimini o`rganish tavsiya etiladi: to`lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti; o`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti; korxona aktivlari va xarajatlari rentabelligi. Yakuniy xulosani chiqarish yuzasidan quyidagi qo`shimcha ko`rsatkichlar o`rganiladi: o`z mablag`lari va qisqa muddatli qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti; ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti; asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat ulushi bo`lgan aksiyadorlik jamiyatlari va boshqa xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyati samaradorligini baholash mezonlarini joriy etish to`g`risida”gi qarorida quyidagi ko`rsatkichlarni baholashni tavsiya etiladi. 1. Samaradorlikning asosiy ko`rsatkichlari: korxonaning foizlar, soliqlar va amortizatsiya summasi chegirilgunga qadar foydasi; xarajat va daromadlarning o`zaro nisbati; jalb qilingan kapital rentabelligi; aksionerlik kapitali rentabelligi; investitsiyalangan kapital rentabelligi; aktivlar rentabelligi; mutlaq likvidlik koeffitsiyenti; moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti; kreditorlik majburiyatlari aylanuvchanligi; debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi; qoplash (to`lovga qobillik) koeffitsiyenti; dividend to`lash koeffitsiyenti; debitorlik majburiyatining kamayish koeffitsiyenti. 2. Samaradorlikning qo`shimcha ko`rsatkichlari: asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti; asosiy vositalarni yangilash koeffitsiyenti; mehnat unumdorligi; fond qaytimi; ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti; energiya samaradorligi (mahsulot qiymati tarkibida energiya xarajati ulushi); sotilgan mahsulot tarkibida innovatsion mahsulotning ulushi; innovatsion faoliyatga xarajatlarning jami xarajatlar tarkibidagi salmog`i; xodimlarni o`qitish xarajatlari salmog`i; kadrlar qo`nimsizligi koeffitsiyenti; rejalashtirilgan investitsiya

dasturining bajarilish darajasi; quvvatlarni ishga tushirish koeffitsiyenti; rejalashtirilgan eksport hajmining bajarilishi. Xo`jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy nochorligini baholash, xo`jalik yurituvchi subyektlarni bankrot (iqtisodiy nochor) deb e`lon qilish va ularni tugatish shartlari davlat nomidan ish ko`ruvchi organlar tomonidan qat`iy belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunday vakolatga O`zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot Vazirligi huzuridagi Iqtisodiy nochor korxonalar ishlari Qo`mitasi ega. Xo`jalik yurituvchi subyektlar raqobatda sinmasligi uchun quyidagilarga amal qilishlari lozim: - mavjud mablag`larini to`g`ri joylashtirish va boshqarish; - ijobiy faoliyat natijaviyligiga erishish; - debitor qarzlarni ko`paytirmaslik yo`llarini topish, mavjud debitor qarzlarni muddatida qaytarish chora-tadbirlarini ko`rish; - kreditor qarz majburiyatlarini to`lov muddati bo`yicha nazoratini olib borish. Xo`jalik yurituvchi subyektlar iqtisodiy nochorligini belgilashda quyidagi ko`rsatkichlar tizimiga tayanishi lozim: - xo`jalik yurituvchi subyektlarni to`lov layoqati, qoplash koeffitsiyentini o`rganishi; - xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy mustaqillik va qaramlik darajasini o`rganishi; - uzoq muddatli va joriy aktivlarni manbalashning holatini o`rganish; - o`z va qarz mablag`lari orasidagi nisbatni o`rganish; - aktivlar, kapital va majburiyatlar rentabelligini o`rganish; - ishlab chiqarish quvvatlaridan haqiqiy foydalanish darajasini o`rganish; - asosiy va nomoddiy aktivlardan foydalanish darajasini o`rganish; - muddati o`tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari holatini o`rganish. Qarzdorning pul majburiyatlari bo`yicha kreditorlar talablarini qondirishga yoki majburiy to`lovlar bo`yicha o`z majburiyatini bajarishga qodir emasligi, agar tegishli majburiyatlar yoki to`lovlar majburiyati yuzaga kelgan kundan e`tiboran

uch oy davomida qarzdor tomonidan bajarilmagan bo`lsa, uning bankrotlik alomatlari deb e`tirof etiladi. Korxonalarning moliyaviy iqtisodiy ahvoli monitoringi va tahlilini o`tkazish mezonlarini aniqlash tartibiga muvofiq korxonalar moliyaviy-iqtisodiy holati bo`yicha quyidagi guruhlarga bo`linadi: - iqtisodiy barqaror; - iqtisodiy tahlikali (xavf-xatarli); - iqtisodiy nobarqaror*-**: *to`lovga qobilligini tiklash imkoniga ega bo`lgan korxonalar; **to`lovga qobilligini tiklash imkoniga ega bo`lmagan korxonalar. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning iqtisodiy holatini baholash yuzasidan quyidagi ko`rsatkichlar tizimini o`rganish tavsiya etiladi. - To`lov layoqati yoki qoplash koeffitsiyenti (Ktl): - O`z aylanma mablag`lari bilan ta`minlanish koeffitsiyenti (Kat) - Korxona aktivlari va xarajatlari rentabelligi (Ra, Rx) Yakuniy xulosani chiqarish yuzasidan quyidagi qo`shimcha ko`rsatkichlar o`rganiladi: - O`z mablag`lari va qisqa muddatli qarz mablag`lari nisbati koeffitsiyenti (Ko`q) - Ishlab chiqarish quvvatlaridan foydalanish koeffitsiyenti(Kquv) - Asosiy vositalarning eskirish koeffitsiyenti (Kesk) Xo`jalik yurituvchi subyektlar kreditga layoqatligini tahlil etishda moliyaviy holat tahlilida qo`shimcha tarzda quyidagi mavzularni o`rganish tavsiya etiladi; - xo`jalik yurituvchi subyektlarining rentabellik darajasi; - aylanma mablag`larning holati; - o`z mablag`larini hajmi, ularning asosiy va aylanma kapitalidagi ishtiroki; - ishlab chiqarilgan va sotilgan mahsulotlarni o`sish darajalari; - to`lov muddati kelgan va o`tib ketgan debitorlik va kreditorlik majburiyatlarining holati;

- xo`jalik yurituvchi subyektlarning pul va qimmatli qog`ozlarining mavjudligi va boshqa jihatlari. Bugungi amaliyotda mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan xo`jalik yurituvchi subyektlarga uzoq va qisqa muddatli kreditlarni jalb etishda moliyaviy tahlilda o`rganiladigan ko`rsatkichlar tizimiga 5 ta tarkib guruh ko`rsatkichlarni kiritish lozim. Bu ko`rsatkichlar quyidagilardan iborat: 1. To`lov layoqati va likvidlilik koeffitsiyentlari; 2. Ish aktivligi koeffitsiyentlari; 3. Moliyaviy leveridj koeffitsiyentlari 4. Rentabellik koeffitsiyentlari 5. Qarzni qoplashni tavsiflovchi koeffitsiyentlar Rivojlangan davlatlarda kreditga qodirlikni baholashda eng muhim qoida sifatida shartli “S-1-5” qoidasiga amal etiladi. Bu qoida quyidagilarni xarakterlaydi. S1-charakter – qarz beruvchining bozordagi obro`si, uning holatini aniqlash; C2-capacity – qarz oluvchining faoliyatni yakuniga yetkaza olishi, tegishli daromadga ega bo`lishi hamda olingan kreditlarni qaytarib bera olish qobiliyati; C3-capital – qarz oluvchining sarmoyasini yetarliligi; C4-conditions – biznesning rivojlanishi yuzasidan shartlar; C5-collateral – garov. Bu qoidalarga bizning kredit amaliyotimizda ham to`liq amal etiladi, faqat uning rasmiy jihatlari bu tartib belgilanmagan. Kreditga qodirlilik tahlilidagi uslubiy jihatlardagi farqlanishlar albatta‚ mamlakatimizda buxgalteriya hisobi, tahlil va auditni yuritishda milliy standart normalariga tayanilishi, moliyaviy hisobotlarni tuzish va taqdim etishning farqlanishi bilan izohlash mumkin.

Moliyaviy tahlilni tashkil etish shakllari. Moliyaviy tahlilni tashkil etishda korxonaning tarmoq xususiyati, faoliyat ko`lami, raqobatdagi o`rni kabi jihatlarini hisobga olish Moliyaviy tahlilni tashkil etish yuzasidan rasmiy jihatlarning belgilanmaganligi sababli uni tashkil etishda an`anaviy yo`nalishlardan foydalanish mumkin. Odatda, buxgalteriya hisobini va auditni (ichki, tashqi) tashkil etishdagi rasmiy jihatlar bilan belgilangan aniq tartib va qoidalar moliyaviy tahlilni tashkil etishda asos bo`lib xizmat qiladi. Jumladan, yangi tahrirdagi “Buxgalteriya hisobi” to`g`risidagi qonunning “Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etish” to`g`risidagi 11-moddasi buxgalteriya hisobi va hisobotini buxgalteriya hisobi subyektining rahbari amalga oshirishi qayd etiladi hamda buxgalteriya hisobi subyektining rahbari qanday huquqlarga ega ekanligi tarkiblanadi. Ushbu huquqlar qatorida: Buxgalteriya hisobi xizmatining rahbari boshchiligida buxgalteriya hisobi xizmatini tashkil etish yoki shartnoma asosida jalb qilingan buxgalter xizmatidan foydalanish; Buxgalteriya hisobini yuritishni ixtisoslashtirilgan tashkilotga (auditorlik tashkilotlari, soliq maslahatchilari tashkilotlari va ustavida buxgalteriya hisobini yuritish bo`yicha xizmat ko`rsatish nazarda tutilgan boshqa tashkilotlar) shartnoma asosida yuklashi; Buxgalteriya hisobini mustaqil yuritishi qayd etiladi. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tashkil etishning ushbu tartiblari bevosita, moliyaviy tahlilga nisbatan ham to`la mos deyish mumkin. Tahlilni tashkil etish shakli sifatida ichki moliyaviy tahlilni tashkil etilishi va tashqi moliyaviy tahlilni tashkil etilishini tarkiblash maqsadga muvofiqdir. Tashqi moliyaviy tahlil cheklangan axborotlarni aks ettiruvchi moliyaviy hisobot shakllari asosida xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy holatini o`rganishni xarakterlaydi va korxona erishgan natijalarining barcha sirlarini ochib

berish imkonini bermaydi. Ushbu tahlil ichki axborot bazasidan foydalanish imkoniga ega bo`lmagan, korxona faoliyati bilan qiziquvchi kontragentlar, mulk egalari yoki davlat organlari tomonidan amalga oshiriladi. Tashqi moliyaviy tahlilning ahamiyatli jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi: - tahlil subyektlari va axborot foydalanuvchilarining ko`pligi; - tahlilchilarning maqsadi va qiziqishlarining turli tumanligi; - hisobga olish va hisobotlarning normativ qoidalari, tahlil etishning rasmiy jihatlarining belgilanganligi; - tahlilning faqat chop etiladigan moliyaviy hisobot shakllaridagi axborotlar bazasiga tayangan holda o`tkalishi; - qo`yiladigan analitik masalalarning cheklanganligi; - axborot foydalanuvchilar uchun korxona faoliyati yuzasidan tahlil natijalaridan foydalanishning maksimal ochiqligi. Tashqi moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari moliyaviy hisobot ma`lumotlari asosida korxona aktivlari, o`z mablag`lari manbai va majburiyatlarining o`zgarishi, to`lov layoqati va likvidlilik darajasi, moliyaviy holati va barqarorligi, bozor va ish aktivligi, moliyaviy va iqtisodiy salohiyati, iqtisodiy mustahkamligi va nochorligi, foyda va rentabellik darajasi, pul oqimi va xususiy kapitalning o`zgarishlari, korxonaning iqtisodiy reytingini aniqlashga qaratiladi. Ichki moliyaviy tahlil – korxonaning ichki bo`limlari, xodimlari tomonidan o`tkazilib o`rganiladigan masalalarning ko`lami bilan tashqi moliyaviy tahlildan farq etadi. Ichki moliyaviy tahlilning axborotlar bazasi va o`rganiladigan masalalarning ko`lami tashqi moliyaviy tahlilga nisbatan keng hisoblanadi. Uning axborotlar bazasiga faqat chop etiladigan moliyaviy hisobotlargina emas‚ balki moliyaviy hisobning barcha manbalari va hisobdan tashqari manbalarni ham kiritish mumkin. O`rganiladigan masalalar ko`lamini boshqaruvchilar va tahlilchilarning qiziqishlari doirasidan kelib chiqib belgilash mumkin. Ushbu tahlil turining o`ziga xos xususiyatlarini quyidagi jihatlar bilan izohlash mumkin. Ichki moliyaviy tahlilning o`ziga xos jihatlari:

- tahlil subyektlarining tor guruhi; - tahlil natijalari faqat ichki talablarga, korxona boshqaruvi yuzasidan yo`naltirilganligi; - teran moliyaviy tahlilni o`tkazishda axborotlarning keng doirasidan foydalanish imkoniyatining yuqoriligi; - tahlilni o`tkazish bo`yicha normativ metodikalar bilan birgalikda aniq reglamentlari (tartiblari) belgilanmagan usullardan foydalanish imkoniyatlari; - aniq boshqaruv qarorlarini tayyorlash yuzasidan chuqur moliyaviy tahlilni o`tkazish imkoniyati mavjudligi; - boshqaruv apparati talablaridan kelib chiqqan holda analitik ishni tashkil etilishi. Moliyaviy tahlil mazmuni bo`yicha to`liq moliyaviy tahlil va tematik moliyaviy tahlil turlariga ajratiladi. To`liq moliyaviy tahlil korxona moliyaviy faoliyatining barcha jihatlarini kompleks o`rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil korxona moliyaviy faoliyatining alohida jihatlarini va akspektlarini o`rganishni xarakterlaydi. Tematik moliyaviy tahlil predmetiga: aktivlardan samarali foydalanish, aktivlarni moliyalashtirishda alohida manbalardan optimal foydalanish darajasi, to`lov layoqati va moliyaviy barqarorlik holati, optimal investitsion faoliyat, kapitalning moliyaviy tuzilishi kabi masalalarni kiritish mumkin. Moliyaviy tahlilda obyektni qamrab olinishi yuzasidan xo`jalik yurituvchi subyektlarning to`liq (bir butunlikdagi) moliyaviy tahlili, alohida bo`limlar va birliklar moliyaviy holatining tahlili (iqtisodiy javobgarlik markazlari bo`yicha) hamda alohida moliyaviy jarayonlar tahlilini tarkiblash mumkin. O`tkazish davri bo`yicha moliyaviy tahlil oldingi, joriy va istiqbolli tahlil turlariga tarkiblanadi. Oldingi moliyaviy tahlil – korxona moliyaviy faoliyatini bir butunlikda yoki alohida olingan moliyaviy jarayonlar bo`yicha shart-sharoitlarni bilish bilan bog`lanadi (masalan, uzoq va qisqa muddatga bank kreditlarini olish yuzasidan korxonaning to`lov layoqatini baholash).

Joriy (operativ) moliyaviy tahlil – alohida moliya rejalarini bajarilishida yoki moliya operatsiyalarini amalga oshirish davomida operativ tarzda moliyaviy holatga ta`sir etish yuzasidan o`tkaziladigan tahlil turidir. Istiqbolli moliyaviy tahlil – amaldagi holatni o`rganish asosida moliyaviy holat va uning alohida birliklari bo`yicha kelajakdagi o`zgarishlarning kutilishlarini baholab beruvchi tahlil turidir. Moliyaviy tahlilni tashkil etish bosqichlarini iqtisodiy tahlil va uning tarkibiy qismlariga nisbatan yagona asosda birday belgilash to`g`ri, lekin aynan moliyaviy tahlil yuzasidan uni quyidagi ketma-ketlikda o`tkazish maqsadga muvofiq deb o`ylaymiz. Moliyaviy tahlil maqsadini belgilash va rejasini tuzish; Moliyaviy tahlil yuzasidan ma`lumotlar bazasini to`plash; Moliyaviy tahlilni bevosita o`tkazish bosqichi; Tahlil natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish bosqichi; Qarorlar tayyorlash bosqichi; Tahlil natijalarini realizatsiya qilish bosqichi. Iqtisodiy tahlilni yoki moliyaviy tahlilni tashkil etishdagi yondashuvlar turlicha bo`lganligi bilan ularning mazmuni albatta bitta jihatga ya`ni tahlilni sifatli va foydali o`tkazishga qaratilgan. Moliyaviy tahlilni tashkil etishda albatta har bitta tarmoqning va sohaning o`ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi lozim. Jumladan, xo`jalik subyektlarining faoliyat turlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Farqlanish nafaqat ularning faoliyat turida‚ balki mulkiy shaklida, kapitalda qatnashishi, mulkiy taqsimotida, ko`lamida ham mavjud. Moliyaviy hisobotlar bir xil shakl va mazmunni ifoda etgani bilan ularning qatorlari, qatorlarning shakllanish tartiblari bir-biridan tubdan farq qiladi. Moliyaviy holat va natijaviylikni baholashda bu jihatlarni farqlanishi muhim o`rin tutmasa ham, aslida masalaning yechimi uning quyi bo`g`iniga, faoliyatning turiga, xususiyatiga, taqsimotning shakliga, mulkiy va moliyaviy munosabatlarga borib taqaladi.

Iqtisodiyotning u yoki bu tarmog`i yagona maqsadda birlashsa ham, boshqa munosabatlarda tubdan farq qiladi. Bu jihat farqlanishlar albatta moliyaviy tahlilda hisobga olinishi lozim. Axborotlar bazasida ham farqlanishni kuzatish mumkin. Masalan kichik biznes subyektlari soddalashtirilgan tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va yuritadilar, yirik biznes subyektlari esa umumbelgilangan tartibda moliyaviy hisobotni tuzadilar va taqdim etadilar. Shu bilan birgalikda ularning soni va mazmunida, auditorlik xulosalarining olinishida ham farqlanishlar kuzatiladi. Moliyaviy hisobotlarga auditorlik xulosalarining olinishida ham majburiy va majburiy bo`lmagan tarkibini guruhlash mumkin. Moliyaviy tahlilning asosiy bo`limlari: moliyaviy hisobot tahlili, investitsion tahlil, qimmatli qog`ozlar bozoridagi jarayonlar tahlili, moliyaviy hisobotni bashoratlash. Moliyaviy hisobot tahlili. Moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi moliyaviy hisobotlar hisoblanadi. Moliyaviy hisobot ana shu hisobotlarga asoslangan yoki ular bilan bog`liq bo`lgan izohlar, mo`ljallar va tushuntirishlarni ham o`z ichiga oladi. Moliyaviy hisobotlar xo`jalik yurituvchi subyektining moliyaviy holati, moliyaviy natijalari va pul oqimlari, xususiy kapital to`g`risidagi ma`lumotlarni jamlaydi, shuningdek‚ ularga ishonib topshirilgan resurslar boshqarilishining natijalarini aks ettiradi. Moliyaviy hisobotlar xo`jalik yurituvchi subyektga tegishli bo`lgan quyidagi jihatlar to`g`risidagi ma`lumotlarni ta`minlaydi: - aktivlar; - majburiyatlar; - kapital; - daromad va xarajatlar, jumladan foyda va zararlar;

- mulk egalari tomonidan ularning mulk egalari sifatida amal qilishidagi qilingan qo`yilmalar va ularga taqsimlanadigan summalar; - pul oqimlari. Ushbu ma`lumotlar, izohlardagi boshqa ma`lumotlar moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilarga xo`jalik yurituvchi subyektning kelgusi pul oqimlarini va, xususan, ularning muddatini va aniqliligini bashorat qilishga yordam beradi. Moliyaviy hisobotlarning to`liq to`plami quyidagilarni qamrab oladi: - davr oxiriga moliyaviy holat to`g`risidagi hisobot; - davr uchun foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromad to`g`risidagi hisobot; - davr uchun kapitaldagi o`zgarishlar to`g`risidagi hisobot; g) davr uchun pul oqimlari to`g`risidagi hisobot; - izohlar, ya`ni ahamiyatli hisob siyosatlarining va boshqa tushuntirish ma`lumotlarining qisqa bayonini qamrab olgan izohlar; - oldingi davr uchun qiyosiy ma`lumotlarni; - moliyaviy holat to`g`risidagi oldingi davrga tegishli (retrospektiv tahlil yuzasidan) ma`lumotlarni. Xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotlarining to`liq to`plamida barcha moliyaviy hisobotlarni teng darajada taqdim etishi lozim. Ko`pgina xo`jalik yurituvchi subyektlari, moliyaviy hisobotlardan tashqari, xo`jalik yurituvchi subyektining rahbariyati tomonidan tayyorlangan‚ uning moliyaviy holati va moliyaviy natijalarining asosiy jihatlarini hamda u duch keladigan asosiy noaniqliklarni sharhlaydigan va tushuntiradigan moliyaviy tahlilni ham taqdim etadilar. Bunday hisobot quyidagilarni o`z ichiga olishi mumkin: - moliyaviy natijalarni shakllantirgan asosiy omillar va ta`sirlar, jumladan xo`jalik yurituvchi subyekti faoliyat ko`rsatadigan muhitdagi o`zgarishlar, xo`jalik yurituvchi subyektning ushbu o`zgarishlarga javoban choralari va ularning ta`siri, hamda xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalarni saqlab qolish va ko`paytirishga qaratilgan investitsion siyosati, jumladan uning dividend siyosati;

- xo`jalik yurituvchi subyektning faoliyatini moliyalashtirish manbalari va u tomonidan ko`zlangan majburiyatlarning kapitalga nisbati koeffitsiyenti; - xo`jalik yurituvchi subyektining MHXSlarga muvofiq moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotda tan olinmagan resurslari. Xo`jalik yurituvchi subyektlari, moliyaviy hisobotlardan tashqari, ekologik hisobotlar va qo`shilgan qiymat to`g`risidagi rasmiy axborotlar kabi hisobotlarni va rasmiy axborotlarni, xususan ekologik omillar ahamiyatli bo`lgan sohalarda va qachonki, xodimlar ahamiyatli foydalanuvchilar guruhi sifatida inobatga olinganda, taqdim etadilar. Moliyaviy hisobotlar tahlilida o`rganiladigan mavzularni quyidagicha tarkiblash mumkin: Moliyaviy hisobotlar tahlilining umumiy mavzulari: - Buxgalteriya balansi va moliyaviy holat tahlili; - Moliyaviy natijalar va rentabellik tahlili; - Pul oqimlari va valyuta mablag`lari harakatini tahlili; - Xususiy kapital tahlili; - Moliyaviy hisobotlarni kompleks tahlili. Moliyaviy hisobotlarning birlik mavzulari: - Investitsion faoliyat va investitsion jozibadorlik tahlili - Bozor va ish aktivligi tahlili - Kreditga layoqatlilik tahlili - Iqtisodiy nochorlik tahlili - Moliyaviy indikatorlar tahlili - Risklar tahlili va h.k. Xo`jalik yurituvchi subyekt joriy davrning moliyaviy hisobotlarida aks ettirilgan barcha summalar bo`yicha oldingi davrga nisbatan qiyosiy ma`lumotlarni taqdim etishi lozim. Bu jihatdan xo`jalik yurituvchi subyekti kamida, ikkita moliyaviy holat to`g`risidagi hisobotlarni, ikkita foyda yoki zarar va boshqa umumlashgan daromadlar to`g`risidagi hisobotlarni, ikkita alohida foyda yoki zarar to`g`risidagi hisobotlarni (agarda taqdim etiladigan bo`lsa), ikkita pul oqimlari

to`g`risidagi hisobotlarni va ikkita kapitaldagi o`zgarishlar to`g`risidagi hisobotlarni hamda tegishli izohlarni taqdim etishi lozim. Bu holat, ma`lumotlarni qiyoslashni, ularni tahlil etishning zaruriyligini belgilab beruvchi asosiy shartdir. Investitsion tahlil. Investitsion tahlil – bu investorlarning samarali qaror qabul qilishi uchun investitsiyalarni amalga oshirishning maqsadga muvofiqligini ishlab chiqish, asoslash va baholash uchun bajariladigan metodik va amaliy uslublar, usullar majmuidir. Mulkchilik shaklidan qat`iy nazar har bitta korxonaning asosiy maqsadi foyda olish va iqtisodiy salohiyatni o`stirishga qaratilgan. Investitsiyalar ushbu maqsadga erishishning vositasidir. Ammo, har bir sarmoyadorning qarorlari muvaffaqiyatli bo`lishi uchun investitsion tahlil natijalariga asoslangan bo`lishi lozim. To`g`ri va o`z vaqtida o`tkazilgan investitsion tahlil quyidagi vazifalarni hal qilish imkonini beradi: - investitsiyalarning real ehtiyojlarini va investitsiyalar uchun zarur shart- sharoitlarning mavjudligini baholash; - korxonaning taktik va strategik maqsadlarini inobatga olgan holda sarmoyaviy yechimlarini tanlash; - investitsiyalarning haqiqiy natijalariga, rejalashtirilgan yoki rejadan chetga chiqishlarga ta`sir etuvchi barcha omillarni aniqlash; - investitsiyalarni amalga oshirishda investorlar uchun xavf-xatarlarni aniqlash; - korxonalarning sifat ko`rsatkichlarini yaxshilash yuzasidan investitsion monitoringdan keyingi tavsiyalarni ishlab chiqish. Investitsion tahlilning turlari bo`yicha: kapital qo`yilmalarga investitsiyalar va moliyaviy investitsiyalar tahliliga ajratiladi. Investitsiyalar obyekti bo`yicha: to`liq korxona tahlili va alohida investitson jarayonlar tahliliga bo`linadi. Davri bo`yicha: investitsiya oldi, joriy, operativ va investitsion faoliyatdan keyingi tahlilga ajratiladi. Analitik izlanishlar hajmi bo`yicha to`liq va tematik tahlil turlariga bo`linadi.

Shakli bo`yicha investitsion tahlil: ichki va tashqi tahlil turlariga ajratiladi. Investitson tahlil quyidagi tizimli ketma-ketlikda o`tkaziladi: - zarur axborotlarni tanlash va tayyorlash; - dastlabki axborotni qayta ishlash va tahliliy axborotni shakllantirish; - analitik axborotni talqin qilish; - xulosa va tavsiyalarni tayyorlash. Investitsion tahlil ikkita muhim bosqichni o`z ichiga oladi.Ularning har biri o`z ichiga yana bir necha bosqichlarni oladi: 1-investitsion loyihaning samaradorligini baholash; 2-risklarni baholash. Investitsion tahlilda moliyaviy tahlilning gorizontal, vertikal, trend, qiyoslash, koeffitsiyent, integral usullaridan foydalaniladi. Qimmatli qog`ozlar tahlili. Tahlilning maqsadi – qimmatli qog`ozlar bo`yicha kelajakdagi xatti-harakatni aniqlik bilan taxmin qilishga qaratilgan. Tahlil qilmasdan sarmoyadorlar bozorda nima bo`layotganligini bila olmaydilar. Eng istiqbolli kompaniyalar, emitentlar ham oxir-oqibatda muvaffaqiyatsizlikka uchrashi mumkin. Boshqa tomondan kichik va noqobil kompaniyalar tez va kutilmagan tarzda natijalarga erishib‚ ularning ulushi keskin ortib ketishi mumkin. Barcha ishtirokchilar qaysi kompaniyalar rivojlanib ketmoqda, qaysilarining rivojlanishi sekinlashgan yoki orqaga ketganligiga qarab aksiyalarni sotib olish yoki sotish yuzasidan qimmatli qog`ozlarni tahlil qilishga kirishadilar. Qimmatli qog`ozlarning odatda fundamental va texnik tahlil turlari tarkiblanadi. Moliyaviy hisobotni bashoratlash. Boshqaruv har doim kelajakka yo`nalitirilgan bo`ladi. Bo`lib o`tgan jarayonni ortga qaytarib bo`lmaydi. Lekin uning natijalariga qarab kelajak rejasini tuzish, kelajakdagi boshqaruvning optimalligini, samaradorligini ta`minlash choralarini ko`rish mumkin.

Moliyaviy hisobotlarni bashoratlash nima uchun kerak? Moliyaviy hisobotlarni bashoratlash asosida moliyaviy holat, natija, pul harakati, kapital o`zgarishidagi har qanday ko`rsatkichni oldindan kutilishini bashoratlash mumkin. Bashoratlash moliyaviy hisobotlar ma`lumotlari asosida hisob-kitob qilinadigan har qanday ko`rsatkichni oldindan aniqlash imkonini beradi. Bu esa korxonaning moliyaviy holati, natijalari, pul oqimi yuzasidan oddindan kutilishi mumkin bo`lgan holatni aniqlashga imkon beradi. To`g`ri, oldindan aniqlangan ko`rsatkichning aniqligi ta`minlab bo`lmaydi. Chunki unga ta`sir etuvchi ichki va tashqi omillar, shuningdek‚ boshqaruv apparati tomonidan qabul qilinadigan qarorlar aniqlikni qay jihatdandir o`zgarishiga sabab bo`ladi. Bashoratlashda murakkab modellashtirish tizimidan foydalaniladi. Risklarni baholash masalasi bu borada o`ta murakkab va qiyin jarayon hisoblanadi. Balans moddalarini bashoratlashda quyidagi modellardan foydalaniladi. 1) Buxgalteriya balansi moddalarini fiksatsiyalash metodi – bashoratlash davrida balansning shunday moddalariga nisbatan qo`llaniladiki, ular ma`lum davriylikda o`zgarishsiz qoladi. Masalan Ustav kapitali, Qo`shilgan kapital, Uzoq muddatli moliyaviy qo`yilmalar, Uzoq muddatli majburiyatlar va h.k. 2) Buxgalteriya balansi moddalari orasidagi mutanosiblik metodi. Misol uchun, boshqaruv va tijorat xarajatlarini, to`lovga qabul qilingan majburiyatlar va h.k.larning sotish hajmiga bog`liqligi. Ayrim ko`rsatkichlar mahsulotlarni sotish hajmiga emas, balki ishlab chiqarilgan, sotilgan mahsulotlarning ishlab chiqarish xarajatlari o`zgarishiga bog`liq ravishda o`zgaradi. Masalan, kreditorlik majburiyatlarining ortishi, majburiyatlar bo`yicha zaxiralarning tashkil etilishi kabi. 3) Regressiv tahlil metodi. Ko`rsatkichlar orasidagi barqaror munosabatlar mavjudligi sharoitida statistik mutanosiblikka asoslangan usul hisoblanadi. 4) Ekspert baholash metodi. Murakkab vazifalarni hal etishda foydalaniladigan usul. 5) Doimiy o`sish metodi. Alohida koeffitsiyentlarning doimiy o`sish sur`atlarini belgilash usuli. Masalan uzoq muddatli qarzlar, ma`muriy va savdo

xarajatlari, belgilangan xarajatlarning boshqa turlarining o`sishi. Ko`rsatkichlarning o`sish sur`atlari o`rtacha qiymatlarni emas, balki murakkab o`rtacha yillik o`sish sur`atlari darajasida qo`llanishi kerak. 6) Elementar rejalashtirish metodi. Har bir obyekt uchun rejalashtirilgan sxema, rejalar mavjudligi, moliyaviy hisobot maqomini tashkil etuvchi shu kabi obyektlar guruhi nazarda tutiladi. Ushbu metoddan amortizatsiya xarajatlarini bashoratlashda, uzoq muddatli qarzlarni qoplashda foydalanish mumkin. Moliyaviy tahlilning modelli tarkibi quyidagi bo`limlardan tashkil topadi. - dastlabki ma`lumotlar bazasi; - hisob-kitoblar; - oraliq jadvallar; - natijalar; - grafiklar. Moliyaviy hisobotlarni bashoratlashda har qadamda xo`jalik yurituvchi subyekt rahbariyatining xatti-harakatlarini tanlash zaruriyati bilan yuzma-yuz kelishi mumkin va bu tabiiy hol hisoblanadi. Agar xo`jalik yurituvchi subyekt muayyan choralarni ko`rishni xohlamasa, o`z-o`zidan holat yanada yomonlashib boraverishi mumkin. Asosiy jihatlar taqsimlanmagan foydani qayerga yo`naltirish lozimligiga, uzoq muddatli aktivlarning qaysi turlarini olib kelish lozimligiga, moliyaviy qo`yilmalarni qayerlarga joylashtirishga, xususiy kapitalni o`stirishga qaratilmog`i lozim. Bashoratlashdagi eng muhim masalalardan biri bu inflyatsiya darajasi bo`yicha aniq ma`lumotlarga tayanilishi bilan izohlanadi.

Moliyaviy tahlil bosqichlari Moliyaviy tahlil o`tkazish metodikasi quyidagi asosiy bosqichlarni o`z ichiga oladi: 1. Dastlabki baholash. Dastlabki baholashda axborotlar ishonchligini baholashni, moliyaviy hisobotlarni o`qish va uning muhim ko`rsatkichlar tizimini baholashni, aylanma mablag`lar va uzoq muddatli aktivlar, o`z va qarz mablag`lari bilan bog`liq ko`rsatkichlar tizimini mutlaq ifodasi bilan chuqur tahlil etish orqali aniq xulosalarni shakllantirish nazarda tutiladi. 2. Ekspress-tahlil. Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlash asosida korxonaning joriy va istiqbolli to`lovga qobilligini, ish va bozor aktivligini o`rganish asosida korxonaning moliyaviy ahvoliga baho berishni anglatadi. Ekspress-tahlilning maqsadi xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holati, rivojlanish dinamikasini operativ, vizual baholashdan iborat. Ekspress-tahlilni amalga oshirish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: - rasmiy xususiyatlarga ko`ra hisobotni ko`rish; - auditor xulosasi bilan tanishish; - korxona hisob siyosati bilan tanishish; - hisobotdagi “og`riqli” (muammoli) bandlarni aniqlash va ularni dinamik baholash; - asosiy ko`rsatkichlar bilan tanishish; - tushuntirish xatini o`qish; - haqqoniy balans ma`lumotlari asosida mulkiy va moliyaviy holatni baholash; - tahlil natijalari bo`yicha xulosalarni shakllantirish. Ekspress-tahlilda quyidagi muhim o`zgarishlarga ahamiyat qaratiladi: davr oxiriga balans jamining davr boshiga nisbatan o`sishiga; aylanma aktivlarning o`sishi uzoq muddatli aktivlarning o`sishidan yuqori bo`lishiga; xususiy kapitalning qarz kapitalidan ortiq bo`lishiga; xususiy kapitalning o`sishi qarz kapitalining o`sishidan yuqori bo`lishiga; debitorlik va kreditorlik

majburiyatlarining o`sishi bir xilda bo`lishiga; aylanma aktivlarda o`z mablag`lari hissasi yuqori bo`lishiga; qoplanmagan zarar qatori bo`lmasligiga va h.k. 3. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlil. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy vazifasi – qaysi mahsulot turlari, qaysi xarajat turlari, qaysi javobgarlik markazlari tufayli o`zgarishlar yuzaga kelganligini va bu borada rahbarlar qanday yo`l tutishi lozimligiga qaratilgan. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy maqsadi – xo`jalik yurituvchi subyektining joriy davrdagi natijalarini, ularning kelgusidagi kutilishlarini, moliyaviy holatini keng qamrovli tavsiflashga, baholashga qaratilgan. Chuqurlashtirilgan moliyaviy tahlilning asosiy jihatlari quyidagilarga qaratilgan: - xo`jalik subyektining iqtisodiy va moliyaviy holatini baholash; - xo`jalik subyektining iqtisodiy salohiyatini baholash va tahlil etish; - mulkiy holatini baholash (analitik balansni tuzish, balansning vertikal tahlili, balansning gorizontal tahlili, mulkiy holatdagi sifat o`zgarishlari tahlili); - moliyaviy holatni baholash (likvidlik va to`lovga layoqatlilikni baholash, moliyaviy barqarorlikni baholash); - moliyaviy xo`jalik faoliyati natijaviyligini baholash (ish aktivligi, foyda va rentabellikni baholash, qimmatli qog`ozlar bozoridagi holatini baholash) ni o`z ichiga oladi. Moliyaviy tahlilni quyidagi bosqichlardan iborat algoritmini belgilash mumkin: - tahlil uchun zarur bo`lgan axborotlarni yig`ish; - axborotlarni qayta ishlash, ko`rsatkichlarni tanlash va ularni tahliliyligini ta`minlash; - moliyaviy hisobotlarning gorizontal, vertikal, trend tahlilini o`tkazish; - moliyaviy hisobotlar ko`rsatkichlari asosida moliyaviy koeffitsiyentlarni hisob-kitob qilish, ularning qiyosiy tahlilini qilish, o`zgarishlarni omilli tahlilini amalga oshirish;

- xo`jalik subyektining moliyaviy holatini, moliyaviy natijalari, pul oqimlarini tahliliy natijalarini chiqarish, ularni yaxshilashning, imkoniyatlarini aniqlash; - moliyaviy tahlil bo`yicha yakuniy xulosalarni tayyorlash va amaliy chora- tadbirlarni belgilash. Moliyaviy tahlilning axborot manbalari (tahlil obyektlari haqidagi ma`lumotlar), ularning ochiqligi va oshkoraligi Iqtisodiyotdagi o`zgarishlarning jadalligi zamonaviy buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va auditning ham mazmunini tubdan yangi shakl va mazmunda yuritishni talab etmoqda. Hozirgi sharoitda moliyaviy hisobotlar tahlilining muhimligini shu bilan aniq izohlash mumkinki, ushbu predmet alohida fan sifatida shakllangan. Mulk egalari, sheriklar va hamkorlar, mol yetkazib beruvchi va xaridorlar, qarz beruvchi va oluvchilar, nazorat va taftish organlari, kontragentlarning keng qamrovli tarkibi xo`jalik yurituvchi subyektining moliyaviy ahvoli va undagi o`zgarishlarni baholashning konseptual asoslari tubdan, yangidan tuzib chiqildi. O`zbekiston Respublikasining alohida qabul qilingan Buxgalteriya hisobi, Audit to`g`risidagi Qonunlari, qator Kodekslar (byudjet, soliq, mehnat, investitsiya) normalari asosida tashkil etilayotgan hisob xizmatlarining mazmuni tubdan o`zgarmoqda. Moliyaviy hisobot – xo`jalik yurituvchi subyekt alohida mustaqil xo`jalik yurituvchi subyektligi yoki xo`jalik yurituvchi subyektlarning jamlangan guruhiga kirishidan qat`i nazar shu xo`jalik yurituvchi subyektning ma`lum bir davrdagi faoliyatini ko`rsatuvchi moliyaviy axborotni taqdim etish usulidir. Moliyaviy hisobot – buxgalteriya hisobi subyektining hisobot sanasidagi moliyaviy holati, hisobot davridagi faoliyatining moliyaviy natijasi va pul mablag`larining harakati to`g`risidagi tizimlashtirilgan axborotdan iboratdir. Yillik moliyaviy hisobot quyidagilarni o`z ichiga oladi: - buxgalteriya balansi; - moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot;

- pul oqimlari to`g`risidagi hisobot; - xususiy kapital to`g`risidagi hisobot; - izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. jadval Moliyaviy hisobot shakllari va ularning axborotliligi Hisobot shakllari Buxgalteriya balansi Foyda va zarar haqida hisobot Kapital to`g`risidagi hisobot Pul oqimi to`g`risidagi hisobot Iqtisodiy resurslar haqidagi, likvidlik va to`lovga qobillik haqidagi, korxonaning o`zgarishlarga ko`nikish qobiliyatini baholash to`g`risidagi axborotlarni olishga imkon beradi Resurslar bazasi yuzasidan pul oqimlarining ijobiy saldosini, faoliyat natijasi va rentabellik haqidagi axborotlarni beradi Korxonaning operatsion, moliyaviy va investitsion faoliyat natijasini baholashga, korxonaning pul ishlab topish qobiliyati, ushbu mablag`larga korxonaning zaruriyatini baholashga imkon beradi Korxonaning sof aktivlar qiymatini baholashga, to`lovga qobillik va likvidlikni baholashga, pul mablag`larini samarali boshqarish to`g`risidagi axborotlarni olish imkonini beradi Xalqaro standartlar bo`yicha tuziladigan moliyaviy hisobotga doir talablar moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarida belgilanadi. Buxgalteriya hisobi subyekti moliyaviy hisobotni tuzishda mustaqil balansga ajratilgan o`z vakolatxonalarining, filiallarining va boshqa tarkibiy bo`linmalarining buxgalteriya balanslarini hamda boshqa hisobot shakllarini kiritishi kerak. Moliyaviy hisobot hisobot yili boshidan ortib boruvchi yakun bilan tuziladi.

Byudjet tashkilotlarining moliyaviy hisoboti byudjet to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq tuziladi va taqdim etiladi. Moliyaviy hisobotning tarkibi va mazmuni O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan belgilanadi. Banklar va boshqa kredit tashkilotlari moliyaviy hisobotining tarkibi hamda mazmuni O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Asosiy xo`jalik jamiyati bo`lgan va shu`ba xo`jalik jamiyatlariga, o`z nazorati ostidagi tashkilotlarga ega buxgalteriya hisobi subyekti konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzadi. Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobotni tuzish tartibi, shuningdek‚ asosiy xo`jalik jamiyatining nazorati ostidagi tashkilotlarga qo`yiladigan talablar buxgalteriya hisobi standartlari bilan belgilanadi. Moliyaviy hisobot quyidagilarga taqdim etiladi: davlat soliq xizmati organlariga; ta`sis hujjatlariga muvofiq mulkdorlarga; davlat statistika organlariga; qonun hujjatlariga muvofiq boshqa organlarga. Moliyaviy hisobot elektron hujjat tarzida taqdim etilishi mumkin. Moliyaviy hisobot yilning har choragida taqdim etiladi. Kichik korxonalar va mikrofirmalar buxgalteriya balansidan hamda moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotdan iborat‚ faqat yillik moliyaviy hisobotni taqdim etadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlarning yillik moliyaviy hisoboti manfaatdor banklar, birjalar, investorlar, kreditorlar, shuningdek‚ qonun hujjatlariga muvofiq boshqa shaxslar uchun ochiqdir. Aksiyadorlik jamiyatlari, shuningdek‚ sug`urta tashkilotlari, banklar, jamoat fondlari va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa tashkilotlar har yilgi moliyaviy hisobotni aksiyadorlarning yoki buxgalteriya hisobi subyekti boshqa yuqori boshqaruv organining yillik umumiy yig`ilishi o`tkaziladigan sanadan kamida ikki hafta oldin auditorlik xulosasi bilan birga e`lon qilishi shart.

Buxgalteriya hisobi barcha xo`jalik operatsiyalarini yaxlit, uzluksiz, hujjatlar asosida hisobga olish yo`li bilan buxgalteriya axborotini yig`ish, qayd etish va umumlashtirishning tartibga solingan tizimidan, shuningdek‚ u asosida moliyaviy va boshqa hisobotni tuzishdan iboratdir. Boshlang`ich hisob hujjatlariga asoslangan, buxgalteriya hisobi reestrlarida, moliyaviy hisobotlarda, tushuntirishlarda hamda buxgalteriya hisobini tashkil etish va yuritish bilan bog`liq boshqa hujjatlarda aks ettiriladigan buxgalteriya hisobi obyektlari haqidagi qayta ishlangan ma`lumotlar – buxgalteriya axboroti deb yuritiladi. Buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga doir minimal talablarni buxgalteriya hisobi standartlari belgilaydi. Buxgalteriya hisobini tashkil etish, yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishga doir maxsus talablarni buxgalteriya hisobining milliy standartlari belgilaydi. Xo`jalik subyektlari moliyaviy hisobotning xalqaro standartlarini qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qo`llashlari mumkin. Moliyaviy hisobotlarning elementlari: aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar, daromadlar, xarajatlar, moliyaviy natijalar. Xo`jalik yurituvchi subyekti o`zining, pul oqimlari to`g`risidagi ma`lumotlaridan tashqari, moliyaviy hisobotlarini buxgalteriya hisobining hisoblash usuli asosida tayyorlashi lozim. Buxgalteriya hisobining hisoblash usuli qo`llanilganda, xo`jalik yurituvchi subyekt moddalarni aktivlar, majburiyatlar, kapital, daromadlar va xarajatlar (moliyaviy hisobotlar elementlarini) sifatida tan oladi, qachonki ular konseptual asosda keltirilgan ushbu elementlarning ta`riflariga va tan olish mezonlariga to`g`ri kelsa. Aktivlar – subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir. Aktivlar – xo`jalik subyektining qiymat bahosiga ega bo`lgan moddiy, shu jumladan, pul mablag`lari, debitorlik qarzlari va nomoddiy mulkidir. Aktivlarda aks ettirilgan bo`lg`usi iqtisodiy foyda, xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`lari oqimiga potensial bevosita va bilvosita qo`shiladigan

ulushdir. Bu ulush xo`jalik yurituvchi subyekt asosiy faoliyatining bir qismi sifatida yuzaga kelishi mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyektning aktivlari avvalgi bitimlar va boshqa voqealarning natijasidir. Xo`jalik yurituvchi subyektlar odatda aktivlarni sotib olib yoki hosil qilib unga ega bo`ladilar, biroq, boshqa bitimlar va voqealar aktivlarni ko`paytirishga imkon beradi. Masalan, xo`jalik yurituvchi subyekt hukumatdan olgan ko`chmas mulk va h.k. Kelgusida kutiladigan bitimlar va boshqa voqealar o`zidan o`zi aktivlarning paydo bo`lishiga olib kelmaydi. Xo`jalik yurituvchi subyekt o`z aktivlaridan mulkni, tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarishni va xizmatlar ko`rsatilishini boshqarish uchun foydalanadi. Aktivlarda aks ettirilgan bo`lg`usi iqtisodiy foyda xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan har xil yo`llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Masalan, aktivdan: - tovar-moddiy zaxiralar ishlab chiqarish va xizmatlar ko`rsatishda alohida yoki boshqa aktivlar bilan birgalikda foydalanilishi; - boshqa aktivlarga almashtirilishi; - majburiyatlarni bajarish uchun foydalanilishi; - xo`jalik yurituvchi subyektning egalari o`rtasida taqsimlanishi mumkin. Aktivlar binolar, inshootlar va uskunalar singari moddiy shaklga ega. Biroq, moddiy shakl aktivning mavjud bo`lishi uchun zarur emas. Masalan, patentlar va mualliflik huquqlari aktivlardir, agar xo`jalik yurituvchi subyekt kelgusida ulardan foydalanishdan iqtisodiy foyda olishni kutayotgan bo`lsa. Aktivlar, masalan, debitorlik qarzlari va mulk yuridik huquqlar, shu jumladan egalik huquqi bilan bog`liqdir. Aktiv mavjudligini aniqlashda, egalik huquqi asosiy hisoblanmaydi. Masalan, ijaraga olinadigan mulk aktiv hisoblanadi, agar xo`jalik yurituvchi subyekt ana shu mulkdan olinishi kerak bo`lgan foydani nazorat qilsa. Xarajatlarni amalga oshirish bilan aktivlarni hosil qilish o`rtasida uzviy aloqa mavjud, ammo bu jarayonlar hamma vaqt ham vaqti bo`yicha to`g`ri kelmaydi. Xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan xarajatlar bo`lg`usi iqtisodiy foyda izlanganidan dalolat beradi, lekin aktivlar olinganini uzil-kesil tasdiqlamaydi. Binobarin, xarajatlarning mavjud emasligi obyektni aktiv deb

hisoblash uchun asos bo`lmaydi. Masalan, xo`jalik yurituvchi subyektga tekinga berilgan obyektlar aktivlarni ta`riflashga mos keladi. Xususiy sarmoya – subyektning majburiyatlarni chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir. Xususiy sarmoya ustav, qo`shilgan, zaxiralar sarmoyasi va taqsimlanmagan foydadan iboratdir. Zarur hollarda ustav, qo`shilgan, zaxira sarmoyalari tahliliy jihatdan alohida hisobga olinadi. Buxgalteriya balansidagi xususiy sarmoyaning miqdori aktivlar qiymatini va majburiyatlarni baholashga bog`liqdir. Majburiyatlar – shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan, mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, pul to`lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud muayyan xatti-harakatdan tiyilib turish majburiyatidir, kreditor esa qarzdordan o`z majburiyatlarini bajarishini talab qilishga haqlidir. Xo`jalik yurituvchi subyekt boshqa yuridik va jismoniy shaxslar oldida joriy mas`uliyatli ekanligi majburiyatning asosiy tavsifidir. Majburiyatlar ustavning yoki shartnomaning talablari oqibati sifatida kuchga kirishi mumkin. Masalan, olingan tovar-moddiy zaxiralar va xizmatlar uchun to`lanadigan summalar. Majburiyatlar oldin tadbirkorlik ishi jarayonida, yaxshi munosabatlarni saqlab turish yoki xolisona tarzda ish ko`rishda ham yuzaga keladi. Masalan, agar xo`jalik yurituvchi subyekt kafolat muddati tugaganidan so`ng o`z mahsulotidagi kamchiliklarni tuzatish to`g`risida qaror qabul qilsa, shu bo`yicha qilingan xarajatlar ham majburiyatlar deb hisoblanadi. Hozirgi majburiyat bilan kelgusi majburiyat o`rtasida chegara bo`lishi kerak. Xo`jalik yurituvchi subyekt rahbarining kelgusida aktivlarni sotib olish haqida qabul qilgan qarori majburiyat paydo bo`lishiga sabab bo`lmaydi. Majburiyat odatda aktiv olinganda yoki xo`jalik yurituvchi subyekt aktivni sotib olish to`g`risida bitimga kirishgandagina paydo bo`ladi. Tegishli majburiyatni bajarish odatda boshqa tarafning e`tirozlarini qondirish uchun iqtisodiy foydani ifodalovchi xo`jalik yurituvchi subyekt resurslarini o`ziga

jalb etadi. Majburiyatlarning bajarilishi har xil usullarda (qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan hollardan tashqari) amalga oshiriladi: - haq to`lash bilan; - boshqa aktivlarni berish bilan; - xizmatlarni ko`rsatish bilan; - ushbu majburiyatni boshqasi bilan almashtirish orqali; - majburiyatlarni aksiyalarga almashtirish orqali. Majburiyat, kreditor o`z huquqlaridan bosh tortgan hollarda yoki kreditor ana shu huquqlaridan mahrum bo`lganida, bajarilgan deb hisoblanishi mumkin. Majburiyatlar avvalgi bitimlar yoki o`tgan voqealarning natijasidir. Masalan, tovar-moddiy zaxiralarni sotib olish va xizmatlarni olish bilan to`lanishi kerak bo`lgan (agar ular ilgari to`lanmagan bo`lsa yoki yetkazib berilganda) schyotlar ham olinadi. Zaxiralar – kelgusida muayyan xarajatlarga sarflanishi mumkin bo`lgan xususiy sarmoyaning bir qismidir. Xo`jalik yurituvchi subyektni va kreditorlarni zararlarning oqibatlaridan qo`shimcha tarzda himoya qilishni ta`minlash uchun zaxiralarni vujudga keltirish zarur. Zaxiralarni hosil qilish va ularning miqdori haqidagi axborot qarorlar qabul qilishda foydalanuvchilar uchun ahamiyatlidir. Zaxiralarni vujudga keltirish xo`jalik yurituvchi subyektga doir qonunchilikda va ustavda (soliq qonunlarini buzmagan holda) ko`zda tutiladi. Daromadlar – hisobot davrida aktivlarning ko`payishi yoxud majburiyatlarning kamayishidir. Soliqqa tortiladigan daromad (zarar) – soliq qonunlariga muvofiq belgilangan hisobot davridagi daromad (zarar) summasidir. Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko`payishidir. Zararlar iqtisodiy foydaning kamayganligini bildiradi va o`z tabiatiga ko`ra boshqa xarajatlardan farq qilmaydi va konseptual asosning alohida qismi deb hisoblanmaydi.

Moliyaviy natijalar – xo`jalik yurituvchi subyektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faoliyatining pirovard iqtisodiy yakunidir. Moliyaviy hisobotlar shakllari va ularning tavsifi. Jamlangan moliyaviy hisobotlar va ularni tahlil etish Buxgalteriya balansi. Buxgalteriya balansi ma`lum sanaga korxonaning aktivlari, kapitali va majburiyatlari holati haqida axborot beruvchi hisobot shaklidir. «Balans» atamasi lotincha “bis” - ikki marta, “banx” - tarozi pallasi so`zlaridan tarkib topgan bo`lib, ikkala palla degan ma`noni anglatadi. U tenglik, muvozanat tushunchasi sifatida ishlatiladi. Buxgalteriya balansini turli tasnifiy belgilari (tuzilish vaqti, axborot hajmi, aks ettirish obyekti, tozalash usuli) bo`yicha turlarini tarkiblash mumkin. jadval Buxgalteriya balansini turlari Buxgalteriya balansi tuzilish vaqtiga ko`ra Tashkil topish balansi Joriy balans Tugatish balansi Bo`lish balansi Birlashtirish balansi Korxona ning tashkil topish vaqtida tuziladi. Korxonaning uzluksiz faoliyatida, qonunda belgilangan muddatlarda tuziladi Korxona tugatilgand a tuziladi Yirik korxona bir necha mayda korxonalarga bo`linish vaqtida tuziladi Bir necha korxonalar bir korxonaga birlashganda tuziladi Axborot hajmi bo`yicha Bir martalik Yig`ma balans Bir martalik balans faqat bitta korxona bo`yicha joriy hisob asosida tuziladi Yig`ma balans bir martalik balanslar asosida tuziladi va birlashmalar (vazirliklar, qo`mita va boshqarmalar va shu kabilar)ning xo`jalik

mablag`larini aks ettiradi. Aks ettirish obyektiga ko`ra Mustaqil balans Alohida balans Mustaqil balansni huquqiy shaxs bo`lgan barcha korxonalar tuzadi Alohida balansni korxonaning tarkibiy bo`linmalari (filiallar, bo`limlar, sho`ba va qaram xo`jaliklar hamda shu kabilar) tuzadi Aks ettirish obyektiga ko`ra Balans-brutto Balans-netto Tartibga soluvchi moddalarni o`z ichiga oluvchi balansdir Balansning umumiy qiymatidan tartibga soluvchi moddalar summasi chegiriladi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar uzluksiz faoliyatida iqtisodiy resurslarni harakatga keltiriladi va ularning tuzilishi doimo o`zgarib turadi. Ushbu o`zgarishlarni buxgalteriya balansida to`rtta jihatini xarakterlash lozim. Birinchi jihat o`zgarish aktiv va passiv tomonning o`sishini xarakterlaydi, ikkinchi jihat o`zgarishlar har ikki tomonning kamayishini, uchinchi jihat o`zgarishlar faqat aktiv tomonning o`zgarishini, to`rtinchi jihat o`zgarishlar faqat passiv tomonning o`zgarishlarini xarakterlaydi. jadval Buxgalteriya balansidagi o`zgarishlar Balansdagi o`zgarishlar A+X1=P+X 1 A-X2=P-X2 A+X3-X3=P A=P+X4-X4 Aktiv tomon ham passiv tomon ham ko`payadi Aktiv tomon ham passiv tomon ham kamayadi Ko`payish va kamayish aktiv tomonda kuzatiladi Ko`payish va kamayish passiv tomonda kuzatiladi Balans summasi ko`payadi Balans summasi kamayadi Balans summasi o`zgarmaydi Balans summasi o`zgarmaydi Buxgalteriya balansini moliyaviy tahlilga tayyorlash yuzasidan uning elementlari va moddalarini turli tasnifiy belgilari bo`yicha ko`rsatkichlar tizimiga jamlash talab etiladi. Bu tasnifiy belgilar ularning shakli, aylanuvchanlik darajasi, likvidligi bo`lishi mumkin.

jadval Buxgalteriya balansi aktiv tomoni klassifikatsiyasi Aktivlar (A) Uzoq muddatli aktivlar (UMA) Joriy aktivlar (JA) Moliyaviy bo`lmagan uzoq muddatli aktivlar (MBUMA) Moliyaviy uzoq muddatli aktivlar (MUMA) Moliyaviy bo`lmagan joriy aktivlar (MBJA) Moliyaviy joriy aktivlar (MJA) Pul ko`rinishida bo`lmagan aktivlar (PKBM) Pul ko`rinishidagi aktivlar (PKM) Qiyin sotiladigan aktivlar (QSA) Likvid aktivlar (LA) jadval Buxgalteriya balansi passiv tomoni klassifikatsiyasi Passiv (P) O`z mablag`lari manbai (O`MM) Majburiyatlar (M) Xususiy kapital Uzoq muddatli kredit va qarzlar (UM) Qisqa muddatli kredit va qarzlar(QM) Kreditorlik majburiyati(K) Doimiy passivlar (DP) Majburiyatdagi passivlar (MP) Balansdagi ifodalar: Umumiy ifodalar A=P (2.1) UMA+JA=O`MM+M (2.2) MBUMA+MUMA+MBJA+MJA=O`MM+UM+QM+K (2.3) PKBA+PKA=DP+MP (2.4) Birlik ifodalar UMA=MBUMA+MUMA (2.5) JA=MBJA+MJA (2.6) PKBA=MBUMA+MUMA+MBJA (2.7) LA=MUMA+MBJA+MJA (2.8) Moliyaviy bo`lmagan uzoq muddatli aktivlar – asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, o`rnatiladigan uskunalar, kapital qo`yilmalarni o`z ichiga oladi. Moliyaviy uzoq muddatli aktivlarga uzoq muddatli investitsiyalar kiritiladi.

Moliyaviy bo`lmagan joriy aktivlarga ishlab chiqarish zaxiralari, tugallanmagan ishlab chiqarish, tayyor mahsulot, tovarlar, kelgusi davr xarajatlari, kechiktirilgan xarajatlar va debitorlik majburiyatlari kiradi. Moliyaviy joriy aktivlarga pul mablag`lari, qisqa muddatli moliyaviy qo`yilmalar va boshqa joriy aktivlar kiradi jadval Aktivlarning turli shakllari o`rtasidagi aloqadorlik Aktivlar shakli Moliyaviy bo`lmagan aktivlar Moliyaviy aktivlar Jami aktivlar Uzoq muddatli aktivlar MBUMA MUMA UMA Joriy aktivlar MBJA MJA JA Jami aktivlar MBA MA A jadval Aktivlarni mazmuni bo`yicha tarkiblanishi Aktivlarni manbalashni mazmuni Xususiy (XK)* Qarzga olingan (QK) Tashqi qarz (TQ)** Ichki qarz (IQ)*** * - O`z mablag`lari manbai ** - Uzoq va qisqa muddatli kreditlar va qarzlar, kreditorlik majburiyatlarining tashqi qismi *** - Kreditorlik majburiyatlarini ichki qismi Xususiy kapital – o`z ichiga ustav kapitali, qo`shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda va o`z mablag`lari manbaining boshqa tarkiblarini (maqsadli tushumlar, kelgusi davr xarajatlari va to`lovlar zaxirasi) oladi. Tashqi qarz – bank kreditlari va qarzlarini, olingan avans to`lovlarini, kreditorlik majburiyatlarining mol yetkazib beruvchilarga bo`lgan qismini o`z ichiga oladi.

Ichki qarz – korxonaning mehnat haqidan, soliqlar, to`lovlar va yig`imlar bo`yicha qarzidan, jalb qilingan qarz mablag`lari yuzasidan foizlar, aksionerlarga e`lon qilingan dividendlar bo`yicha majburiyatlardan iborat bo`ladi jadval Buxgalteriya balansi moddalarining mulkiy egaligi bo`yicha tuzilishi Mulk O`ziga tegishli mulk Qarzga olingan mulk Jami Pul ko`rinishida bo`lmagan mulk (PKB)=MBUMA+MUMA+MBJA XK (PKB) QK (PKB) PKB Pul ko`rinishidagi mulk(PK)=MJA XK(PK) QK (PK) PK Jami mulk XK QK A jadval Buxgalteriya balansidagi moddalarning o`zgarishlari Mulk Davr boshiga debet qoldiq Xususiy mulk Qarzga olingan mulk Davr oxiriga debet qoldiq O`sish darajasi Davr boshiga kredit qoldig`i Ab XKb QKb - - Pul shaklida bo`lmagan mulk (PShBM) PShBMb <XK (PKB) <QK (PKB) PShBMo <PShB M Pul shaklidagi mulk (PShM) PShMb <XK(PK ) <QK (PK) PShM0 <PShM Davr oxiriga kredit qoldig`i - XK0 QK0 A0 - O`sish darajasi - <XK <QK - <A

Moliyaviy hisobotlar tarkibida buxgalteriya balansi markaziy o`rinda turadi va undagi ko`rsatkichlarni tahlil etish va baholash orqali xo`jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvolidan voqif bo`linadi. Xo`jalik yurituvchi subyektning iqtisodiy axvolidagi o`zgarishlar albatta mulkiy va moliyaviy munosabatlar tufayli yuzaga keladi. Odatda, moliyaviy munosabatlarning klassik formulasi sifatida quyidagi bog`lanishdan foydalaniladi: Pul1 => Tovar1 => Pul2* => Tovar2* => Pul3*... (2.9) *sikl natijasidagi yutuq: Pul1<Pul2<P3<. Ushbu formulani iqtisodiy jarayonlarga nisbatan rasmiylashtirsak quyidagi ko`rinishga keladi: PM=>R=>ICh=>TF=>XK=>PM*... (2.10) Bunda: PM – pul mablag`lari; PM* - sikl natijasidagi yutuq: PM < PM*<PM**<PM***<. R – resurslar; ICh – ishlab chiqarish; TF – tijorat faoliyati; HK – hisob-kitoblar. Korxona aktivlari, xususiy kapital (sarmoya) va majburiyatlar buxgalteriya balansining elementlari hisoblanadi. jadval Buxgalteriya balansi elementlari va ularning tasnifiy belgilari Buxgalteriya balansi elementlari Tavsifi Tarkibiy tuzilishi Aktivlar Subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir Uzoq muddatli aktivlar: -Asosiy vositalar: -Nomoddiy aktivlar -Uzoq muddatli investitsiyalar -O`rnatiladigan asbob- uskunalar -Kapital qo`yilmalar Joriy aktivlar:

-Tovar moddiy zaxiralar -Debitorlar -Pul mablag`lari -Qisqa muddatli investitsiyalar Xususiy kapital (sarmoya) Subyektning majburiyatlarini chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir O`z mablag`lari manbasi: -Ustav kapitali -Qo`shilgan kapital -Zaxira kapitali -Taqsimlanmagan foyda -Maqsadli tushumlar -Kelgusi davr to`lovlar zaxirasi Majburiyatlar Shaxsning (qarzdorning) boshqa shaxs (kreditor) foydasiga muayyan ishni amalga oshirish, masalan mol-mulkni topshirish, ishni bajarish, pul to`lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud muayyan xatti-harakatdan tiyilib turish majburiyatidir, kreditor esa qarzdordan o`z majburiyatlarini bajarishini talab qilishga haqlidir Uzoq muddatli majburiyatlar Joriy majburiyatlar Korxona aktivlarlari va majburiyatlarini baholash. Baholash – aktivlar va majburiyatlar e`tirof etiladigan va moliyaviy hisobotlarda qayd etiladigan pul o`lchovining usulidir. Moliyaviy hisobotlarda baholashning quyidagi usullaridan foydalaniladi: Boshlang`ich qiymat. Aktivlar sotib olish vaqtida erishilgan tomonlarning o`zaro kelishuviga ko`ra belgilangan joriy qiymati bo`yicha aks ettiriladi. Majburiyatlar majburiyatni bajargunga qadar to`lanadigan pul mablag`lari summasi bo`yicha majburiyatlarga almashib olingan mablag`lar summasida aks ettiriladi. Joriy qiymat. Aktivlar ana shu yoki shunga o`xshash aktiv endigina sotib olingan bo`lgandagi holatda to`lanishi kerak bo`lgan pul mablag`lari summasi

bo`yicha hisobotda aks ettiriladi. Majburiyatlar majburiyatni to`lash uchun talab etiladigan pul mablag`larining diskontlanmagan summasida aks ettiriladi. Sotish qiymati. Aktivlar sotishdan olinishi mumkin bo`lgan pul mablag`lari summasi bo`yicha aks ettiriladi. Majburiyatlar ularni to`lash qiymati bo`yicha aks ettiriladi, bunday qiymat esa majburiyatlarni to`lash uchun talab etiladigan pul mablag`larining diskontlanmagan summasidir. Diskontlangan qiymat. Aktivlar xo`jalik yurituvchi subyektning normal faoliyati davomida aktivlarni ko`paytirishi lozim bo`lgan bo`lg`usi pul mablag`lari tushumining diskontlangan qiymati bo`lgan joriy qiymat bo`yicha aks ettiriladi. Majburiyatlar kelgusida o`tkaziladigan pul mablag`larining diskontlangan qiymatidan iborat bo`lgan, xo`jalik yurituvchi subyektning oddiy faoliyati davomida majburiyatlarni to`lash uchun foydalanilishi mumkin bo`lgan joriy qiymat bo`yicha aks ettiriladi. Balans qiymati. Hisobot sanasida buxgalteriya balansida aktivlar va majburiyatlarni aks ettirish qiymatidir. Xo`jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy hisobotlarni tayyorlashda boshlang`ich qiymatni baholash uchun asos qilib oladilar. Undan odatda baholashning boshqa asosiy tushunchalari bilan birgalikda foydalaniladi. Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot. Moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko`rsatkichlar quyidagilardan iborat: Daromad/Xarajat=N*100 Foyda (zarar)/Rentabellik (2.11) Daromadlar – hisobot davrida aktivlarning ko`payishi yoxud majburiyatlarning kamayishidir. Aktivlarning ko`payishi va majburiyatlarning kamayishi bilan bog`liq bo`lg`usi iqtisodiy foydaning o`lchangan ko`payishi paydo bo`lganda, daromad moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda aks ettiriladi. Bu esa daromadni aks ettirish aktivlarining ko`payishi va majburiyatlarning kamayishini aks ettirish bilan bir vaqtda yuzaga kelishini anglatadi (masalan, tovarlar va xizmatlarni sotishda yuzaga keladigan aktivlardagi sof ko`payish yoki kreditor qarzdan bosh tortishi natijasida majburiyatlarning kamayishi).

Xarajatlar – hisobot davrida aktivlarning kamayishi yoxud majburiyatlarning ko`payishidir. Xarajat aktivlarning kamayishi va majburiyatlarning ko`payishi bilan bog`liq bo`lg`usi iqtisodiy foydaning o`lchangan kamayishi paydo bo`lganda moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda aks ettiriladi va bu ishonchli tarzda belgilanishi mumkin. Bu esa xarajatlarni aks ettirish majburiyatlardagi ko`payish yoki aktivlarning kamayishini aks ettirish bilan bir vaqtda yuzaga kelishini anglatadi. Moliyaviy natijalar – xo`jalik yurituvchi subyektning foyda yoki zarar shaklida ifodalangan faoliyatining pirovard iqtisodiy yakunidir. Yalpi daromad xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyatidan olingan daromadlarni o`z ichiga oladi. Asosiy faoliyatdan daromad mahsulot, ishlar, xizmatlar, tovar-moddiy zaxiralar, boshqa aktivlarni sotishdan, shuningdek‚ mukofotlar, foizlar va dividendlar, gonorarlar va xo`jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatiga bog`liq bo`lgan rentadan olinishi mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyekt asosiy bo`lmagan faoliyat natijasida oladigan daromadlar daromadni aniqlashga mos keladigan moddalarni o`z ichiga oladi va konseptual asosning alohida tarkibiy qismlari deb hisoblanmaydi. Birjada muomalada bo`ladigan qimmatli qog`ozlarni qayta baholash va boshqalar asosiy bo`lmagan faoliyat natijasida paydo bo`ladigan daromadlarga misol bo`lib xizmat qilishi mumkin. Bunday daromadlar, agar moliyaviy natijalar haqidagi hisobotda e`tirof etilsa, alohida ko`rsatiladi, chunki iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda ular haqidagi axborot foydali bo`lishi mumkin. Soliqqa tortiladigan daromad (zarar) – soliq qonunlariga muvofiq belgilangan hisobot davridagi daromad (zarar) summasidir. Xarajatlarni belgilash mulkni, ishlab chiqarishni boshqarish bilan mahsulot sotish, ishlarni bajarish, xizmatlar ko`rsatish va zararlar bilan bog`liq xarajatlarni o`z ichiga oladi. Ular odatda pul mablag`lari, moddiy zaxiralar, inshootlar, uskunalar va boshqalar singari aktivlarning chiqishi yoki ulardan foydalanilish shaklida bo`ladi.

Zararlar iqtisodiy foydaning kamayganligini bildiradi va o`z tabiatiga ko`ra boshqa xarajatlardan farq qilmaydi va konseptual asosning alohida qismi deb hisoblanmaydi. Zararlar boshqa aktivlarni sotishda yoki tabiiy ofatlar natijasida yuzaga kelishi mumkin. Bunday zararlar moliyaviy natijalar haqidagi hisobotda ko`rsatiladigan bo`lsa, ular haqidagi axborot iqtisodiy qarorlarni qabul qilishda foydali bo`lishi mumkin va shuning uchun ham ular alohida ko`rsatiladi. Daromadlar va xarajatlar moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda qarorlar qabul qilish uchun zarur bo`lgan axborotni taqdim etish maqsadida faoliyat turlarini chegaralash yo`li bilan ko`rsatilishi mumkin. Masalan, xo`jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati davomida va faoliyat jarayonidagi favqulodda holatlarda yuzaga keladigan daromadlar va xarajatlarning moddalari o`rtasidagi chegara umumiy qabul qilingan amaliyotdir. Bunday chegaralash xo`jalik yurituvchi subyektning kelgusida pul mablag`larini ko`paytirish qobiliyatiga baho berishda ahamiyatli bo`lgan moddalarning manbalari asosida o`tkaziladi. Moddalarni chegaralashda xo`jalik yurituvchi subyektning tabiati va uning faoliyati bilan hisoblashish kerak. Bitta xo`jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyati natijasida paydo bo`ladigan moddalar boshqalariga qaraganda favqulodda bo`lishi mumkin. Sotishdan tushgan yalpi moliyaviy natija (Yamn) = Mahsulotni (ish, xizmatni) sotishdan kelgan sof tushum (St) - Sotilgan mahsulot (ish, xizmat) tannarxi (Tn) Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi (Mfmn) = YaMN - Davr xarajatlari (Dx) + Boshqa operatsion daromadlar (Bd)

Moliyaviy faoliyat natijasi (Mfn) = Moliyaviy faoliyatdan kelgan daromadlar (Mfd) - Moliyaviy faoliyatga ketgan xarajatlar (Mfx) Tasodifiy (favqulodda) foyda yoki zarar (Tf) (Tz) = Tasodifiy daromad (Td) - Tasodifiy xarajat (Tx) Soliq to`langanga qadar umumiy moliyaviy natija foyda (Yaf) = Asosiy ishlab chiqarish faoliyatining moliyaviy natijasi (Mfmn) + Mfn + Tf Sof foyda (Sf) = Soliq to`langanga qadar umumiy moliyaviy natija foyda Yaf - Soliqlar va ajratmalar (S) Taqsimlanmagan foyda (Tmf) = Sof foyda (Sf) - Dividendlar (Dv) chizma. Korxonada moliyaviy natijalarni ifodalovchi ko`rsatkichlar va ularni aniqlash yo`llari Daromadlar va xarajatlarning moddalari o`rtasidagi chegara hamda ularning har xil kombinatsiyalari ham xo`jalik yurituvchi subyektning ish natijalarini ko`rsatish imkoniyatini beradi. Bunday bo`limlar har xil moddalarni o`z ichiga oladi. Masalan, moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot soliqqa tortilgungacha va undan keyingi moliyaviy-xo`jalik faoliyatidan olingan daromadni ko`rsatadi. Omonat egalarining xususiy sarmoyaga ulushlari daromad hisoblanmaydi; xususiy sarmoyaning egalari o`rtasida taqsimlanishi xarajat hisoblanmaydi. Daromadlar va xarajatlarni aniqlash ularning asosiy farq qiluvchi jihatlarini ochib beradi, lekin

ularni moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda e`tirof etishdan oldin javob berishi lozim bo`lgan mezonlarni aniqlashtirmaydi. Hisobot davridagi sof daromad yoki zarar quyidagi elementlar asosida aniqlanadi, ularning har biri moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda ochib berilishi lozim: – Xo`jalik umumiy faoliyatidan olingan daromad yoki ko`rilgan zarar; – Favqulodda daromad (zarar); – Daromad solig`i to`langunga qadar umumiy moliyaviy natija (foyda yoki zarar); – Daromad solig`idan tashqari sof foyda. Moliyaviy natijalarni ifodalovchi muhim ko`rsatkichlarni aniqlash usulini quyidagi chizmada ko`rib chiqish mumkin (chizma). Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot undan foydalanuvchilarga xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolidagi o`zgarishlarni baholashga imkon beradi, ularni hisobot davrida qancha pul tushgani va qancha pul chiqqani to`g`risidagi axborot bilan ta`minlaydi. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot axborotlari moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun xo`jalik yurituvchi subyektning pul mablag`larini va ularning ekvivalentlarini jalb etish qobiliyatini baholashga baza bo`lib xizmat qilish bilan foydalidir. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot pul tushumlari va to`lovlarni uchta asosiy toifaga ajratadi: - operatsion faoliyat; - investitsiya faoliyati; - moliyaviy faoliyat. Har uch toifaning pul mablag`iga birgalikda ta`siri hisobot davrida pul mablag`ining sof o`zgarishini belgilab beradi. Pul oqimlari harakati to`g`risidagi axborot bo`lajak pul oqimlari prognozi to`griligini tekshirish chog`ida, foyda olish va pul oqimlarining sof harakati va narx o`zgarishi ta`siri o`rtasidagi aloqalarni tahlil qilish chog`ida zarur bo`ladi.

Operatsion faoliyat – xo`jalik yurituvchi subyektning daromad keltiruvchi asosiy faoliyati, shuningdek‚ subyektning investitsiya va moliya faoliyatiga oid bo`lmagan o`zga xo`jalik faoliyatidir. Investitsiya faoliyati – pul ekvivalentlariga kiritilmagan uzoq muddatli aktivlar va boshqa investitsiya obyektlarini sotib olish va sotishlarni o`z ichiga oladi. Moliyaviy faoliyat – xo`jalik yurituvchi subyektning faoliyati bo`lib, uning natijasida o`z mablag`i va qarz mablag`lari miqdori va tarkibida o`zgarishlar yuz beradi. Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot hisobot davri davomida operatsion, investitsion yoki moliyaviy faoliyat natijasida xo`jalik yurituvchi subyekt olgan pul oqimlari to`g`risidagi ma`lumotlarni taqdim etishi lozim bo`ladi. Xorijiy valyutadagi operatsiyalardan pul oqimlari O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan operatsiya amalga oshirilgan kun uchun belgilab qo`yilgan almashtirish qiymatidan foydalanib, O`zbekiston Respublikasi valyutasida aks ettiriladi. Xususiy kapital to`g`risidagi hisobot. Xususiy kapital (sarmoya) tushunchasi O`zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to`g`risida”gi qonunida, BXMS da keltirilgan. Xususiy kapital (sarmoya) – xo`jalik yurituvchi subyektning majburiyatlarni chegirib tashlagandan keyingi aktivlaridir. Xususiy kapital (sarmoya) tarkibiga: - ustav kapitali; - qo`shilgan kapital; - rezerv kapitali; - taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) kiradi. Xususiy kapital (sarmoya) to`g`risidagi hisobot davri boshiga va oxiriga bo`lgan tegishli axborotni ochib berishi kerak. Hisobotda xususiy kapital (sarmoya) va uning tarkibiy qismlari to`g`risidagi, ustav kapitali, qo`shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda

(qoplanmagan zarar) sotib olingan o`z aksiyalari va boshqa xususiy kapital elementlari haqidagi axborot ochib berilishi kerak. Hisobotda xususiy kapital (sarmoya) tarkibida bo`lgan o`zgarishlar: qimmatli qog`ozlar emissiyasi, uzoq muddatli aktivlarning qayta baholanishi, ustav kapitalini shakllantirish chog`ida valyuta kursidagi farqlar, rezerv kapitalga ajratmalar, joriy yilning taqsimlanmagan foydasi (zarari), tekinga olingan mol- mulk, pul dividendlari va aksiyalar ko`rinishida to`lanadigan dividendlar, shuningdek, xususiy kapitalni shakllantirishning boshqa manbalari to`g`risidagi axborotlar ochib beriladi. Xususiy kapital (sarmoya) to`g`risidagi hisobotda‚ shuningdek‚ chiqarilgan aksiyalar soni, aksiyalarning nominal qiymati, muomaladagi aksiyalar soni to`g`risidagi axborotlar ham ochib berilishi kerak. Qatnashchining chiqib ketishi, aksiyadorlik jamiyati tomonidan aksiyalarning sotib olinishi yoki sotib olingan aksiyalarni bekor qilinishi, aksiyalar nominal qiymatining pasayishi yoki boshqa sabablarga ko`ra kamayib ketganligi haqidagi ma`lumotlar ushbu hisobotga tushuntirishlarda ochib berilishi kerak. Xususiy kapital (sarmoya) to`g`risidagi hisobotga tushuntirishda quyidagilar haqidagi axborotlar keltiradilar: - obuna amalga oshirilishi nazarda tutiladigan aksiyalarning umumiy soni va nominal qiymati; - nazarda tutilgan miqdorlar bilan taqqoslaganda obuna amalga oshirilgan aksiyalarning umumiy miqdori va nominal qiymati; - aksiyalarga obunaning borishi chog`ida olingan mablag`larning umumiy summasi; - ayrim turlar va toifalar bo`yicha ustav kapitali tarkibidagi aksiyalar; - imtiyozli aksiyalar bo`yicha to`lanmagan jamlangan dividendlar summasi; - aksiyalar ko`rinishida to`lanadigan dividendlar, xususan, to`lanadigan aksiyalarning soni va qiymati, shuningdek, ularning turlari yoki toifalari to`g`risida;

- hisobot davrida yuz bergan maydalash yoki qo`shib yuborishlar va aksiyalarning maydalanishi yoki qo`shib yuborilishigacha va undan keyingi aksiyalarning nominal qiymati to`g`risidagi. Moliyaviy hisobotga izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar. Moliyaviy hisobotga sharhlar. Turli xo`jalik yurituvchi subyektlar faoliyatining ko`p qirraliligi hisobga olinadi, moliyaviy hisobotlar ulardan foydalanuvchilarni iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun zarur bo`lgan barcha axborot bilan ta`minlay olmaydi, shu sababli yillik moliyaviy hisobotlarga qo`shimcha ravishda ma`muriyat tomonidan tuziladigan moliyaviy sharh kiritiladi, unda xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy faoliyati va moliyaviy holatining asosiy belgilari tushuntirib beriladi va ular duch kelayotgan asosiy noaniqliklar bayon qilinadi. Bu sharhda xo`jalik yurituvchi subyektning faoliyati natijalariga, faoliyatini qo`llab- quvvatlash va mustahkamlash uchun investitsiya siyosatiga, jumladan joriy davrda, xususan kelgusi davrlarda dividendlar siyosatiga ta`sir qiluvchi asosiy omillar ochib beriladi. Qo`shimcha axborotni taqdim etish - tushuntirishlar, izohlar va hisob-kitoblar - xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan maxsus shaklda yoki erkin shaklda taqdim etiladi. Izohlar, hisob-kitoblar va tushuntirishlar jadvallar shaklida ham, boshqacha tarzda ham bo`lishi mumkin. Moliyaviy hisobotlar moliyaviy natijalarni va boshqa xo`jalik operatsiyalarini aks ettiradi, ularni moliyaviy hisobotlarning elementlari deb ataluvchi iqtisodiy tavsiflariga muvofiq alohida moddalarga guruhlaydi. Aktivlar, xususiy sarmoya va majburiyatlar buxgalteriya balansida xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy natijalarini aniqlash bilan bevosita bog`liq bo`lgan elementlaridir. Daromadlar va xarajatlar faoliyat natijalari to`g`risidagi hisobotda xo`jalik yurituvchi subyektning ko`rsatkichlarini aniqlash bilan bevosita bog`liq bo`lgan elementlaridir. Pul mablag`larining harakati to`g`risidagi hisobot faoliyat natijalari va buxgalteriya balansi elementlaridagi o`zgarishlar to`g`risidagi hisobotning elementlaridir.

Moliyaviy hisobotni tuzishda milliy va xalqaro standartlarning moliyaviy hisobot mazmuniga ta`siri Mamlakatimizning xalqaro hamjamiyatga integratsiyalashuvi, xalqaro iqtisodiy munosabatlarning faollashuvi, chet el investitsiyalarining mamlakatimiz iqtisodiyotiga keng jalb etilishi xo`jalik yurituvchi subyektlarga buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobot tuzishni ham jahon standartlari talablariga javob beradigan darajada tashkil etish talabini qo`ymoqda. Bu esa, moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga tayanilgan, «Buxgalteriya hisobi to`g`risida»gi Qonun va boshqa me`yoriy hujjatlarga asoslangan. Buxgalteriya hisobining milliy standart (BHMS) larini ishlab chiqish zaruriyatini paydo qiladi. Ushbu standartlar buxgalteriya hisobi shakllari va usullarini tanlashda korxonalarning mustaqilligini ta`minlaydi. jadval O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan Buxgalteriya hisobi milliy standartlari ro`yxati № Standartning nomi Kuchga kirgan sanasi BHMS 0 Moliyaviy hisobotni tayyorlash va taqdim etish uchun konseptual asos 1998-yil 24- avgust BHMS 1 Hisob siyosati va moliyaviy hisobot 1998-yil 24- avgust BHMS 2 Asosiy xo`jalik faoliyatidan tushgan daromadlar 1998-yil 4- sentyabr BHMS 3 Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot 1998-yil 4- sentyabr BHMS 4 Tovar-moddiy zaxiralar 1998-yil 28- avgust BHMS 5 Asosiy vositalar 2004-yil 30- yanvar BHMS 6 Ijara hisobi 2004-yil 2-iyul BHMS 7 Nomoddiy aktivlar 2005-yil7- iyul BHMS 8 Jamlangan moliyaviy hisobotlar va sho``ba xo`jalik jamiyatlariga sarmoyalarni hisobga olish 1999-yil 26- oktyabr BHMS 9 Pul oqimi to`g`risidagi hisobot 1998-yil 6- yanvar BHMS 10 Davlat subsidiyalarining hisobi va davlat yordami bo`yicha ko`rsatiladigan ma`lumotlar 1998-yil 13- dekabr BHMS 11 Ilmiy tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqishlarga xarajatlar 1998-yil 6- yanvar

BHMS 12 Moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish 1999-yil 26- yanvar BHMS 14 Xususiy kapital to`g`risida hisobot 2004-yil 17- aprel BHMS 15 Buxgalteriya balansi 2003-yil 20- mart BHMS 16 Buxgalteriya balansi tuzilgan sanadan keyingi xo`jalik faoliyatining nazarda tutilmagan holatlari va yuz beradigan hodisalari 1999-yil 1- yanvar BHMS 17 Kapital qurilishga oid pudrat shartnomalari 1999-yil 1- yanvardan BHMS 19 Inventarlashni tashkil etish va o`tkazish 1999-yil 2- noyabr BHMS 20 Kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan soddalashtirilgan tartibda hisob yuritish va hisobotlar tuzish to`g`risida 2000-yil 24- yanvar BHMS 21 Xo`jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy-xo`jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schyotlari rejasi va uni qo`llash bo`yicha yo`riqnoma 2002-yil 23- oktyabr BHMS 22 Chet el valyutasida ifodalangan aktivlar va majburiyatlarning hisobi 2004-yil 31- may BHMS 23 Qayta tashkil etishni amalga oshirishda moliyaviy hisobotni shakllantirish 2005-yil 7-iyul BHMS 24 Qarzlar bo`yicha xarajatlar hisobi 2009-yil 28- avgust Ma`lumki, har bir mamlakatning o`ziga xos hisob tizimi va hisobot tuzish usullari mavjud. Lekin kapitalning bir necha mamlakatlar miqyosida faoliyat ko`rsata boshlashi natijasida xalqaro hisob standartlarini ishlab chiqish zaruriyati paydo bo`ldi. Ushbu masalani hal qilish va yuzaga kelgan muammolarni bartaraf etish maqsadida 1973- yilda moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari bo`yicha qo`mita tashkil etilib, qo`mita tomonidan 2011-yil 21-fevral holatiga “Moliyaviy hisobotning xalqaro standarti” nomli 36 ta xalqaro standarti ishlab chiqilgan.

Bundan tashqari yuqoridagi standartlarga 18 nomdagi tushuntirishlar hamda 11 nomdagi izohlar ishlab chiqilgan. Xalqaro standartlarda belgilangan qoidalar tavsiyaviy tavsifga ega bo`lib hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobi va hisoboti rahbarlik qilish, buxgalteriya hisobining milliy standartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash Moliya vazirligi zimmasiga yuklangan. Moliya vazirligi buxgalteriya hisobini tashkil etish va moliyaviy hisobot tuzishda ularni xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish yo`nalishida ishlar olib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan bugungi kungacha 0 dan 24-songacha bo`lgan buxgalteriya hisobining milliy standartlari ishlab chiqilib tasdiqlangan. Ularda hisob yuritishning asosiy tamoyillari va qoidalari mujassamlashgan shu vaqtgacha tasdiqlangan va amaliyotda qo`llanilayotgan buxgalteriya hisobi standartlari quyidagilar. jadval MHXS va ularning amal qilishi № MHXS nomlanishi Qabul qilingan sanasi MHXS 1 Moliyaviy hisobotni taqdim etish 01.01.75 y. MHXS 2 Tovar-moddiy zaxiralar 01.01.76 y. MHXS 3 Konsolidatsiyalashgan moliyaviy hisobot 01.01.77 y. MHXS 4 Amortizatsiya hisobi 01.01.77 y. MHXS 5 Moliyaviy hisobotda tegishli axborotlarni ochib berish 01.01.77 y. MHXS 6 Narx o`zgarishlarining hisob va hisobotga ta`siri 01.01.78 y. MHXS 7 Pul oqimlari to`g`risidagi hisobot 01.01.79 y. MHXS 8 Hisob siyosatlari, hisoblab chiqilgan baholardagi o`zgarishlar va xatolar 01.01.79 y. MHXS 9 Izlanishlar va ishlanmalar bo`yicha xarajatlar 01.01.80 y. MHXS 10 Hisobot davridan keyingi hodisalar 01.01.80 y. MHXS 11 Qurilish shartnomalari 01.01.80 y. MHXS 12 Foyda soliqlari 01.01.81 y. MHXS 13 Aylanma mablag`lar va qisqa muddatli passivlar 01.01.81 y.

haqida hisobotni taqdim etish. MHXS 14 Segmentar hisobot 01.01.83 y. MHXS 15 Baho o`zgarishlari ta`sirini aks ettiruvchi axborot 01.01.83 y. MHXS 16 Asosiy vositalar 01.01.83 y. MHXS 17 Ijara 01.01.83 y. MHXS 18 Odatdagi faoliyatdan olinadigan daromad 01.01.84 y. MHXS 19 Xodimlarni daromadlari 01.01.85 y. MHXS 20 Davlat grantlarini hisobga olish va davlat yordami to`g`risida ma`lumotlarni ochib berish 01.01.84 y. MHXS 21 Valyuta kurslaridagi o`zgarishlarning ta`sirlari 01.01.85 y. MHXS 22 Kompaniyalarni birlashtirish 01.01.85 y. MHXS 23 Qarz bo`yicha xarajatlar 01.01.86 y. MHXS 24 O`zaro bog`liq tomonlar to`g`risidagi ma`lumotlarni ochib berish 01.01.86 y. MHXS 25 Investitsiya hisobi 01.01.87 y. MHXS 26 Pension tizimlar bo`yicha buxgalteriya hisobi va hisobot 01.01.88 y. MHXS 27 Alohida moliyaviy hisobotlar 01.01.90 y. MHXS 28 Qaram tadbirkorlik subyektlaridagi va qo`shma korxonalardagi investitsiyalar 01.01.90 y. MSFO 29 Giperinflyatsiyali iqtisodiyotlarda moliyaviy hisobot berish 01.01.90 y. MHXS 30 Banklar va boshqa moliya institutlari moliyaviy hisobotlari ma`lumotlarini ochib berish 01.01.91 y. MHXS 31 - 01.01.92 y. MHXS 32 Moliyaviy instrumentlar: ma`lumotni ochib berish va taqdim etish 01.01.96 y. MHXS 33 Bir aksiyaga to`g`ri keladigan foyda 01.01.98 y. MHXS 34 Oraliq moliyaviy hisobotlar 01.01.99 y. MHXS 35 Tugatilayotganda moliyaviy hisobot 01.01.99 y. MHXS 36 Aktivlarning qadrsizlanishi 01.07.99 y. MHXS 37 Rezervlar, shartli majburiyatlar va shartli aktivlar 01.07.99 y. MHXS 38 Nomoddiy aktiv 01.07.99 y. MHXS 39 Moliyaviy instrumentlar: tan olish va baholash 01.01.01 y. MHXS 40 Investitsion mulk 01.01.01 y. MHXS 41 Qishloq xo`jaligida hisob 01.01.02 y.

O`zbekiston Respublikasining xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga o`tish bo`yicha qator tadbirlar majmui amalga oshirib kelinmoqda. Moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlarga transformatsi yalash. Transformatsiya lotincha “transformatioˮ so`zidan olingan bo`lib, o`zgartirish, qayta tashkil etish degan ma`noni anglatadi. Buxgalteriya hisobida transformatsiya deganda mamlakatimizda amal qilingan qonunchilikka muvofiq hisob tizimidagi qoidalar, tamoyillar, usul va uslublarni hamda axborotlarni boshqa mamlakat yoki xalqaro qoidalariga muvofiqlashtirgan holda aylantirishga aytiladi. Moliyaviy hisobot transformatsiyasi – bu hisobot sanasi holati bo`yicha buxgalteriya hisobining milliy standartlari asosida tuzilgan hisobot komponentlari moddalarini moliyaviy hisobotning xalqaro standartlari qoidalariga muvofiq holda qayta guruhlashtirish, ularning moddalarini qayta tan olish, qayta baholash, tuzatishlar kiritish va qayta ochiqlashlar asosida MHXSlari hisobotlari axborotlarining yangi tizimiga ag`darish va qayta tashkil qilish jarayoni tushuniladi. Moliyaviy Hisobotning Xalqaro Standartlari (MHXS) qo`llanilishi majburiy xarakterdagi hujjat emas, u tavsiyanoma xarakteriga ega. Unda milliy standartlaridagi kabi korxonalar taqdim etishi shart bo`lgan moliyaviy hisobot shakllarini belgilamaydi. MHXSlari moliyaviy hisobotning asosiy komponentlari va ularda aks ettiriladigan minimal axborotlar tarkibini belgilaydi. MHXSlarni qo`llash xo`jalik yurituvchi subyektning mutlaq vakolatidagi masaladir. MHXSlarga o`tish yoki BHMSlar asosida tuzilgan MHXSlar asosida moliyaviy hisobot tuzish quyidagi imkoniyatlarni yaratiladi: MHXSlarga o`tish yoki BHMSlar asosida tuzilgan MHXSlar asosida moliyaviy hisobot tuzish quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyati natijalarining shaffofligini oshiradi; axborot foydalanuvchilarda bitta xo`jalik yurituvchi subyekt doirasida moliyaviy ko`rsatkichlarni davrlar bo`yicha hamda bir nechta xil xo`jalik yurituvchi subyektlar bo`yicha esa taalluqli

ko`rsatkichlarni bir-biriga solishtirib, tahlil o`tkazish imkoniyati tug`iladi; kreditorlar, aksiyadorlar, kredit beruvchi tashkilotlarda kompaniyaga ishonch oshadi va yuqori ishonch bilan xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatiga pul qo`yadi, xo`jalik yurituvchi subyektning kredit olish imkoniyati kengayadi; xorijiy investitsiyalarni jalb qilish va xorijiy investorlar bilan hamkorlik yuksaladi; dunyo bozorlariga chiqish, xomashyo, valyuta, mehnat birjalariga, xalqaro kapital bozoriga chiqish imkoniyatlari tug`iladi; kompaniya menejerlariga boshqaruv qarorlarini qabul qilishlari uchun ishonchli, obyektiv, uyg`un hamda o`z vaqtida tizimlashgan moliyaviy axborotlarni olish imkoniyatlari yuzaga keladi; xo`jalik yurituvchi subyekt faoliyatini byudjetlashtirish, rejalashtirish va strategik rivojlanishini baholashda zarur axborotlar ta`min etiladi; xo`jalik yurituvchi subyekt boshqarish mexanizmlarini takomillashtirish, xo`jalik yurituvchi subyekt raqobatbardoshligini oshirish, mahsulot sifatini oshirish va eksport salohiyatini yuksaltirishga erishiladi; xo`jalik yurituvchi subyektlarda korrupsiya elementlari, suiiste`mollik qilish, soliq obyektlarini yashirish, talon-taroj qilish, mahalliychilik, xo`jasizlik, bankrotlik holatiga olib kelish holatlari barham topadi; mehnatni rag`batlantirish tizimi tubdan yaxshilanadi, moddiy manfaatdorlik oshadi, kuchli nazorat tizimi o`rnatiladi; ma`naviy muhit barqarorlashadi; xodimlarda ishiga, xo`jalik yurituvchi subyektga va vataniga sodiqlik xislatlari bir-biri bilan uyg`unlashadi; xodimlarda o`z ustida ishlash va malakasini muntazam oshirish imkoniyatlari tug`iladi; professionallikka qiziqish va harakat kuchayadi. MHXSlarga istalgan paytda, tayyorgarliksiz, to`g`ridan-to`g`ri o`tib bo`lmaydi. Agarda tayyorgarliksiz moliyaviy hisobot MHXSlar bo`yicha transformatsiya qilingan taqdirda ham kutilgan natijani bermaydi. Shu bois, MHXSlarni birinchi marta qo`llashda yoki milliy standartlar asosida tuzilgan moliyaviy hisobotni transformatsiya qilishdan oldin muhit, shart-sharoit va ma`lum tayyorgarlik ishlari olib borilishi shart. Bu boradi mamlakatda moliya, pul-kredit, soliq, mehnat qonunchiligi dunyo standartlariga uyg`un bo`lishi, milliy valyutaning erkin konvertatsiyalanishiga erishish, yuqori inflyatsiya darajasi bo`lmasligi, buxgalteriya hisobining milliy

standartlari MHXSlariga uyg`un bo`lishini, buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzish va taqdim etishda me`yoriy-huquqiy hujjatlar, nizomlar, yo`riqnomalar va qoidalar ham bosqichma-bosqich xalqaro standartlarga moslashtirilshi, professional buxgalterlar institutini tashkil etish, sertifikatli buxgalter va auditorlarning professional malakasini oshirish, SAR va CIPA sertifikatlarini keng joriy qilish, buxgalterlarning chet ellarda malaka oshirishini, chet tillarini o`rganishi (IELTS), amaliyotchi buxgalterlarda xalqaro dasturlarda ishlash ko`nikmalarini shakllantirish, kompaniyalar, aksiyadorlik jamiyatlarida korporativ boshqaruvni yo`lga qo`yish, moddiy rag`batlantirish tizimi, etika qoidalarini belgilash, hisob siyosatini mukammallashtirish, xalqaro standart talablariga muvofiq ishchi schyotlar rejasini ishlab chiqishga erishish, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni maxsus dasturlar asosida yuritilishini takomillashtirish lozim. Transformatsiya jarayonining asosiy muhim qoidalari: MHXSlari bo`yicha hisob yuritish har bir kompaniyaning mustaqil hal qiladigan ishi, uning zarurligi va unga o`tishni mustaqil belgilaydi; MHXSlari majburiy emas, ushbu hujjat faqat harakat qilishga turtki beradi; MHXSlari bo`yicha hisob yuritishda iqtisodiy mazmunning shakldan ustunligi amal qiladi; MHXSlarni adolatli baholashga ustuvor ahamiyat qaratadi; MHXSlari bo`yicha hisob yuritish usulini (transformatsiya yoki parallel hisob yuritish) tanlash kompaniyaning ichki ishi; transformatsiyaning yagona algoritmi va ketma-ketligi yo`q; transformatsiyaga har bir holatda individual yondashiladi; transformatsiya murakkab jarayon, professional yondashuvni talab qiladi; transformatsiyaning metodikasi va bosqichlari mustaqil belgilanadi; reklassifikatsiya, qayta baholash, korrektirovka provodkalari transformatsiyaning asosiy usullaridir. Birinchidan, milliy standartlar bo`yicha tayyorlangan moliyaviy hisobot komponentlari, shuningdek‚ balans, foyda va zararlar va boshqa hisobot

moddalarining kengaytmalari aks ettirilgan analitik hisob ma`lumotlari, kerak bo`lsa boshlang`ich hujjatlarni tayyorlash lozim. Ikkinchidan, aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapital elementlarini qayta klassifikatsiyalash, qaytadan baholash o`tkazish. Foyda va zararlar to`g`risidagi hisobotda ham har bir tegishli moddani xalqaro standartlarga mos holda qayta klassifikatsiya qilish va baholash. Xuddi shuningdek, boshqa hisobot moddalarini ham birma-bir xalqaro standartlar talablariga muvofiqlashtirish choralarini ishlab chiqish kerak. Uchinchidan, MHXSlari darajasiga yetkazish uchun tegishli to`g`irlashlar kiritish, qo`shimcha provodkalar jadvalini ishlab chiqish kerak. To`rtinchidan, tegishli to`g`irlashlar buxgalteriya provodkalari yordamida kiritilgandan keyin MHXSlari talablariga muvofiq keladigan hisobotni tuzish. Beshinchidan, MHXSlariga o`tishda atamalardan to`g`ri foydalanish muhim rol o`ynaydi. Milliy standartlar asosida tuzilgan hisobotlardagi atamalar, ko`rsatkichlarning nomlanishi, ularning qisqarmasini xalqaro standartlarga mos keladigan atamalarga o`tkazish lozim. Agarda ko`rsatkich qayta guruhlanish, baholash asosida qiymati xalqaro standartlarga muvofiq kelsada‚ uning nomlanishi muvofiq bo`lmasa, uni o`qish qiyinlashadi, chalkashliklarga olib keladi. Shu bois, atamalar tizimini xalqaro standartlarga muvofiqlashtirish lozim bo`ladi. Milliy standartlar asosida tuzilgan moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlar asosida tuzilgan moliyaviy hisobotga transformatsiya qilishning yagona metodologiyasi mavjud emas. Har bir korxona o`zining moliyaviy-xo`jalik faoliyati xususiyati, resursi va xodimlarining professional darajasidan kelib chiqib transformatsiya jarayoni metodologiyasini ishlab chiqishi maqsadga muvofiq. Moliyaviy hisobot transformatsiyasini amalga oshirish uchun quyidagi shart- sharoitlar mavjud bo`lishi kerak: • kompaniyada MHXSlari bo`yicha tuzilgan moliyaviy hisobotiga zaruriyat bo`lishi kerak.

• milliy standartlar asosida tayyorlangan moliyaviy hisobot obyektiv, ishonchli, uyg`un va buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun va O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standartlariga to`liq muvofiq kelishi kerak. • korxonaning zamonaviy menejment, boshqaruv tizimi mavjud bo`lishi kerak. • kompaniya barqaror moliyaviy holatga ega bo`lishi kerak. •kompaniyada MHXSlarini biladigan, buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot sohasida chuqur professional tayyorgarlikka ega bo`lgan, iqtisodiy matematikani qo`llay oladigan mutaxassislarga ega bo`lishi kerak. Moliyaviy tahlilni muammoli jihatlari (davriy oraliqdagi qiyosiylik, turli korxonalar o`rtasidagi qiyosiylik, axborot operativligi muammolari) Moliyaviy tahlil yuzasidan mahalliy va xorijiy mualliflar tomonidan chop etilgan adabiyotlar soni shu darajada ko`pki‚ ularni o`rganish asosida bitta xulosaga kelish mumkin, ya`ni xo`jalik yurituvchi subyektlarning faoliyat samaradorligi va uning natijaviyligini baholash doimo keng qiziquvchilar (menejerlar, mulk egalari va kontragentlar) e`tiboridagi muhim masalalardan biri bo`lgan. Moliyaviy holat va undagi o`zgarishlarni tahlil etish orqali nafaqat bo`lib o`tgan jarayonlarning samaradorligi va natijaviyligiga balki ularning kelgusidagi kutilishlari ham bashorat qilinadi. Bu esa raqobatdosh iqtisodiyot sharoitida yanada muhim ahamiyat kasb etadi. Xo`jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy holati va undagi o`zgarishlarni baholash, tahlil etishda O`zbekiston va xorij amaliyotining o`xshash jihatlari juda ko`p. Chunki global iqtisodiyot barcha davlatlarning hisob, audit va tahlil tizimida ham yagonalashuvni talab etadi. Xuddi shu sababli ham buxgalteriya hisobi va auditning, moliyaviy hisobotlarni xalqaro standartlari ishlab chiqilgan va amal

etilmoqda. Ya`ni, xalqaro iqtisodiy aloqalarning yagona “biznes tili” rasmiy jihatdan shakllangan. Shu sababli ham, bozor iqtisodiyoti qonun qoidalari asosida rivojlanuvchi barcha davlatlarda moliyaviy holat va undagi o`zgarishlarni tahlil etish tashkiliy, uslubiy jihatdan farq qilsa ham mazmun jihatdan bir xilda yuritiladi. Moliyaviy holat tahlilining asosiy farqli jihatlari xo`jalik yuritish shart- sharoitlarining turlichaligida, buxgalteriya hisobotlari va ularni tuzish qoidalarida, uslubiy jihatlarda‚ shuningdek‚ ko`proq nazariy asoslarda ko`rish mumkin. Shuningdek, xo`jalik yuritishning shart-sharoitlari yuzasidan juda ko`p farqli jihatlarni kuzatish mumkin. Bu birinchi navbatda, tizimning iqtisodiy rivojlanishi va boshqaruvning farqli jihatlari bilan xarakterlanadi. Xo`jalik yuritishning farqli jihatlari albatta axborot oqimini shakllantirishning amaldagi holatiga ham sezilarli ta`sir etadi. Bitta, xo`jalik yurituvchi subyektlarni yirik, o`rta va kichik biznes subyektlari qatoriga kiritishning o`zi ham davlatlar o`rtasida tubdan farq qiladi. Rivojlangan davlatlarda buxgalterlarning bosh vazifasi korxonaning davlat oldidagi axborot majburiyatlarini (moliyaviy, soliq, bojxona, statistik hisobotlar orqali) hal etishga emas‚ balki birinchi navbatda mulk egasi va menejerlarning samarali boshqaruvini ta`minlashga qaratilgan vazifalarni hal etib berishga qaratilgan. Moliyaviy tahlil etishdagi o`xshash jihatlarni buxgalteriya hisobining muhim tamoyili bo`lgan mazmunning shakldan ustunligi tamoyili bilan izohlash mumkin. Rivojlangan davlatlar moliyaviy hisobotlari bilan O`zbekistondagi xo`jalik yurituvchi subyektlar tomonidan tuziladigan moliyaviy hisobot shakllari soni va ularning nomlanishi yuzasidan farq kuzatilmaydi. Amalda tuziladigan va taqdim etiladigan moliyaviy hisobotning asosiy shakli “Buxgalteriya balansi” (1-shakl) rasmiy tuzilishi va mazmun bo`yicha xorij amaliyotidan tubdan farq qilmaydi. Juda ko`p mualliflar xo`jalik subyektlarining moliyaviy holatiga baho berishning muhim manbasi bo`lgan buxgalteriya balansi va uning tarkibiy

tuzilishini belgilashda aktivlarning likvidlik darajasi bo`yicha qayta tarkiblanishi va qiziquvchilarning keng qatlami uchun ham tushunarli bo`lishi lozimligini qayd etadilar. Moliyaviy holat tahlilining uslubiy jihatlarida ham ayrim farqlanishlar kuzatiladi. Lekin aksariyat hollarda ularning bir xilligini kuzatish mumkin. O`zbekiston va xorij amaliyotida ham moliyaviy holatni baholashda quyidagi tarkibiy ko`rsatkichlar tizimidan foydalaniladi: 1. Likvidlik ko`rsatkichlari. Xalqaro amaliyotda ushbu ko`rsatkichlar tizimi “liquidity ratios” deb nomlanadi. 2. Moliyaviy barqarorlik ko`rsatkichlari. Xalqaro amaliyotda ushbu ko`rsatkichlar tizimi “financial leverage” deb, ayrim manbalarda “leverage ratios” deb nomlanadi. 3. Foyda, rentabellik ko`rsatkichlari. Xalqaro amaliyotda mazkur ko`rsatkichlar tizimi “profitability ratios” deb nomlanadi. 4. Ish aktivligi ko`rsatkichlari. Xorij amaliyotida ushbu ko`rsatkichlar tizimi “efficiency ratios” deb nomlanadi. Yuqoridagilardan xulosa qilish mumkinki, O`zbekiston va xalqaro amaliyotda moliyaviy tahlilda keskin farqlanishlar yo`q. Muammo nimada. Muammo, ularning yagona tizimga solinmaganligi va uslubiy, metodologik asoslarning bir-biridan farq etishida deyish mumkin. Yana bir muhim jihat, xorij amaliyotida tijorat korxonalari, kompaniyalar ko`rsatkichlarining bozor qiymatini tahliliga alohida urg`u beriladi. Mazkur ko`rsatkichlar qatoriga: sof foydaning muomaladagi aksiyalar soniga nisbati; dividend to`lovlarining sof foydadagi salmog`i; aksiyalarga yillik dividend to`lovlarining ularning o`rtacha bozor qiymatiga nisbati; aksiyaning bozor bahosining va bitta aksiyaga to`g`ri keladigan sof foyda nisbati ko`rsatkichlari kiritiladi. Mazkur ko`rsatkichlar asosida firma va kompaniyalarning bozor aktivligi ko`rsatkichlariga baho beriladi. O`zbekiston amaliyotida ushbu tahlil turi moliyaviy holatni baholash masalalari doirasiga kirmaydi va faoliyat samaradorligining muhim ko`rsatkichlari siftida alohida o`rganiladi. Mazkur

tahliliy ko`rsatkichlarlarni aniqlash, qiyosiy o`rganishning zaruriy jihatlari va ahamiyatliligi korxonalarning moliya bozoridagi ishtiroki hamda aktivligining qay darajadaligi bilan belgilanadi. Ya`ni bozor aktivligi ko`rsatkichlarini baholash orqali investitsion faollik, jozibadorlik ko`rsatkichlari baholanadi. Xorij tajribasida moliyaviy holatni baholashda ko`pincha yirik va shon- shuhratga ega bo`lgan firma va kompaniyalar (Coca-Cola, Pepsi-Cola, Adidas va boshqalar) misolida butun tahliliy jarayonlar amalga oshiriladi va yakuniy xulosada mazkur firma, kompaniyalarni joriy holatiga tashxis beriladi va kelgusida kompaniyani rivojlantirish, moliyaviy qudratini oshirish yuzasidan muhim starategiyalar beriladi. Korxonalar moliyaviy holatini O`zbekiston amaliyotida kompleks o`rganish amaliyotiga juda kam hollardagina murojaat qilinadi. Bironta manbada O`zbekistonning iqtisodida muhim lokomotiv hisoblangan korxonalar (Tog`-kon metallurgiya kombinatlari, O`zbekiston temir yo`llari, O`zbekiston havo yo`llari, avtomobilsozlik korxonalari misolidagi) ma`lumotlari asosidagi real tahliliy xulosalar uchratilmaydi. Ko`pincha, analitik hisob-kitoblar taxminiy, o`ylab topilgan manbalar asosida tuzib chiqiladi. Bu farq faqat tahlil obyektlarining real manbalari asosida emas balki yillar kesimidagi dinamik o`zgarishlarda ham kuzatiladi. Vaxolanki, xorij tahlil amaliyotida firma, kompaniyalarning faoliyat va tarmoq bo`g`inlari bo`yicha farqli jihatlariga ham alohida ahamiyat qaratiladi. Xorij amaliyotidagi yana bir muhim farqli jihatni ko`rsatkichlarning turlicha nomlanishida (joriy aktivlarning aylanma aktivlar, oborot aktivlar, qisqa muddatli majburiyatlarning joriy majburiyatlar, kreditorlik majburiyatlari deb nomlanishida, uzoq muddatli aktivlarning oborotdan tashqari aktivlar, immobilizatsiya qilingan aktivlar tarzida nomlanishi va h.k.), tarkiblanishida (uzoq muddatli va joriy aktivlar, o`z mablag`lari manbasi va majburiyatlar, asosiy faoliyatdan moliyaviy natija, operatsion faoliyatdan daromadlar va xarajatlar), aniqlanish tartiblaridagi (yalpi foyda, asosiy faoliyat natijasi, umumxo`jalik faoliyati natijasi, soliq to`loviga qadar foyda, sof foyda, EBIT, EBITDA) farqli jihatlarda ko`rish mumkin. Shu sababli, chop etiladigan manbalarda ko`rsatkichlarning hisob-

kitoblarida ma`lumotlar real (aniq korxona misolidagi) moliyaviy hisobotlar va manbalarning hisobotlarni qaysi shakl va satrlaridan olinishi ham aniq ko`rsatilgan holda berilmog`i lozim. Shu yo`l bilangina ularning aniqligini va bir xilligini ta`minlash mumkin. Sohada, eng muhim muammolarni hal etishning muhim yo`li bu moliyaviy hosobotlarni shakli va mazmuni bo`yicha xalqaro normalarga mos keltirishdir. Moliyaviy hisobotlar va ularning axborotlar bazasini analitik qayta ishlashning kompyuter dasturlarini yaratilmaganligi ham sohaga oid muammolarni biroz chigallashtirmoqda. Bu boradagi ishlar boshlanganiga qaramasdan haliga qadar litsenziya olingan dasturiy ta`minotlar yaratilmagan. Moliyaviy hisobotlarni tahlil etishda qo`shimcha manbalarga juda ko`p zaruriyat tug`iladi. Ularni olinishi, olingan axborotlarning ishonchligi, tezkorligi, aniqligi, asosligi kabi qator muammolarga duch kelinmoqda. Bu jarayonlar ko`proq xo`jalik subyektlarining fond bozori, qimmatli qog`ozlar bozori, bozor va ish aktivligini baholashda‚ ayniqsa qiynchiliklar tug`dirmoqda. Moliyaviy hisobotlarni tuzish va taqdim etish bo`yicha eng muhim muammolardan bittasi bu ular bo`yicha ma`murchilik xarajatlarining haddan tashqari ortib ketishi bilan bog`liqdir. Ma`murchilik xarajatlarining hisobi va ularni me`yorlash bo`yicha hech qanday tartiblar va qoidalar belgilanmaganligi analitik tahlilchilarning ish unumiga ta`sir qilmoqda. Moliyaviy hisobotlarni tuzishda xalqaro standartlardagi normalarga amal etishda yagona yondashuvning yo`qligi, ularni har bitta xo`jalik yurituvchi subyekt o`ziga xos tarzda qo`llashidagi xilma xilliklar mavjudligi ham o`tkir muammolardan bittasi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda jahon bozoriga chiqishda ularning qay darajada ahamiyatli ekanligi iqtisodiy jihatdan yetarli darajada asoslanmaganligi ham ushbu sohada ishlarning jadal rivojlanishiga ta`sir etmoqda. Moliyaviy hisobotlarni tuzish va taqdim etish tartiblarida elektron hisobotlarning (moliyaviy (buxgalteriya), soliq, statistika, bojxona, banklar hisobotlarining) yagona portalini shakllantirish va tegishli bo`g`in bo`yicha mijozlarning umumlashgan axborotlarini olish imkoniyatlari ta`minlanmagan. Bu

esa o`z navbatida qiyosiy tahlilni amalga oshirishda qiyinchilik tug`dirmoqda. Ya`ni, korxonalar o`rtasida qiyosiy tahlilni amalga oshirish, metodologik xilma xillik, turlicha hisob-kitoblarga tayanilishi yagona analitik xulosalarga sezilarli ta`sir etmoqda. Inflyatsiya ta`sirini ham albatta chetlab o`tishning imkoni yo`q. Bu jihat sondagi o`zagrishlardan sifat o`zgarishlarga o`tish imkonini bermaydi. Inflyatsiya darajasining yuqoriligi ko`rsatkichlarning qiyosiyligini, o`zgarishini aniq baholashga imkon bermaydi. Shu sababli ham moliyaviy hisobotlarni tuzishda inflyatsiya, giper inflyatsiya amal etiladigan xalqaro normalarga tayanish lozim. Bu jihat o`zgarishlardan himoyalanish moliyaviy hisobotlarni tuzishning xalqaro standartlarida aniq va yorqin ifodasini topgan. Auditor xulosalarini ko`rib chiqish. Auditdan o`tkazilmagan hisobotlar. Auditorlik xulosasi yuridik kuchga ega bo`lgan muhim hujjatlardan biridir. Xulosa asosida xo`jalik yurituvchi subyektlarning bir yillik moliya-xo`jalik faoliyatiga baho beriladi. Auditorlik xulosasining quyidagi turlari mavjud: Auditorlik xulosasining ikkita turi mavjud: a) ijobiy auditorlik xulosasi; b) salbiy auditorlik xulosasi. Ijobiy auditorlik xulosasida buxgalterlik balansi va moliyaviy hisobot ko`rsatkichlarining ishonchliligi auditor tomonidan tasdiqlanadi. Qoidaga ko`ra ijobiy auditorlik xulosasi auditorlik tashkiloti xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy holati va sodir etilgan moliya-xo`jalik muomalalarining O`zbekiston Respublikasi qonunchiligi talablariga muvofiqligini ishonarli aks ettiradi‚ degan fikrga kelingan vaqtda tuzilishi lozim. Salbiy auditorlik xulosasi moliyaviy hisobot korxonaning moliyaviy ahvoli to`g`risida ishonarli ma`lumot bermagan va buxgalterlik hisoboti hamda uning moliya-xo`jalik faoliyati hisobi amaldagi me`yoriy qonunchilik talablariga mos kelmagan holda yuritilgan vaqtda tuziladi. Bunday xato-kamchiliklar o`z vaqtida tuzatilmasa moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg`itishi mumkin.

Tahlilning ishonchli axborot manbalariga egaligini zaruriy kafolati bu birinchi navbatda moliyaviy hisobotlarni auditorlik nazoratidan o`tganligi va xulosalanganligiga bog`liq. Auditorlik tashkiloti auditorlik tekshiruvi natijalariga ko`ra ho`jalik yurituvchi subyektda quyidagilarga baho berishi lozim: - auditorlik faoliyati to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq fikr bildirish uchun yetarli va lozim darajadagi dalillar olinganligiga; - alohida-alohida yoki umumiy birgalikda olinganda tuzatilmagan buzib ko`rsatishlar auditorlik faoliyati to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq muhim hisoblanishiga; - qabul qilingan hisob siyosatining asoslanganligiga va uning buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlari talablariga muvofiqligiga; - moliyaviy hisobotda aks ettirilgan axborotning ishonchli, qiyoslanuvchanli, tushunarli va o`rinli ekanligiga; - moliyaviy hisobotning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobotni tuzishga doir normativ-huquqiy hujjatlar talablariga muvofiqligiga. Auditorlik xulosasi auditorlik tashkilotining ijobiy yoki modifikatsiyalangan fikri bilan ifodalanishi mumkin. Xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti barcha muhimlilik munosabatlarida uning moliyaviy ahvolini, moliyaviy natijalarini haqqoniy aks ettirsa va buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq kelgan hollarda ijobiy fikr bildiriladi. Modifikatsiyalangan fikr quyidagi holatlarda bildiriladi: - olingan auditorlik dalillari asosida umumiy holda ko`rilayotgan moliyaviy hisobot muhim buzib ko`rsatishlarga ega bo`lsa; - umumiy holda ko`rilayotgan moliyaviy hisobot muhim buzib ko`rsatishlarga ega emasligini aniqlash uchun yetarli darajadagi tegishli auditorlik dalillarini olish imkoniyati bo`lmasa. Auditorlik hisobotining tahliliy qismi auditor (auditorlar) tomonidan bajarilgan ishlar va auditorlik dalillarini olishga qaratilgan auditorlik amallari

bayonini hamda quyidagilarning tekshirish natijalarini qamrab olishi lozim: qo`llanilayotgan hisob siyosatini; xo`jalik yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini; buxgalteriya hisobi tizimi va moliyaviy hisobot tuzilishini; moliyaviy- xo`jalik faoliyatini amalga oshirishda buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini; soliqlar va boshqa majburiy to`lovlarni hisoblash va to`lashning to`g`riligini; aktivlar saqlanishining ta`minlanganligini; moliyaviy koeffitsiyentlarning hisob-kitobi va uning tahlilini o`z ichiga oladi. Moliyaviy koeffitsiyentlarning hisob-kitobi va ularning tahlili quyidagilarni o`z ichiga qamrab oladi: - tekshirilgan moliyaviy hisobot asosida hisoblangan moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili; - o`tkazilgan tahlil natijalaridan kelib chiqib, xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy holati to`g`risida ma`lumot. Hisob-kitob va tahlil uchun moliyaviy koeffitsiyentlarni tanlab olish auditorlik tashkiloti tomonidan auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi bilan kelishgan holda amalga oshiriladi. Xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy hisobotida ahamiyatli buzib ko`rsatishlar mavjud bo`lsa va ularning xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan bartaraf etilmasligi, moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg`itishi mumkin bo`lgan hollarda auditorlik tashkiloti salbiy fikr bildirilgan auditorlik xulosasini tuzadi. Shuningdek, quyidagi holatlarda ham salbiy fikr bildiriladi: - xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan amalga oshirilgan moliya-xo`jalik operatsiyalari moliyaviy hisobotda haqqoniy aks ettirilgan, lekin ular qonun hujjatlari talablariga muvofiq kelmaganda; - xo`jalik yurituvchi subyekt rahbariyati aniqlangan buzib ko`rsatishlarni bartaraf etish maqsadida moliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritishga rozi bo`lmaganda. Xo`jalik yurituvchi subyekt auditorlik tekshiruvi davomida moliyaviy hisobotda aniqlangan buzib ko`rsatishlarni bartaraf etsa salbiy fikr bildirilmaydi.

Auditorlik xulosasi yozma ko`rinishda tayyorlanishi kerak. Auditorlik xulosasiga unga nisbatan fikr bildirilgan, buxgalteriya hisobi to`g`risidagi qonun hujjatlariga muvofiq xo`jalik yurituvchi subyekt tomonidan sanasi ko`rsatilgan va imzolangan moliyaviy hisobotning nusxasi ilova qilinadi. Auditorlik xulosasini olish barcha uchun majburiy hisoblanmaydi. Moliyaviy hisobotlarni tuzishda tashqi buxgalterlarga yoki autsorsing xizmatlari bo`yicha maxsus firmalarga murojaat qiluvchi ko`pgina korxonalarni auditdan o`tkazish ma`lum bir xarajatlar qilinishi talab qilganligi sababli doimo ham auditorlar xizmatidan foydalanavermaydilar. Bunday holatlarda analitiklar oldida qator vazifalar yuklanadi: - moliyaviy hisobotlarni tuzuvchilar qanchalik tajribali va uddaburonligini; - tuzilgan moliyaviy hisobotlar qanchalik ishonchli, to`liqligiga; - barcha majburiyatlar hisobga olinganmi yoki yo`qmi; - agar moliyaviy hisobotlarni yetuk mutaxassislar tomonidan tuzilganligi qayd etilgan holda, ularning mustaqilligi qay darajada ta`minlanganligiga; - moliyaviy hisobotlarni tuzuvchilar korxonaning shaxsiy tarkibida doimiy turishiga; - moliyaviy hisobot tuzuvchilarni aktivlar qiymatini aniqlashda va majburiyatlarni hisobga olishda obyektiv yondashganlik darajasiga; - korxona rahbarining moliyaviy hisobotlarni tuzishga ta`sir darajasiga baho berish talab etiladi. Auditorlik xulosalari talab etilmaydigan axborot manbaalariga soliq hisobotlari, shaxsiy jamg`arib boriladigan pensiya jamg`armalari, sug`urta badallari bo`yicha hisobotlar va boshqa axborot manbalari kiradi. Moliyaviy tahlilda qo`llaniladigan boshqa axborotlar Moliyaviy tahlilda qo`llaniladigan boshqa axborot manbalariga quyidagilar kiradi: - Ta`sis hujjatlari;

- Reja va prognoz ma`lumotlari; - Statistika hisobotlari; - Soliq hisobotlari; - Xalq banki hisobotlari; - Boshqaruv hisobi va hisoboti ma`lumotlari. Ta`sis hujjatlariga korxona faoliyatining tartibi va shartlarini belgilab beruvchi Nizomi kiradi. Nizomda korxonaning tashkiliy huquqiy shakli, uning nomi, joylashgan o`rni, ustav kapitali miqdori, tarkibi, uning boshqaruv va nazorat organlarini shakllantirish tartiblari, foydani taqsimlash, fondlarni shakllantirish tartiblari, korxonani qayta tashkil etish va tugatish tartiblari belgilanadi. Reja ma`lumotlari va prognoz ko`rsatkichlar. Reja va prognoz ko`rsatkichlariga korxonaning biznes rejasi, kelgusi davrlar bo`yicha prognoz ko`rsatkichlarini kiritish mumkin. Reja va prognoz ma`lumotlari korxona boshqaruvchisini maqsadliligini ta`minlashda, biznes samaradorligini va moliyaviy holatini yaxshilashga eng muhim dastak sifatida qarashi mumkin. Reja ko`rsatkichlarini belgilash – bu resurslardan samarali foydalanishni va foydani o`stirishning muhim omili hamdir. Statistika hisobotlari. Statistika hisobotlari, korxona boshqaruvi yuzasidan quyidagi muhim muammolarni hal qilish imkonini beradi. Ya`ni: - hodisa va jarayonlar, ularning natijalari haqidagi ijobiy va salbiy o`zgarishlarni doimiy bilib turishda; - ko`rsatkichlarni tahlil etish orqali ularning sifatini baholashda; - statistika manbaalari asosida xo`jalik yurituvchi subyektning kelgusidagi rivojlanish tendensiyalarini belgilashda; - boshqaruv subyektlarida haqqoniy ma`lumotlarga nisbatan xavfsiz va ishonch hissini shakllantirishda; - aniq faktlarga tayangan holda faoliyatni boshqarishda; - kamchiliklar yo`l qo`yilayotgan bo`g`inlar va ularni bartaraf etishda muhim chora-tadbirlarni belgilashda juda muhim hisoblanadi.

Statistika hisobotlarini tuzish va topshirish tartiblari Davlat statistika qo`mitasi tomonidan belgilanadi. Statistik hisobotlarni faqat davlat tomonidan ko`rsatkichlarni jamlash, tahlil qilish va prognozlash mazmunida qarash noto`g`ri. Ushbu hisobot shakllaridagi ma`lumotlarga birinchi navbatda o`z biznes samaradorligi va natijaviyligini baholashda korxona egalari va boshqaruv xodimlariga qay darajada muhimligini anglash lozim. Xo`jalik yurituvchi subyektlar uchun quyidagi davlat statistika hisobotlari belgilangan: - narx statistikasi; - investitsiya va qurilish statistikasi; - sanoat statistikasi; - tashqi iqtisodiy faoliyat va savdo statistikasi; - qishloq xo`jaligi statistikasi; - ekologiya statistikasi; - ijtimoiy soha statistikasi; - me h nat va axo demografiyasi statistikasi; - aholining yashash sharoitlari va xizmatlar statistikasi; - transport va aloqa statistikasi; - tadbirkorlik va bank-moliya xizmatlari statistikasi. Xo`jalik subyektlarining u yoki bu statistika hisobotlarini tuzishi va taqdim etishi qonun normalari asosida hal etiladi. Soliq hisobotlari. Soliq hisoboti soliq to`lovchining soliq va boshqa majburiy to`lovning har bir turi bo`yicha yoki to`langan daromadlar bo`yicha hisob-kitoblar hamda soliq deklaratsiyalarini, shuningdek‚ ularga doir ilovalarni o`z ichiga oladigan hujjati bo`lib, u Davlat soliq qo`mitasi va Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlanadigan shaklda tuziladi . Hisobot soliq to`lovchi tomonidan Soliq Qo`mitasi belgilangan muddatlarda, soliq to`lovchi hisobga qo`yilgan joydagi davlat soliq xizmati organiga taqdim etiladi.

Xalq banki hisobotlari. Xalq banki hisobotlari shaxsiy va ixtiyoriy jamg`arib boriladigan pensiya jamg`armalari yuzasidan axborotlarni jamlaydi va xalq bankiga taqdim etiladi. Boshqaruv hisobi va hisoboti ma`lumotlari. Boshqaruv hisobi – korxona rahbari va menejerlarini har tomonlama ilmiy asoslangan qarorlar qabul qilish uchun zarur bo`lgan ma`lumotlar bilan ta`minlovchi hisobdir. Boshqaruv ma`lumotla ridan faqat xo`jalik yurituvchi subyektlarning boshqaruv xodimlarigina foydalanadilar. Boshqaruv hisobi ma`lumotlaridan asosan kelgusidagi iqtisodiy faoliyatni rejalashtirish (byudjetlashtirish) va oqilona bosh qaruv qarorlarini qabul qilishda foydalaniladi. Boshqaruv hisoboti – boshqaruv hisobi ma`lumotlari asosida ixtiyoriy mazmunda tayyorlanadigan va korxona boshqaruviga taqdim etiladigan hisobotlardir. Unda moliyaviy hisobotlardan farqli jihatdan faqat moliyaviy emas‚ balki moliyaviy bo`lmagan ko`rsatkichlar ham aks etadi. Moliyaviy tahlilda kompyuter texnologiyalari va dasturiy ta`minotlardan foydalanish. Yangi asrni axborotlar, texnologiyalar, innovatsiyalar asri deyish mumkin. Negaki bu uchta jihatsiz rivojlanishni, taraqqiyotni tasavvur qilib bo`lmaydi. Moliyaviy tahlilni zamonaviylashtirish muammosi ham bugun olimlar oldidagi eng dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Axborotlarga shunchaki ega bo`lish yoki axborotlarni shunchaki o`qish bilan bugun muhim natijalarga erishib bo`lmaydi. Ularni tahlil etishning shunday bir tizimini shakllantirish lozimki bu ularning boshqaruvdagi samarasini, faoliyatdagi natijasini ta`minlashga xizmat qilsin. Axborotlarni bugungi shaklini va oqimini oddiy hisob-kitoblar asosida qayta ishlash mumkin emas. Bunga vaqt omili ham, resurs omili ham, subyekt omili ham yo`l bermaydi. Axborot tizimini yaratilishi, axborotlarni kompyuter texnologiyalari va

dasturiy ta`minotlari asosida qayta ishlash, tahlil etish sohaning rivojida yangi bir bosqichini boshlab berdi deyish mumkin. Axborot tizimining yaratilishi quyidagi hossalar bilan xarakterlanadi: - har qanday axborot tizimi, tizimni tashkil etishning umumiy prinsipi asosida tahlil qilinadi va boshqariladi; - axborot tizimi dinamik ko`rinishga ega bo`lib, rivojlanuvchi tizim hisoblanadi; - axborot tizimining mahsuloti ham axborot hisoblanadi; - axborot tizimini odam-kompyuter tizimi ko`rinishida tasavvur qilish lozim. Axborot tizimlarini hayotda qo`llab ishonchli, sifatli va aniq natijalarni olish mumkin. Buni quyidagilarda tavsiflash mumkin: - matematik metod va intellektual tizimlarni qo`llab, boshqarishning optimal variantlarini olish; - tizimni avtomatlashtirish natijasida ishchilarning vazifalarini yengillashtirish; - eng to`g`ri axborotga ega bo`lish; - axborotlarni qog`ozda emas‚ balki magnit yoki optik disklarda saqlash; - mahsulot ishlab chiqarish sarf-xarajatlarini kamaytirish; - foydalanuvchilar uchun qulayliklar yaratish. Axborot tizimlarida boshqaruv tuzilmasining o`rni. Axborot tizimi jamiyat va har bir tashkilot uchun quyidagilarni bajarishi lozim: 1. Axborot tizimining tuzilmasi va uning qo`llanilish maqsadi, jamiyat va korxona oldida turgan vazifa bilan to`g`ri kelishi kerak. Masalan; tijorat firmasida – foydali biznes, davlat korxonasida ijtimoiy va siyosiy vazifalarni bajarishi kerak. 2. Axborot tizimi inson tomonidan boshqarilishi va ijtimoiy etika prinsiplari asosida foyda keltirishi kerak. 3. To`g`ri, kafolatli va o`z vaqtida axborotlarni mijoz yoki tizimlarga yetkazishi lozim. Tashkilotni boshqarish tuzilmasi axborot tizimini yaratish, tashkilotning boshqaruv tuzilmasini tahlil qilishdan boshlanadi. Boshqarish deganda quyidagi

vazifalarni amalga oshirish funksiyasi bilan qo`yilgan maqsadga erishish tushuniladi: Tashkillashtirish – normativ hujjatlar kompleksi va tashkiliy tuzilmani ishlab chiqish; shtat jadvali, bo`limlar, laboratoriyalar va h.k. Hisobga olish – bu funksiya firma yoki tashkilot ko`rsatkichlarining metod va formalarini ishlab chiqadi. Masalan; buxgalteriya hisoboti, moliyaviy hisob-kitob, boshqaruv hisoboti va boshqalar. Tahlil (analiz) – rejalashtirilgan vazifalarni qay darajada bajarilganligini aniqlaydi. Analitik jarayonlar boshlanar ekan birinchi navbatdagi masala uni qanday o`tkazish masalasiga qaratiladi. Agar korxona moliyaviy holatini va uning kutilishlarini baholashning yagona uslubiyoti yaratilgan va uni amalga oshirishning dasturiy ta`minoti mavjud bo`lsa mazkur jarayon soatday ishlashi mumkin edi. Afsuski, bunday holat mavjud emas. Shu sababli, ko`pincha ushbu jarayon maxsus topshiriqlar asosida ayrim subyektlar (buxgalterlar, menejerlar, analitiklar) tomonidan amalga oshirib kelinmoqda. Moliyaviy hisobotlar tahlilida ko`rsatkichlar, moliyaviy koeffitsiyentlar turlicha nomlanishi tufayli ularning yagona dasturiy ta`minotini yaratish imkoniyati ham cheklangan. Shu bilan birga amaldagi tartiblarda ushbu ko`rsatkichlar “o`sgan”, “kamaygan”, “ijobiy o`zgarish”, “salbiy o`zgarish”, “bu yaxshi”, “bu yomon” kabi so`zlarning ishlatilishi mijozga ma`qul variant emas. Shu bilan birga, dasturiy ta`minotlarda analitik hisob-kitoblarning matnli‚ izohli, tahlil natijalari yuzasidan xulosalar berilishi ham mijozlar talabiga to`la mos tushmaydi jadval “Sizning moliyaviy analitigingiz” (Vash finansoviy analitik) vaqt intervalining taqsimlanishi va ishlar mazmuni Amalga oshiri ladigan ishlar mazmuni Q ancha muddat ketishi Ish mazmuni

Moliyaviy h isobot ma`lumotlarini kompyuterga kiritish 2-15 minut BXMS, MHXS asosida tayyorlangan barcha hisobot shakllari manbaga kiritiladi: Buxgalteriya balansi Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot Pul oqimi Xususiy kapital to`g`risidagi hisobot shakllari Analitik h isob-kitoblar va xulosalar 20 — 40 soniya Kompyuter tomonidan moliyaviy hisobot ma`lumotlari asosida barcha analitik hisob- kitoblar amalga oshiriladi va natijalari chiqariladi. Barcha jadval, grafik, chizma va diagrammalar ekranda aks etadi. Dastur hech qanday bilim talab etilmaydi, barcha jarayonlarni kompyuter o`zi mustaqil bajaradi. Ta h lil natijalarini chop etish va rasmiylashtirish 2-5 soniya Moliyaviy holat haqida keng qamrovli hisobotga ega bo`linadi. Hisobot hech bir mahoratli analitikning mustaqil tayyorlagan hisobotidan farq etmaydi. O`ylash ham kompyuter zimmasiga yuklatiladi.

ADABIYOTLAR: 1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th edition. New York, Mc Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages. 2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s. 3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s. 4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b. 5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b. 6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma. T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b. 7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd edition. Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages. 8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.

O'xshashlar

Analitik ishni tashkil etish va uning axborot manbalari

Sug’urta tashkilotlarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Korxonalarda ichki moliyaviy nazoratni tashkil etish

Bank muassasalarida moliyaviy nazoratni tashkil etish

Rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratni tashkil etish amaliyoti