Mahalliy budjetlar va budjetlararo munosabatlar - Iqtisodiyot - Referatlar

Mahalliy budjetlar va budjetlararo munosabatlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

464 KB

Ko'chirib olish

Mahalliy budjetlar va budjetlararo munosabatlar Reja : 1. Mahalliy budjetlar tushunchasi 2. Mahalliy budjetlarning daromadlari va xarajatlari 3. Budjetlararo munosabatlarning mazmuni 4. Budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar

1. Mahalliy budjetlar tushunchasi Mahalliy moliya - davlat moliya tizimining muxim zvenosi hisoblanadi. Davlat budjeti respublika budjeti, Qoraqalpogiston Respublikasi budjeti hamda mahalliy budjetlarni o‘z ichiga oladi. Mahalliy budjetlar O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjetining muhim va ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. So‘ngi yillarda mahalliy budjetlarga e’tibor yanada kuchaymoqda. Darhaqiqat, O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A.Karimov ta’kidlaganidek, «... markaziy va yuqori davlat boshqaruv organi idoralari vazifalarini davlat hokimiyatining quyi tuzilmalariga fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organlariga bosqichma-bosqich o‘tkaza borishni ta’minlash» 1 zarurdir. Mahalliy budjetlarning mavqeini yanada oshirish hukumatimizning budjet siyosatini samaradorligini oshirishga xizmat qiladigan muhim omil ekanligi shubhasizdir, bu borada ularni yanada ko‘llab-kuvvatlashga harakat qilinmokda. Bu budjetlarning rejasini shakllantirish va mablag‘larini xarajat qilish mikdori viloyat, tuman, shahar hokimiyat organlari tomonidan tasdiqlanadi. Mahalliy budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini moliyaviy mablag‘lari bilan ta’minlab boriladi. Mahalliy budjetlar O‘zbekiston Respublikasi Davlat budjeti tuzilishining asosiy qismi sifatida o‘zida 14 ta mustaqil budjetni mujassamlashtiradi (23-rasm). 1 Karimov I. A. O‘zbekistonda demokratik o‘zgarishlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyati asoslarini shakllantirishning asosiy yo‘nalishlari. /Xalq so‘zi. 2002-yil 30-avgust.

rasm. O‘zbekiston Respublikasining mahalliy budjetlari B iz bilamizki, budjet iqtisodiy ishlab chiqarish hosilasi, u nimani va qancha yaratsa shunga qarab shakllanadi. Uning mavjudligi iqtisodiy zarurat va buni ijtimoiy ne’matlarni takroran yaratilib turilishi yuzaga keltiradi. Budjet iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir etishning faol vositasi hisoblanadi. U iqtisodiyotni o‘sishiga qayta ta’sir etganda, ishlab chiqarish resurslarini rivojlantirishni budjetdan moliyalashtirish orqali yuz beradi. Makroiqtisodiyotdagi real aylanishda davlat uz tovar va xizmatlari bilan ishtirok etsa, moliyaviy aylanishda budjetdagi puli bilan ishtirok etadi. Oddiy qilib aytganda, mahalliy budjet ishlab chiqarishning yakuniy natijalarini aholiga yetkazishning asosiy kanallaridan biri hisoblanadi. Mazkur budjetlar orqali markazlashgan jamg‘armalar aholining ayrim qatlamlari o‘rtasida taqsimlanadi. Mahalliy budjetlardan ishlab chiqarish sohasining tarmoqlari, birinchi navbatda, oziq-ovqat va mahalliy sanoat, kommunal xo‘jalik va aholining turmush kechirishi uchun zurur bo‘lgan aholiga xizmat ko‘rsatish sohasi moliyalashtiriladi. O‘zbekiston Respublikasining hokimiyat va boshqaruv, markaziy va mahalliy idoralari amalga oshiradigan moliyaviy faoliyat ular oldiga ko‘ygan maqsad va

vazifalarga, berilgan vakolatlarga muvofiq turli shaklda amalga oshiriladi. Mahalliy xokimiyat idoralari hokimlar, xalq deputatlari kengashlari uz vakolatlari doirasida mahalliy moliya faoliyatini amalga oshiradilar. Mahalliy davlat hokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati moliyaviy masalalar sohasidagi qarorlar, farmoyishlar chiqarish, tegishli budjetlarni tasdiqdash va ijrosini ta’minlash, o‘z hududidagi davlat idoralari, korxonalari, tashkilotlar, moliyaviy faoliyatini nazorat kilish, muvofikdashtirish, tegishli ma’muriy- hududiy birlik ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi tadbirlar ishlab chikish, ularni moliyalashtirish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish kabi shakllarda amalga oshadi. Moliyaviy faoliyati amalga oshiruvchi barcha davlat idoralari qanday darajada bo‘lishidan, vakolatlari doirasidan qat’iy nazar mamlakat iqtisodiy va moliyaviy qudratini oshirish, iqtisodiy barqarorlikni va rivojlanishni ta’minlash, mahalliy moliyani mustahkamlash yo‘lida harakat qiladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasining 7-moddasida aytilishicha, O‘zbekiston Respublikasida davlat hokimiyati xalq manfaatlarini ko‘zlab va O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi hamda uning asosida qabul qilingan qonunlar vakolat bergan idoralar tomonidangina amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va uning asosida chikarilgan boshqa qonunlarga muvofiq davlatning moliyaviy faoliyati uning hokimiyat, boshqaruv hamda mahalliy xokimiyat idoralari tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga va boshqa krnunlarga muvofiq davlat idoralari tomonidan mahalliy moliyani boshqarish davlat va jamiyat manfaatlariga xizmat qiluvchi bir qator tamoyillarga, yetakchi kridalarga muvofiq ravishda olib borilishi lozim. Bu tamoyillar moliya, kredit, soliq va bank sohasidagi qonunlarda belgilab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasining 1993-yil 2-sentabrdagi «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi Qonunda mahalliy davlat xokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati asoslari belgilab qo‘yilgan. Davlat idoralari tomonidan moliyaviy faoliyatning amalga oshirilishida quyidagi tamoyillarga amal qilinadi. Davlat

moliya idoralari bilan o‘zaro munosabatlar davomida barcha korxonalar, birlashmalar, fuqarolar ham qonunlarga qat’iy amal qilishlari lozim. Qonuniylik tamoyiliga amal qilish moliyaviy munosabatlar barqarorligini ta’minlash, davlat moliya faoliyatidan ko‘zlangan maqsad va vazifalarning bajarilishiga erishish, okibatda davlat moliyaviy va iqtisodiy kudratining, qolaversa, mustaqillikning mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Moliyaviy faoliyat turli darajadagi davlat hokimiyati va boshqaruv idoralari tomonidan amalga oshiriladi. Davlat moliyaviy faoliyatini amalga oshiruvchi idoralarning huquqiy holatlari va ularga yuklatilgan vazifalar ularga taallukdi krnunchilik hujjatlarida belgilab qo‘yilgan. «Mahalliy davlat hokimiyati to‘g‘risida»gi Qonunda viloyat, tuman, shahar hokimlari tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy faoliyat bu sohada mahalliy idoralarga berilgan vakolatlar va ularning huquqiy holati belgilab qo‘yilgan. Mahalliy davlat idoralari tarkibidagi Moliya boshqarmalari va moliya bo‘limlarining huquqiy holatlari belgilangan tartibda ular to‘g‘risidagi tasdiqdangan nizomlarga kura belgilanadi. Mahalliy boshqaruv organlarining rolini oshirish bevosita ularni moliya-budjet huquqlarini oshirishni, ularga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda yetarli mablag‘lar bilan ta’minlashni talab etadi. Mamlakatimiz demokratik Davlat kurilishini uz oldiga vazifa kilib kuygan ekan, bunda mahalliy o‘z-o‘zini boshqarish muhim o‘rin tutadi. Mahalliy boshqaruv organlarining rolini oshirish bevosita ularni moliya-budjet huquqlarini oshirishni, ularga yuklangan vazifalarni amalga oshirishda yetarli mablag‘lar bilan ta’minlashni talab etadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezedenti I.Karimov ma’ruzasida bayon qilganidek: “Bugungi kunda mamlakatimizni, avvalo, iqtisodiyotimizni isloh etish, erkinlashtirish va modernizatsiya qilish, uning tarkibiy tuzilishini diversifikatsiya qilish borasida amalga oshirilayotgan, har tomonlama asosli va chuqur o‘ylangan siyosat bizni inqirozlar va boshqa tahdidlarning salbiy ta’siridan himoya qiladigan kuchli to‘siq, aytish mumkinki, mustahkam va ishonchli himoya vositasini yaratdi”. 2 2 “ Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va yangilashni izchil davom ettirish – davr talabi ”. Prezident Islom Karimovning 2008- yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2009-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim

Respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo‘llab-quvvatlash, sog‘lom avlodni tarbiyalash, turli ijtimoiy dasturlarni ro‘yobga chiqarish asosida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi va aniq tarzda qo‘llab- quvatlashni kuchaytirishda mahalliy budjetlarni rolini yanada oshirmoqda. Mahalliy budjet mablag‘larning egasi sifatida amaldagi me’yoriy xujjatlarga asoslanib, umumiy hajmi budjet qonunchiligida belgilangan miqdorda pul mablag‘larini ajratadi. Mahalliy budjet xarajatlariga mablag‘lar ajratish davlat hokimiyati, davlat boshqaruv organlari, moliya-kredit idoralari tizimi orqali tegishli mablag‘larga ehtiyoj sezilgan paytdan (moliya yilidan) boshlab ularni sarf xarajat qilgunga qadar bo‘lgan butun davr mobaynida yuz beradi. Mahalliy budjet obyektiv iqtisodiy kategoriya bo‘lib, ikki tomonlama xususiyatga ega. Birinchidan, u iqtisodiyot tarmoqlarini moliyaviy ta’minlashga qaratilgan xarajatlardan iborat. Ikkinchidan, esa bu xarajatlar korxonalarning daromadidan tashkil topadi. Rivojlangan mamlakatlarda mahalliy budjet mustaqil ravishda mahalliy soliqlar va yig‘imlar hisobiga shakllantiriladi. Bizning respublikamizda ham mahalliy budjet daromadlarini mahalliy soliqlar va yig‘imlar tashkil etadi. Mahalliy budjetlar umumdavlat iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda, ijtimoiy infrastrukturani saqlash va rivojlantirishga davlat mablag‘larini taqsimlashda alohida ahamiyatga ega. Mamlakat budjetining tuzilishi birinchi navbatda davlat tuzilishiga bog‘liq bo‘ladi. Unitar tuzilishga ega bo‘lgan mamlakatlarda budjet tizimi ikki bosqichdan, davlat budjeta va mahalliy budjetlardan iborat. Federal tuzilishga ega bo‘lgan mamlakatlarda budjet tizimi uch bugindan iborat. Mahalliy budjetlar davlatning moliya tizimini asosiy tarkibiy kismini tashkil etadi. Mahalliy budjetlar xarajatlarida asosiy o‘rinni ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari egallaydi. Hammamizga ma’lumki, aholini ijtimoiy himoyalash masalasining ustuvorligi O‘zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy jihatdan himoya qilish bozor ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasi majlisidagi ma’ruzasi. Toshkent, 14 - fevral 2009 - yil.

iqtisodiyotiga o‘tish dasturining eng ustuvor yo‘nalish sifatida tan olindi. O‘zbekiston Respublikasining Prezidenti I.A.Karimov tomonidan ilgari surilgan bozor munosabatlariga o‘tishning besh tamoyilidan biri - aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda kuchli ijtimoiy siyosat yuritish hisoblanadi. Shu sababli mahalliy budjetdan aholining kam ta’minlangan qatlamlariga to‘lanayotgan ijtimoiy to‘lovlar hajmi oshib bormoqda. O‘zbekiston Respublikasida budjet ijrosining amaldagi holatidan kelib chiqqan holda, mahalliy budjetlarning xukumatning iqtisodiy-ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda mavqeini yanada ko‘tarishga sabab bo‘layotgan qator omillarni ajratib ko‘rsatish mumkin. Masalan, mahalliy moliya organlarining budjet ijrosidan manfaatdorligini oshirish va shuning asosida budjet xarajatlarini to‘g‘ri va oqilona tarzda sarflanishi va budjet tushumlarining yangi manbalarini qidirib topishga rag‘batlantirishni ta’minlashdir. Bugungi kunda mahalliy budjetlarning huquqiy asoslarini quyidagilar tashkil etadi (24-rasm). rasm. Mahalliy budjetlarning huquqiy asoslari

O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 14-dekabrdagi kabul qilingan «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi Qonunining 4-moddasida budjet tizimiga quyidagicha ta’rif berilgan. «Budjet tizimi turli darajadagi budjetlar va budjet mablag‘lari oluvchilar yig‘indisini, budjetlarni tashkil etishni va tuzish tamoyillarini, budjet jarayonida ular o‘rtasida, shuningdek, budjetlar hamda budjet mablag‘lari oluvchilar o‘rtasida vujudga keladigan o‘zaro munosabatlarni o‘zida ifodalaydi» 3 . Jamlangan budjetning ko‘rsatkichlari mamlakat markazlashtirilgan moliyaviy fondidan foydalanish va uni shakllantirishni taxdil qilishda muhim o‘rinni egallaydi. O‘zbekiston Respublikasi jamlangan budjetining ko‘rsatkichlari yordamida mamlakatda tuziladigan va davlat moliyaviy balansida aks ettiriladigan moliyaviy resurslarni markazlashtirish darajasi anikdanadi. Jamlangan budjet ko‘rsatkichlari hisobisiz moliyaviy rejalashtirishni umumlashtirish mumkin emas, chunki davlat moliyaviy balansini va hududiy moliyaviy balanslarning ko‘pgina ko‘rsatkichlari jamlangan budjetdan olinadi. O‘zbekiston Respublikasi ning budjet tizimi ikki bo‘g‘indan iborat. O‘zbekistonda mahalliy budjet daromadlari va xarajatlarini muvofiqlashtirish hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida respublika va uning hududlarining rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etadi. Markazlashtirilgan rejalashtirish tizimidan bozor iqtisodiyotiga o‘tish birinchi navbatda boshqaruv tizimi tarkibini o‘zgartirishni va bu jarayonlar davomida mahalliy boshqaruv organlarining rolini oshirib borishni talab etadi. Mahalliy boshqaruv organlariga yuklatilgan vazifalarni samarali amalga oshirilishi ularning moliyaviy mablag‘larga ega bo‘lishlari bilan bog‘liq. Albatta, mahalliy boshqaruv organlari faoliyatining asosiy moliyaviy negizi - mahalliy budjetlar hisoblanadi. Davlat budjeti tarkibida Respublikasi budjeti, Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar, Toshkent shahri budjetlari, shuningdek, davlat maqsadli jamg‘armalari jamlanadi. 3 O ‘ zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to ‘ g ‘ risida»gi qonuni. //Xalq so ‘ zi. 2000-yil 14- yanvar

Hozirgi sharoitda budjet siyosatining ahamiyati, budjet jarayonlarida mahalliy budjetlarning roli, mahalliy boshqaruv organlari faoliyati, moliya va budjet siyosati masalalari hududiy iqtisodiyot taraqqiyoti va mahalliy budjetlar muammolarni hal etishning dolzarb masalalaridir. O‘zbekiston Respublikasida budjet tizimini isloh qilish mahalliy budjetlarni samarali boshqarishning hozirgi kundagi amaliyoti va nazariyasi oldiga uning qator yangi muammolariga yechim topishni ko‘ndalang qo‘ymoqda. Mahalliy budjetlar Davlat budjetining asosini tashkil etganligi uchun mahalliy budjetlar daromadlarni oshirish mamlakatimiz iqtisodiyotining rivojiga juda katta hissa qo‘shish bilan bir qatorda xalqimiz farovonligining oshishiga hamda mamlakatimizning rivojlangan davlatlar qatoriga tezroq qo‘shilishiga yordam beradi. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimida muhim tarkibiy qismni mahalliy budjetlar tashkil etadi. Mahalliy budjetlar davlatning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarini amalga oshirishda, birinchi navbatda, davlat mablag‘larini taqsimlash va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega. Bizning fikrimizcha, budjetga «bu - turli darajadagi markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondini vujudga keltirish, taqsimlash va foydalanishga oid asosiy moliyaviy reja bo‘lib, u tegishli davlat yoki mahalliy idora tomonidan ishlab chiqiladigan hamda tasdiqlanadigan yuridik hujjatdan iborat» 4 deb ta’rif berilishida aynan mahalliy budjetlarning o‘ziga xos xususiyatlari namoyon bo‘ladi. Budjet asosiy moliyaviy reja sifatida tegishli hududning iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotining barcha sohalari va yo‘nalishlarini to‘la qamrab oladi. Mahalliy budjetlar mahalliy hokimiyatning faoliyat ko‘rsatishlarida moliyaviy manba bo‘lib hisoblanadi, davlatning ijtimoiy siyosatini joylarda amalga oshirishda asosiy rol o‘ynaydi. Moddiy ma’noda budjet-tegishli darajadagi davlat va mahalliy xokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldiga qo‘yilgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy vazifalarni bajarish imkonini beruvchi markazlashtirilgan pul mablag‘lari fondidan 4 Yo‘ldoshev, Y.Tursunov. «Moliya huquqi». Toshkent. «Mehnat». 1999. -246.

iboratdir. Davlat tomonidan rejalashtirilgan tadbirlarni budjet xisobidan moliyaviy ta’minlash deganda budjetning aynan ana shu moddiy ma’nosi ko‘zda tutiladi. Budjet huquqiy kategoriya sifatida-tegishli hudud doirasida markazlashtirilgan pul mablag‘larini shakllantirish, taqsimlash, foydalanishga qaratilgan va tegishli davlat yoki mahalliy hokimiyat idorasi tomonidan tasdiqlangan, xukukiy me’yorlardan iborat asosiy moliyaviy rejadir. Ma’lumki, hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti huquqiy, iqtisodiy, tashkiliy va boshqa mexanizmlar bilan tartibga solinadi. Davlat bozor iqtisodiyotining samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun asos bo‘ladigan ayrim xizmatlarni va huquqiy bazani ta’minlash vazifalarini bajaradi. Huquqiy bazalarni ta’minlash yuridik va jismoniy shaxslarga huquq berish va ularni majburiyatlarini belgilash va boshqa sohalarda namoyon bo‘ladi. Ayniqsa, mahalliy budjetlarni samarali boshqarish, huquqiy va iqtisodiy me’yorlarni belgilash va korxonalarning faoliyat ko‘rsatishlari uchun tartib-qoidalarni ishlab chikish tegishli davlat tashkilotlarining asosiy vazifasi bo‘lib hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasining mustakillikka erishishi va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari yo‘l tutishi davrida mahalliy budjetlarning respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi roli yanada oshdi. Shunday ekan, mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida respublika va uning hududlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mahalliy budjetlar tizimi mahalliy ehtiyojlarni to‘laroq hisobga olish va ularni davlat markazlashtirilgan tartibda amalga oshiradigan chora-tadbirlar bilan to‘g‘ri muvofiqlashtirish imkonini beradi. Shuning uchun mahalliy hokimiyat organlari mahalliy budjetga daromadlar kelib turishini va resurslardan maqsadli foydalanishdan manfaatdorlar, chunki joylarda iqtisodiyot va madaniyatning o‘sish sur’atlari mahalliy zaxiralarni safarbar etishga, mablag‘larni rejali sarflashga doir ishlarni tashkil etishga bevosita bog‘liq bo‘lib, bu esa, o‘z navbatida, O‘zbekiston Respublikasining davlat budjetini muvaffaqiyatli bajarishga imkon yaratadi. O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimining har bir bo‘g‘ini u yoki bu ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish uchun mo‘ljallangan turli pul jamg‘armalarini tashkil etish,

taqsimlash va ulardan foydalanishga qaratilgan o‘ziga xos vazifalarni bajaradi (25- rasm). rasm. Mahalliy budjetlarning vazifalari Mahalliy davlat xokimiyat idoralarining moliyaviy faoliyati moliyaviy masalalar sohasidagi qarorlar, farmoyishlar chiqarish, tegishli budjetlarni tasdiqdash va ijrosini ta’minlash, o‘z hududidagi davlat idoralari, korxonalari, tashkilotlar, moliyaviy faoliyatini nazorat qilish, muvofiqlashtirish, tegishli ma’muriy hududiy birlik ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyotni ta’minlovchi, tadbirlar ishlab chiqish, ularni moliyalashtirish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish kabi shakllarda amalga oshadi. Budjet tamoyillarining barchasi budjet barkarorligini ta’minlash va xo‘jalik sohalari, iqtisodiy hududlar o‘rtasida mablag‘larni taqsimlash, zarur nisbatlarni (proporsiyalarni) tashkil qilish, budjet xarajatlarini daromadlariga moe balanslashtirish, moliyaviy rezervni tashkil kilish uchun xizmat kiladi. Bu esa davlat moliyaviy siyosatining bosh maqsadidir. Albatta, ushbu ishlarni amalga oshirish asosan mahalliy budjetlar mablag‘lari hisobiga amalga oshirilayotganligidan hammamiz xabar dormiz. Aytish mumkinki, O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi va ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti sari yo‘l tutishi davrida mahalliy

budjetlarning respublikani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishdagi roli yanada oshadi. Shunday ekan, mahalliy budjet daromadlarini shakllantirish va xarajatlarini moliyalashtirish hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida respublika va uning hududlarini rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi. 2. Mahalliy budjetlarning daromadlari va xarajatlari O‘zbekiston Respublikasida mahalliy budjetlarga biriktirilgan daromadlar , mahalliy soliq va tushumlardan hamda har yili yangi budjet yili uchun davlat budjetini tasdiqlash mobaynida davlat tomonidan mahalliy budjetlarga biriktirilgan daromadlardan tashkil topadi. Mahalliy budjetlarga biriktirilgan daromadlarning ko‘p qismini, avvalambor, mahalliy soliq va yig‘imlar tashkil qiladi. Mahalliy soliqlar va yig‘imlar mintaqani ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish manbaini vujudga keltirish, tabiiy va boshqa resurslarni qayta ishlab chiqarish, davlat hokimiyati va boshqaruvi mahalliy idoralarining faoliyat ko‘rsatishi uchun shart-sharoit yaratish maqsadini ko‘zlaydi. O‘zbekiston Respublikasining Soliq kodeksini 23-moddasida O‘zbekiston Respublikasi hududida amal qiladigan soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlar turlari keltirib o‘tilgan bo‘lib, ulardan quyidagilari mahalliy budjetlarning daromadlarini shakllantirish maqsadida ularga biriktirilgan : 1. Mol - mulk solig‘i; 2. Er solig‘i; 3. Avtotransport egalaridan benzin, dizel yoqilg‘isi va suyultirilgan gazdan foydalanganlik uchun soliq; 4. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig‘i; 5. Ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish va ayrim turdagi xizmatlarni ko‘rsatish huquqi uchun yig‘im. Iqtisodiy islohotlarni yangi bosqichida va uning chuqurlashuvida mahalliy hokimiyat organlarining davlat boshqaruvidagi, mahalliy budjetlarning hududlarini

ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish-dagi rolini oshirish, mahalliy budjetlarni o‘z daromad bazalarini yanada mustahkamlab borishini talab qiladi. Mahalliy budjetlarning daromadlari shuningdek, tartibga soluvchi daromadlardan ham tashkil topadi. Respublikamizda mahalliy soliqlar va soliqsiz tushumlaridan shakllangan daromadlari mahalliy budjetlar xarajatlarining juda kam qismini qoplaganligi tufayli, mahalliy budjetlar daromadlarining asosiy qismi budjetlararo tartibga solish orqali shakllantiriladi. Tartibga soluvchi daromadlar - bu yuqori budjetlardan quyi budjetga, ularning daromad va xarajatlarini boshqarib turish (balanslashtirish) maqsadida beriladigan pul mablag‘lari majmuasidir. Tartibga soluvchi daromadlarga ushbu maqsadlar uchun ishlatiladigan barcha moliyaviy resurslar, ya’ni alohida umumdavlat ahamiyatidagi soliqlardan o‘tkazmalar, dotatsiyalar, subvensiyalar, yuqori budjetdan o‘zaro xisob-kitob asosida olingan mablag‘lar kiradi. Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki, mahalliy budjetlarning biriktirilgan daromadlari va umumdavlat ahamiyatidagi soliqlardan beriladigan ajratmalardan tushumlari ularning xarajatlarini qoplashga yetmaydi. Mahalliy budjetlarga yuqori budjetlan beriladigan dotatsiya va subvensiyalar hajmini kamaytirish uchun budjet bo‘g‘inlari o‘rtasidagi xarajat vakolatlari taqsimotini ham qayta ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida”qonuning 19- moddasiga asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar xarajatlari tasdiqlangan budjetdan mablag‘lar ajratish doirasida quyidagicha amalga oshiriladi: 1) Qoraqalpog‘iston Respublikasi va mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlarining joriy xarajatlari shaklida; 2) joriy budjet transfertlari shaklida; 3) kapital xarajatlar shaklida: – asosiy fondlar va vositalarni (ular bilan bog‘liq ishlar va xizmatlar ham shular jumlasiga kiradi) davlat ehtiyojlari uchun olish va takror ishlab chiqarishga;

– davlat ehtiyojlari uchun yerga bo‘lgan huquqni va boshqa nomoddiy aktivlarni olishga; 4) qonun hujjatlarida taqiqlanmagan boshqa xarajatlar shaklida. O‘zbekiston Respublikasining “Budjet tizimi to‘g‘risida”qonuning 23- moddasiga asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetidan va mahalliy budjetlardan qonun hujjatlarida belgilangan tartibda quyidagilarga mo‘ljallangan xarajatlar moliyalashtiriladi: 1) fan, ta’lim, madaniyat, sog‘liqni saqlash, jismoniy tarbiya va sport (Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar budjetlaridan moliyalashtiriladigan budjet tashkilotlari bo‘yicha); 2) ijtimoiy ta’minot; 3) aholini ijtimoiy himoya qilish; 4) Qoraqalpog‘iston Respublikasi davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari hamda mahalliy davlat hokimiyati organlari faoliyatini ta’minlash; 5) iqtisodiyot turli tarmoqlarining Qoraqalpog‘iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar budjet tashkilotlarini saqlash; 6) qonun hujjatlariga muvofiq iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirishning maqsadli dasturlari va tadbirlarini amalga oshirish; 7) qonun hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa maqsadlar. Hozirgi vaqtda muhim muammolardan biri bo‘lib, ijtimoiy-madaniy tadbir xarajatlari sohasida o‘z aksini topgan aholining ijtiomiy extiyojlarini va ularni moliyalashtirish manbalari o‘rtasidagi muvozanatni aniqlash hisoblanadi. Hozirgi paytda mahalliy budjet mablag‘larini ijtimoiy sohaga yo‘naltirishni kuchaytirish zarurdir. Bu o‘rinda davlat ta’lim, sog‘liqni saqlash, madaniyat, ijtimoiy ta’minotni rivojlantirishga hamda aholining eng kam ta’minlangan va muhtoj tabaqalarini qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan milliy dasturlarni moliyalashtirishni o‘z zimmasiga olmog‘i lozim. Shu bilan birga, bozor munosabatlarini shakllantirish davomida ijtimoiy-madaniy talablarga budjet xarajatlarining turlari oshib boradi. Hozirgi davrda davlat bajarishi lozim bo‘lgan muammolardan biri aholini ijtimoiy himoyalashdir. Shuning uchun ham bu masalaga respublikamizda asosiy e’tibor

qaratilgandir. Bizning asosiy vazifamiz, maqsadimiz ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlarining mahalliy budjet orqali moliyalashtirilishini tahlil etishdan iboratdir. Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov qayd etganlarideq "Budjet mablag‘laridan aslo kechiktirib bo‘lmaydigan extiyojlarni avvalo, ijtimoiy sohani, yangi tarkibiy yo‘nalishlarini pul bilan ta’minlash uchungina foydalanish maqsadga muvofiqdir". 5 Ushbu masalani xal etish uchun, avvalo mahalliy budjet xarajatlari tuzilishini tahlil etish lozim. O‘zbekistan bozor iqtisodiga o‘tish jarayonida davlat tomonidan hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishda yuzaga kelgan nomutanosiblikni bartaraf etishga katta e’tibor berilmoqda. Bu o‘z navbatida mahalliy budjetlarning ijtimoiy -iqtisodiy rivojlanish uchun davlat tomonidan ajratiladigan kapital quyilmalarning hajmini oshishiga olib kelmoqda. Budjet mablag‘laridan maqsadli foydalanish nuqtai nazaridan iqtisodig‘tni rivojlantirish uchun kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish xarajatlari xozirgi kunda muhèm ahamiyatga egadir. Kapital ko‘yilmalarni moliyalashtirish bu turli ishlab chiqarish va noishlab chiqarishga mo‘ljallangan asosiy fondlarni yangilarini yaratish, amal qilinayotganlarini kengaytirish, tiklash va texnik qayta jihozlashga pul mablag‘larini berishdir. Budjet mablag‘larining cheklanganligi tufayli pul mablag‘lari faqatgina maxsus qurilish ro‘yxatiga kiritilgan qurilish obyektlari doirasida taqsimlanadi. Qurilish va obyektlar bo‘yicha kapital qo‘yilmalarni moliyalashtirish bir yoki bir nechta manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Qaytarib bermaslik sharti asosida davlat markazlashtirilgan investitsiyalarni budjet mablag‘lari hisobiga davlat ehtiyojlari tasdiqlangan qurilish obyektlari ro‘yxatiga muvofiq moliyalashtiradi. Bozor munosabatlari shakllanib borgani sari boshqaruv xarajatlari qisaqarib boradi. Bu borada respublikamiz Prezidenti I.A.Karimov "O‘zbekiston bozor 5 1 I. A. Karimov . O‘zbekiston XXI asr bo‘sagasida, havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T.: O ‘ zbekiston, 2001, 225-b.

munosabatlariga o‘tishiing o‘ziga xos yuli" asarida quyidagi so‘zlarni aytgan edilar: "Boshqaruvga sarflanadigan xarajatlarni kamaytirish - budjet yetishmovchiligini tugatishning asosiy manbalaridan biridir" 3. Budjetlararo munosabatlarning mazmuni Budjetlararo munosabatlar – bu respublika davlat hokimiyati organlari va mahalliy o‘zini-o‘zi boshqarish organlari o‘rtasidagi budjetli huquqiy munosabatlarni, budjet jarayonini tashkil qilish va amalga oshirishni tartibga solish masalalari bo‘yicha o‘zaro munosabatlar. Budjetlararo munosabatlar ma’muriy-hududiy bo‘linmalari bo‘lgan har qanday davlatda tashkil etiladi, biroq ular har xil tamoyillar asosida qo‘rilishi mumkin. Davlatning yaxlit moliyaviy siyosati moliya tizimining barcha bo‘g‘inlari, jumladan budjet tizimining va uning ta kib iy qismi bo‘lmish mahalliy budjetlarning ham yagona qonunchilik asosida tegishli moliyaviy-iqtisodiy sharoitlarning yaratilishi bilan to‘liq amalga oshirilishi lozim. Shu tufayli moliyaviy siyosatning ixtiyoriy sohasiga tegishli bo‘lgan u yoki bu qarorning qabul qilinishi, mahalliy budjetlar faoliyatining asoslariga ma’lum ma’noda tegishli bo‘ladi. Har qanday davlatda boshqaruv tizimining xususiyatiga qarab, budjet tizimining tarkibi qonuniy tarzda belgilanadi. Shunga k o‘ ra federativ davlatlarda 3 bo‘g‘inli budjet tizimi amal qiladi. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida qayd qilinishiga ko‘ra mamlakatda 2 bo‘g‘inli budjet tizimi amal qiladi. Bularga Respublika budjeti va mahalliy budjetlar kirishi ko‘rsatilgan. Budjet tizimining bo‘g‘inlari o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlik budjetlararo munosabatlar mexanizmi orqali tashkil qilinadi. Davlat budjeti mablag‘lari turli darajadagi budjetlar o‘rtasida quyidagicha taqsimlanadi: 1. Umumdavlat ahamiyatidagi soliqlar va boshqa daromadlardan ajratmalar; 2. Budjet dotatsiyalari; 3. O‘zaro hisob-kitoblar va sxemalar;

4. Budjet ssudalari; 5. Budjet subvensiyalari. Turli darajadagi budjetlar o‘rtasida budjetlararo munosabatlar quyidagi holatlarda kuzatiladi: - yuqori budjetlardan quyi budjetlarga budjet dotatsiyalari berish; - yuqori budjetlardan quyi budjetlarga budjet ssudalari ajratish; - budjet ijrosi jarayonida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha paydo bo‘lgan qarz mablag‘larni quyi budjetdan yuqori budjetga yoki yuqori budjetdan quyi budjetga yo‘naltirish. Ma’lumki, budjet dotatsiyalari – quyi budjetning o‘z daromadlari va tartibga soluvchi boshqa mablag‘lar yetishmagan taqdirda, xarajatlari bilan daromadlari o‘rtasidagi farqni qoplash uchun yuqori budjetdan qaytarib olmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘laridir. Budjet ssudalari – quyi budjetlarning daromadlari va xarajatlari o‘rtasidagi vaqtinchalik tafovutni qoplash uchun yuqori budjetdan qaytarib berish sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘laridir. Budjet subvensiyasi - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda muayyan maqsadlarga sarflash sharti bilan yuqori budjetdan quyi budjetga qaytarmaslik sharti bilan ajratiladigan pul mablag‘lari. Budjet transferti - budjetdan yuridik yoki jismoniy shaxsga bevosita yoxud vakolatli organ orqali ajratiladigan qaytarilmaydigan pul mablag‘lari. O‘zaro hisob-kitoblar - mablag‘larni yuqori budjetdan quyi budjetga, shuningdek quyi budjetdan yuqori budjetga yunaltirish . Shuni ta’kidlash lozimki, yuqori budjetdan dotatsiya va ssudalar yuqori budjetning imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda amalga oshiriladi. Shu sababli, daromadlar va xarajatlarni to‘g‘ri rejalashtirish muhimdir. Budjet ijrosining qanday bajarilishi xarajatlarni qoplash manbalarining to‘g‘ri belgilanishiga uzviy bog‘likdir.

Budjetlararo munosabatlarning shakllanishida daromadlar va xarajatlar rejasining taqsimlanishi hamda rejaga kiritiladigan o‘zgarishlar muhim ahamiyatga ega bo‘lib, ushbu taqsimot obyektiv omillarga asosan tashkil topishi kerak. Budjet ijrosi davomida mahalliy budjetlar ijrosi hududlar bo‘yicha keskin farqlanishi kuzatiladi, bu esa o‘z navbatida o‘zaro hisob-kitoblar yuritilishini taqazo qiladi. Daromadlar va xarajatlar rejasiga o‘zgartirishlar kiritish natijasida budjetlar o‘rtasida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha yuzaga keladigan qarzdorliklarni o‘z vaqtida muvofiqlashtirish ham muhim ahamiyat kasb etadi, chunki o‘zaro hisob- kitobdan qarzning vaqtida berilmasligi o‘z-o‘zidan haqi bor budjetda tegishli xarajatlarni o‘z vaqtida amalga oshirilmasligiga ta’sir etadi. «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonunga va tegishli me’yoriy yo‘riqnomalarga asosan, budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha yuzaga kelgan qarzdorliklarni muvofiqlashtirish yuqori budjetning quyi budjetga o‘zaro hisob- kitobdan qarzi yuzaga kelsa va quyi budjet ssuda bo‘yicha qarzdor bo‘lsa ushbu qarzlar hisob-kitob qilinishi mumkin. Agarda quyi budjet ssuda yoki o‘zaro hisob- kitob bo‘yicha qarzdor bo‘lsa, ushbu budjet dotatsiya oluvchi budjet bo‘lgan holatda, qarzini dotatsiya hisobidan kamaytirish mumkin. Yil oxirida o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha qarzdorliklarga yul ko‘yilmaydi, ya’ni kelgusi yil 1-yanvar holatiga budjetlar o‘rtasidagi qarzdorlik to‘liq yopiladi. Yuqoridagilardan shuni xulosa qilish mumkinki, daromadlar va xarajatlar rejasini to‘g‘ri taqsimlash, rejaga kiritilayotgan har qanday o‘zgartirishlarni obyektiv bo‘lishini ta’minlash, o‘zaro hisob-kitoblar bo‘yicha yuzaga keladigan qarzdorliklarni o‘z vaqtida tugatish budjet ijrosini sifatli bajarilishiga olib keladi. Budjetlararo aloqalar quyidagi tamoyillar asosida yo‘lga qo‘yiladi.  o‘zaro javobgarlik;  barcha budjetlarni to‘ldirishning yagona usulini qo‘llash;  hududlar daromadini tenglashtirish;  budjetlar o‘rtasidagi moliyaviy munosabatlarni maksimal darajada qisqartirish;

 mahalliy budjetlarni hukumat qarori asosida to‘ldirib borish;  mahalliy hokimiyatlarni o‘zlarining budjetlar daromadini oshirishiga qiziqishini kuchaytirish;  budjetlararo munosabatlar oshkoraligini ta’minlash. 4 . Budjetlar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar Respublikamizda budjetlararo munosabatlarni tartibga solish bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi hamda boshqa tegishli vazirliklar tomonidan qator me’yoriy-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilgan. Budjetlararo munosabatlarning asosini belgilagan birinchi hujjat bu O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasidir. Konstitutsiyaning 122-moddasida Davlat budjetining tarkibi belgilab berildi. Hozirgi vaqtda 2001-yilning 1-yanvaridan kuchga kiritilgan «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonun amal qilmoqda. Ushbu qonun budjet tizimining tarkibi va boshqaruvining asoslarini, tuzilish tamoyillarini va Davlat budjetining tarkibini, uning tuzilishi va ijro etilish tartibini, daromadlar shakllanishining va xarajatlarni amalga oshirishning tamoyillarini qamrab olgan, shuningdek turli darajadagi budjetlararo munosabatlar mexanizmi aniqlab berilgan, Davlat budjetining mablag‘lari bilan muomala qilish ustidan nazorat va hisobot tartibi belgilab berilgan. Qonunga asosan Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar uchun quyidagilarga yo‘l ko‘yilmaydi:  budjet taqchilligi;  qonunda ko‘zda tutilmagan manbalar hisobidan jamg‘armalar tuzish;  yuqori budjetlardan ssudalar olinishidan tashqari o‘zaro hisob-kitoblarni amalga oshirish;  qonunda ko‘zda tutilgan holatlardan tashqari budjet xarajatlarini amalga oshirish;

 o‘zga shaxslar foydasiga budjet mablag‘lari hisobidan moliyaviy kafilliklar berish;  yuridik va jismoniy shaxslarga budjet ssudalarini berish. Yuqorida sanab o‘tilgan cheklanishlar mahalliy soliqlarning parametrlarini aniqlash bo‘yicha vakolatlarning yo‘qligi bilan bir qatorda mahalliy budjetlar mustaqilligini tasdiqlay olmaydi. «Qoraqalpog‘iston Respublikasi budjetiga, mahalliy budjetlarga budjet ssudalarini berish va olingan budjet ssudalarini qaytarish tartibi to‘g‘risida» gi Nizom O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 2001-yil 28-iyunda 58-son bilan tasdiqlangan, Adliya vazirligidan 2001-yil 19-iyulda 1052-son bilan ro‘yxatga olingan. Ushbu nizom bo‘yicha yuqori budjet ssudalari, barcha budjet manbalarining maksimal mobilizatsiyasi birinchi darajali qoldirib bo‘lmaydigan tadbirlarni moliyalashtirish ta’minlanmaganda beriladi. Yuqori turuvchi budjetdan quyi budjetlarga ssudalar quyidagi muddatlargacha berilishi mumkin:  rejalashtirilgan va haqiqiy vaqtinchalik kassa uzilishlarini qoplashga – uch kalendar oygacha;  maqsadli moliyalashtirish sxemalarini amalga oshirishga – bir kalendar oygacha. Ushbu tartibda quyi budjetlarga ssuda berishda birinchi navbatda yuqori budjetning vakolatlari ustun ekanligi ko‘rinib turibdi, bu bir tomondan to‘g‘ri, chunki beriladigan mablag‘larni o‘z vaqtida qaytishini ta’minlaydi hamda quyi budjetlarning iloji boricha o‘z imkoniyatlaridan ko‘proq foydalanishga undaydi, lekin shu bilan bir qatorda salbiy tomonini qaraydigan bo‘lsak, ssuda olish jarayoni uchun ko‘proq vaqt sarflanishi mumkin, ya’ni ssuda olish uchun taqdim qilinadigan hujjatlar hisob-kitobi va qo‘shimcha ma’lumotlar hajmi e’tiborga olinsa. Bundan tashqari, ushbu tartibda ssuda o‘z vaqtida keyingi budjet yiliga uzaytirilgan taqdirda to‘lov hajmi, ya’ni foiz stavkasi ssuda beruvchi moliya organi rahbari tomonidan belgilanishi ko‘rsatilgan. Bu holatga izoh beradigan bo‘lsak, budjetlar bo‘yicha ssuda uchun foiz stavkasini qo‘llash maqsadga muvofiqdir,

chunki quyi budjet ssudani imkon darajasida o‘z vaqtida qaytarishga harakat qiladi. Budjetlararo munosabatlarni barqarorlashtirishning asosiy sharti turli darajadagi budjetlar moliyaviy bazasini shakllantirish jarayonlarini o‘zaro bog‘lashdir. Ular moliyaviy bazalari har bir budjetning daromadidan tartibga soluvchi, biriktirilgan soliqlar tushumidan, shuningdek yuqori budjetdan beriladigan moliyaviy yordamlardan tashkil topadi. Barcha soliq tushumlarini hisobga olish maqsadida barcha soliqlarni respublika budjetiga markazlashgan yig‘imi va tushumi amalga oshiriladi. Undan keyin turli budjet bo‘g‘inlar bo‘yicha ularning taqsimoti amalga oshadi. Budjetlar o‘rtasida daromadlarni qayta taqsimlash nuqtai nazaridan soliqlarning bo‘linishi va ularni budjetning ma’lum bo‘g‘iniga biriktirilishi muhim ahamiyat kasb etadi. Har qanday iqtisodiy holatga qaramay davlat o‘z mavjud bo‘lishining eng muhim omili uning o‘z oldi d a turgan vazifalar i ni bajarish uchun yetarli bo‘lgan moliyaviy mablag‘ga ega bo‘lishidadir. Bu masalada davlat budjeti tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lgan mahalliy budjetlar daromadlarini shakllantirishning o‘ziga xos ji h atlari mavjud. Bu o‘ziga xoslik mahalliy budjetlarning o‘z hududlari doirasida amalga oshiriladigan vazifalarida n kelib chiqadi. Budjet tizimi bo‘g‘inlari o‘rtasida umumdavlat pul resurslarini taqsimlash asosida mahalliy budjetlarning mustaqillik tamoyil lari, ularning davlat moliyaviy qo‘llab-qu v vatlash tamoyili, manbalar va daromadlarini hududiy shakllantirish tamoyillari yotadi. Ushbu tamoyillardan kelib chiqib mahalliy budjetlarning daromadlari biriktirilgan va tartibga soluvchi daromad manbalari hisobiga shakllantiriladi.

Adabiyotlar : 1. Va h obo v A. va bosh q alar. Budjet - soli q siyosati yaxlitligi. O‘q uv qo‘ llanma. - T.: I q tisod va moliya. 2005.285 b. 2. Va h ob o v A. va bosh q alar . Moliyaviy va bosh q aruv ta h lili. Darslik. T.: Shar q 2005. 220 b. 3. Mali k ov T., Xaydarov N. Davlat budjeti . O‘q uv qo‘ llanma, T . : "IQT1SOD-MOLIYA", 2007, 84 b. 4. M alikov T., Xaydarov N. Budjet daromadlari va xarajatlari . O‘q uv qo‘ lla n ma, T . : "IQTISOD-MOLIYA", 2007 , 245 b. 5. M aliko v T., Xaydarov N. Budjet: tizimi, tuzulmasi, jarayoni . O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 84 b. 6. Yo‘l dosh e v Z ., Malikov T. Uy x o‘ jaligi moliyasi. O‘q uv qo‘ llanma, T .: "IQTISOD-MOLIYA", 2008, 105 b. 7. Неshитой А.С. Финансы. Уchебник.-М.:”Даshков и К”, 2007. 512 с. 8. Романовский В.М. Уchебник.-М.:”Юрайт”, 2008. 462 с.

O'xshashlar

Budjet ssudalari va budjetlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan hisoblashishlar hisobi

Budjet tizimi, uning me’yoriy-huquqiy asoslari

Budjet jarayonini tashkil etish asoslari

Moliya organlarida budjetlararo hisob-kitoblar

Davlat va mahalliy moliya.