Budjet tizimi, uning me’yoriy-huquqiy asoslari - Iqtisodiyot - Referatlar

Budjet tizimi, uning me’yoriy-huquqiy asoslari

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

2205.5 KB

Ko'chirib olish

Budjet tizimi, uning me’yoriy-huquqiy asoslari Reja: 1. Budjet tizimi fani predmetining mazmuni. 2. Budjet tizimi va uning printsiplari 3. Budjet tizimi qonunchilik asoslari

Budjet tizimi fani predmetining mazmuni. Ma’lumki, Davlat budjeti iqtisodiy islohotlarni hayotga tatbiq etishda hal qiluvchi omildir, boshqacha qilib aytganda, budjet - islohotlarning eng muhim dastaklaridan biri vazifasini o’taydi, chunki kirimga qarab chiqim qilish iqtisodiyotning oltin qoidasi hisoblanadi. Davlat budjeti orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashda, respublikamizda qabul qilingan ijtimoiy dasturlarni, birinchi navbatda, aholining ijtimoiy nochor tabaqalarini aniq tarzda qo’llab- quvvatlash, sog’lom avlodni tarbiyalash asosida aholi farovonligini oshirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatning ta’sirchanligi va aniq tarzda moliyaviy qo’llab-quvatlashni kuchaytirishda mahalliy budjetlarni samarali ijrosining ahamiyati katta. Bozor iqtisodiyotida davlatning moliyaviy resurslarni boshqarish ahamiyati beqiyos hisoblanadi, shu sababli respublikamizda Davlat budjeti ijrosini amalga oshirishda g’aznachilik tizimiga o’tish zaruriyati paydo bo’lmoqda. Budjet tizimi mamlakat moliya tizimining muhim bo’g’ini bo’lib, uning muvaffaqiyatli tashkil etilishi samarali budjet siyosatining asosini tashkil etadi. Davlat moliyasi tizimidagi tub islohotlar natijasida budjetning g’azna ijrosiga o’tilishish uningdek, budjetning o’rta muddatli istiqbolini belgilashga o’tish chora- tadbirlari mamlakatimizda izchillik bilan amaliyotga joriy etilmoqda. Jahon andozalari va xalqaro budjet amaliyotining yangi qat’iy talablari va mezon lari asosida davlat budjetining o’rta muddatli istiqbolini belgilash tizimiga o’tishning joriy etilishi, rivojlangan mamlakatlarda samarali amal qilayotgan natijaviylikka asoslangan budjetlashtirish amaliyotga joriy etilishi budjet tizimi oldiga ham ulkan vazifalar qo’yadi. Milliy iqtisodiyotni samarali boshqarish va tartibga solishda, ijtimoiy iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda, har bir davrning ustuvor ahamiyatga ega bo’lgan taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy instrumentlari qatori, mamlaka tbudjet tizimi ham muhim ahamiyat kasb etadi va

tegishli tarzda nafaqat ayrim jo’riy, operativ, balki shu bilan birga kompleks va strategic vazifalarni ham o’z zimmasiga oladi. “Budjet tizimi” fanini o’qitishning maqsadi - talabalarga byudjet tizimi byudjetlari haqida nazariy bilimlar berish, ularda mamlakatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlarning bugungi bosqichida O’zbekiston Respublikasi budjet siyosatining asosiy yo’nalishlari va ularni hayotga tadbiq etish yo’llari bo’yicha asosiy ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. “Budjet tizimi” fanini o’qitishning maqsadi - kelgusida yuqori malakali iqtisodchi-mutaxassislar bo’lib etishadigan bakalavrlar, magistrantlar budjet tizimining tashkiliy-huquqiy asoslari, budjet jarayoni, turli darajadagi budjetlarni, budjet daromadlari va xarajatlarini, budjet holatini boshqarish, budjet tizimida g’aznachilikni rivojlanishi,budjet nazorati haqida haqida nazariy bilimlar berish, ularda davlatning hozirgi davrdagi budjet tizimidagi islohotlarning asosiy yo’nalishlari bo’yicha ko’nikmalar hosil qilishdan iborat. Ushbu maqsaddan kelib chiqib fan o’z predmetini o’rgatish uchun quyidagi vazifalarni qo’yadi:  budjet tizimi va uning printsiplarini o’rganish;  budjet tizimi qonunchilik asoslarini o’rganish;  budjet tasnifi (klassifikatsiyasi)ni o’rganish;  budjet tizimini boshqarishni o’rganish;  budjet tizimi budjetlarini o’rganish;  davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari daromadlari va xarajatlarini o’rganish;  budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari daromadlari va xarajatlarini o’rganish;  O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini o’rganish;  davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari loyihasini tuzish, ko’rib chiqish va tasdiqlashni o’rganish;  xarajatlar smetasi va shtatlar jadvalini tuzish, tasdiqlash va ularni ro’yxatdan o’tkazishni o’rganish;

 budjet tizimi budjetlarini ijro etish tartibini o’rganish; budjetlararo munosabatlarni o’rganish; davlat budjeti taqchilligi va profitsiti, davlat tomonidan mablag’ jalb qilishni o’rganish; davlat moliyaviy nazoratini o’rganish. Mazkur fanning boshqa fanlar singari o’ziga xos predmeti va vazifalari mavjud. «Budjet tizimi» fanining predmeti O’zbekiston Respublikasida Budjet tizimi mexanizmlari va dastaklarini o’rganishdir. «Budjet tizimi » fani budjet tizimining mohiyati va mamlakatimizda davlat budjeti va budjet tizimi yuzasidan yetarli ma’lumotlar beradi. Mazkur fanda budjet tizimi, uning vazifalari, davlat budjeti daromadlari va xarajatlari ijrosi, g’aznachilik tizimida qarzlarni boshqarish, mahalliy budjetlar moliyaviy mablag’larini boshqarish masalalarining nazariy jihatlari yoritiladi. O’zbekistonda yoshlardan zamonaviy kadrlar tayyorlash taraqqiyotimizning muhim omilidir. Bozor iqtisodiyotining nazariy asoslarini chuqur o’rgatib, uning zamonaviy yutuqlari va xorijiy mamlakatlar tajribasini umumlashtirib, davr taqozosi sharoitida ishlay oladigan, raqobatga bardosh beradigan mutaxasssislarni tayyorlashni talab etiladi, bu ishlar o’z-o’zidan yuz bermaydi, albatta. Bumamlakatimizda davlat budjetini boshqarish sohasida olib borilayotgan islohotlar budjet mablag’lari ishlatilishining moliyaviy nazoratini amalga oshirish mazmunini tubdan o’zgartirishni talab qiladi va moliyaviy nazorat oldiga prinsipial jihatdan yangi vazifalarni qo’yadi. O’zbekiston demokratik davlat qurishni o’z oldiga vazifa qilib qo’yar ekan, bunda davlat Budjetini shakllantirish muhim o’rin tutadi. Respublikamizda iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlatning doimiy iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, ma’naviy va ekologik vazifalarini bajarishi uchun mablag’lar markazlashtiriladi. “Budjet tizimi” fani institutda o’rganiladigan boshqa iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog’liqdir. “Budjet tizimi” fani bakalavriat bosqichida o’rganilgan “Moliya”, “Budjet tasnifi”, “Budjet hisobi”, “G’aznachilik asoslari”, “G’aznachilikda moliyaviy nazorat”, “Moliyaviy nazorat”, magistraturaning “Davlat moliyasini boshqarish” kabi fanlardan olingan nazariy asoslarga tayanadi. Shu bilan birga, “Budjet tizimi” fani magistraturadagi qator maxsus fanlarni o’zlashtirish uchun nazariy-uslubiy asos bo’lib xizmat qiladi.

“Moliyaviy nazorat” fani 1-rasm. “Budjet tizimi” fanining boshqa fanlar bilan bog’liqligi Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa xususiyatlari asosida va ta’sirida shakllanadi. Budjet tizimi barcha darajadagi budjetlar, davlat maqsadli jamg'armalari b udjetlari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg'armalari, budjet tizimi budjetlarini tuzish va tashkil etish printsiplari, ular o'rtasida b udjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o'zaro munosabatlar yig'indisini o'zida ifodalaydi. “Budjet kodeksi”, 6-modda. Ko’pchilik hollarda, soddaroq tarzda, Budjet tizimi deyilganda, mamlakatdagi mavjud budjetlar to’plami (majmui) tushuniladi. Soddaroq qilib aytganda, Budjet tizimi bu iqtisodiy munosabatlarga, davlat tuzilishiga va qonun normalariga “ Budjet tizimi” fanining boshqa iqtisodiy fanlar bilan bog’liqligi “ Davlat moliyasini boshqarish ” fani “ G’aznachilikda moliyaviy nazorat” fani “ Budjet tasnifi” fani “ Budjet hisobi ” fani “ Moliya” fani “ G’aznachilik asoslari ” fani

asoslangan davlat, ma’muriy-hududiy tuzilishlarning, budjet munosabatlarida mustaqil bo’lgan budjet tashkilotlari muassasalari va maqsadli davlat fondlarining majmuidir. Budjet tizimi mamlakatdagi turli darajadagi budjetlarni o’zida ifoda etadi. Boshqacha ma’noda, Budjet tizimi budjetning o’zaro bog’liqlikda bo’lgan bo’g’inlarining o’zaro yig’indisidan iboratdir. Mamlakatning budjet tizimi jamiyatning siyosiy tuzilishiga, davlatning iqtisodiy tizimiga va uning ma’muriyhududiy bo’linishiga bevosita bog’liq. Davlatning xo’jalik yurituvchi sub’ektlar va aholi o’rtasida sodir bo’ladigan moliyaviy munosabatlari budjet munosabatlari deyiladi. Bu munosabatlarning moliyaviy munosabatlar tizimining bir qismi sifatidagi o’ziga xos xususiyati shundaki, birinchidan, bu munosabatlar ko’p qirrali taqsimlash jarayonida sodir bo’ladi va bu jarayonning ishtirokchisi bo’lib davlat (tegishli hokimiyat organlari timsolida) qatnashadi. Ikkinchidan, bu munosabatlar umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan markazlashgan pul mablag’lari fondining shakllanishi va ishlatilishi bilan bog’liq. Budjet munosabatlari juda xilma-xildir, chunki ular ko’p pog’onali va kengqamrovli taqsimlash jarayonining turli yo’nalishlarida (iqtisodiyot sektorlari, ijtimoiy faoliyat sohalari, mamlakat hududlari o’rtasida) sodir bo’ladi. Bu munosabatlar ob’ektiv xarakterga ega, chunki har yili davlat ixtiyorida:  kengaytirilgan takror ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun;  mamlakat fuqarolarining ijtimoiy-madaniy ehtiyojlarini qondirish uchun;  mudofaa vazifalarini xal etish uchun; davlat boshqaruvining umumiy xarajatlarini qoplash uchun zarur bo’lgan milliy daromadning bir qismi to’planishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, davlatning o’z funktsiyalarini bajarishi uchun ma’lum darajada moddiy va moliyaviy bazaning zarurligi budjet munosabatlarining ob’yektiv zarur va mavjud bo’lishini taqozo etadi. Budjet munosabatlari davlat ixtiyoridagi yirik markazlashgan pul fondi ko’rinishida moddiy-buyum shaklini oladi.

Mamlakat moliyaviy resurslarining davlat ixtiyorida markazlashish darajasini aks ettiruvchi davlat budjetining hajmi qator omillarga bog’liq:  iqtisodiyotning rivojlanganlik darajasiga;  davlatning iqtisodiyotga aralashish darajasiga;  korxona, tashkilot va muassasalardagi xo’jalik yuritish usullariga;  jamiyat tomonidan hal etilayotgan iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarning xarakteriga,  iqtisodiyotda va ijtimoiy soha-tarmoqlarda amalga oshirilayotgan tarkibiy o’zgarishlarning ko’lamiga va boshq. Sodda shaklda budjet bu hujjat yoki hujjatlar yig’indisi, ya’ni tashkilotning (oila, korporatsiya, hukumat) moliyaviy holati va kelgusi rejalari, ya’ni daromadlar, xarajatlar va maqsad hamda natijalar to’g’risidagi ma’lumotlarni o’z ichiga oluvchi rejalar sifatida qaraladi. Tarixan, budjet so’zi charm karmon, hamyon, sumka va hamyonchadir. Asosan, inglizchada bu termin hukumat ehtiyojlari va resurslarini Parlament bayonotiga Moliya Vaziri ko’tarib boradigan charm sumka sifatida tasvirlangan . Davlat budjeti davlat moliyasining markaziy bo’g’ini bo’lishi bilan bir qatorda moliya tizimining ham asosini tashkil etadi. Davlat budjetining iqtisodiy tuzilishi va mazmuni bevosita davlatning funktsiya va majburiyatlaridan kelib chiqadi. Chunki davlat jamiyatni boshqarish uchun o’z oldiga bir nechta vazifalarni qo’yadiki, u vazifalarni moliyaviy mablag’lar bilan ta’minlashda budjet mablag’lari xizmat qiladi. Davlat budjeti yaxlit hukumatga xizmat qilishi bilan bir qatorda, moliyaviy resurslarni tarmoqlararo qayta taqsimlashda, hududlararo, mulk shakllariaro qayta taqsimlashda ham bevosita ishtirok etadi. Masalan, tarmoqlararo qayta taqsimlashda har qanday iqtisodiy tizimda ham ayrim tarmoqlar uchraydiki, ularning daromadlari o’z xarajatlarini qoplay olmasada, lekin ular ishlab chiqarayotgan tovarlar, ko’rsatayotgan xizmatlar va bajarayotgan ishlar umumjamiyat ahamiyatiga molik bo’lgan tadbirlar bilan bog’liqdir. Bunday tarmoqlar tarkibiga: energetika, transport va boshqalar kirishi

mumkin. Ushbu tarmoqlarga budjet orqali yuqori rentabelli tarmoqlarning moliyaviy resurslari qayta taqsimlab beriladi. Davlat o’z funktsiyalarini bajarishi uchun, shuningdek, iqtisodiy-ijtimoiy rivojlanishning har bir bosqichi strategik maqsadlarini amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini o’z qo’lida to’plamog’i ob’ektiv zaruriyat ekanligi yuqorida ta’kidlangan edi. Lekin mablag’larni davlat moliyasi orqali qayta taqsimlash ko’lami ko’p jihatdan mamlakat iqtisodiyotining ahvoli va rivojlanish darajasiga, davlatning iqtisodiy jarayonlarga aralashish ko’lamiga, ijtimoiy sohadagi davlatning majburiyatlari ko’lamiga, aholini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash dasturlarining qamrovliligiga bog’liq. Davlat budjetiningkassaliijrosidag’aznachiliktiziminingbanktizimidanfarqishundaki, avvalo, budjetijrosijarayonidag’aznachilikikkioqimdagipulmablag’larinito’playdi. Daromadlarvaxarajatlarbirhisobraqamdanqilinadi, bundaytartibmavjudmablaglarbilanmoliyalashtirishjarayoninitezlashtirishgaimkonb eradi. Budjet jarayoni -budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko'rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash va ijro etish, ularning ijrosini nazorat qilish, budjet tizimi budjetlarining ijrosi to'g'risidagi hisobotlarni tayyorlash va tasdiqlash, shuningdek ular o'rtasidagi o'zaro munosabatla r jarayoni . “Budjet kodeksi”, 3- modda Budjetning kassa ijrosi deganda har bir budjetning daromadlari mazkur budjetni ijro etuvchi tegishli kassada jamg’arilishi tushuniladi. Shuningdek, ushbu budjetdan mablag’ bilan ta’minlanuvchi barcha tashkilotlarga pul mablag’lari ushbu kassa orqali beriladi. Budjet ijrosi shunday jarayonki, u moliya yili mobaynida to’liq va o’z vaqtida, har bir manba bo’yicha daromadlarni tushishini, shuningdek, korxona va tashkilotlarni tasdiqlangan budjet xarajatlari smetasi chegarasida moliyalashtirilishini ta’minlaydi. Davlat budjeti g’azna ijrosi kassa birligi, budjet tashkilotlarini moliyalashtirish hisobini yuritish, budjet tiniqligi,

budjet majburiyatlarini limiti, shartnomalarni ro’yxatga olish kabi tamoyillarga asoslanadi. Budjet mablag’larini taqsimlovchilari, taqdim qilingan mahsulotlar, bajarilgan ishlar, ko’rsatilgan xizmatlar uchun hisob-kitobni amalga oshiruvchilar ya’ni budjetdan mablag’ oluvchilardir yoki budjet tashkilotlaridir. Davlat budjeti ijrosi budjet jarayonidagi asosiy bosqichlardan biri hisoblanadiki, gaznachilikda belgilangan istiqbol ko’rsatkichlari, tasdiqlangan rejalar va ishlab chiqilgan dasturlarning amaliyotdagi ijrosi qattik nazorat qilinadi. Budjetning ijrosi - budjetning barcha daromadlarini to’liq va o’z vaqtida tushishini hamda barcha rejalashtirilgan budjet xarajatlarini moliyalashtirish ta’minlanishini ko’zda tutadi. Budjetning daromad qismini ijro etish yuridik va jismoniy shaxslardan soliq va soliqdan tashqari to’lovlar undirish hisobiga amalga oshiriladi. Bunda yuridik va jismoniy shaxslar tegishli to’lovlarni qonunda belgilangan muddatlar va tartibda mustaqil ravishda hisoblaydi va budjetga to’laydi. Budjetning kassali ijrosi deganda har bir budjetning daromadlari mazkur budjetni ijro etuvchi tegishli kassada jamg’arilishi tushuniladi. Shuningdek, ushbu budjetdan mablag’ bilan ta’minlanuvchi barcha tashkilotlarga pul mablag’lari ushbu kassa orqali beriladi. Jahon tajribasi shuni ko’rsatadiki, budjetning kassa ijrosi, aralash, g’aznachilik va bank usuli bilan amalga oshiriladi. Budjetning ijrosi bank tizimida mamlakatning markaziy banki orqali amalga oshiriladi. G’aznachilik tizimida davlat g’aznasi daromadlarni qabul qiladi, xarajatlarni amalga oshiradi va qolgan mablag’lar uning maxsus hisob raqamida qoladi. “G’azna” inglizcha “treasure” so’zidan olingan bo’lib, insonlar tomonidan ma’lum bir maqsadlarda ega ko’milgan oltin va kumushning topilishi hamda bu topilma podsholarga tegishli bo’lganligini anglatadi. Boshqa iqtisodiy adabiyotlarda “g’aznachilik” –terminiga iqtisodiy kategoriya sifatida ikki xil ta’rif beriladi. G’aznachilik–davlat budjeti kassasini ta’minlaydigan va davlat moliyasini boshqaradigan maxsus davlat organidir. G’aznachilik – mamlakatning moliya siyosatiga va iqtisodiyotni boshqarishga javob beradigan Britaniya davlatidagi vazirlikdir. G’aznachilik– ko’pgina mamlakatlarda Moliya vazirligi tarkibida faoliyat ko’rsatadigan

davlatning maxsus moliya organidir. G’aznachilik funktsiyalari tarkibiga davlat budjeti loyihasini tayyorlash va uni ijrosini boshqarish, davlat qarzlarini boshqarish, shuningdek, davlat qimmatli qog’ozlarini emissiya qilish kiradi. Keyingi yillarda O’zbekiston Respublikasi hukumati bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyotni yaratishga qaratilgan izchil iqtisodiy islohotlarni amalga oshirmoqda. Islohotlar strategiyasi davlat iqtisodiy siyosatining keng qamrovli dastaklarini o’z ichiga oladi. Mana shunday dastaklardan eng muhimlaridan biridavlatning izchil moliyaviy siyosati hisoblanadi. Iqtisodiyotni erkinlashtirish sharoitida davlat moliyaviy siyosatini olib borish va iqtisodni moliyaviy tartibga solish muammolariga alohida e’tibor beriladi. Nazorat uchun savollar 1. Budjet tizimi deganda nimani tushunasiz? 2. Budjet tizimi fanining predmeti nima? 3. Budjet tizimi funksiyalari nimalardan iborat? 4. Budjetning kassa ijrosi deganda nimani tushunasiz? 5. Budjet tizimi fani boshqa qaysi iqtisodiy fanlar bilan uzviy bog’langan? 6. Budjet tizimi fanini o’qitishdan maqsad nima? 7. Budjet tizimi vazifalarini sanab bering? BUDJET TIZIMI VA UNING PRINTSIPLARI “Hammamizda ham bir xil qobiliyat bo’lmasligi mumkin, lekin hammamizda qobiliyatni rivojlantirish uchun bir xil imkoniyat mavjud” A.P.J Abdul Kalam Budjet so’zi 15-asrlarda paydo bo’lgan bo’lib, O’rta asrlardagi Fransuz tilidan “bougette”, qadimgi fransuz tilidagi “bouje”, ya’ni “charm sumka, hamyon, kichik charm sumka”, lotin tilidagi “bulga” so’zidan olingan bo’lib, “charm sumka” degan ma’nolarni anglatadi. Zamonaviy moliyaviy ma’nosi (1973) g’aznachilik vaziri fiskal rejalarini o’zining hamyonida saqlashi degan

tushunchani beradi. Boshqa ma'nosi 18 -asrda “yangiliklar shodasi” bo’lib ko’chdi, shu sababdan bu so’zni ishlatish ayrim gazetalar uchun sarlavha sifatida ishlatilgan. Oksford lug’atida keltirilishicha, budjet – ma’lum davr uchun daromad va xarajatni hisoblash degan ma’noni anglatadi: Moliya Vaziri tomonidan yillik daromad va xarajatlarni muntazam baholash ya'ni oldinga qo’yilgan maqsadga muvofiq kerakli pul mablag’ini anglatadi. Merrayam-Vebster lug’atiga ko’ra, Budjet qanday qilib sarflanishi rejalashtirilganligiga bog’liq holda sarflanishga qodir bo’lgan pul mablag’i miqdoridir ya'ni, pul miqdorini qancha sarflanishi mumkinligini va kelajakda qancha sarflanishidir. Bu hukumat tomonidan belgilangan davr ichida qancha sarflanishi rejalashtirilganligi va xarajatlar uchun qancha to’lanishi haqidagi rasmiy ma’lumot. Rene Stourmning fikriga ko’ra: “budjet – davlatning yillik tushumi va xarajatlarini prognoz qiladi va tasdiqlaydi”. Davlatning budjet tuzilishi turli darajadagi budjetlarning turlarini, har bir budjet bo’g’inining tayinlanishini, turli pog’onadagi budjetlar o’rtasida daromad va xarajatlarning taqsimlanishini, ularning amal qilish tamoyillarini, markaziy hukumat va mahalliy hokimiyat organlarining budjet tizimini boshqarishdagi vakolatlarini belgilab beruvchi yuridik me’yorlarga asoslanadi. Budjet tizimi mamlakatda amal qiluvchi barcha darajadaga budjetlar yig’indisini bildiradi. Demak, Budjet tuzilishi mamlakatning davlat budjeti va budjet tizimini, uning bo’g’inlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlarni tashkil qilish shakllarini, budjet tasnifini, budjet tizimiga kiradigan barcha darajadagi budjetlar faoliyatining huquqiy asoslarini, budjetlar tarkibi va tuzilmasini, budjet mablag’larini shakllantirish va sarflashdagi tartib-qoidalar va boshqalarni belgilab beradi (1rasm).

2-rasm. Budjet tuzilishining tarkibi Budjet tuzilishining qanday tuzilganligi mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilishiga va hukumat organlarining vakolatlari taqsimotiga bog’liq bo’ladi. Markaziy hukumat bilan mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilmalari (shtatlar, provinsiyalar, oblastlar, o’lkalar kabi) o’rtasida hokimiyat vakolatlarining taqsimlanishiga ko’ra barcha davlatlar unitar va federativ (federativ davlatlarda davlat tuzilishining ikki shakli – federativ va konfederativ davlat tuzilishi mavjud) davlatlarga bo’linadi. Unitar va federativ (konfederativ) davlat tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari quyidagi chizmada aks ettirilgan. Unitar (yagona) davlat – bu tarkibidagi ma’muriy-hududiy birliklar (tuzilmalar) o’z davlatchiligiga yoki muxtoriyatiga ega bo’lmaydigan davlat tuzilishidir. Mamlakatda yagona konstitutsiya, hamma uchun umumiy bo’lgan Budjet tuzilishi Davlat byudjeti Budjet tizimi Budjetlararo munosabatlar shakllari Budjet tasnifi Budjet munosabatlari ning huquqiy asoslari Davlat ixtiyoridagi markazlashgan pul fondlarini tuzish va ishlatish bilan bog‘liq bo‘lgan pul munosabatlari Davlat boshqaruvining barcha pog‘onalariga mos keluvchi turli darajadagi byudjetlar yig‘indisi Budjet jarayonida tur li darajadagi byudjetlar o‘rtasida sodir bo‘ladigan iqtisodiy - huquqiy munosabatlar majmui Budjet daromadlari, xarajatlari va taqchillikni moliyalashtirish manbalarining turli belgilariga ko‘ra guruhlanishi Davlat boshqaruvining har bir pog‘onasida budjet jarayonida sodir bo‘ladigan budjet munosabatlarini tartibga soluvchi qonuniy - huquqiy va me’yoriy hujjatlar

huquq tizimi va yagona hokimiyat organlari, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jarayonlarni markazlashtirilgan boshqarish tizimi amal qiladi. 3-rasm. Ikki pog’onali budjet tizimi amal qiladigan Unitar davlatlar. Unitar davlatlarga Qozog’iston, Yaponiya, Shvetsiya, Fransiya, Polsha, O’zbekiston kabi davlatlar kiradi. Federativ asosda tarkib topgan davlatlarda uch pog’onali Budjet tizimi amal qiladi:  federal budjet (turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan: davlat budjeti, markaziy budjet, federal budjet);  federatsiya sub’yekt(a’zo)larining budjetlari;  mahalliy (munitsipal) Budjetlar. Federativ tipdagi davlatlarga Rossiya Federatsiyasi, Germaniya Federativ Respublikasi, AQSh, Kanada, Meksika, Avstriya kabi davlatlar kiradi. Unitar davlatlarda ikki pog‘onali budjet tizimi amal qiladi: M ahalliy budjetlar D avlat budjet i (bu bo‘g‘in turli mamlakatlarda turlicha nomlanadi, masalan, markaziy budjet , respublika budjet i, hukumat budjet i kabi)

Jahon amaliyotida davlat tuzilishining shakllariga mos ravishda bir qancha Budjet tuzilishi modellari amal qiladi:  markazlashmagan model;  markazlashgan model;  aralash model. Budjet tuzilishining markazlashmagan modelida markaziy va mahalliy budjetlar avtonom ( mustaqil ) bo ’ lib , ularning har biri o ’ z xarajatlarini to ’ liq qoplay oladigan daromad manbalariga ega bo ’ ladi . Markazlashgan model barcha darajadagi budjetlarni yagona davlat budjetida birlashtirishni nazarda tutadi , bunda markaziy budjet barcha mahalliy budjetlar uchun ( daromadlilik darajasini ) tartibga soluvchi vazifani bajaradi . Budjet tuzilishining aralash modeli barcha darajadagi Budjetlarni yagona davlat budjetida birlashtirishni nazarda tutadi , lekin bunda har bir yuqori turuvchi Budjet quyi budjetlarning daromadlilik darajasini tartibga solish vazifasini bajargani holda , har bir mahalliy budjetning ham o ’ z xarajatlarini qoplashga mo ’ ljallangan o ’ z daromad manbalari mavjud bo ’ ladi . O ’ zbekiston Respublikasining Budjet tuzilishi O ’ zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi , O ’ zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi , O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining har yili qabul qilinadigan “ O ’ zbekiston Respublikasining davlat Budjeti to ’ g ’ risidagi ” Qonuni va O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining “ O ’ zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko ’ rsatkichlari va davlat budjeti parametrlari prognozlari to ’ g ’ risida ” gi Qarorlari va boshqa qonun hujjatlari asosida belgilanadi . “Budjet birinchi navbatda aniq olingan vaqt davomida daromadlar va xarajatlarni prognoz qiladi. U shu bilan birga asosli huquqlar asosida xarajatlar qilish va daromadlarni yig’ish demakdir. Davlat budjeti o’zining resurslari hisobi va bu resurslarni ma’muriy va ijtimoiy talablar uchun katta miqdordagi xarajatlarning qoplanishidir. E.Bukning fikriga ko’ra, budjet 3 ta komponentdan tashkil topgan: moliyaviy reja; bajariladigan ish tartibini tuzish, tasdiqlash, rejani

ijro etish va nazorat qilish; va ayrim hukumat vakillari bu har bir rejani bajarishga va shu tartibda ijro etishga ma’suldirlar.” Budjet xususiyatlari:  Bu o’tgan tajriba asosida ishlab chiqilgan tizimli, tashkiliy va ijroiy reja va dasturdir.  Bu aniq reja emas, lekin amaliy ish uchun qonuniy metoddir.  Budjet hisobi taxminiy farazlarga asoslanmasligi va xolisona haqiqiy hisob-kitoblarga asoslangan holda bo’lishi lozim.  Hukumatning barcha yillik daromadi va xarjatlarini qadamba-qadam tizimli ko’rsatishi lozim.  Budjet muvofiqlashtirilgan mukammal hisob-kitobdir.  Umuman, bu moliya yili bilan mos keluvchi yillik rejadir.  Budjet tayyorgarligi va taqdimotini xususiy bo’lmagan a’zo budjetni qonuniy taqdim etish imtiyoziga ega.  Parlamentar demokratik budjet qonuniy sanksiyalardan oldin qo’yiladi.  Sanksiyalar e’loni xarajatlarni samarali boshqaradi. Budjet tizimining yagonaligi printsipi budjet hujjatlari va budjet hisobotlarining shakllari, budjet tasnifi yagona bo’lishi hamda budjet tizimi budjetlarining daromadlari va xarajatlarini shakllantirish hamda ijro etish, budjet hisobini yuritish va budjet hisobotini tuzishning yagona tartibini nazarda tutishini anglatadi.

4-rasm. O’zbekiston Respublikasi Budjet tizimining printsiplari Budjet tizimining O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi printsipi Budjet tizimi O’zbekiston Respublikasining ma’muriyhududiy tuzilishiga muvofiq bo’lishi lozimligini anglatadi. Budjet tizimi Budjetlarining balansliligi va o’zaro bog’liqligi printsipi:  Budjet tizimi budjetlarida nazarda tutilgan xarajatlar hajmi ularning daromadlari va taqchillikni qoplash manbalari yig’indisining hajmiga muvofiq bo’lishi kerak; O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimining printsiplari budjet tizimining yagonaligi budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning aniq yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususiyati budjet tizimi budjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini rejalashtirish budjet tizimi budjetlarining balansliligi va o’zaro bog’liqligi budjet tizimining O’zbekiston Respublikasi ma’muriy - hududiy tuzilishiga muvofiqligi budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning natijadorligi kassaning yagonaligi budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi ochiqlik

 Budjet tizimi budjetlarini tuzish va ijro etishda budjetlarning mablag’lari mazkur budjetlarning balansliligini ta’minlash uchun ular o’rtasida qayta taqsimlanishi mumkin.  Budjet tizimi budjetlari daromadlarini prognoz qilish va xarajatlarini rejalashtirish printsipi.  Budjet tizimi budjetlarini tuzishda Budjet tasnifiga muvofiq, daromadlar ularning aniq manbalari bo’yicha prognoz qilinadi, xarajatlar esa yo’nalishlar bo’yicha rejalashtiriladi.  Budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning aniq yo’naltirilganligi va maqsadlilik xususiyati printsipi. Budjet tizimi budjetlarining mablag’lari muayyan budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilarga ushbu mablag’lardan belgilangan maqsadlarni moliyalashtirishda foydalanish uchun ajratiladi  Budjet tizimi budjetlarining mustaqilligi printsipi.  Budjet tizimi budjetlari mustaqildir.  Budjet tizimi budjetlari mablag’laridan foydalanishning natijadorligi printsipi. Budjet jarayoni ishtirokchilari budjet tizimi budjetlarini tuzish va ijro etishda o’zlariga berilgan vakolatlar doirasida budjet tizimi budjetlarining belgilangan hajmdagi mablag’laridan foydalangan holda natijaga erishish zaruriyatidan kelib chiqadi.  Kassaning yagonaligi printsipi. Budjet tizimi budjetlarining barcha daromadlari Yagona g’azna hisobvarag’iga kiritiladi va ularning xarajatlarini to’lash ushbu hisobvaraqdan amalga oshiriladi.  Budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi printsipi. Budjet jarayoni ishtirokchilarining javobgarligi printsipi Budjet jarayonining har bir ishtirokchisi Budjet jarayonining har bir bosqichida o’z harakatlari uchun javobgar bo’lishidan iboratdir. Ochiqlik prinsipi:  Davlatbudjetinivadavlatmaqsadlijamg’armalarbudjetlariniko’ribchiqi sh

hamdaqabulqilishtartibtaomillariningjamiyatvaommaviyaxborotvositalariuchunoc hiqligini;  Tasdiqlangandavlatbudjetivadavlatmaqsadlijamg’armalaribudjetlarit o’g ’risidagiaxborotningommaviyaxborotvositalaridavaO’zbekistonRespublikasiMoliy aVazirliginingrasmiyveb-saytidae’lonqilinishini (chopetilishini);  Davlatbudjetivadavlatmaqsadlijamg’armalaribudjetlariijrosiningbori shi to’g’risidagiaxborotommaviyaxborotvositalaridachopetilishini, shuningdekO’zbekistonRespublikasiMoliyaVazirliginingrasmiyvebsaytidajoylashti rilishivayangilabborilishinianglatadi. Budjet tizimi murakkab mexanizm bo’lib, muayyan mamlakatning o’ziga xos xususiyatlari, ijtimoiy-iqtisodiy, huquqiy va boshqa xususiyatlari asosida va ta’sirida shakllanadi. Budjet tizimini professorlar T.S.Malikov va N.X.Haydarovlar quyidagicha ta’riflaganlar: “Budjet tizimi bu turli darajadagi budjetlar va budjet mablag’lari oluvchilar yig’indisini, budjetlarni tashkil etishni va tuzish tamoyillarini ifodalaydigan, budjet jarayonida ular o’rtasida, shuningdek budjetlar hamda budjet mablag’lari oluvchilar o’rtasida vujudga keladigan o’zaro munosabatlar majmuidir. Ko’pchilik hollarda, soddaroq tarzda, budjet tizimi deyilganda, mamlakatdagi mavjud budjetlar to’plami (majmui) tushuniladi”. Keng ma ’ noda Budjet tizimi – iqtisodiy munosabatlarga asoslangan , davlat tuzilishining shakliga mos ravishda tuzilgan , huquq normalari bilan tartibga solinadigan markaziy va mahalliy budjetlar yig ’ indisidan , shuningdek , har bir budjet bo ’ g ’ iniga tegishli bo ’ lgan soliq va yig ’ imlar yig ’ indisidan , xarajat vakolatlari hamda Budjetlararo transfertlar yig ’ indisidan iboratdir . Tor ma’noda budjet tizimi mamlakatda amal qiluvchi barcha darajadagi budjetlar yig’indisidir. Soddaroq qilib aytganda, Budjet tizimi bu iqtisodiy munosabatlarga, davlat tuzilishiga va qonun normalariga asoslangan davlat, ma’muriy-hududiy tuzilishlarning, budjet munosabatlarida mustaqil bo’lgan budjet tashkilotlari muassasalari va maqsadli davlat fondlarining majmuidir.

Budjet tizimi mamlakatdagi turli darajadagi budjetlarni o’zida ifoda etadi. Boshqacha ma’noda, budjet tizimi budjetning o’zaro bog’liqlikda bo’lgan bo’g’inlarining o’zaro yig’indisidan iboratdir. Mamlakatning budjet tizimi jamiyatning siyosiy tuzilishiga, davlatning iqtisodiy tizimiga va uning ma’muriyhududiy bo’linishiga bevosita bog’liq. Mamlakatning budjet tizimi ikki yoki uch bo’g’inli bo’lishi mumkin. Unitar davlatlar deb yuritiladigan mamlakatlarda budjet tizimi ikki bo’g’indan (markaziy va mahalliy budjetlar), federativ davlatlar deb yuritiladigan mamlakatlarda esa uch bo’g’indan (markaziy budjet, federatsiya a’zolari budjetlari va mahalliy budjetlar) iborat bo’lishi mumkin. Shuningdek, ba’zi unitar davlatlarda budjetning markazlashtirishdan chiqarilish darajasi, hududlar hukumat organlarining vakolatlari bilan belgilanadigan ko’p darajali budjet tizimiga ega bo’lishi mumkin. Masalan, markazlashtirishdan chiqarilgan unitar davlat – Fransiya to’rt darajali budjet tizimiga, mahalliy hokimiyatlarning soliqqa oid vakolatlari konstitutsiya bilan belgilangan markazlashgan unitar davlat – Shvetsiya uch darajali budjet tizimiga ega. Biz yuqorida hokimiyatning markaz va ma’muriy-hududiy birliklar o’rtasida taqsimlanishi darajasiga ko’ra barcha davlatlar unitar, federativ va konfederativ davlatlarga bo’linishi, ularning hususiyatlarini ta’kidlab o’tdik. Shunga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi unitar davlatdir. Unitar davlat sifatida O’zbekiston Respublikasi davlat budjet tuzilmasi ikki bo’g’indan – respublika budjeti va mahalliy budjetlardan tashkil topadi. Bu budjetlar mamlakatimizdagi davlat budjeti amal qilishining tashkiliy shakli bo’lib xizmat qiladi. Davlat budjeti o’z ichida respublika budjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetini va keng tarmoqli mahalliy budjetlarni birlashtiradi. Umumiy qilib aytganda ko’pchilik demokratik davlatlarda budjet 4 ta bosh maqsadni amalga oshirishi lozim:

Bugungi kunda davlat budjetida davlatning budjetdan tashqari maqsadli fondlari ham konsolidatsiyalashadi (jamlanadi), ular davlat budjeti bilan birgalikda jamlanma Budjetni (konsolidatsiyalashgan Budjet) tashkil qiladi. Budjetlashtirish tizimning bir turi sifatida tushunilishi mumkin, ya’ni “ular o’rtasida munosabatlar bilan bog’lanuvchi tarmoq”. Budjet qaror qabul qilish ma’muriy xodimlar harakatini tashkil etadi (ikkala markaziy tashkilotda ham boshqaruv xodimi yoki hokim shtati va ma’muriy agentlik yo’nalishlarida), qonuniy xodimlar, tashkillashtirilgan manfaatli guruhlar va birgalikda tashkil etilgan manfaatlar, ya’ni davlat ehtiyojlari va soliqlar haqida davlat masalasini umumiy tushunish orqali namoyon bo’luvchi manfaatlardir.Keltirilgan hamma holatlar va budjetlashtirishni anglab yetish o’zaro munosabatlarni tushnishni bildiradi. Bunday tushunish umumiy tizimlar jihatidan o’ylash orqali a’lo darajada erishiladi. Umumiy ijtimoiy tizim shaxslar, ijro etilgan normalar va ushbu elementlar o’rtasidagi munosabatlar tomonidan tashkil etilgan tashkilotlar, shaxslar va qiymatliklarni ifodalaydi. Tizim turli qismlar orqali qabul qilinuvchi xabarlarning ko’pgina qismlarini tashkil etgan alohida tarmoq sifatida tushuniladi. Tizim elementlarining natijalari va o’zaro ta’sir tizimi ishlab chiqarish uchun bir biriga ta’sir ko’rsatadi, huddi shu yo’nalishdagi natijalar orqali turli xil yo’nalishlar shaklida bo’lishi mumkin. Budjet tizimlari siyosiy qatnashchilar, iqtisodiy va ijtimoiy nazariyalar, bir qancha institutsional tuzilmalar va raqobatchi normalar va qiymatlarni o’z ichiga oladi, faqatgina budjet hujjatlarini o’rganishdan bevosita 1) Konstitutsion yoki qonuniy majburiyatlar; 2) Ijro etish taqdimoti va budjet ijrosida qonuniy nazoratning mavjudligi; 3) Organlarga harajatlarning ijroisining nazorati; 4) Monetar / fiskal strategiyaga erishish.

ochiq bo’lmagan shakldagi mahsulot ishlab chiqaruvchilarning hammasini o’z ichiga oladi. Budjet munosabatlari va budjet tizimi amal qilishining qonuniy-huquqiy asosini 2013-yil 26-dekabrda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksi tashkil qiladi. Ushbu Kodeksga muvofiq, budjet tizimi barcha darajadagi budjetlar, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari, Budjet tizimi Budjetlarini tuzish va tashkil etish printsiplari, ular o’rtasida budjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o’zaro munosabatlar yig’indisini o’zida ifodalaydi. Respublika Budjeti budjet tizimining markaziy bo’g’ini hisoblanadi. Respublika budjeti O’zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksida va boshqa qonuniy hujjatlarda belgilangan tartibda shakllantiriladi va ishlatiladi. Respublika Budjeti davlat Budjetining umumdavlat ahamiyatidagi tadbirlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan qismi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Mahalliy Budjetlar O’zbekiston Respublikasining Budjet Kodeksiga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi Budjeti tuzilmasiga Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika Budjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi tumanlari va shaharlarining Budjetlari kiradi. Viloyatlar mahalliy Budjetlari tuzilmasiga viloyat Budjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va shaharlarining Budjetlari kiradi. Toshkent shahar mahalliy Budjeti tuzilmasiga shahar Budjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning Budjetlari kiradi. Barcha darajadagi Budjetlarni shakllantirish, ko’rib chiqish, qabul qilish va ularning ijrosi hisobini yuritish O’zbekiston Respublikasining milliy valyutasi – so’mda amalga oshiriladi. Barcha mamlakatlarda ularning geografik joylashuvi, tarmoqlarning turli darajada rivojlanishi va boshqa omillar sababli mintaqalarning ishlab chiqarish, daromad va ijtimoiy salohiyatining boshlang’ich imkoniyatlari bir xilda emas.

Biroq davlatning eng muhim vazifalaridan biri o’z fuqarolari farovonligining barqaror o’sishini ta’minlash va barcha mintaqalarning rivojlanishi uchun bir xil sharoitlar yaratishdan iborat. Bunga esa, boshqa iqtisodiy instrumentlar qatori, davlatning moliyaviy resurslarini Budjetlararo munosabatlar orqali qayta taqsimlash orqali erishiladi. “ Budjetlararo munosabatlar - davlat budjet mexanizmining muhim ajralmas elementi bo’lib, mamlakatning ma’muriy-hududiy tuzilmalari sub’ektlari o’rtasida markaziy boshqaruvning markazdan turib barcha moliyaviy oqimlarni taqsimlash jarayonini oqilona tartibga solishni ta’minlaydi va bundan tashqari, markaziy hukumatning aniq funksiyalarini davlat boshqaruvining turli darajalarida huquq va majburiyatlarni o’zaro taqsimlab olish orqali bajarish uchun davlat Budjetida jamlangan pul mablag’larining ushbu sub’ektlar o’rtasida qayta taqsimlanishini o’z ichiga oluvchi munosabatlar yig’indisidir” . O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining alohida bobi “Budjetlararo munosabatlar” deb nomlangan va unda Budjetlararo munosabatlarning huquqiy asoslari yoritilgan. Budjetlararo munosabatlar O'zbekiston Respublikasining respublika Budjeti, Qoraqalpog'iston Respublikasining respublika Budjeti, viloyatlarning viloyat Budjetlari, Toshkent shahrining shahar Budjeti, tumanlar, shaharlar Budjetlari, shuningdek davlat maqsadli jamg'armalari Budjetlari o'rtasidagi ushbu Kodeks bilan tegishli Budjetlarga biriktirilgan xarajatlarni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan tegishli Budjetlarni moliyaviy resurslar bilan ta'minlashga doir munosabatlardir. “Budjet kodeksi” 132 -modda Budjet jarayonida:  O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining tumanlar va shaharlar budjetlari bilan;  davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tumanlar va shaharlar Budjetlari bilan;

 Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika Budjetining, viloyatlar viloyat Budjetlarining va Toshkent shahri shahar Budjetining bir-biri bilan, shuningdek boshqa ma’muriy-hududiy birlikning tumanlari va shaharlari Budjetlari bilan;  tumanlar va shaharlar Budjetlari o’rtasida o’zaro munosabatlariga yo’l qo’yilmaydi. Respublika Budjetidan mahalliy Budjetlarga ajratiladigan Budjet subvensiyalari va dotatsiyalari O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksida belgilangan tartibda amalga oshiriladi. Bunday ajratmalarning mikdori quyidagilarga bog’liq: • hududlarning moliyaviy holatiga, jumladan, ularning o’z daromad bazalarining mustahkamligiga; • hududda amalga oshirilayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, ekologik, demografik va boshqa umumdavlat vazifalari va dasturlari ko’lamiga; • hududlar bo’yicha tovar (ish, xizmat) lar qiymatidagi farqlarga; • hududlar aholisining soniga; • ushbu hududda joylashgan va tegishli Budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlarning Budjet ajratmalariga bo’lgan ehtiyojiga; • hududlar o’rtasidagi moliyaviy nomutanosiblikni bartaraf etish uchun hisobga olinadigan boshqa omillarga. Ma’lumki, Budjetlararo munosabatlarni tashkil etish mamlakatdagi davlat tuzilishi bilan bevosita bog’liq. Unitar davlatlarga Budjet resurslari markazlashish darajasining yuqori bo’lishi hamda mahalliy Budjetlar Budjet huquqi va majburiyatlari hajmining nisbatan past bo’lishi xosdir. Federativ asosdagi davlat tuzilishiga ega davlatlarda esa Budjetlararo munosabatlar Budjet federalizmining bir qismi hisoblanadiki, u vakolatlar va javobgarlikni Budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida mutanosib taqsimlashni, turli darajadagi Budjetlarning nisbatan mustaqilligini nazarda tutadi. Hozirgi kunda o’tish iqtisodiyotidagi xoh federativ,

xoh unitar davlat tuzilishiga ega bo’lgan ko’pchilik mamlakatlarda Budjetlararo munosabatlar islohotlari Budjetlarning nomarkazlashuvi doirasida amalga oshirilmoqda. Budjet Kodeksi O’zbekiston Respublikasining Budjet tizimi Budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va Budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Budjet tizimini boshqarishda yuqori va quyi Budjetlar o’rtasidagi munosabatlarni tashkil qilish va tartibga solish muhim ahamiyatga ega. Bu munosabatlarni qonun bilan tartibga solish maqadida Budjet kodeksida daromadlarni Budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida qayta taqsimlash yo’llari, qaysi daromadlarni qaysi Budjet bo’g’iniga tushishi, qaysi xarajatlar qaysi Budjetdan amalga oshirilishi belgilab berildi. Mazkur paragrafda bayon etilgan fikrlarni umumlashtirgan holda shuni ta’kidlash lozimki, Budjetlararo munosabatlarni amalga oshirishning qonuniyhuquqiy asoslarini quyidagilar tashkil qiladi: • O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi; • O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi; • “O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi”; • O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining har moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasining davlat Budjeti to’g’risida”gi Qonuni; • O’zbekiston Respublikasi Prezidentining har moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasi asosiy makroiqtisodiy ko’rsatkichlari va davlat Budjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarori; • Boshqa qonuniy-huquqiy xujjatlar. Budjet tizimidagi islohotlarni yanada chuqurlashtirishda mamlakatda olib borilayotgan islohotlar mexanizmlarining samara berayotgan jihatlaridan keng va unumli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. Ma’lumki, bozor munosabatlari

sharoitida Budjet tizimida davlat Budjetidan samarali foydalanish milliy iqtisodiyotni rivojlantirishga ijobiy ta’sir etib, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish barqarorligini ta’minlaydi. Bir qator xorijiy mamlakatlarning Budjet ijrosidagi natijalarni boshqarish tamoyillariga asoslanib natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirishni amalga oshirish bugungi kunda o’z samarasini bermoqda. "Hattoki, dunyodagi eng asosiy budjet tizimi 3 ta funksiyadan tashkil topgan. Robert Antony 3 ta alohida ma’muriy jarayon, strategic rejalashtirish, boshqaruv nazorati va jarayonli nazoratga aniqlik kiritadi. • Strategik rejalashtirish tashkilotning maqsadini ishlab chiqish, bu maqsaddagi o’zgarishlar, bu maqsadga erishish uchun mablag’lar sarflanishi va ularni joylashtirish jarayoni; • Boshqaruv nazorati ushbu resurslarning tashkilotlar • tomonidan maqsadli joylashtirilganligi va ishlatilganligiga ishonch hosil qilishdan iborat. • Operativ nazorat maxsus vazifalarning samarali amalga oshirilganligiga ishonch hosil qilish jarayoni. Budjet tizimida rejalashtirish maqsadni shakllantirish, muqobillarini baholash va dasturni tasdiqlashni qamrab oladi. Boshqaruv tasdiqlangan dasturni mavjud resurslar orqali samarali amalga oshirishni taqazo etadi. Nazorat budjetni baholash, ajratmalar ajratish, ijro etish va audit jarayonida namoyon bo’ladi. Hisobot, taqiqlar va boshqaruv siyosati budjet tashkilotlari bilan bog’liq turli xil nazorat turlaridir .” Davlat budjetining ahamiyatli tomoni shundaki, u moddiy ishlab chiqarish sohalarini moliyalashtirish bilangina chegaralanib qolmaydi. Balki, Budjet mablag’lari noishlab chiqarish sohalariga (ta’lim, sog’liqni saqlash, madaniyat va boshq.) ham yunaltirilishi mumkin. Ijtimoiy-madaniy sohalardagi korxona hamda tashkilotlarni moliyalashtirish Budjet va Budjetdan tashqari fond mablag’lari hisobiga amalga oshiriladi.

“Budjet tushunchasi O’rta asrlarda qirollik yerlaridan mablag’lar yig’ib olinishi bilan rivojlanishni boshladi. Ikki yoqlama yozuv kitobi ilk bora 1543-1588 yillarda ishlatila boshlangan. Britaniyaliklar pul ajratishning qonuniy tizimini 1688-yilda joriy etishgan. Hisobvaraq huquqi (“the Bill of Rights”) ga ko’ra 1689yilda parlamentning ruxsatisiz soliqlar undirilishi mumkin bo’lmagan. Amerika mustamlakamalari tomonidan parlamentga vakil ko’rsatilmagan va ularga soliq solishni joriy qilish noqonuniy sanalgan. Bu Jonatan Mehyu tomonidan 1750yilda kiritilgan “Vakilsiz soliq yo’q” degan shiorga asos solinishiga olib kelgan. Moliya bo’yicha qonuniy asos rivojlantirilgan va faqat bu Angliyada amalga oshirilgan. Qirol Jon boshqaruvi davrida xarajatlar o’rniga yillik foydani nazorat qilish boshlangan. 1787-yilda buxgalteriya va hisobot tizimi o’rnatildi. 1866yildagi audit departamenti qonuni va 1866-yilda Jamiyatlar Uyi (the House of Commons)da mahalliy buxgalterlar qo’mitasi konstitutsiyasi muhim davriy rivojlanishga asos bo’ldi.” Iqtisodiyoti rivojlangan davlatlardan biri bo’lgan AQShda natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotini joriy etish qariyb 50 yil oldin amalga oshirilgan. AQShning natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyoti konsepsiyasini joriy etish bosqichlarini quyidagicha taqsimlash mumkin: Maqsadli-dasturiy Budjet islohotlari, 1949-1962 yillar; «Rejalashtirish-dasturlashtirish - Budjetlashtirish» tizimi, 1962-1971 yillar; «Maqsadlarni boshqarish», 1972-1975 yillar; «Nol asosli Budjetni ishlab chiqish», 1977-1981 yillar; «Davlat muassasalari faoliyatini baholash haqida»gi (GPRA) AQSh qonuni 1993-yilda qabul qilindi va aynan mazkur qonun bugungi kunda natijalarni boshqarish amaliyotining asosi bo’lib xizmat qilmoqda. Mazkur GPRA qonuni davlat Budjet siyosatining bir necha maqsadlarini oydinlashtirdi. Qonunning asosiy bandlari AQSh natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotining maqsadlarini uyg’unlashtiradi, rejalar va hisobotlar

tizimini tartiblashtiradi, natija larga eltuvchi resurslarning samara doirasini belgilab beradi. Rossiya Federatsiyasining NYB ni joriy etish borasida to’plangan tajribasi o’tish davriga xos davlatlar uchun diqqatga sazovor. Mamlakat hukumati «20042006 yilda Rossiya Federatsiyasida Budjet jarayonini qayta qurish Konsepsiyasi»ni qabul qilishi bu boradagi dastlabki qadamlardan biri bo’ldi. Bu konsepsiya Budjet amaliyoti uchun yangi bo’lgan natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirishni keng doirada tatbiq etish imkonini yaratadigan quyidagi asosiy jihatlarda, ya’ni:  davlat Budjetining rejalashtirish natijalarida va federal sub’ektlar faoliyatining asosiy yo’nalishlari yuzasidan yig’ma bayonnomada;  federal va mahalliy (har bir bo’g’inga bo’ysunuvchi muassasalar) maqsadli Budjet dasturlarida;  o’rta muddatga mo’ljallangan istiqbolli moliyaviy rejada;  Rossiya Federatsiyasining xarajat majburiyatlari Reyestrida namoyon bo’ladi. Hisobotlar doirasida maqsadli Budjet dasturlari davlat hokimiyat organlari faoliyati strategiyalarini aniqlab olib, ishlar borishini muvofiqlashtiradi. Muvofiqlashtirilgan hisobotlar va dasturlar orqali NYB tizimidagi makro va mikrodarajadagi xarajatlar hamda ularning natijalari o’rtasida o’zaro bog’liqlik shakllantiriladi. Istiqbolli moliyaviy reja tuzish orqali Budjet xarajatlarining hajmi va tarkibining rejalashtirilishiga erishiladi. Bozor munosabatlari rivojlangan Budjet tizimini boshqarish hamda ularning natijalarini ta’minlash natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish tizimi orqali amalga oshiriladi. Davlat Budjeti ijrosining yangi mexanizmini amaliyotga joriy etish bugungi kunda Budjet islohotlarining asosiy yo’nalishlaridan biri bo’lib qolmoqda. Budjet tizimini samarali boshqarish zaruriyati Budjet mablag’laridan to’g’ri foydalanishda bosh mezonga aylanadi. O’zbekiston Respublikasi Budjettizimidagi o’tkazilayotgan tub islohotlar davlat Budjeti ijrosini natijaviyligini ta’minlash hisoblanadi.

Bugungi kunda mamlakatda davlat Budjeti ijrosining natijaviyligini ta’minlash maqsadida ko’pgina chora-tadbirlar amalga oshirildi. Natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotini joriy etish ham olib borilayotgan islohotlardan biri hisoblanadi. O’rta muddatli Budjetni rejalashtirishga o’tish keyingi yillarda rivojlangan davlatlar va o’tish iqtisodiyoti mamlakatlarida olib borilayotgan Budjet islohotlarining muhim elementlaridan hisoblanadi. O’rta muddatli Budjet strategiyasiga o’tish quyidagi zaruriyat bilan belgilanadi:  bir yildan ortiq davrga mo’ljallangan davlat dasturlarini moliyalashtirish va amalga oshirish davlat dasturlarini bajarish uchun zarur bo’lgan moliyaviy resurslar bilan bog’lanishni talab qiladi;  ichki va tashqi resurslarning, jumladan investitsion resurslarning konsolidatsiyalanishi;  davlat moliyasini rejalashtirish va boshqarish tartibini takomillashtirish orqali investitsion xarajatlarning bo’lajak joriy xarajatlar bilan bog’lash imkoniyati yaratiladi;  davlat xarajatlari samaradorligini oshirish;  Budjet jarayonining prognozi va shaffofligini ta’minlash. O’rta muddatli Budjet strategiyasi doirasida Budjet siyosatining yo’nalishlari va chora-tadbirlari moliyalashtirish vositasiga aylanadi va o’rta muddatli ustuvorliklarni hisobga olgan holda ishlab chiqiladi. Navbatdagi moliyaviy yil uchun Budjet har yili yangilanadigan va bir yil oldinga suriladigan o’rta muddatli (odatda 3 yilga mo’ljallangan) moliyaviy rejaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Bu Budjet siyosatining uzluksizligini, Budjet mablag’lari taqsimlanishining prognozini ta’minlaydi va shu bilan birga, davlat siyosati maqsadlari hamda ularga erishish sharoitlariga muvofiq tuzatishlar kiritish imkonini beradi. Bunda o’rta muddatli Budjet ijro hokimiyati organlarining prognoz tahliliy hujjati maqomini olishi mumkin. Bizning fikrimizcha, O’zbekistonda o’rta muddatli rejalashtirishga o’tish shart sharoitlarini quyidagilar bilan izohlash mumkin:

 barqaror iqtisodiy o’sish va uning o’rta va uzoq muddatli istiqbolda saqlanib qolishi zarurligi;  farovonlikni oshirishning o’rta muddatli strategiyasini ishlab chiqish va o’rta muddatga mo’ljallangan boshqa milliy dasturlarning mavjudligi;  yangi Soliq kodeksining qabul qilinishi va o’rta muddatli istiqbolga mo’ljallangan soliq siyosati konsepsiyasini ishlab chiqish. Natijaviylikka yo’naltirilgan budjetlashtirish budjet xarajatlarini optimallashtirishga, ularni davlat siyosatining ustuvorliklariga bo’ysundirishga, iqtisodiyotning davlat sektori samaradorligini oshirishga qaratilgan. Natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish elementlarini nisbatan tez (5-10 yil) va keng miqyosda asosan, Jahon banki, shuningdek, boshqa donorlar ko’magida joriy etishga urinishlar va uning Budjet islohotlarining boshqa yo’nalishlari bilan birga borishi yoki ulardan ilgarilab ketishi so’nggi yillarda qator rivojlanayotgan mamlakatlarda kuzatildi. Hozirgi vaqtda O’zbekistonda ham moliyaviy yilga mo’ljallangan natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotini keng joriy etishning istiqbol rejalari ishlab chiqilmoqda. Bugungi kunda mamlakatimizda bir necha milliy dasturlar va hukumat qarorlari mavjud bo’lib, ularni natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotiga muvofiqlashtirish muhim ahamiyat kasb etadi. Ko’zlangan uzoq muddatli strategik rejalar hamda hukumat qarorlarini to’laqonlik bilan amalga oshirish kelajak ustuvor yo’nalishlardan hisoblanadi. Quyidagi 3-rasmda milliy dasturlarni natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotiga moslashtirishning namunaviy shakli keltirilgan.

5-rasm. Bir necha yillik rejalashtirish integratsiyasi O’zbekistonda Budjetni o’rta muddatni rejalashtirishni joriy etish shartlari sifatida quyidagilar belgilandi:  Budjetni o’rta muddatli rejalashtirish jarayonini tashkil etishning bosh sharti milliy darajada makroiqtisodiy barqarorlikka erishishdir.  Iqtisodiy o’sish davlat tomonidan izchil iqtisodiy siyosat olib borish yo’li bilan rag’batlantirilishi lozimligini tushunish va u insonni rivojlantirish manfaatlariga qarab mo’ljal olishini ta’minlash. Shu nuqtai nazardan, Budjet-soliqsiyosati iqtisodiy o’sish natijalarini Budjet yili doirasidan tashqarisida erishilishi mumkin bo’lgan qo’yilgan aniq maqsadlarga erishishga yo’naltirishning muhim vositalaridan biri sifatida qaraladi.  Iqtisodiy o’sish va aholi farovonligini oshirishning yuqori darajadagi sur’atlarini ta’minlash uchun hukumat real sektor va ijtimoiy sohani rivojlantirish sohasida bir qancha maqsadli dasturlar ishlab chiqqan va ular amalga oshirilmoqda. Bu dasturlar o’zaro bog’liq va har yili Davlat Budjetini shakllantirish va taqsimlash parametrlari bilan muvofiqlashtiriladi. Ammo, Budjetni har yillik asosda shakllantirish qo’yilgan maqsadlarga erishish uchun Budjet resurslarini taqsimlash dinamikasi va tendensiyalarini Mamlakatning turli yillarda qabul qilingan va yakunlanishi turli davrlar uchun mo‘ljallangan milliy dasturlari Yillik byudjet loyihasi Bir necha yillik rejalashtirish sabablari Makroiqtisodiy istiqbolni belgilash va hukumat maqsadlari O‘rta muddatli moliyaviy reja va NYB Budjet ijrosi Audit, monitoring va baholash

oldindan ko’rish imkoniyatini bermaydi. Bu eng avvalobir yil mobaynida olib boriladigan Budjet-soliq siyosatining torligi bilan bog’liq. Mazkur siyosat Budjetning bir yil doirasidan tashqaridagi imkoniyatlariga baho berish imkonini bermaydi, bu esa Budjet istiqbolda aniq mo’ljal olishiga monelik qilishi mumkin.  BMTTD loyihasi doirasida 2007-2009 yillarda davlat moliyasini boshqarishni isloh qilish strategiyasi urg’uni xarajatlarni boshqarishdan natijalarni boshqarishga ko’chirishni nazarda tutadi. Ushbu loyiha doirasida Moliya vazirligi 2008-2010 yillarga mo’ljallangan boshlang’ich eksperimental o’rta muddatli Budjet strategiyasidan foydalandi. Mazkur strategiya Moliya vazirligiga bo’lg’usi davrlar uchun fiskal siyosat choralarining oqibatlarini va xarajatlarning bazaviy darajalariga siyosat yangichoralarining ta’sirini aniqlashga yordam berdi. O’rta muddatli Budjet strategiyasidan foydalanish borasidagi ishlardan keyingi Budjetlarni tayyorlash jarayonida foydalanish va uni to’laqonli loyiha darajasiga yetkazish nazarda tutildi. Bundan ko’zlangan maqsad – barqaror yillik Budjetni ta’minlash, Budjetning kapital va joriy xarajatlari hisobini yuritishni yaxshilash, yillik Budjetni tuzish bo’yicha takliflar uchun moliyaviy xarajatlarning limitlarini belgilashdan iborat. Bunda tarmoq vazirliklari o’rta muddatli Budjet strategiyasini keyingi yillarga mo’ljallangan Budjetni tayyorlashga yuqoridan quyiga tushiriladigan eksperimental dasturlar asosida kiritadilar. Bu ish Moliya vazirligi va tanlangan tarmoq vazirliklarida amalga oshirilgan boshlang’ich eksperimental loyiha natijalariga asoslanishi lozim. Bunda Budjet takliflarida siyosat choralarining maqsadlari, ustuvor yo’nalishlari va natijalariga ko’proq e’tibor berilmog’i, xarajatlar me’yorlaridan foydalanishning ahamiyati pasaytirilmog’i darkor. Dasturiy Budjetlashtirish to’liq eksperimental loyiha samarali amalga oshirilganidan, axborot tizimini o’z ichiga olgan Budjetni ijro etish g’aznachilik tizimini to’liq joriy etish yakunlanganidan (hozirgi vaqtda rejalarda 2011-yil 1- yanvarga belgilangan) keyingina rejalashtirilishi mumkin.  O’zbekiston Mingyillik Rivojlanish Maqsadlari (MRM)ga erishish bo’yicha majburiyatlar olgan, chunki MRM Hukumat aholi farovonligini oshirish

masalalarini yechish doirasida islohotlarning dastlabki davridayoq o’z oldiga qo’ygan va Budjet strategiyasini ishlab chiqishda hisobga olgan rivojlanish maqsad va vazifalari bilan mushtarakdir. Bunda Budjet strategiyasini amalga oshirish MRMga erishishda 2010 yilgacha jiddiy yuksalish yuz berishiga va 2015 yilga borib Maqsadlarning aksariyatiga erishilishiga ko’maklashishi lozim. Bu davlat Budjeti xarajatlari o’lchash mumkin bo’lgan aniq natijalarga bog’lab uch yil muddatga rejalashtirilishi lozimligini anglatadi. Budjet siyosati va ijtimoiy siyosatning amalga oshirilishi Budjet sohasi xodimlari va pensionerlarning real daromadlari o’sishiga, shuningdek sog’liqni saqlash va ta’limning sifati oshishiga olib kelishi lozim.  O’zbekistonda 2007 yildan boshlab BMTTDning «Davlat moliyasi islohoti» loyihasi doirasida davlat moliya tizimini takomillashtirish bo’yicha ishlar olib borilmoqda. Loyiha doirasida O’zbekiston Respublikasining 2008 yilga va o’rta muddatli kelajakka mo’ljallangan Budjet strategiyasining asosiy yo’nalishlari ishlab chiqildi, shuningdek Budjetni rejalashtirishda yangicha yondashuvlarni qo’llashning Konseptual va metodologik jihatlari tayyorlandi. Ushbu tadqiqotlarning maqsadi sifatida 2008 yilga va o’rta muddatli kelajakka (2009- 2010 yillarga) mo’ljallangan Budjet strategiyasi yo’nalishlarini va jamlangan Budjet prognozini ishlab chiqish belgilandi. Shunday qilib, Budjetni o’rta muddatli rejalashtirishni amalga joriy etishga:  Hukumat iqtisodiy siyosatining o’rta muddatli ustuvor vazifalaridan kelib chiqib Budjet mablag’larini sarflash strategiyasini ishlab chiqish;  Budjet mablag’larini sarflashning unumdorlik darajasini oshirish (barcha darajadagi Budjetlarning xarajatlari pirovard natijaga eng samarali yo’l bilan erishishga qaratilishi lozim);  bosh taqsimlovchilarning mustaqilligi va javobgarligini kuchaytirish (idoraviy darajada moliyaviy menejment sifatiga baho berish usullari va tartib-taomillarini ishlab chiqish va joriy etish, Budjet dasturlarini ishlab chiqish, ichki auditni rivojlantirish, moliyaviy intizomni mustahkamlash) yo’li bilan erishish nazarda tutilgan.

O’zbekistonda natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish tizimiga quyidagicha sharh berish mumkin. 1. Oliy Majlis (parlament nazorati). Natijaviylikka yo’naltirilgan Budjetlashtirish amaliyotining me’yoriy-huquqiy hujjatlarining o’rta muddatli strategiyasini belgilaydi. 2. Vazirlar Mahkamasi (hukumat nazorati). O’z vakolatlari doirasidagi vazirliklar, qo’mitalar, idoralar va boshqarmalar ko’lamida Budjet loyihalarining umumiy andozasini ko’rib chiqish hamda takomillashtirilgan holda hukumat nazoratini o’rnatadi. 3. Moliya vazirligi. O’z vakolati doirasida umummilliy moliyaviy siyosatni yuritish, Budjet loyihasini ishlab chiqish, ularning tasdiqqacha bo’lgan normativ hujjatlarini ishlab chiqish, ijrosini tashkillashtirish, yakuniy Budjet ijrosi yuzasidan hisobotni taqdim etish. O’rta muddatli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni rejalashtiruvchi Davlat maxsus komissiyasi. Mazkur komissiya makroiqtisodiy ko’lamda amalga oshirilishi zarur bo’lgan innovatsion loyihalar, ratsionalizatorlik takliflarini rejalarda belgilashda, umumiy loyihalarni ishlab chiqishda, muvofiqlashtirish va tashkiliy tuzilmasini tuzishda ishtirok etadi. O’rta muddatli Budjetlashtirish Davlat dasturi loyihasi. O’rta muddatli ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotni rejalashtiruvchi Davlat maxsus komissiyasi taqdim etgan loyihalar asosida davlat strategik rejalashtirish, ularni moliyaviy dastaklar bilan ta’minlash rejalarini ishlab chiqish va boshqalar. Asosiy Budjet parametrlari. O’rta muddatli budjet yiliga mo’ljallangan choralarning belgilanishida ishlab chiqilgan maqsadli dasturiy loyihalarning umumiy tahlili keltirilib, mo’ljallangan xarajatlarning miqdori, daromadlarning shakllantirilishi hamda sarflanishi bayon qilinadi. Budjet parametrlari barcha yuqoridagi tahlillarni umumlashtirib aks ettiradi. Budjet loyihasi quyidagi jarayonlar tahlilini o’z ichiga qamrab oladi:

1)Budjet loyihasini ishlab chiqish. Bu bosqichda Budjet loyihasi quyi organlarning asosiy faoliyat va natijalarining yig’ma jildi asosid ishlab chiqiladi. Bu jarayonda quyidagi masalalar yechimi muhim: Budjetning hajmi; kelgusi davr uchun soliq va pul-kredinishning asosiy yo’nalishlari va Budjet defitsitini qoplash uslublari; daromadlarni loyihalar o’rtasida taqsimlash. Budjet loyihasini tuzishda mamlakatning istiqboldagi iqtisodiy rivojlanishi, inflyatsiya darajasi, aholining bandlik darajasi, ijtimoiy qo’llab-quvvatlashdan foydalanayotgan aholi soni hisobga olinadi, har bir tarmoq bo’yicha mablag’lar oqimi va ularning samaradorligi tahlili asosida choralar keltirilishi ham muhimdir. 2) Davlat strategik rejalarini belgilovchi vakolatli davlat organlari loyihalari. Har bir organ o’z loyihalarini belgilangan tartibda moliyalashtirish huquqiga ega bo’ladi. BUDJET TIZIMI QONUNCHILIK ASOSLARI “Agar buyumlarning namoyon bo’lish shakli va mohiyati bevosita mos tushaverganda, har qanday ilm-fan ortiqcha bo’lib qolar edi”. KARL MARKS Har bir davlat uchun ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy funksiyalarni bajarishga xizmat qiluvchi pul fondiga bo’lgan ob'yektiv ehtiyojni qondirish uchun budjet zarurdir. Har qanday davlatda ham budjet bir xil kategoriyalarni: daromad, xarajat va qarz larni namoyon qiladi. Bu holat budjetni iqtisodiy kategoriya deb aniqlash imkonini beradi.

Budjet huquqiy kategoriya sifatida - qonun bilan mustahkamlangan pul mablag’larini tashkil topishi va sarflanishi bo’lib, davlat va mahalliy hokimiyat organlarining funksiyalarini amalga oshirilishini ta’minlash uchun xizmat qiladi. Shuningdek, iqtisodiy kategoriya sifatida moliyaviy reja asosida shakllantiriladigan davlatning markazlashgan pul fondidir. O’zbekiston Respublikasida Budjetlar o’rtasidagi munosabatlarning asosini belgilab bergan bosh qomusimiz - O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 122-moddasida “O’zbekiston Respublikasi o’z moliya va pul-kredit tizimiga ega. O’zbekistonning Davlat budjeti Respublika budjetidan, Qoraqalpog’iston Respublikasi Budjetidan va mahalliy budjetlardan iborat” deyilgan. Budjetlararo munosabatlarning asl mohiyatidan kelib chiqib, zamonaviy tarzda bu tushunchani quyidagicha ifodalash mumkin: Budjetlararo munosabatlar - bu iqtisodiy-huquqiy munosabatlar bo’lib, budjet jarayonida davlatning budjetga kelib tushadigan daromad va xarajatlar vakolatlarini doimiy yoki uzoq muddatga taqsimlash, chegaralash ga keladigan borasida davlat va mahalliy hokimiyat organlari o’rtasida yuza munosabat. Shuningdek, doimiy yoki uzoq muddatga umumdavlat va mahalliy soliqlar me’yorlarini belgilash, mablag’larni yuqori budjetdan quyi budjetlarga qayta taqsimlashda budjetlarni tartibga solishga asoslanish, xarajat vakolatlarini topshirilishi yoki qarorlar qabul qilish bilan bog’liq xarajatlarni qoplash, dotatsiya, subventsiya, subsidiya shaklidagi mablag’larni, vaqtinchalik moliyaviy yordamlarni qaytarib berish sharti bilan mablag’larni biriktirish, shuningdek, mablag’larni jamlagan holda turli darajadagi hokimiyatlar va bir hokimiyatning har-xil hududlarning manfaatlarini hisobga olib xarajatlarni moliyalashtirishdir. Binobarin, Davlat budjeti daromadlarining to’g’ri va to’liq shakllantirilishini ta’minlash hamda xarajatlarini to'g'ri yo'naltirishga qaratilgan oqilona budjet siyosatini yuritish muhim ahamiyatga ega. Bunda, albatta, ushbu jarayonning huquqiy negizi - qonunchilik katta rol o’ynaydi.

O’zbekistonda aholining farovonlik darajasi, fuqarolarga ko’rsatiladigan xizmatlar, xususan, ta’lim, sog’liqni saqlash va boshqa sohalarda ko’rsatiladigan budjet xizmatlarining sifati va samarasi budjet qonunchiligi bilan uzviy bog’liqdir. 6)Budjetlash ishlari budjetni ishlab chiquvchi tashkilot me’yoriy hujjatlariga mos bo’lishi kerak. Hozirgi kunda respublikamizda budjet tizimi munosabatlarini tartiga solish va boshqarishga oid asosiy me’yoriy-huquqiy xujjatlar quyidagilardan iborat: Budjetlarning me’yordagi xususiyatlari: 1) Baholashlar naqd pulga asoslangan bo’lishi kerak. 2) Barcha moliyaviy o'tkazmalar uchun bitta budjet rejasi asosbo‘lishi kerak. 3) Budjetlashtirish netto qiymatida emas brutto qiymatda bo‘lishi kerak. 4) Budjetlashtirishda har yillik budjet keyingi yil uchun asos bo‘lishi kerak. 5) Baholash ko’rsatkichlari hisobraqam o’tkazmalari bilan muvofiqbo‘lishi kerak.

O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi (O’zbekiston Respublikasining 2013-yil 26-dekabrdagi “O’zbekistonRespublikasining Budjet kodeksini tasdiqlash to’g’risida” O’RQ-360-son Qonuniga asosan, 2014-yil 1-yanvardan amaliyotga joriy etilgan). O’zbekiston Respublikasi Prezidentining har moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan “O’zbekiston Respublikasi Davlat Budjeti parametrlari to’g’risida” gi qarori; O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Davlat Budjeti g’azna ijrosi tizimini yanada rivojlantirish chora tadbirlari to’g’risida” gi qarori (28.02.2007 y. №594); Vazirlar Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining G’aznachiligi to’g’risidagi Nizomini tasdiqlash to’g’risida” gi qarori (20.03.2007y. №53); O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’i bilan tasdiqlangan “Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, mahalliy budjetlarga budjet ssudalarini berish va olingan budjet ssudalarini qaytarish tartibi to’g’risidagi nizom” (28.06.2001 y. №58) O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’i bilan tasdiqlangan “Davlat Budjetining g’azna ijrosi Qoidalari” (04.08.2009 y. №69); O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi (06.04.2010 y. №27) va Davlat soliq qo’mitasi (06.04.2010 y. №2010-17) qarorlari bilan tasdiqlangan “Yuqori budjetdan quyi budjetlarga o’tkazib beriladigan daromadlarni rejalashtirish, ajratish tartibi to’g’risidagi nizom” O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining buyrug’i bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi budjet tizimi budjetlarining g’azna ijrosi qoidalari” (22.11.2016 y. №88);

1-rasm. Budjet munosabatlarining qonuniy-huquqiy asoslari. O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’i bilan tasdiqlangan “Davlat Budjetining pul mablag’larini rejalashtirish va boshqarish tartibi to’g’risidagi nizom” (06.05.2010 y.№39); O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining buyrug’i bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining axborot tizimida shaxsiy g’azna hisobvaraqlarini yuritish qoidalari” (24.03.2016 y. №21); O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining buyrug’i bilan tasdiqlangan "O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi va uning hududiy bo’linmalarida Budjetdan mablag’ oluvchilarning shaxsiy g’azna hisobvaraqlarini ochish, yopish va yuritish qoidalari" (17.12.2012 y.№86); Moliya Vazirligi va G’aznachiligining yo’riqnomalari, buyruqlari, xatlari va h.k. Byudjet munosabatlarining qonuniy - huquqiy asoslari O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi O’zbekiston Respublikasi Byudjet Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Soliq Kodeksi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining har moliyaviy yil uchun qabul qilinadigan “ O’zbekiston Respublikasining Davlat byudjeti parametrlari to’g’risida”gi Qarori Moliya vazirligi, Markaziy Bank, Respublika G’aznachiligi, DSQ , DBQ va boshqa byudjet ijrosini amalga oshiruvchi organlarining me’yoriy - huquqiy hujjatlari

Mamlakatimizda budjet tizimi munosabatlari bugungi kunga qadar "Budjet tizimi to’g’risida" gi va "Davlat Budjetining g’azna ijrosi to’g’risida" gi qonunlar hamda shu sohaga tegishli qator normativ-huquqiy hujjatlar bilan tartibga solib kelinmoqda edi. Bu esa alohida me’yorlarning turlicha talqin qilinishiga va ularni amalga oshirishning murakkablashuviga olib kelmoqda edi. Keyingi yillarda mamlakatimizda davlat moliyasini boshqarishning huquqiy asoslarini takomillashtirish, Budjet siyosati ustuvor yo’nalishlarini tartibga solish maqsadida keng ko’lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Davlat moliyasini boshqarish doirasidagi islohotlar, Budjet qonunchiligini takomillashtirish, uni xalqaro me’yorlar talablariga moslashtirish borasidagi muhim o’zgarishlardan biri O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining qabul qilinishi bo’ldi. B) Budjet mexanizmining shakllanishi quyidagi omillar ta’sirida vujudga keladi: A) Budjet loyihasi amaldagi hokimyat(hukumat)ning budjet siyosati va fiskal siyosati bilan muvofiq bo'lishi kerak: Davlat budjetini tuzish quyidagi qonun - qoidalar bo‘yicha amalga oshiriladi: 2) Alohidalik(Yakkalik) - Davlatning budjet loyihasi uning faqatgina moliyaviy operasiyalari bilan bog‘liq bo‘lib, unda moliyaga aloqasi bo‘lmagan muammolar ta’sir etmasligi 1) Tushunarlilik - va tushum(daromad)lar budjetdagi chiqim(xarajat)lar shunday aks ettirilishi kerakki, undan oddiy shaxs foydalanganda ham uni to‘liq tushinishi kerak.

D) Budjetni taqdim etishning shakllari va uslublari: 1) Aniq(shaffof)lilik - siyosiy demokratik asosga ko’ra, amaldagi hokimyat saylov orqali tanlangan shaxslar tomonidan amalga oshiriladi. Shunday ekan, budjet loyihasi shunday tuzilishi kerakki, hatto oddiy mutaxassis bo’lmagan kishi uchun ham tushunarli bo’lishi kerak. 2) Maxsuslik - bu omil hukumatning barcha daromadlari va xarajatlar moddalarini klassifikatsiyalashda maxsus shakldaligini bildiradi; 3) Davriylik - Budjet rejasining ma’lum davr oralig‘ida amalga oshirish uchun qonuniy shaklda tasdiqlangan. etmasligi shart. 5) Maqsadga muvofiqlik - qonun bo‘yich tasdiqlangan rejasi amaliyot (budjet yili) da budjet amalga oshirilgandan so’ng u haqiqiy hisoblanadi. 1) Yagonalik - hukumatning barcha daromadlari barcha davlat tushumlari uchun yagona bo‘lgan fondga yoki hisobraqamga tushishi; 2) Ochiq(oshkora)lik - Budjet hujjatlari barchaga tanishib chiqish uchun ochiq bo‘lishi va undagi ma’lumot beruvchi ko‘rsatkichlarni o‘z maqsadlariga moslashtirilmasligi lozim.

1974-yildagi «Budjet to’g’risida» gi qonun orqali o’rnatilgan targ’ibotlar doirasida, Kongress parallel rezolyutsiya qabul qilib, bu rezolyutsiya budjetning umumiy qolipini o’rnatdi (parallel rezolyutsiya – bu Kongressning ikkala palatasi ham tomonidan olib boriladigan, lekin prezident imzosini talab qilmaydigan xattiharakat). Rezolyutsiya budjetning «yorug’-sezgir qog’ozga ko’chirilgan nusxa» si (chizmasi) dir, unda jami budjet raqamlari-kirimlari, budjetga oid vakolatlar (hukumatga xarajatlar bo’yicha majburiyatni yuklash vakolati), chiqimlar (g’aznadan amalda sarflangan mablag’lar miqdori), umumiy maqsadli ko’rsatkich (budjetning tanqisligi yoki ortiqcha miqdori hosil bo’lishi, agar mavjud bo’lsa) hamda hukumat qarzdorliklari ko’rsatiladi. Bahorda parallel rezolyutsiyaning chiqishidan so’ng, Kongress yana o’zining eski tartibotlariga qaytdi. Kongressdagi qo’mitalar budjet rezolyutsiyasi orqali solinadigan cheklovlar doirasidagi kirimlar va sarflarga ta’sir etadigan qonunchilik hujjatlarining alohida bo’laklarini qabul qilishlari kerak edi. Budjet ajratish qo’mitalarining quyi qo’mitalari budjet ajratishga oid konkret qonun loyihalarini ko’rib chiqardi, kirimlar bo’yicha qo’mitalar esa budjetdagi o’z ulushini ko’rib chiqardi. Siyosatga kiritiladigan o’zgartirishlarning kelishilishiga imkon yaratish uchun, 15 sentyabrgacha ikkinchi rezolyutsiya qabul qilinishi kerak edi. Bu rezolyutsiyadan budjetdagi ziddiyatlarni tartibga solish jarayonida foydalanish mumkin bo’lar edi, bu jarayonda qo’mitalarga sarflar va kirimlar bo’yicha chora- tadbirlarni umumiy budjet rejasiga muvofiq keltirish uchun ko’payish yoki kamayish tomonga to’g’rilash topshirilgan edi. Moliyaviy yil boshlanish payti 1- iyuldan 1-oktyabrga ko’chirilgan edi, shu bilan Kongressga o’zining budjetga oid har yilgi ishlarini olib borishi uchun qo’shimcha uch oy berildi. O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi O’zbekiston Respublikasining 2013-yil 26-dekabrdagi "O’zbekiston RespublikasiningBudjet kodeksini tasdiqlash to’g’risida" O’RQ-360-son qonuniga asosan, 2014-yil 1-yanvardan amaliyotga joriy etildi.

Mazkur Qonunga muvofiq, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga 2014-2015 yillar mobaynida O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi normalarining amal qilishi va samaradorligini muntazam ravishda hamda har tomonlama monitoring va tahlil qilinishini ta’minlash, zarur bo’lgan hollarda O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining ayrim normalarini yanada takomillashtirishga qaratilgan takliflarni kiritish vazifasi yuklatilgan. Ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasi hukumati o’zining ijtimoiyiqtisodiy siyosatini muvaffaqiyatli amalga oshirish niyatida xalqaro donorlik tashkilotlari bilan yaqin hamkorlikda davlat mablag’larini boshqarish tizimini isloh qilmoqda. 2014-yildan kuchga kirgan Budjet kodeksi bu yo’nalishdagi o’zaro hamkorlikning yana bir natijasidir. Bu hujjat O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi, mamlakatimizdagi barcha manfaatdor idoralar, BMT Taraqqiyot Dasturi, XVF va ADETEF (Fransiya) kabi nufuzli xalqaro tashkilotlar bilan bevosita hamkorlikda ishlab chiqildi. Budjet kodeksi loyihasini tayyorlash jarayonida qator mutaxassislar va mustaqil ekspertlardan iborat idoralararo ishchi guruhi tomonidan ikki yil davomida qizg’in ish olib borildi. Kodeksni ishlab chiqishda dunyodagi iqtisodiy jihatdan tez sur’atlar bilan o'sishga erishayotgan, ijtimoiy himoyasi kuchli bo’lgan davlatlar tajribasi o’rganildi. Bunda asosiy o’rinda xalqaro standartlar asosida davlat budjeti taqsimotini ommaviy e’lon qilish, undagi parametrlarning, ya’ni, huquqlarning kengaytirilishi, xalqaro buxgalteriya hisobi standartlariga muvofiqlashtirish, budjetni o’rta muddatlarga rejalashtirish, budjet mablag’lari ishlatilishi natijalarini tahlil qilish, budjet tashkilotlari tekshiruvini tartibga solish masalalariga alohida e’tibor qaratildi. Budjet kodeksi asosida Budjet tizimining huquqiy mexanizmi takomillashtirildi va unifikatsiya qilingan holda, rivojlangan mamlakatlarda o’zini oqlab kelayotgan davlat moliyasini boshqarishning zamonaviy usullari shakllantirildi. Budjet kodeksini ishlab chiqish va qabul qilishdan asosiy maqsad – Budjet jarayonini tartibga soluvchi hamda amaldagi qarama -qarshi va eskirgan

me’yorlarni bartaraf qiluvchi yagona qonun hujjatini ishlab chiqish va budjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlarini tizimlashtirishdan iboratdir. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksi umumiy va maxsus qismlardan iborat bo’lib, O’zbekiston Respublikasining asosiy ikkita “Budjet tizimi to’g’risida” gi va “Davlat Budjetining g’azna ijrosi to’g’risida” gi qonunlarini, budjet jarayonining alohida masalalarini tartibga soluvchi oltita qonun va boshqa bir qator hujjatlarni qamrab olgan. Xalqarotajribada, Budjetkodeksi – ma’lum bir mamlakat budjet tizimining asoslarini, uningtuzilishi, umumiy printsiplarini, turli darajadagi budjetlar va ularning vakolatlarini, budjet jarayoni asoslari va budjetlararo munosabatlarni, Budjet qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlik choralarini belgilovchi qonunh AQSh Kongressida har bir federal hudud bo’yicha tasdiqlangan budjet ijrosini nazorat qiluvchi qo’mita mavjud. Kongressmenlar boshqaruv jarayoniga aralashish huquqiga ega emas, birok, soliq to’lovchilarning mablag’larining “Federal Budjet to’g’risida”gi qonunga muvofiq, xarajat qilinishini kuzatib boradilar. Federal vazirliklar va shtatlarning hukumatlari, ma’muriy protsessual kodeks asosida ajratilgan budjet mablag’larini belgilangan huquqiy jarayon doirasida taqsimlaydilar. Bu ochiq ovozga quyish yo’li bilan aniqlab olinadi. Bunda Kongressda loyihalar ovozga qo’yiladi va ishtirokchilarni qarshi yoki tarafdorligi orqali tasdiqlanadi. Budjet kodeksi butun budjet jarayonini (davlat budjetini shakllantirish, tasdiqlash, ijro etishni hamda nazoratni ta’minlashni) yagona va yaxlit qonun hujjatida tizimlashtirishni, davlat budjetini ham, budjetdan tashqari maqsadli jamg’armalarni ham tartibga solishning yagona printsiplarini qo’llanishni, budjet jarayoni barcha qatnashchilarining vakolatlarini hamda ularning o’zaro hamkorligi mexanizmlarini belgilashni, shuningdek, budjetlararo munosabatlarni takomillashtirib, mahalliy budjetlarning daromadlar manbalarini mustahkamlab qo’yishni, barcha darajalardagi budjetlar o’rtasida vakolatlarni taqsimlashni va ularning o’zaro hamkorligini nazarda tutadi.

Budjet kodeksining qabul qilinishi amaldagi Soliq kodeksi bilan birgalikda davlat moliyasining yagona birxillashtirilgan, xalqaro standartlarga mos bo’lgan qonunchilik bazasini shakllantirishga, budjet sohasidagi huquqiy munosabatlarni tizimlashtirishga, shuningdek, budjet jarayonining hamma bosqich va darajalarida yagona huquqiy normalar va yondashuvlar qo’llanilishini, mamlakat budjet tizimining ochiq-oshkoraligini va barqarorligini ta’minlashga imkon beradi. Budjet kodeksi O’zbekiston Respublikasining budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash, ijro etish, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish va budjet to’g’risidagi qonun hujjatlari ijrosini nazorat qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soladi. Mamlakatimizda mazkur normativ hujjatni qabul qilishdan ko’zlangan asosiy maqsad - amalda qo’llanilayotgan me’yorlar, nizomlar va budjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlarini tizimlashtirish, shuningdek, budjet jarayonini tartibga soluvchi hamda amaldagi qarama-qarshi va eskirgan me’yorlarni bartaraf qiluvchi yaxlit qonunchilik hujjatini yaratishdan iboratdir. Qolaversa, Budjet kodeksi barcha manfaatdor taraflarni budjet tizimi va budjet jarayoni to’g’risidagi keng qamrovli hamda ishonchli axborot bilan ta’minlashga xizmat qiladi. Bu axborot davlat budjetini ishlab chiqish va ijro etish bilan shug’ullanayotgan hukumat uchungina emas, balki OliyMajlis, mahalliy hokimiyat organlari, budjet tashkilotlari va barcha fuqarolar uchun ham muhimdir. Budjet kodeksi mintaqalarda resurslarni qayta taqsimlash va ularning daromad salohiyatini mustahkamlashning barqaror hamda samarali mexanizmini ta’minlashga qaratilgan. Budjet tashkilotlari uchun bu – budjetlarni tuzish va ijro etish hamda ular oldiga qo’yilgan vazifalarni bajarishning aniq va ravshan qoidalaridir. Fuqarolar uchun esa budjet kodeksining qabul qilinishi shu bois ham muhimki, bugungi kunda Davlat budjetining qariyb 60%i ijtimoiy sohaga yo’naltirilyapti. Bular ta’lim, sog’liqni saqlash, ijtimoiy himoyaga doir xarajatlardir. Tegishincha, agar qonunchilik davlat budjetining ijrosi va uning ijrosini nazorat qilishning aniq taomillarini ta’minlasa, sog’liqni saqlash va ta’lim kabi xizmatlaridan keng

foydalanishni ta’minlash, aholining nochor guruhlarini qo’llab-quvvatlash va davlatning boshqa ijtimoiy majburiyatlarini samarali bajarish mumkin. Yana shuni ta’kidlash joizki, mazkur kodeks mamlakatimizning mustaqillik davridagi qonunchilik faoliyatida qabul qilingan 16-kodeks bo’lib, u moliyaviy munosabatlarni tartibga soladigan Bojxona va Soliq kodekslaridan keyin qabul qilingan, moliya sohasiga taalluqli bo’lgan uchinchi kodeksdir. Yangi kodeks amaldagi Bojxona va Soliq kodekslari bilan birgalikda davlat mablag’larining xalqaro standartlarga mos yagona va birxillashtirilgan qonunchilik bazasini shakllantirish imkonini beradi. Xulosa qilib aytganda, O’zbekistonda budjet jarayonining ayrim bosqichlari bir nechta qonun hujjatlari bilan tartibga solinishi, ba’zi me’yoriy-huquqiy hujjatlarning normalari turlicha talqin qilinishi, bir xil normalarni hayotga tatbiq qilishning qiyinligi, «Budjet tizimi to’g’risida»gi qonunning alohida moddalari yangi talablarga muvofiq emasligi amaliyotda bir qancha muammolarni vujudga keltirayotgan edi. Budjet kodeksi bu kamchiliklarni bartaraf etish, amaliyotda o’zini oqlagan me’yorlar hamda xalqaro tajriba hisobga olingan holda ayni yo’nalishdagi qonunchilikni takomillashtirish maqsadida butun budjet jarayonini tartibga soluvchi yagona hujjat sifatida ishlab chiqildi. Budjet kodeksining qabul qilinishi davlat moliyasining xalqaro standartlarga mos keluvchi, yagona unifikatsiyalashgan qonunchilik bazasi yaratilishiga olib keldi. Unda nazarda tutilgan me’yorlar va qoidalar budjet jarayonining barcha bosqich va darajalarida yagona huquqiy normalar qo’llanilishini va bir xil yondashuvni ta’minlash orqali budjet jarayonining hamma ishtirokchilari ishini yengillashtirishga qaratilgan. Ushbu kodeks nafaqat moliya, g’aznachilik yoki nazorat-taftish organlari xodimlari uchun, balki budjet jarayonida bevosita ishtirok etuvchi mahalliy vakillik va ijroiya organlari vakillari uchun ham muhim hujjat bo’lib xizmat qiladi. O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi yuqorida ta’kidlaganimizdek, taraqqiy etgan mamlakatlarning bu boradagi ilg’or tajribasini hisobga olgan holda ishlab chiqilgan bo’lib, u O’zbekiston Respublikasining asosiy ikkita – «Budjet

tizimi to’g’risida» gi va «Davlat Budjeti g’azna ijrosi to’g’risida» gi qonunlarning deyarli barcha me’yorlarini hamda budjet jarayonining alohida masalalarini tartibga soluvchi oltita qonun, Prezidentimizning farmon va qarorlari, Hukumat qarorlari va idoralararo jami 50 dan ortiq me’yoriy-huquqiy hujjatlarini o’z ichiga qamrab olgan hamda unda turli qonunosti hujjatlarida nazarda tutilgan me’yor va qoidalar tizimlashtirib, muvofiqlashtirilgan, budjet qonunchiligida foydalaniladigan aniq tushunchalarga ta’riflar berilgan. Shuningdek, Budjet jarayoniga yangi usullar va dastaklarni joriy etish, hamda xalqaro standartlar va me’yorlarni moslashtirish uchun asos yaratilgan. Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi qabul qilinishi munosabati bilan, 2014-yil 1-yanvardan boshlab O’zbekiston Respublikasining «Budjet tizimi to’g’risida» gi va «Davlat Budjetining g’azna ijrosi to’g’risida» gi Qonulari o’z kuchini yo’qotgan deb topilgan bo’lsa, «Mahalliy davlat hokimiyati to’g’risida» gi, «Xorijdan mablag’ jalb qilish to’g’risida» gi va «Buxgalteriya hisobi to’g’risida» gi Qonun hujjatlariga tegishli o’zgartish va qo’shimchalar kiritildi. O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksi tarkibiy tuzilishi 6-rasmda ko’rsatilganidek, 2 qism, 9 ta bo’lim, 28 ta bob va 192 ta moddadan iborat. O’zbekiston Respublikasining Budjet kodeksining umumiy qismi 5 ta bo’lim (I-V bo’limlar), 15 ta bob (1-15 boblar), 82 ta modda (1-82 moddalar) dan iborat bo’lsa, Budjet kodeksining maxsus qismi esa 4 ta bo’lim (IV-IX bo’limlar), 13 bob (16-28 boblar), 110 modda (83-192 moddalar) dan iborat. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining ahamiyati va afzalliklari borasida kengroq to’xtaladigan bo’lsak, unda aks etgan quyidagi asosiy yo’nalishlarni alohida qayd etish maqsadga muvofiqdir:  O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksida budjet tizimini boshqarish asoslarini tartibga solish, uning tushunchalari va tuzilish tamoyillari, budjet tasnifi tuzilmasi, tarkibi va qo’llash tamoyillari belgilangan. Ta’kidlash joizki, ilgari «Budjet tizimi to’g’risida» gi Qonunda 22 ta asosiy tushunchaga ta’rif berilgan

bo’lsa, kodeksda budjet tizimi bilan bog’liq tushunchalar ro’yxati kengaytirilib, budjet tizimi bilan bog’liq 39 ta tushunchaga ta’rif berilgan. Shuningdek, kodeksda budjet tizimida qo’llaniladigan ba’zi iqtisodiy atama va tushunchalar bugungi kungacha amalda bo’lgan qonunlar va qonunosti hujjatlarida ifodalanganidan farqli ravishda, yangi talqinda ta’riflangan va tasniflangan.  Budjet Kodeksida «Budjet tizimi to’g’risida» gi Qonunda ko’rsatilgan Budjet tizimining 7 ta:  budjet tasnifi tizimi, hisob-budjet hujjatlari va budjet jarayoni tuzilishining yagonaligi;  budjet tuzilishining O’zbekiston Respublikasi ma’muriy-hududiy tuzilishiga muvofiqligi;  turli darajadagi budjetlarning o’zaro bog’liqligi; davlat budjeti ba- lansliligi;  davlat daromadlarini aniq manbalar bo’yicha va xarajatlarini yo’nalishlari (moddalari) bo’yicha rejalashtirish;  davlat budjeti xarajatlarini budjetdan ajratiladigan tasdiqlangan mablag’lar doirasida va xarajatlar smetalarida ko’rsatilgan maqsadlarda amalga oshirish;  barcha darajadagi budjetlarning mustaqilligi) asosiy tamoyillari qatoriga budjet mablag’larining manzilli va maqsadli sarflanishi, budjet mablag’lari sarflanishining natijaviyligi va samaradorligi, g’aznaning yagonaligi, javobgarlik, ochiq-oydinlik (oshkoralik) kabi budjet tizimining qo’shimcha tamoyillari kiritilgan.  Shunisi ahamiyatliki, ilgari «Budjet tizimi to’g’risida» gi Qonunda faqat 3 ta organ - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat hokimiyati organlari va joylardagi davlat hokimiyati organlari hamda O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining Budjet tizimini boshqarish sohasidagi vakolatlari berilgan bo’lsa, Kodeksda mazkur organlarning vakolatlarini muvofiqlashtirish bilan birgalikda budjet jarayonida ishtirok etuvchi boshqa sub’ektlar, ya’ni O’zbekiston Respublikasi Hisob palatasi; Qoraqalpog’iston

Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi; xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar, tumanlar va shaharlar kengashlari; hududiy moliya organlari; budjet mablag’larini taqsimlovchilar; budjet tashkilotlari va budjet mablag’lari oluvchilar, hamda davlat maqsadli jamg’armalarini taqsimlovchi organlarning vakolatlari ham aniq belgilab qo’yilgan.  Yana bir e’tiborli tomoni shundaki, «Budjet tizimi to’g’risida» gi Qonunda davlat maqsadli jamg’armalarining faqat 4 tasi aks ettirilgan bo’lsa, Kodeksda 7 ta davlat maqsadli jamg’armalari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalarining maqsad va vazifalari batafsil ko’rsatib o’tilgan.  Shu o’rinda ta’kidlash joizki, ilgari qonunchilikda jamlanma budjeti deyilganda davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari tushunilsa, endilikda jamlanma budjet - davlat budjeti, davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari va O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag’lari yig’indisi sifatida talqin qilinmoqda.  2014 yilga qadar «Budjet tizimi to’g’risida» gi Qonunda Respublika budjeti daromad va xarajatlari, hamda Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti va mahalliy budjetlar daromadlari va xarajatlari ko’rsatilgan bo’lsa, budjet kodeksida yuqoridagilar bilan birgalikda tumanlar va shaharlar budjetlarining daromad va xarajatlari ham aks ettirilgan. Qolaversa, Davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining qo’shimcha manbalarini aniqlash hamda ulardan foydalanish taomillari belgilanib, budjet ijrosi qismida davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tasdiqlangan parametrlariga o’zgartirish kiritish tartibi soddalashtirilgan.  Kodeksda budjet jarayonining barcha bosqichlari ochib berilgan. Jumladan, davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarini tuzish, ko’rib chiqish va qabul qilish tartiblari va muddatlari aniq belgilab berilgan.  Alohida bobda budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilarning xarajatlar smetalari hamda shtat jadvallarini tuzish, tasdiqlash va ro’yxatdan o’tkazish tartibi nazarda tutilgan.

 G’azna ijrosi va davlat xaridlarini amalga oshirish tartiblari ham keng qamrovda belgilangan.  Kodeksda budjetlararo munosabatlar tizimi takomillashtirilgan, hamda qonuniy mustahkamlangan bo’lib, unda budjetlararo munosabatlarning asoslari, budjetlararo transfertlarning shakllari va ularni o’tkazish, budjet tashkilotlariga budjet ssudalarini ajratish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga, chet el davlatlariga ajratiladigan kredit liniyalari va kreditlarni bajarish va budjet tizimining turli darajadagi budjetlari o’rtasidagi o’zaro munosabatlar tartiblari ham o’z aksini topgan.  Kodeksdagi yana bir yangilik, budjet hisobi va hisoboti tamoyillari, budjet hisobining milliy standartlarini ishlab chiqish uchun dastlabki shartlar, budjet hisoboti shakllari, budjet tashkilotlari va budjetdan mablag’ oluvchilarning moliyaviy hisobotlari, davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari ijrosi to’g’risidagi hisobotlar tuzilmasi, davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining ijrosi to’g’risidagi yillik hisobotni tashqi auditdan o’tkazish, uni ko’rib chiqish va tasdiqlash muddatlari va tartiblari belgilab berilgan.  Shu o’rinda ta’kidlab o’tish joizki, kodeksni ishlab chiqishda xalqaro tajribaga tayanilgan bo’lib, yangi norma orqali budjetni uch yillik davrga shakllantirish uchun poydevor qo’yilgan. Ma’lumki, iqtisodiyoti rivojlangan aksariyat mamlakatlarda budjetni shakllantirish va tuzish uch yillik istiqbol uchun amalga oshiriladi. Mazkur tajribadan kelib chiqqan holda, kodeksda budjetdan mablag’ oluvchilar faoliyati natijalari bilan budjet xarajatlarini rejalashtirishning bog’liqligini ta’minlaydigan o’rta muddatli budjetni rejalashtirish va dasturli budjetlashtirish printsiplarini joriy etish uchun asos yaratilgan. Buning uchun kodeksda bir qator yangi normalar kiritilgan. Ushbu yangiliklar budjet xarajatlarini budjetdan mablag’ oluvchilarning faoliyati natijalari bilan bog’lashni ta’minlaydi. Bu esa, budjetni o’rta muddatga rejalashtirish printsiplarini joriy etish uchun asos yaratib, bir yildan ziyod davrga budjet tuzish imkoniyatini tug’diradi.

 Kodeksning yana bir muhim jihati shundaki, unda favqulodda holat sharoitlarida O’zbekiston Respublikasining Prezidenti Qaroriga ko’ra O’zbekiston Respublikasining Favqulodda Davlat Budjeti qabul qilinishi, hamda Favqulodda Davlat Budjetining amal qilishi davrida O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarining O’zbekiston Respublikasi Davlat Budjeti to’g’risidagi qarorlarining, shuningdek Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesining, xalq deputatlari viloyatlar va Toshkent shahar Kengashlarining Qoraqalpog’iston Respublikasining budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari daromadlari va xarajatlari hajmi haqidagi qarorlarining amal qilishi to’xtatib turilishi belgilab qo’yilgan.  Kodeks orqali kiritilgan yana bir yangi norma - davlat budjeti va davlat maqsadli jamg’armalari ijrosi to’g’risidagi ma’lumotlar Oliy Majlis tomonidan qabul qilingandan keyin, hisobot yili uchun davlat budjetining va davlat maqsadli jamg’armalari Bbudjetlarining ijrosi to’g’risidagi axborotni O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligining rasmiy veb-saytiga joylashtirish talabidir.  Kodeksning yana bir muhim ahamiyati unda davlat moliyaviy nazorati masalalari ham alohida tartibga solingan, davlat moliyaviy nazorati asoslari, uslublari va turlari, davlat moliyaviy nazorati organlari, davlat moliyaviy nazoratini tashkil qilish tartibi, davriyligi va muddatlari, moliyaviy nazorat ob’ektlarining huquq va majburiyatlari aniq ko’rsatib o’tilgan.  Kodeksda amaldagi me’yorlarni kengaytirish bilan bir qatorda, budjet jarayoni ishtirokchilarining vakolatlari, davlat tomonidan mablag’ jalb qilish, budjet ijrosi ustidan nazorat va budjet qonunchiligini buzganlik uchun javobgarlikni aks ettiruvchi yangi moddalar qo’shilgan. Shuni alohida qayd etish lozimki, O’zbekiston Respublikasi budjet kodeksida turli darajadagi budjetlarning vakolatlari chegaralanib, budjetlararo munosabatlar tizimi takomillashtirilgan. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining “Budjetlararo munosabatlar” nomli 20-bobida budjetlararo munosabatlar tushunchasi,

budjetlarning darajalari o’rtasida daromadlar va xarajatlarni o’tkazish, budjetlararo transfertlarning shakllari, subventsiyalar, o’tkazib beriladigan daromadlar, dotatsiya, budjetlararo o’zaro hisob-kitoblar, budjetlararo transfertlarni o’tkazish tartibi, budjet ssudasi shaklidagi budjetlararo transfert, aylanma kassa mablag’lari, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga qo’llaniladigan cheklovlarga to’xtalib o’tilgan. O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining tumanlar va shaharlar budjetlari bilan; - davlat maqsadli jamg’armalari budjetlarining tumanlar va shaharlar budjetlari bilan; - Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining bir- biri bilan, shuningdek boshqa ma’muriy-hududiy birlikning tumanlari va shaharlari budjetlari bilan; - tumanlar va shaharlar budjetlari o’rtasida o’zaro munosabatlariga yo’l qo’yilmasligi belgilab qo’yilgan. Alohida qayd etish lozimki, respublikamizda Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga qo’llaniladigan cheklovlar huquqiy jihatdan mustahkamlab qo’yilgan. Jumladan, Budjet kodeksining 142-moddasiga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari balanslashtirilgan daromadlar va xarajatlarga ega bo’lishi lozim. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari taqchilligiga yo’l qo’yilmaydi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarini qabul qilish va ijro etishda: - mablag’lar jalb qilishni amalga oshirishga, yuqori turuvchi budjetlardan budjet ssudalari olish bundan mustasno; - tasdiqlangan budjetdan ajratilgan mablag’lardan ortiq xarajatlarni amalga oshirishga;

- tegishli budjetlar mablag’lari hisobidan boshqa yuridik va jismoniy shaxslar foydasiga moliyaviy kafolatlar va kafilliklar berishga; - yuridik va jismoniy shaxslarga budjet ssudalari va kredit liniyalari berishga yo’l qo’yilmaydi. Mamlakatimizda kechayotgan iqtisodiy taraqqiyot jarayonlari, tadbirkorlar va ishbilarmonlarga yaratilayotgan qulaylik va imtiyozlar hamda soliq qonunchiligini takomillashtirish borasidagi islohotlar yangi Soliq kodeksini ishlab chiqish zaruriyatini yuzaga keltirdi va u 2008-yilning 1-yanvaridan amalga kiritildi. 2007-yilgacha amalda bo’lgan Soliq kodeksi 135 moddadan iborat bo’lib, soliq munosabatlarini tartibga solishda u bilan birga yo’riqnoma, nizom va tartiblar ham qo’llanilar edi. Soliq qonunchiligiga tez-tez o’zgartishlar kiritilishi va soliq normalarining boshqa me’yoriy huquqiy hujjatlar bilan tartibga solinishi noaniqlik, tushunmovchilik va soliq normalarining har xil talqin qilinishiga olib kelib, bu aksariyat hollarda soliq to’lovchilarning haqli e’tirozlariga sabab bo’lardi. Yangi Soliq kodeksi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O’zbekiston Respublikasining Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg’armalariga to’lash bilan bog’liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq munosabatlarni tartibga soladi. Kodeks 64 bob, 392 moddadan iborat bo’lib, u soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me’yor va qoidalarni mujassamlashtirgan va to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylandi. Jumladan, yangi kodeksda Prezidentimizning iqtisodiyotni liberallashtirishga qaratilgan Farmon va qarorlarida bayon etilgan normalar to’liq ifoda topgan. Yangi Soliq kodeksi haqida gap ketganda, uning tadbirkorlar imkoniyatlarini kengaytirish va manfaatlarini himoya qilishdagi ahamiyatiga alohida to’xtalish lozim. Ya’ni yangi qonun hujjatiga muvofiq bahsli holatlarda masala soliq to’lovchi foydasiga hal etiladi. Qonun tili bilan aytadigan bo’lsak, yangi Soliq kodeksiga avvalgisida mavjud bo’lmagan soliq to’lovchining haqligi prezumptsiyasi printsipi kiritildi. Unga ko’ra, soliq to’g’risidagi qonun

hujjatlaridagi bartaraf etib bo’lmaydigan barcha qarama-qarshiliklar va noaniqliklar soliq to’lovchi foydasiga talqin etiladi. Bundan tashqari, Soliq kodeksining soliq ma’murchiligi masalalariga bag’ishlangan Umumiy qismi avvalgisiga nisbatan tubdan o’zgartirildi va kengaytirildi. Mazkur qismda fuqarolarga sodda va tushunarli bo’lishi uchun soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar tushunchalariga, shuningdek, yuridik shaxs, jismoniy shaxs, yakka tartibdagi tadbirkor kabi tushunchalarga alohida ta’riflar berildi. Endilikda barcha soliq to’lovchilar soliqlarni qaysi maqsadda to’layotganliklari to’g’risida to’liq va kengroq tasavvurga ega bo’ladilar, bu esa, o’z navbatida, soliq madaniyatini yanada yuksaltirishga xizmat qiladi. Yana shuni alohida ta’kidlash lozimki, yangi soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar belgilanishini, imtiyozlar to’liq yoki qisman bekor qilinishini, soliq solinadigan baza oshirilishini nazarda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari, ular rasmiy ravishda e’lon qilingan paytdan e’tiboran kamida 3 oy o’tgach, amalga kiritilishi qayd etildi. Ayni chog’da soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarning stavkalari o’zgartirilishini ko’zda tutuvchi soliq to’g’risidagi qonun hujjatlari hisobot davri boshlanishidan kamida 1 oy oldin e’lon qilinishi kerakligi va ular rasmiy ravishda e’lon qilingan oydan keyingi hisobot davrining birinchi kunidan e’tiboran amalga kiritilishi belgilab qo’yildi. Bundan tashqari, Soliq kodeksida soliq nazoratining shakllari ham belgilanib, ularning mazmun-mohiyati alohida moddalarda aniq-ravshan tarzda yoritildi. Chunonchi, unda soliq tekshiruvlari tushunchasi va ularning shakllari, soliq tekshiruvlarining turlari, ishtirokchilari, tekshiruvni o’tkazish uchun asos, muddatlar, uning davriyligi hamda soliq tekshiruvlarini o’tkazish tartibi to’g’risida tushunchalar ochib berildi. Soliq nazorati bobida, jumladan, kameral nazorat, xronometraj masalalari yoritilgan. Ularni o’tkazish tartibi, muddatlari, davriyligi hamda ularni o’tkazish uchun zarur bo’lgan hujjatlar ko’rsatib o’tilgan.

Yuqorida yangi Soliq kodeksi soliq masalalarini tartibga soluvchi barcha me’yor va qoidalarni mujassamlashtirgan, to’g’ridan-to’g’ri amal qiluvchi hujjatga aylandi, deya ta’kidladik. Shuning uchun ham uning amalga kiritilishi munosabati bilan o’z ahamiyatini yo’qotgan bir qator qonun hujjatlari butunlay bekor qilindi. "Muddatida to’lanmagan soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni undirib olish to’g’risida"gi, "Davlat boji to’g’risida"gi, "Patta to’lovi to’g’risida"gi qonunlar shular jumlasidan. Yangi Soliq kodeksi, uning avvalgisidan farqli jihatlari haqida shu kabi yana ko’plab e’tiroflarni bildirish mumkin. Bir so’z bilan aytganda, qonunchilik taraqqiyoti xalq va jamiyat manfaatlarini ko’zlagan holda amalga oshiriladi. Yangi kodeks ham bu borada ezgu maqsadlar ro’yobiga xizmat qilishiga shubha yo’q. 2012-yil yanvar oyida Kongress Budjet Boshqarmasi o’zining budjet istiqbollarini qayta ko’rib chiqib nashr qildi, bu 2001 yil yanvar oyidan beri moliyaviy ahvol qanchalik yomonlashganini ko’rsatdi. Bu prognozda KBB federal budjetda 2013-2022 moliya yillari davomida $3.1 trillion miqdorida umumiy defitsit bo’lishi mumkinligini baholadi. Bu baho ostida YaIM foizi sifatidagi xalq qo’lidagi qarzlar aslida 2013 yilda 75% ga, 2022 yilda 62% ga pasaytirilardi. Bu baho etarlicha optimistik edi, chunki KBB budjet prognozlari “joriy qonunni” ko’zda tutishi kerak, va joriy qonun siyosatda yuz berishi ehtimoli bo’lgan: defitsitni yomonlashtiradigan soliq ushlanmalar muddatini cho’zish kabi o’zgarishlarni o’z ichiga olmaydi. Aslida, KBB prognoziga ko’ra, soliq ushlanmalari muddatini cho’zish va shunga o’xshash boshqa siyosiy o’zgarishlarni o’z ichiga olgan xalqning qarzi 2022 yilgacha YaIMning 100% iga yaqinlashib qolardi.

Adabiyotlar: 1. Malikov T., Xaydarov N. Budjet (tizimi, tuzilmasi, jarayoni). O'quv qo'llanma. T.: Iqtisod-moliya, TMI-2008, 98b. 2. Srojiddinova Z.X. O'zbekiston Respublikasi budjet tizimi. T.: «infoCOM.UZ». 2010. 500 b. 3. Karimova Z.X., Djamalov X.N., Islamqulov A.X. Budjet tizimi. O'quv qo'llanma. “VORIS-NASHRIYOT”. 2012. 208 b. 4. O. G'aybullaev, U. O'roqov. O'zbekiston Respublikasida budjet tizimi va jarayoni: O'quv qo'llanma. Toshkent: Baktria press, 2015, 168 b. 5. Public budgeting systems / Robert Lee, Ronald Johnson, and Philip Joyce.9th ed. 2013.- 656 pages 6. Makarand A.Paithankar. Public Budgeting theory and practice. CreateSpace Independent Publishing Platform (4 Jun. 2016) USA.

O'xshashlar

Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari

Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari

Budjet tizimi budjetlari

Budjet jarayonini tashkil etish asoslari

Budjet tashkilotlarida budjet hisobini tashkil etishninig nazariy-uslubiy asoslari