Budjet tizimi budjetlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Budjet tizimi budjetlari

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

7055 KB

Ko'chirib olish

Budjet tizimi budjetlari Reja: 1. Budjet tizimi budjetlari 2. Davlat budjeti daromadlari 3. Davlat budjeti xarajatlari

Budjet tizimi budjetlari “Hayot faqat o’qishdan iborat emas. Hayotning mana shu qismini ham bosib o’ta olmasang, nimaga ham qodir bo’la olarding?” Oksford universitetidan maxsus. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 6-moddasida “Budjet tizimi tushunchasi” ga quyidagicha ta’rif berilgan, “Budjet tizimi barcha darajadagi budjetlar, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari, budjet tizimi budjetlarini tuzish va tashkil etish prinsiplari, ular o’rtasida budjet jarayoni mobaynida yuzaga keladigan o’zaro munosabatlar yig’indisini o’zida ifodalaydi. Moliya yili uchun budjet tizimi budjetlarini shakllantirish, tuzish, ko’rib chiqish, qabul qilish, tasdiqlash va ijro etish O’zbekiston Respublikasining milliy valyutasi - so’mda amalga oshiriladi”. eng ma’noda budjet tizimi – iqtisodiy munosabatlarga asoslangan, davlat tuzilishining shakliga mos ravishda tuzilgan, huquq normalari bilan tartibga solinadigan markaziy va mahalliy budjetlar yig’indisidan, shuningdek, har bir budjet bo’g’iniga tegishli bo’lgan soliq va yig’imlar yig’indisidan, xarajat vakolatlari hamda budjetlararo transfertlar yig’indisidan iboratdir. Tor ma’noda budjet tizimi mamlakatda amal qiluvchi barcha darajadagi budjetlar yig’indisidir. Biz oldingi mavzuda hokimiyatning markaz va ma’muriy-hududiy birliklar o’rtasida taqsimlanishi darajasiga ko’ra barcha davlatlar unitar, federativ va konfederativ davlatlarga bo’linishi, ularning xususiyatlarini ta’kidlab o’tdik. Shunga ko’ra, O’zbekiston Respublikasi unitar davlatdir. Unitar davlat sifatida O’zbekiston Respublikasi budjet tizimi ikki bo’g’indan – respublika budjeti va mahalliy budjetlardan tashkil topadi. Bu budjetlar mamlakatimizdagi davlat budjeti amal qilishining tashkiliy shakli bo’lib xizmat qiladi. Davlat budjeti o’z ichida respublika budjetini, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetini va kengtarmoqli mahalliy budjetlarni birlashtiradi.

1- O’zbekiston Respublikasi budjet tuzilmasi O’zbekiston Respublikasi budjet tuzilmasining bo’g’inlari ham o’z navbatida tarkibiy tuzilishga ega. Davlat budjeti (ko’pchilik hollarda davlat maqsadli jamg’armalarisiz Davlat budjeti deb yuritiladi) quyidagi darajadagi budjetlardan iborat: 1. O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti; 2. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari. Respublika budjeti - davlat budjetining umumdavlat ahamiyatiga molik tadbirlarni moliyalashtirishda foydalaniladigan qismi bo’lib, unda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Mahalliy budjet - davlat budjetining tegishli viloyat, tuman, shahar pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, unda ma’lum ma’muriy birlikning daromadlar manbalari va ulardan tushumlar miqdori, shuningdek, moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Qoraqalpog’iston Respublikasining budjeti - davlat budjetining Qoraqalpog’iston Respublikasi pul mablag’lari jamg’armasini tashkil etuvchi bir qismi bo’lib, mazkur budjetda daromadlar manbalari va ulardan tushumlar O’zbekiston Respublikasi budjet tuzilmasi D avlat maqsadli jamg’armalari Davlat budjeti Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari

miqdori, shuningdek moliya yili mobaynida aniq maqsadlar uchun ajratiladigan mablag’lar sarfi yo’nalishlari va miqdori nazarda tutiladi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti tuzilmasiga Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi tumanlari va shaharlarining budjetlari kiradi. Hindiston budjetining tuzilishi. Budjet turlari Budjetni tuzush tayyorgarligi - bu har bir mamlakatning moliyaviy boshqaruvi sari birinchi qadam hisoblanadi. Hukumatning budjetni tayyorlashiga javobgar bo’lishi sababdan budjetni quyidadi uch turkumga bo’lish mumkin. A) Qonun chiqaruvchi turi Budjetning qonun chiqaruvchi turi hokimiyatning qonun chiqaruvchi komiteti orqali tayyorlanadi. Ushbu turdagi budjet turi ijro etuvchi bo’lishdan ko’ra qonun chiqaruvchi bo’lish ko’proq muhim bo’lishini ifodalaydi. B) Ijro etuvchi turi Parlamentar demokratiya tizimi amal qilayotgan davlatlarda budjetning ushbu turidir. Ushbu budjet turi urfga kirgan. Budjet qonun chiqaruvchi hokimiyat tomonidan tasdiqlangandan so’ng, ijro etuvchi hokimiyat ijro bo’yicha javobgardir. C) Komissiya turi Komissiya turi ma’sul shaxslar yoki ma’muriy qonun chiqaruvchi vakillar bilan birgalikda tashkil etuvchi komissiya guruhi orqali tayyorlanadi. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 3-moddasida “ Budjet tizimi budjetlari” tushunchasi berilgan bo’lib, “Budjet tizimi budjetlari- O’zbekiston Respublikasining Davlat budjeti, davlat maqsadli jamg’armalari budjetlari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari» dan iborat. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining II-bo’limi “Budjet tizimi budjetlari” ga bag’ishlangan bo’lib, bu bo’limda Davlat budjeti tuzilmasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetining, viloyatlar va Toshkent shahar

mahalliy budjetlarining tuzilmasi, davlat maqsadli jamg’armalari va budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari bayon etilgan. Bir qator ilmiy adabiyotlarda davlat budjetining ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini yoritishda uning:  iqtisodiy kategoriya sifatida;  moddiy tushuncha sifatida;  huquqiy kategoriya sifatida mavjud ekanligi va amal qilishi nazarda tutilgan. Iqtisodiy kategoriya sifatida davlat budjeti – davlat bilan yuridik va jismoniy shaxslar o’rtasida mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotni, uning faol qismi bo’lgan milliy daromadni (qisman milliy boylikni) qayta taqsimlash yuzasidan kelib chiqadigan pul munosabatlari tizimi bo’lib, ular natijasida iqtisodiyotni, ijtimoiy-madaniy sohalarni, mudofaa va davlat boshqaruvi ehtiyojlarini moliyalashtirishga mo’ljallangan pul fondi – davlat budjeti tashkil topadi va maqsadga muvofiq tarzda ishlatiladi. Moddiy tushuncha sifatida davlat budjeti – markaziy hukumat va tegishli darajadagi mahalliy hokimiyat idoralari faoliyatini ta’minlovchi, ular oldidagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik vazifalarni bajarishga mo’ljallangan markazlashtirilgan pul mablag’lari fondidir. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 3-moddasida davlat budjetiga aynan moddiy ma’nodagi tushuncha sifatida ta’rif berilgan. Unda ta’kidlanishicha, “ O’zbekiston Respublikasining Davlat budjeti (Davlat budjeti)- davlatning davlat vazifalari va funktsiyalarini moliyaviy jihatdan ta’minlash uchun mo’ljallangan markazlashtirilgan pul jamg’armasi” dir. Huquqiy kategoriya sifatida davlat budjeti – markaziy va tegishli mahalliy hokimiyat va ijroiya organlari tomonidan ishlab chiqiladigan va belgilangan tartibda tasdiqlanadigan, markazlashtirilgan pul mablag’lari fondini shakllantirish, taqsimlash va maqsadli ishlatishni ko’zda tutuvchi asosiy moliyaviy reja, yuridik xujjatdir. Yuridik hujjat sifatida O’zbekiston Respublikasida davlat budjeti Budjet Kodeksida belgilangan tartibda va muddatlarda har moliya yili uchun (O’zbekiston Respublikasida moliya yili kalendar yiliga mos keladi, lekin dunyo mamlakatlarida

ularning an’analari va mamlakat hayotidagi muhim, hal qiluvchi tarixiy sanalariga muvofiq, budjet yili kalendar yiliga mos kelmasligi mumkin) tuziladi, ko’rib chiqiladi, tasdiqlanadi va ijro etiladi. Davlat budjetining iqtisodiy mazmuni deganda umumdavlat pul fondini shakllantirish, mablag’larni budjetlar ichida taqsimlash va sub’ektlarni budjetdan moliyalashtirish natijasida vujudga keladigan, o’zaro bog’langan taqsimlash munosabatlarining butun kompleksi tushuniladi. Davlat maqsadli jamg’armalari quyidagilardir: 1. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi; 2. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Respublika yo’l jamg’armasi; 3. Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi; 4. O’zbekiston Respublikasining Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi;

2-rasm. O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti tuzilmasi O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi budjetdan tashqari Umumta’lim maktablari, kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasi; 5. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi; 6. O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Oliy o’quv yurtlarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish jamg’armasi. Budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari quyidagilardir:  Budjet tashkilotining rivojlantirish jamg’armasi;  Tibbiyot tashkilotlarining moddiy rag’batlantirish va rivojlantirish jamg’armasi;  vazirliklar, davlat qo’mitalari va idoralarning budjetdan tashqari jamg’armalari; Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari Respublik a budj et i Shu respublikaga bo’ysunuvc hi tumanlar va shaharlar budjetlari B iloya t budj et i Qoraqalpog’iston Respublikasi budj et i Qoraqalpog’ist on Respublikasini ng respubli ka budj et i O‘zbekiston Respublikasi davla t budje ti B iloyatla r tumanlari va shaharlarini ng budj et lar i Viloyatlar mahalliy budj et lar i Toshkent shahar budj et i Toshkent shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarni ng budj et lar i Toshkent shahar mahalliy budj et i

 budjet tashkilotlarining undiriladigan to’lovlar hisobiga shakllantiriladigan budjetdan tashqari mablag’lari. O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti daromadlari quyidagilar hisobidan shaklantiriladi: 1) umumdavlat soliqlari , shu jumladan: - yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; - yagona soliq to’lovi; - jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i; - qo’shilgan qiymat solig’i; - aktsiz solig’i; - yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq; 2) bojxona bojlari; 3) qo’shimcha foyda solig’i; 4) mahsulot taqsimotiga oid bitimlar bo’yicha foyda keltiradigan mahsulotdagi davlat ulushi; 5) boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi. Boshqa daromadlarga imzoli bonus va tijoratbop topilma bonusi to’lanishidan tushgan tushumlar, qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasining respublika budjetiga yo’naltiriladigan davlat bojlari, yig’imlar, tovon pullari, kompensatsiya to’lovlari va jarima sanktsiyalari, davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan belgilangan normativlar bo’yicha olingan daromadlar, meros, hadya huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tkazilgan pul mablag’lari, yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari, rezident-yuridik shaxslarga berilgan budjet ssudalarini, chet davlatlarga berilgan kreditlarni to’lash hisobidan to’lovlar, aktsiyalarning davlat ulushi (payi) bo’yicha dividendlar (daromadlar), mobil aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik shaxslar (uyali aloqa kompaniyalari) tomonidan abonent raqamidan foydalanganlik uchun to’lov, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining foydasi va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi.

O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1) ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 2) davlat grantlari, subsidiyalar va ijtimoiy buyurtma shaklida nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari faoliyatini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 3) iqtisodiyot xarajatlari; 4) respublika vazirliklari, davlat qo’mitalari va idoralari buyurtmachi bo’lgan markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 5) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish xarajatlari; 6) sudlarni, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; 7) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasini shakllantirish xarajatlari; 8) boshqa xarajatlar: O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan:  Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga subventsiyalar, o’tkazib beriladigan daromadlar va dotatsiyalar;  davlat maqsadli jamg’armalariga budjet ssudalari va dotatsiyalar;  yuridik shaxslarga budjet ssudalari va kredit liniyalari hamda chet davlatlarga kreditlar belgilangan tartibda ajratilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Budjet Kodeksining 35-moddasiga muvofiq, Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti tuzilmasiga Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, Qoraqalpog’iston Respublikasi tumanlari va shaharlarining budjetlari kiradi. Viloyatlar mahalliy budjetlari tuzilmasiga viloyat budjeti, tegishli viloyatlar tumanlari va shaharlarining budjetlari kiradi. Toshkent shahar mahalliy budjeti tuzilmasiga shahar budjeti va shahar tarkibiga kiruvchi tumanlarning budjetlari kiradi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlarining daromadlari quyidagilar hisobidan shakllantiriladi: 1) belgilangan normativlarga muvofiq umumdavlat soliqlari , shu jumladan: - yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; - yagona soliq to’lovi; - jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i; - tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq; - qo’shilgan qiymat solig’i; - aktsiz solig’i; - yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq; - suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq; 2) mahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar , shu jumladan: - obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i; - transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; - mol-mulk solig’i; - yer solig’i; - yagona yer solig’i; - ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish uchun yig’im; 3) yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari; 4) bozorlardan tushadigan daromadlar ; 5) boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi . Boshqa daromadlarga davlat daromadiga o’tkazilgan mol-mulkni realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar, davlat aktivlarini joylashtirishdan, foydalanishga berishdan va sotishdan belgilangan normativlar bo’yicha olingan daromadlar, qonun hujjatlariga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga yo’naltiriladigan davlat bojlari, yig’imlar, tovon pullari va jarima sanktsiyalari, egasiz mol-mulkni, meros huquqi bo’yicha davlat ixtiyoriga o’tgan

mol-mulkni, huquq bo’yicha davlat daromadiga o’tkazilishi lozim bo’lgan xazinalarni realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi. O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan ajratiladigan subventsiyalar, o’tkazib beriladigan daromadlar va dotatsiyalar Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining daromadlari hisoblanadi. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq, O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan pivo va o’simlik yog’i uchun aktsiz solig’i Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari daromadlariga o’tkazib beriladi. Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1) ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari , shu jumladan: o umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, maktabdan tashqari ta’lim, pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash, boshqa yordamchi va uslubiy ta’lim muassasalarini saqlab turish xarajatlari; o bolalar uylari, davlat bolalar shaharchalarini saqlab turish, qonun hujjatlarida Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ta’lim tizimidagi yordamchi xizmatlar va maqsadli tadbirlar xarajatlari; o Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi filialini, ko’p tarmoqli va ixtisoslashtirilgan tibbiyot markazlarini, ixtisoslashtirilgan kasalxonalar va dispanserlarni, tug’ruqxonalar va akusherlik majmualarini, tibbiy tashxis qo’yish va davlat sanitariyaepidemiologiya nazorati markazlarini, qon quyish xizmati va sudtibbiyot ekspertizasi muassasalarini, Salomatlik va tibbiyot statistikasi instituti filialini, hududiy sog’liqni saqlashni boshqarish organlari tasarrufidagi boshqa

davolash-profilaktika muassasalari va yordamchi tashkilotlarni saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan xizmatlarga haq to’lash xarajatlari; o qabul qilingan davlat dasturlariga muvofiq fuqarolarning sog’lig’ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari; o hududiy madaniyat va sportni boshqarish organlari tasarrufidagi madaniyat, jismoniy tarbiya va sport muassasalarini saqlab turish, shuningdek madaniyat va sportni rivojlantirishga doir maqsadli tadbirlarni amalga oshirish xarajatlari; o Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tasarrufidagi arxivlarni saqlab turish xarajatlari; o Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tasarrufidagi qariyalar va nogironlarning internat-uylari, pansionatlari va sanatoriylari, nogironlarni reabilitatsiya qilish markazlarini, boshqa muassasalarni saqlab turish xarajatlari, shuningdek aholini ijtimoiy muhofaza qilishga doir maqsadli tadbirlar xarajatlari; o shahar yo’lovchilar transporti tashuvchilarining yo’lovchilarni va bagajni cheklangan ta’riflar bo’yicha tashish, shuningdek alohida toifadagi fuqarolarni imtiyozli tashish xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq zararlarning o’rnini qoplash xarajatlari; 2) iqtisodiyot xarajatlari , shu jumladan: • qishloq xo’jaligi sohasida hududiy nazorat organlarini saqlab turish, shu jumladan hayvonlar kasalliklariga qarshi kurashuvchi muassasalar xizmatlariga haq to’lash, shuningdek erlarni rekultivatsiya qilish ishlarini bajarish; • uy-joy-kommunal xo’jaligi ob’ektlarida ta’mirlash ishlarini olib borish; • suv yo’llarining ayrim texnik uchastkalarini saqlab turish; • aholi punktlarini obodonlashtirish; • shaharlarning, boshqa aholi punktlarining ko’chalarini va xo’jaliklararo qishloq avtomobil yo’llarini ta’mirlash, shuningdek ayrim tashkilotlar xarajatlari;

• qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o’rmon xo’jaligini saqlab turish xarajatlari; 3) Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari buyurtmachi bo’lgan markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 4) mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini , shu jumladan:  Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesini;  Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari, davlat qo’mitalari va idoralari, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari , ularning boshqarmalari va bo ’ limlarini saqlab turish xarajatlari ; 5) Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining zaxira jamg’armalarini shakllantirish xarajatlari; 6) davlat yoki jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qo’yilishi munosabati bilan yuridik va jismoniy shaxslarga yetkazilgan zararning o’rnini qoplash xarajatlari; 7) Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar va tadbirlarning xarajatlari. Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlaridan va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va shaharlar budjetlariga budjet ssudalari, dotatsiyalar, subventsiyalar va o’tkazib beriladigan daromadlar ajratilishi mumkin. Tumanlar va shaharlar budjetlaridan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1) ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari , shu jumladan: - tumanlar (shaharlar) xalq ta’limi muassasalari faoliyatini uslubiy jihatdan ta’minlash va tashkil etish bo’limlarini, shuningdek ular tasarrufidagi maktabgacha ta’lim, umumiy o’rta ta’lim, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarini saqlab turish

hamda qonun hujjatlarida tumanlar va shaharlar budjetlaridan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ta’lim tizimidagi tadbirlar xarajatlari; - tumanlar (shaharlar) tibbiyot birlashmalari tasarrufidagi davolashprofilaktika muassasalarini hamda davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati tuman, shahar muassasalarini saqlab turish xarajatlari; - qabul qilingan davlat dasturlariga muvofiq fuqarolarning sog’lig’ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari; - tumanlar (shaharlar) madaniyat va sport ishlari bo’limlari tasarrufidagi madaniyat, jismoniy tarbiya va sport muassasalarini saqlab turish, shuningdek madaniyat va sportni rivojlantirishga doir maqsadli tadbirlar xarajatlari; - fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tomonidan kam ta’minlangan oilalarga tayinlanadigan hamda to’lanadigan ijtimoiy nafaqalar va moddiy yordam hamda tabiiy ofatlardan jabrlangan oilalarga moddiy yordam, uyda ijtimoiy yordam ko’rsatish, Chernobil AES halokati oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslarni va radiatsiya-yadro ob’ektlarida harbiy xizmatni o’tagan pensiya yoshidagi shaxslarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 2) iqtisodiyot xarajatlari , shu jumladan: - tumanlar va shaharlar davlat veterinariya bo’limlarini, laboratoriyalarini saqlab turish; - shaharlarning va boshqa aholi punktlarining ko’chalarini, shuningdek xo’jaliklararo qishloq avtomobil yo’llarini ta’mirlash; - uy-joy-kommunal xo’jaligi ob’ektlarida ta’mirlash ishlarini olib borish; - aholi punktlarini obodonlashtirish xarajatlari; 3) tuman va shahar hokimliklarini hamda ularning bo’limlarini saqlab turish xarajatlari; 4) fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari; 5) boshqa xarajatlar , shu jumladan qonun hujjatlarida tumanlar va shaharlar budjetlaridan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ayrim tashkilotlar va tadbirlarning xarajatlari.

3-rasm. Tumanlar va shaharlar budjetlaridan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi. O’zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan moliya yili yakunlari bo’yicha tahliliy maqsadlar uchun hamda budjet tizimi budjetlarining (budjet tashkilotlarining budjetdan tashqari jamg’armalari bundan mustasno) barcha tushumlari va xarajatlarini hamda O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag’larini, ular o’rtasidagi transfertlarni hisobga olmagan holda hisobga olib borish uchun tuziladi. O’zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti tarkibiga quyidagilar kiradi:  Davlat budjeti;  davlat maqsadli jamg’armalarining budjetlari;  O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi mablag’lari. Budjet Germaniya Federativ Respublikasi moliya tizimining asosiy bo’g’inini tashkil etadi. Uning tarkibi va budjet jarayoni davlat tuzumining federal

xarakteriga mos keladi. Davlat budjetiga ma’muriy boshqaruvning uchta darajasi daromadlari va xarajatlari kiradi: 1. Der Bundeshaushalt - federatsiya budjeti; 2. Die Landerhaushalte- federal erlarning budjeti, ya’ni hududiy budjetlar; 3. Die Gemeindehaushalte - mahalliy hokimiyatlar (obshinalar) budjeti. Davlat yig’ma budjeti uch darajaning budjetlari daromadlari va xarajatlarini o’z ichiga oladi va ulardan budjetlararo transfertlar (subsidiyalar, dotatsiyalar) ni ayirish yo’li bilan hosil qilinadi.

4-rasm. O’zbekiston Respublikasining konsolidatsiyalashgan budjeti Iqtisodiyotni davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash, iqtisodiyotga davlat kapital qo’yilmalarini safarbar etishda davlatning aniq maqsadlarga mo’ljallangan fondlari muhim ahamiyatga ega. Shunday fondlardan biri O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 11 maydagi 3751- sonli Farmoni bilan tashkil qilingan Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasidir . Mazkur jamg’arma iqtisodiyotning yetakchi, eng avvalo bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnikaviy qayta qurollantirish loyihalari amalga oshirilishini ta’minlash, mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish, shuningdek samarali tarkibiy va investitsiyaviy siyosatni amalga oshirish maqsadida tuzilgan. O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasi O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi moliyaviy muassasadir va u ustuvor investitsiya loyihalarini hamda iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini modernizatsiya qilish va texnik jihatdan qayta jihozlashga, mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishilishiga, shuningdek samarali tarkibiy va investitsiya siyosati amalga oshirilishiga doir loyihalarni moliyalashtirish uchun belgilangan mablag’larni jamlaydi. Davlat maqsadli jamg’armalarining bud jet la ri Davl at bud jet i Qoraqalpog’ iston Respublikasi davlat bud jet i Respub lika bud jet i Maha lliy bud jet la r O’zbekiston Respublikasining konsolidatsiyala shgan budj et i 1 . Pensiya jamg’armasi; 2 . Respublika yo’l jamg’armasi; 3 . Davlat mulkini xususiylashtirishdan tushgan mablag’lar jamg’armasi; 4 . Bandlikka ko’maklashish davlat jamg’armasi; 5 . Umumta’lim maktablari, kasb - hunar kollejlari, akademik litseylar va tibbiyot muassasalarini rekonstruktsiya qilish, mukammal ta’mirlash va jihozlash jamg’armasi; 6 . Sug’oriladigan erlarning meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasi; 7 . O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Oliy o’quv yurtlarining mod diy - texnika bazasini rivojlantirish jamg’armasi. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqi yot jamg’armasi mablag’lari

O’zbekiston Respublikasining Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasini boshqarish Kengashi O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining yuqori boshqaruv organi bo’lib, uning tarkibi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan belgilanadi. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining ijro etuvchi direktsiyasi O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot jamg’armasining ijro etuvchi organi va mablag’larini taqsimlovchidir. O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot fondi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2006 yil 16 maydagi PQ-350-sonli qarori bilan Tasdiqlangan Nizom asosida o’z faoliyatini olib boradi. Ushbu Nizomga muvofiq, Jamg’arma Vazirlar Mahkamasi huzuridagi moliyaviy muassasa bo’lib, faoliyatining asosiy maqsadi iqtisodiyotning yetakchi, eng avvalo bazaviy tarmoqlarini modernizatsiyalash va texnikaviy qayta qurollantirish bo’yicha loyihalarning amalga oshirilishini ta’minlash, shuningdek mamlakatni muttasil, barqaror va mutanosib ravishda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga erishish hamda samarali tarkibiy va investitsiyaviy siyosatni amalga oshirishdan iborat. Jamg’arma o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, O’zbekiston Respublikasi Qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalari Qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Farmonlari, Qarorlari va farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qaror va farmoyishlari, O’zbekiston Respublikasining boshka qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiradi. Jamg’arma O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida tashkil etilib, yuridik shaxs huquqlariga, o’zining mustaqil balansiga, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankida hisobvaraq, shu jumladan xorijiy valyutadagi hisobvarag’iga, O’zbekiston Respublikasi Davlat gerbi tushirilgan muhriga ega bo’ladi. O’zbekiston Respublikasi Hukumati O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi timsolida Jamg’arma muassisi hisoblanadi. Tijorat banklari, xorijiy jamg’armalar, investorlar va boshka manfaatdor tuzilmalar ham Jamg’arma muassislari bo’lishlari mumkin.

Nima uchun hukumat ushbu keng qamrovli munozaraning sub’yekti bo’ldi. Asosiy ikkita sababdan bittasi shuki, davlat jamiyat talablariga “javobgar”. 1880yilda taklif etilgan Vagner qonuniga ko’ra, iqtisodiy taraqqiyot hukumat o’zi yolg’iz ijro eta oladigan yangi faoliyatlar uchun imkoniyatlar yaratadi. Ikkinchi sabab hukumatda o’sish uchun tahminiy tendensiya mavjuddir. Bunda hukumat siyosiy rahbarlarning qo’llab-quvvatlashi natijasida o’sib boradi. Hukumat tomonidan rag’batlantiruvchi javob sifatida ko’plab omillar qatorida quyidagilar taklif etiladi: • Umumiy mahsulotlar uchun ehtiyoj . Mudofaa, Milliy xavfsizlik, tabiiy ofatlar va fuqarolar uchun foydali yana boshqa dasturlar xususiy sektor tomonidan nazorat qilinmaydi, balki hukumat tomonidan qamrab olinadi. Urush boshlansa, hukumat o’z xarajatlarini oshiradi. Muammodan so’ng, urushdan oldingi vaqtga qaraganda kattaroq tendensiyaga ega bo’lishadi. Ta’lim yana bir muhim umumiy mahsulotdir. Ta’lim olgan insonlar ko’proq samarali o’sishga va jamiyat umumiy boyligining oshishiga olib keladi, xususiy sektor maqbul davlat ta’limi ta’minotiga ishonib qolmasligi kerak. • Demografik o’zgarishlar . Umumiy aholi hamda yangi tug’ilganlar va katta yoshdagi aholining o’sishi davlat dasturlarining yaratilishini va kengaytirilishini rag’batlantiradi. • Yashash tarzining o’zgarishi . Odamlarning qishloq joylardan shaharlarga, keyinchalik shaharlardan shahar tashqarisiga ko’chib o’tishlari natijasida davlat xizmatlariga bo’lgan talab ham shunga mos tarzda ergashadi. Hukumat yanada ko’proq maktablar, yo’llar, kommunal xizmat ko’rsatishni va jamoat xavfsizligini ta’minlashi shart bo’ladi. • Tashqi ta’sirlar. Asosiy foyda keltiruvchi sanoat firmalari havo va suvni ifloslantirishi mumkin. Hukumat ushbu holatlardan vujudga keluvchi zararlarni nazoratda tutishiga to’g’ri keladi. • Iqtisodiy qiyinchiliklar. Depressiya va boshqa salbiy iqtisodiy vaziyatlar davlatning o’sishini rag’batlantiradi.

• Yuqori riskli vaziyatlar. Risk yuqori bo’lganda xususiy sektor ko’p miqdorda resurslarni investitsiya qiladi, shuning uchun hukumat dasturlarni moliyalashtirishga e’tibor qaratadi. Misol uchun elektr quvvati manbasi sifatida yadro energiyasini rivojlantirish va fazo dasturini yaratishni o’z ichiga oladi. Dastlab fazo faoliyati ma’lum jihatlarining risklari hukumat aralashuvining natijasi sifatida, fazo tadqiqoti bilan shug’ullanuvchi tijorat manfaatlari hamda xususiy transportlar va sun’iy yo’ldoshlarni uchirishga o’tilganlikni boshqara oladigan bo’lib bormoqda. • Texnik o’zgarish . Yangi texnologiyaning paydo bo’lishi bilan hukumatga yordam ta’minlandi, misol uchun temir yo’llar va aeroportlar, yuqori texnologiyalar turlari va axborotlar oqimi bilan ta’minlash, misol uchun internet va temiryo’llar, radio va televidenya asosidagi yangi sanoatlarni boshqarish. Ushbu sabablar nega hukumat zarur va nega yillar davomida kengaytirilganligini tushuntirishda asosli hisoblanadi. DAVLAT BUDJETI DAROMADLARI Vaqti kelib fan xayoldan o’zib ketadi Vern Davlat daromadlari - bu yaratilgan milliy boylikning davlat ehtiyojlari uchun jalb etiladigan qismidir. Davlat daromadlari keng mazmunli tushuncha bo’lib, o’z ichiga budjet daromadlari (milliy daromadning turli darajadagi budjetlarga jalb etilgan qismi) ni ham, budjetdan tashqari davlat jamg’armalari mablag’larini ham o’z ichiga oladi. Budjet daromadlari davlat daromadlarining eng salmoqli qismini tashkil etadi. Budjet daromadlari - bu davlat budjet tizimining budjetlarigaqonun hujjatlarida belgilangan beg’arazlik va qaytarib bermasliktartibida kelib tushadigan pul mablag’laridir.

Davlat o’ziga yuklatilgan vazifalarni muvaffaqiyatli bajara olishi uchun moliyaviy resurslarga muhtoj bo’ladi va shu sababli mamlakat milliy daromadining bir qismi pul yoki boshqa to’lovlar tarzida uning tasarrufiga ajratiladi. Natijada davlat o’z daromadlariga ega bo’ladi. Bu mablag’lar davlat va mahalliy organlar ixtiyorida bo’lib, tegishli davlat hokimiyati organlari tomonidan tasarruf etiladi. Davlat o’z mablag’larini shakllantirish jarayonida ijtimoiy ishlab chiqarishning turli tarmoqlarida, davlat, jamoat, xususiy mulkchilik shakllaridagi korxonalarda vujudga keltirilgan daromadlarni, shuningdek, fuqarolarning mehnat, tadbirkorlik va boshqa daromadlarining muayyan qismini o’z tasarrufiga oladi, davlat daromadlarini vujudga keltirishda moliyaviy tizimning barcha bo’g’inlari faol ishtirok etadi. Shuni ta’kidlash kerakki, davlat budjeti daromadlari– davlat bilan korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va aholi o’rtasidagi mamlakat budjet fondining shakllanishi jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabatlarni anglatadi. Ayrim adabiyotlarda, ma’ruzalarda va boshqa ilmiy ishlarda “davlat budjeti daromadlarining asosiy bosh manbai soliqlardir” , degan bizning nazarimizda birmuncha noto’g’ri bo’lgan fikrlarni uchratish mumkin. Aslida, davlat budjeti daromadlarining asosiy manbai bo’lib mamlakat yalpi milliy mahsuloti va milliy daromadi hisoblanadi, davlat markazlashgan pul fondiga mablag’larni jalb qilish quroli esa soliqlardir. O’zbekiston Respublikasi Budjet kodeksining 50-moddasiga binoan Davlat budjeti daromadlari quyidagilardan iborat: • soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar; • davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan olingan daromadlar; • meros, hadya huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tgan pul mablag’lari; • yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushadigan qaytarilmaydigan pul tushumlari;

• rezident-yuridik shaxslarga berilgan budjet ssudalarini va chet davlatlarga ajratilgan kreditlarni to’lash hisobidan to’lovlar;  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar. Davlat budjeti daromadlarining asosiy moddiy manbai mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulotning tarkibi bo’lgan milliy daromad hisoblanadi. Shundan kelib chiqqan holda, yalpi ichki mahsulotning o’sishi davlat budjeti daromadlarini barqarorligini ta’minlaydi. Budjetidaromadlarining asosiy manbai soliqlardir. Soliqlar majburiy pullik to’lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildirib, bu munosabatlar soliq to’lovchilar (yuridik va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o’z mulkiga aylantiruvchi sub’ekt sifatida davlat o’rtasida sodir bo’ladi. Korxona va tashkilotlar tovar mahsulotlarini ishlab chiqarganida va sotganida, aholiga turli xizmatlarni ko’rsatganida, ishlar bajarganida yoki bozorlarda oldi-sotdi qilganda ham pul to’lovlarini amalga oshiradi. Lekin bu munosabatlarning hammasi ham soliq munosabati bo’la olmaydi. Soliq munosabatida davlat mamlakatda yaratilgan yalpi ichki mahsulot qiymatini taqsimlash va qayta taqsimlash yo’li bilan majburan davlat budjetiga mablag’ to’plash jarayonini amalga oshiradi. Soliqlarning o’ziga xos belgilari mavjud bo’lib, ular quyidagilardir : 1. Majburiylik. Soliq va yig’imlar majburiy xarakterga ega bo’lib, bunda davlat soliq to’lovchi daromadlarining bir qismini majburiy to’lov sifatida budjetga olib qo’yadi. Bu majburiylik mamlakatning qonun chiqaruvchi oliy organi tasdiqlab bergan maxsus qonunlar asosida amalga oshiriladi. Demak, majburiylik belgisi huquqiy tomondan davlat tomonidan kafolatlangan.  majburiylik;  xazina to’plash;  qat’iylik va doimiylik;  aniq soliq to’lovchi uchun ekvivalentsizlik.

2. azina to’plash belgisi shunda namoyon bo’ladiki, soliqlar albatta xazinaga, ya’ni davlat budjetiga va davlatning boshqa maqsadli pul fondlariga tushadi. Bordi-yu, yuridik va jismoniy shaxslar boshqa ixtiyoriy fondlar - «Iste’dod», «Ekosan», «Kamolot», «Nuroniy» jamg’armalariga to’lovlarni amalga oshirsalar, bu to’lovlar xazina to’plashga xizmat qilsada, soliq munosabati bo’lmaydi. Chunki majburiylik tamoyili yo’q, shuningdek, bu to’lovlar davlat mulkiga tushmaydi. 3. Soliqlar qat’iy belgilangan va doimiy harakatda bo’ladi. Tarixda 50-100 yillab o’zgarmasdan harakatda bo’lgan soliqlar mavjud. Ilmiy asosi qancha chuqur va mustahkam bo’lsa, soliqlar shuncha qat’iy va uzoq yillar o’zgarmasdan harakat qiladi yoki juda kam o’zgaradi. Masalan, daromad solig’i, mulk solig’i, yer solig’i kabilar bir necha asrlardan beri amal qilib kelmoqda. Har bir davr, har bir ijtimoiy tuzumda davlat, o’z iqtisodiy maqsadlari va iqtisodiy siyosatining asosiy yo’nalishlaridan kelib chiqib, bu soliqlarning amal qilish mexanizmiga o’zgartirishlar kiritib kelgan. 4. Soliqlar alohida olingan soliq to’lovchi uchun noekvivalentlik xarakteriga ega. Har bir soliq to’lovchi tomonidan to’langan soliq summasi to’lovchining shaxsan o’ziga to’liq qaytib kelmaydi, ular mamlakat miqyosida butun jamiyatga qaytib keladi. Soliq to’lovchiga nisbatan bu to’lov ekvivalentsiz pul to’lovidir. Masalan, soliq to’lovchi muayyan bir davrda davlatning sog’liqni saqlash va maorif xizmatlaridan hech foydalanmagan bo’lishi mumkin. Lekin bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma soliq to’lovchilarning to’lagan soliq va yig’imlari davlatning ularga ko’rsatgan xilma-xil xizmatlari (mudofaa, xavfsizlikni ta’minlash, tartib-intizomni saqlash va boshqa ijtimoiy-zaruriy xizmatlar) orqali o’zlariga qaytib keladi. Demak, soliq to’lovchilar nuqtai nazaridan olganda hamma soliqlar bozor iqtisodiyoti sharoitida davlatning ko’rsatgan ijtimoiy xizmatlari uchun to’lanadigan haq(to’lov) dir. Soliqlar davlat budjetiga va davlat pul fondlariga kelib tushadigan, majburiy xarakterga ega bo’lgan pul munosabatlaridir. Shuningdek, soliqlar iqtisodiy kategoriya bo’lganligi uchun bozor iqtisodiyoti munosabatlari, shu jumladan,

moliyaviy munosabatlar tarkibiga kiradi. Bozor iqtisodiyoti erkin iqtisodiyotdir, ya’ni har bir huquqiy shaxs, tadbirkor o’z tovariga erkin baho belgilashi, mahsulot yetkazib beruvchini ixtiyoriy topishi va o’zi iste’molchini topib, unga mahsulotini sotish huquqiga ega. Shuning uchun davlat ular daromadlarining bir qismini taqsimlab, budjetga oddiy ajratma sifatida ololmaydi. Soliq shaklida daromadlarni undirish uchun qonun chiqaruvchi organ (Oliy Majlis) ning qarori zarur, ya’ni qonuniy asosda undirilgan to’lov budjetga o’tadi. Erkin iqtisodiyot sharoitida soliqlar ham erkin, ochiq, aniq bo’ladi, demokratik to’lovga aylanadi. Soliqlar iqtisodiy kategoriya bo’lganligidan to’lovchilar va davlat o’rtasida daromadlar taqsimlanayotganda tomonlarning iqtisodiy manfaatini albatta e’tiborga olish zarur. Davlat soliq to’lovchilar daromadini istaganicha ololmaydi, soliqlarni budjetga undirishning ma’lum chegarasi mavjud. Bu chegarani davlat, soliq to’lovchilarning mahsulot ishlab chiqarish va foyda olishdagi faoliyatini hisobga olib belgilaydi. Ikkinchi tomondan, soliqlardan makrodarajada iqtisodiyotni rivojlantirish, bozor infratuzilmasini yaratish va boshqa umumdavlat maqsadlari uchun yetarli moliyaviy resurslar to’plash uchun foydalaniladi. Soliqlarning mohiyati soliq to’lovchilar bilan davlat o’rtasidagi doimiy, uzoq muddatli munosabatlarda o’z ifodasini topadi. Budjet tizimi bo’g’inlari daromadlarini shakllantirishiga ko’ra soliqlarning umumdavlat (respublika) va mahalliy soliqlarga bo’linishi hukumat idoralarining markaziy hukumat va mahalliy hukumatlarga bo’linishi asosida kelib chiqadi. Har bir hokimiyat idoralari o’zlarining bajaradigan muhim vazifalaridan kelib chiqib, o’z budjetiga va uni ta’minlaydigan soliqlarga ega bo’lishi kerak. Respublika hukumati umumdavlat miqyosida katta vazifalarni - mudofaa, xavfsizlikni saqlash, tartib-intizom infrastrukturasini yaratish, turli ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirish, fuqarolar ijtimoiy himoyasini tashkil etish va boshqa bir qator yirik vazifalarni bajaradi. Shuning uchun uning budjeti ham, soliqlari hajmi ham salmoqli bo’lishi shart. Qo’shilgan qiymat solig’i, aksiz solig’i, yuridik

shaxslarning daromadi (foydasi)dan, fuqarolar daromadidan olingan soliqlar respublika budjetiga tushadi. 1-rasm. O’zbekiston Respublikasi soliq tizimi Umumdavlat soliqlarining muhim xususiyati shundaki, respublika budjetiga tushadigan soliqlardan mahalliy budjetlar daromadlilik darajasini tartibga solib turish maqsadida ajratmalar ajratilishi mumkin. Bordi-yu, ajratmalar evaziga ham mahalliy budjetlarning xarajatlari qoplanmasa, u holda subvensiya yoki dotatsiya beriladi. Agar kelgusi yilda mahalliy budjetlarning o’z manbalari barqarorlashib, soliqlari hajmi ko’payib qolsa, respublika soliqlaridan ajratmalar berishning zaruriyati bo’lmaydi. Respublika va mahalliy soliqlar yagona mohiyatga ega bo’lib, budjetga to’lanishi lozim bo’lgan majburiy to’lovlardir. Umumdavlat soliqlar i Mahalliy soliqlar o yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i; o yagona soliq to’lovi; o jismoniy shaxslardanolinadigan daromad solig’i; o qo’shilgan qiymat solig’i; o aktsiz solig’i; o yer qa’ridan foydalanganlik uchun soliq; o suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. o obodo nlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i; o transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq; o mol - mulk solig’i; o y er solig’i; o yagona er solig’i; o ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi va ayrim turdagi xizmatlarni ko’rsatish uchun yig’im. Soliq tizimi

Mahalliy soliqlar mahalliy hukumatlar bajaradigan vazifalariga qarab belgilanib, ularga doimiy va to’liq biriktirib beriladi. Mahalliy hukumatlar asosan mehnatkashlarga yaqin bo’lganligidan, ular ijtimoiy masalalarni - maorif, sog’liqni saqlash, madaniyat, shahar va qishloqlar obodonchiligi kabi vazifalarni bajaradi. Lekin odatda bu soliqlar va yig’imlar ular budjetlari xarajatlarining 30-40 foizini qoplaydi, xolos. Mahaliy budjetlar daromadlarini ko’paytirish eng dolzarb masalalardan biridir. Faqat o’z daromad manbaiga to’liq ega bo’lgan mahalliy hukumatgina o’z faoliyatlarini to’liq amalga oshirishi mumkin. Mahalliy soliqlarning muhim xususiyati shundaki, ular faqat shu hududning budjetiga tushadi. Ular hisobidan boshqa budjetlarga ajratmalar berilmaydi. Mahalliy soliq Fransiya soliq tizimining anchagina qismini tashkil etadi. Mahalliy organlar budjeti 80 ming mustaqil budjetdan tashkil topgan. (kommunalar, birlashgan kommuna, departamentlar, regionlar va h.k.) Mahalliy hokimiyat-iqtisodiy hayotni asosiy subyekti hisoblanadi. Davlat budjetini 60 foizini mahalliy budjet tashkil etadi. Mahalliy budjet dinamikasi quyidagicha ifodalanadi. Mahalliy soliq tizimini to’rtta asosiy yo’nalishga ajratish mumkin:  yer solig’i qurib bitirilgan uchastkalar uchun ;  qurisolig’i yer bitirilmagan b uchastkalar uchun ;  turar - joysolig’i;  mutaxassisliksolig’i [ 7 ] .

Soliqqa tortish quyidagi tamoyillarga asoslanadi [9]: Layoqatlilik – qiymat va miqd or bo`yicha to`lovga qobillilik Qulaylilik – har bir kishi qiyinchiliksiz qabul qilishi va to`lashi k erak Samaradorlik – soliq yig`ish ko`p xara jatli va tartibsiz bo`lmasligi k er ak Adolatlilik – belgilangan soliqlar adolatli va xolis bo`lishi k erak Betaraflilik(neytral) – ma`lum iqtisodiy alternativ uchun afzal ko `rish va qarshilikning yo`qligi Oldindan kutiluvchanlik – ta`minot uchun oldindan ko`ra olishlilik va ehtimollilikning mavjudligi To`lov miqdorining cheklanganligi – maqsadli asoslangan miqdordagi umumiy manfaatlilik

Bosh masala aholi ish, xizmatlarda har qanday soliq davriyligi bo’ladi, ya’ni soliq qanchalik yetarli darajada daromadlarni davlat tomonidan fondga tushirish xizmatini ta’minlaydi. Davlat ko’pgina daromad manbalaridan foydalanadi– daromad solig’i, mol-mulk solig’i va savdo-sotiq solig’i ushbu soliqlarning budjetdagi o’rni ham katta chunki bu soliqlarning soliqqa tortish holatlari, soliqqa tortish bazasi shunaqa katta va shu bilan birga ko’p daromadni samarali boshqarishga ta’sir qiladi. Yana boshqa sabablari ham bor, daromadning yetarli darajada bo’lishidir, shunga qaramay, tanlangan aniq bir daromad boshqa manbadan yuqoriroq bo’ladi. Bular o’z ichiga daromad manbalarining adolatliligi (yoki xolisligi), iqtisodiy tanlovlardagi daromad manbalarining buzilishlari, soliqni boshqarish xarajatlari va alohida daromad manbalarining siyosiy ehtimolligini oladi. Kam hollarda, agar hukumatlar daromadning yagona manbasiga tayansa va shuningdek, masalalar istalgan bir manba qanchalik darajada hukumatning umumiy budjetiga hissa qo’shishi asosida vujudga keladi. Oddiylik – to`lovchilarning tushunishi ker akligi Keng qamrovlilik – jamiyatning barcha qatlamiga tegishlilik

2-rasm. Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonining prinsiplari Budjet daromadlarini shakllantirish jarayonining prinsiplari soliqlarning budjetga olinishi mamlakat milliy boyligi manbalarining tugashiga olib kelmasligi kerak soliqlar ularni to’lovchilar o’rtasida teng (adolatli) taqsimlani shi lozim soliqlarning ishlab chiqaruvchilar aylanma fondlari hajmiga ta’sir ko’rs atmasligi soliqlarning sof daromadga nisbatan hisoblanishi soliqlarning undirilish jarayoni xususiy sektorni siqib chiqarmasligi kerak sub y ektlarning mustaqil faoliyat ko’rsatishiga rioya etish (sharoit yaratish) sub y ektlarning x atti - harakati va intilishiga bog’liq bo’lmagan holda vujudga kelgan daromadlarning to’liq yoki qisman budjetga olinishi budjet mexanizmining rag’batlantiruvchi ta’sirini ta’minlash budjet daromadlarini shakllantirishda ulushli ishtirok etish davlat uchun soliqlarning undirilishi iloji boricha arzonroq bo’lishi lozim

Boshqa daromadlarga imzoli bonus va tijoratbop topilma bonusi to’lanishidan tushgan tushumlar, qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasining respublika budjetiga yo’naltiriladigan davlat bojlari, yig’imlar, tovon pullari, kompensatsiya to’lovlari va jarima sanksiyalari, davlat aktivlarini joylashtirish, foydalanishga berish va sotishdan belgilangan normativlar bo’yicha olingan daromadlar, meros, hadya huquqi bo’yicha davlat mulkiga o’tkazilgan pul mablag’lari, yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari, rezident-yuridik shaxslarga berilgan O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti daromadlari U mumdavlat soliqlari, shu jumladan:  yuridik shaxs lardan olinadigan foyda solig’i  yagona soliq to’lovi  jismoniy shaxsla rdan olinadigan daromad solig’i  qo’shilgan qiymat sol ig’i  aksiz solig’i  yer qa’r idan foydalanganlik uchun soliq bojxona bojlari qo’shimcha foyda solig’i mahsulot taqsimotiga oid bitimlar bo’yicha foyda keltiradigan mahsulotdagi davlat ulushi; boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi

budjet ssudalarini, chet davlatlarga berilgan kreditlarni to’lash hisobidan to’lovlar, aksiyalarning davlat ulushi (payi) bo’yicha dividendlar (daromadlar), mobil aloqa xizmatlari ko’rsatuvchi yuridik shaxslar (uyali aloqa kompaniyalari) tomonidan abonent raqamidan foydalanganlik uchun to’lov, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining foydasi va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi. Q oraqalpog’iston Respublikasi budjetining, viloyatlar va Toshkent shahar mahalli y budjetlarining daromadlari U mumdavlat soliqlari, shu jumladan:  yuridik shaxs lardan olinadigan foyda solig’i  yagona soliq to’lovi  jismoniy shaxsla rdan olinadigan daromad solig’i  tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq  qo’shilgan qiymat sol ig’i  aksiz solig’i  yer qa’r idan foydalanganlik uchun soliq  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq  obodonlashtirish va ijtimoiy infrat uzilmani rivojlantirish solig’i  transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishl atganlik uchun olinadigan soliq  mol - mulk solig’i  yer solig’i  yagona yer solig’i  ayrim turdagi tovarlar bilan chakana savdo qilish huquqi va ayrim turdagi xizm atlarni ko’rsatish uchun yig’im M ahalliy soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar, shu jumladan : yuridik va jismoniy shaxslardan, shuningdek chet davlatlardan tushgan qaytarilmaydigan pul tushumlari

Boshqa daromadlarga davlat daromadiga o’tkazilgan mol-mulkni realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar, davlat aktivlarini joylashtirishdan, foydalanishga berishdan va sotishdan belgilangan normativlar bo’yicha olingan daromadlar, qonun hujjatlariga muvofiq Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga yo’naltiriladigan davlat bojlari, yig’imlar, tovon pullari va jarima sanksiyalari, egasiz mol-mulkni, meros huquqi bo’yicha davlat ixtiyoriga o’tgan mol-mulkni, huquq bo’yicha davlat daromadiga o’tkazilishi lozim bo’lgan xazinalarni realizatsiya qilishdan tushgan tushumlar va qonun hujjatlariga muvofiq boshqa daromadlar kiradi. bozorlardan tushadigan daromadlar boshqa daromadlar hisobidan shakllantiriladi

O’zbekiston Respublikasi davlat budjeti ning daromadlarining tuzilishi tarkibi quyidagicha: To’g’ri (bevosita) soliqlar :  yuridik shaxslar olinadigan foyda soli g`i ;  savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar;  yagona soliq to’lovidan (mikrofirmalar va kichik korxonalar bilan birgalikda) d avlat budjetiga ajratmalar;  jismoniy shaxslar dan olinadigan daromad soli g`i;  tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanayotgan yuridik va jismoniy shaxslarning daromadidan olina Egri (bilvosita) soliqlar :  qo’shilgan qiymat solig’i;  aktsiz solig`i ;  bojxona bojlari; M ol - mulk solig’ i va r esurs to’lovlari :  mol - mulk solig’i;  y er solig’i;  y er osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq ;  suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq Ustama foyda solig'i Boshqa daromadlar

3-rasm. Davlat budjetining daromadlari amaliyotdagi klassifikatsiyasi To’g’ri soliqlar bo’yicha to’g’ridan-to’g’ri daromaddan soliq to’langanligi uchun soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko’p qismini ularga qoldirib, ular investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratadi va shu yo’l bilan bozor iqtisodiyotining rivojlanishiga turtki beradi. Bu soliqlarning stavkalari ko’paytirilsa, korxonalarning biznes imkoniyatlari kamaya borib, iqtisodiy rivojlanishni susaytiradi. Demak, bu guruh soliqlarning stavkalari to’g’ridan-to’g’ri bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas bog’liqdir. Egri soliqlarning yuridik jihatdan to’lovchilari mahsulot (ishlar, xizmatlarni) yuklab yuboruvchilar (xizmat ko’rsatuvchilar) bo’lib, soliqning haqiqiy o'g’irligi keyingi (so’nggi) iste’molchining zimmasiga tushadi, ya’ni bu yerda haqiqiy soliq to’lovchi yashiringan. Bu soliqlarning summasi tovar (ish, xizmat) narxi ustiga ustama ravishda qo’yiladi. Bu soliqlarning ijobiy tomoni respublikada ishlab chiqarilgan tovarlarning chetga chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko’p bo’lishiga yordam beradi. Egri soliqlar orqali tovarlar qiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning taqchilligi ortadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar faoliyatining moliyaviy yakuniga to’g’ridan to’g’ri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion faoliyatini qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi tahlil qilinmasdan oshirib yuborilsa korxonalar sotish qiyinchiligiga uchrab, foyda olishni ham, budjetga to’lovlarni ham kamaytirishi mumkin. Bu soliqlarning yana bir tomoni - muomaladagi ortiqcha pul massasini kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Biroq bu soliqlar mehnat bilan band bo’lgan aholining real daromadlarini pasaytiradi. Korxonalarda to’g’ri soliqlar stavkasini kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat ko’proq mahsulot ishlab chiqarishni ko’paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta’minlashi kerak. Jahon soliq amaliyotida to’g’ri va egri soliqlar nisbatiga qarab u yoki bu mamlakat iqtisodiyotining rivojlanish darajasini yoki iqtisodiy qiyinchiliklarni tahlil qilib berish mumkin. Masalan. AQSh da to’g’ri soliqlar salmog’ining budjet daromadida 90 foizga yaqin bo’lishi, bu yerda rivojlangan bozor iqtisodiyoti amal qilayotganidan darak beradi.

1-jadval. O’zbekiston Respublikasi davlat budjetining daromadlar tizimi Ko’rsatkichlar 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil Jamig mlrd. a so’m nisbat an (%) Jamig mlrd. a so’m nisbat an (%) Jamig mlrd. a so’m nisbat an (%) mlrd. Jamiga so’m nisbata n (%) I. Davlat maqsadli jamg’rmalar daromadlarisiz– jami 25104, 9 100,0 30160, 8 100,0 36184,9 100,0 40505 ,8 100,0 1. To’g’ri soliqlar 6583,1 26,2 7790,4 25,8 8554,3 23,6 9338, 23,0 5 1.1. Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 1239,0 4,9 1302,3 4,3 1284,8 3,5 1266, 0 3,1 1.2. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar 817,3 3,3 989,8 3,3 1193,1 3,3 1383, 3,4 2 1.3. Yagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar 755,1 3,0 911,6 3,0 1067,1 2,9 1237, 9 3,0 1.4. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 2769,7 11,0 3313,9 11,0 3648,8 10,1 4040, 10,0 4 1.5. Tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi yuridik va jismoniy shaxslardan olinadigan qat’iy soliq 342,1 1,4 505,0 1,7 617,0 1,7 742,5 1,8

1.6. Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i 659,9 2,6 767,8 2,5 743,5 2,0 668,5 1,6 2. Egri soliqlar 13039, 4 51,9 15618, 2 51,8 19115,8 52,9 22298 ,1 55,0 2.1. Qo’shilgan qiymat solig’i 7737,8 30,8 9123,1 30,2 10721,7 29,6 12505 ,0 30,9 2.2. Aksiz solig’i 3726,5 14,8 4506,0 14,9 5528,8 15,3 6480, 0 16,0 2.3. Bojxona boji 992,6 4,0 1142,0 3,8 1583,6 4,4 1717, 4 4,2 2.4. Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatilganlik uchun olinadigan soliq 582,5 2,3 847,1 2,8 1281,7 3,5 1595, 7 3,9 3. Mol-mulk va resurs to’lovlari 3755,5 15,0 4521,4 15,0 5741,8 15,9 5806, 5 14,3 3.1. Mol -mulk solig’i 831,4 3,3 1135,0 3,8 1716,7 4,7 1874, 0 4,6 3.2. Yer solig’i 646,3 2,6 665,2 2,2 929,6 2,5 873,5 2,1 3.3. Yer qaridan foydalanganlik uchun soliq 2180,1 8,7 2595,8 8,6 2931,8 8,1 2874, 6 7,1 3.4. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq 97,7 0,4 125,4 0,4 167,7 0,4 184,4 0,4 4. Ustama foyda solig'i 294,5 1,2 388,4 1,3 548,2 1,5 390,2 1,0 5. Boshqa daromadlar 1432,4 5,7 1842,4 6,1 2224,8 6,1 2672, 5 6,6

Davlat budjeti daromadlarini tahlil qilar ekanmiz, 1-jadal ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, daromadlar tarkibida egri soliqlar salmoqli o’ringa ega. Ushbu daromadlar 2013 -yilda 51,9 foizni, 2014- yilda 51,8 foizni, 2015- yilda 52,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016- yil 55,0 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Jumladan, qo’shilgan qiymat solig’i 2013 -yilda 30,8 foizni, 2014 -yilda 30,2 foizni, 2015 - yilda 29,6 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016- yilda 30,9 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Aksiz solig’i 2013- yilda 14,8 foizni, 2014- yilda 14,9 foizni, 2015 -yilda 15,3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016- yilda 16,0 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan . Bojxona boji 2013- yilda 4,0 foizni , 2014- yilda 3,8 foizni , 2015 - yilda 4,4 foizni tashkil etgan bo ’ lsa , 2016- yilda 4,2 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan . Jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yoqilg’isi va gaz ishlatganlik uchun olinadigan soliq 2013- yilda 2,3 foizni, 2014- yilda 2,8 foizni,2015- yilda 3,5 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016- yilda esa 3,9 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Davlat budjeti daromadlarida to’g’ri soliqlarning salmog’ini tahlil qiladigan bo’lsak, ushbu soliqlar 2013- yilda 26,2 foizni, 2014- yilda 25,8 foizni, 2015-yil 23,6 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016-yilda 23,0 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Jumladan, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 2013- yilda 4,9 foizni, 2014- yilda 4,3 foizni, 2015-yil 3,5 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016- yilda 3,1foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalaridan olinadigan yagona soliq to’lovidan davlat budjetiga ajratmalar 2013-yilda 3,3 foizni, 2014-yilda 3,3 foizni, 2015-yilda 3,3 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016- yilda 3,4 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i 2013-yilda 11,0 foizni, 2014yilda 11,0 foizni, 2015- yilda 10,1 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016-yilda 10,0 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. Davlat budjeti daromadlaridan mol-mulk solig’i va resurs to’lovlari salmog’i 2013-yilda 15,0 foizni, 2014-yilda 15,0 foizni, 2015-yilda 15,9 foizni tashkil etgan bo’lsa, 2016-yilda 14,3 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan.

Hindistonda konstitutsion belgilangan birlashma, davlat, markaziy va davlat hokimiyati o’rtasida soliqqa tortish ko’lamini guruhlovchi amaldagi ro’yxatlarga asoslangan soliqqa tortish tizimi mavjud. Uning tavsiflari Hindiston Konstitutsiyasi 7-bandida quyidagicha aniq ro’yxatlarga asosan tartiblangan • 1-ro’yxat. Union(Birlashma) ro’yxati bo’lib, u faqatgina parlament huquq bera oladigan subyektlardan tashkil topgan. • 2-ro’yxat. State(Davlat) ro’yxati bo’lib, u faqatgina davlat qonun chiqaruvchi hokimiyati huquq bera oladigan subyektlardan tashkil topgan. • 3-ro’yxat. Concurrent(Birgalikdagi) ro’yxati bo’lib, u Parlament ham, Qonun chiqaruvchi hokimiyat ham huquq bera oladigan subyektlardan tashkil topgan. Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar, aholi bandligini ta’minlash, daromadini yanada oshirish va hayot sifatini yuksaltirish, qulay ishbilarmonlik muhitini yaratish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarini qo’llab-quvvatlash, bu jarayonda soliq yukini pasaytirishga qaratilganligi iqtisodiy siyosatning bosh maqsadi hisoblanadi. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016-yil 27dekabrdagi PQ-2699-sonli qaroriga muvofiq, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i stavkasi 2017-yilda 7,5 %ni tashkil etadi. 2017-yilda foyda solig’i stavkasi 7,5%ni tashkil etishi va bu soliq stavkasining bosqichma-bosqich kamaytirilishi yuridik shaxslar ixtiyorida qoluvchi mablag’lar summasi ko’payishi ko’rinishidagi qo’shimcha investitsiya resurslarining yuzaga kelishi hamda mablag’ni tejash va uni korxonalar ixtiyorida qoldirib, ularning o’z aylanma mablag’larini ko’paytirish, ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish va texnologik yangilash imkonini beradi. Daromad Solig’i Qonuniga (1961) ko’ra belgilangan me’yordan ko’p daromadga ega bo’lgan har bir shaxsdan Moliya Qonunida belgilangan stavkalarga muvofiq daromad solig’i undiriladi. Shaxslar individual shaxsni, hind oilalarini, shaxslar guruhini, kompaniya, firma, mahalliy hokimiyat va hech qanday guruhga mansub bo’lmagan shaxslarni o’z ichiga oladi.

Daromad solig’i hisobot yilida 1-apreldan 31-martgacha bo’lgan davrda undiriladi. 1961- yilda daromad solig’ini quyidagi turlari mavjud bo’lgan: • Uy xo’jaligi faoliyatidan daromad solig’i; • Tadbirkorlik faoliyatidan daromad solig’i; • Ish haqidan daromad solig’i; • Kapital harakatidan olingan foydadan daromad solig’i; • Boshqa faoliyatdan olingan foydadan daromad soligi; • Korporatsiya daromad solig’i. Korporatsiyalarning daromad solig’i yirik kompaniyalarning foydasidan undiriladi. Kompaniyalardan undiriladigan soliq turlari 3 ta, ular quyidagilar: 1.Hindistonda doimiy ro’yxatda turuvchi kompaniyalar indian comp yoki nazorat va boshqaruv to’liq Hindistonda joylashgan kompaniyalardan olinadigan daromad solig’i. 2. Hindistonda ro’yxatdan o’tmagan, ya’ni Hindiston kompaniyalariga tegishli bo’lmagan norezident kompaniyalar, boshqaruv va nazoratining ma’lum qismi Hindistondan tashqarida bo’lgan kompaniyalardan Hindistondagi tijorat faoliyatining foydasidan olinadigan daromad solig’i. 3. Xorijiy kompaniyalar – kompaniyaning nazorat va boshqaruv organi Hindistondan tashqarida joylashgan xorijiy kompaniyalardir. Hindistonda qo’lga kiritgan foydasidan olinadigan daromad solig’i. Yuqoridagi soliq turidan tashqari kompaniyalar quyidagi soliqlarni to’lashga to’g’ri keladi. Kompaniyalar to’laydigan soliq turlari: - Eng kam muqobil soliq (minimum alternative tax MAT). Bu soliq Hindistonda nol stavkali/soliqdan ozod kampaniyalarni soliqqa tortishda samarali foydalanilmoqda. Bunda kuzatilishicha ko’p kompaniyalar hisob-kitob daftarlarida ko’p miqdordagi foydalar va juda ko’p dividendlar ko’rsatilsa ham, turli imyitozlardan foydalangan holda oz miqdorda soliq to’laganlar yoki to’lamaganlar. Shunday qilib MAT kompaniyalarning

daromadidan minimal foizda soliq olinib daromad solig’ini takomilashtirishni nazarda tutgan edi. Dastlab barcha soliq to’lovchilar uchun MAT deb tanishtirilgan soliq keyinchalik AMT deb qo’llanildi. MAT dasturi faqat korparativ soliq to’lovchilar uchun amal qiladi. AMT esa nokorparativ soliq to’lovchilar uchun. Ya’ni MATdan kompaniyalar foydalanadi, AMTdan esa kompaniyalardan boshqa soliq to’lovchilar uchun mo’ljallangan. Iqtisodiyotda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiyalash va diversifikatsiyalash sharoitida jismoniy shaxslardan undiriladigan soliqlarning davlat budjetining daromadlaridagi salmog’ini nazariy va amaliy ma’lumotlarga tayangan holda o’rganish muhim hisoblanadi. Soliq-budjet siyosatida keyingi yillarda jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkasining o’zgarish tendentsiyasini kuzatishimiz mumkin. 2015- yilning 1- yanvaridan e’tiboran respublikamizda 4 pog’onali soliq stavkalarini qo’llash tartibi joriy etilib, bu jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini hisoblashda eng kam ish haqining bir baravarigacha bo’lgan eng quyi pog’onadagi miqdoriga «0» darajali stavkani qo’llash tartibini nazar tutadi. Boshqacha aytganda, fuqarolarning eng kam ish haqining bir baravarigacha daromadlari soliqqa tortilmaydi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalarining bosqichma- bosqich pasaytirilib borilishi O’zbekiston Respublikasi soliq tizimidagi islohotlarning eng e’tiborli jihatlaridan biri hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining soliq qonunchiligiga ko’ra jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i stavkalari quyidagi guruhlarga bo’linadi: - jismoniy shaxslarning ish haqi, mukofotlar va boshqa daromadlariga solinadigan tabaqalashgan progressiv soliq stavkalari; - jismoniy shaxslarning dividend va foiz tariqasida oladigan daromadiga soliq stavkasi (10%); - norezident jismoniy shaxslarning daromadlariga to’lov manbaida solinadigan soliq stavkalari (faoliyat va daromad manbaiga qarab tegishlicha 6%; 10%; 10%; 20%);

- imtiyozli soliq stavkalari. 1998-1999 yillarda jismoniy shaxslar daromadlaridan soliq besh pog’onali 15%, 25%, 35%, 40% va 45% shkala bo’yicha olingan bo’lsa, 2001-2014 yillardan boshlab uchta pog’onali shkala bo’yicha undirilgan. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, Prezidentimizning 2014- yil 4- dekabrdagi PQ-2270sonli qaroriga muvofiq 2015- yil 1- yanvardan boshlab jismoniy shaxslar olinadigan daromad solig’i 4 pog’onali shkala asosida soliqqa tortilishi belgilab qo’yildi. O’zbekiston Respublikasining 2012- yil 25- dekabrdagi “Soliq va budjet siyosatining 2013- yilga mo’ljallangan asosiy yo’nalishlari qabul qilinganligi, shuningdek, soliq hisobotini taqdim etish davriyligi qisqartirilishi munosabati bilan O’zbekiston Respublikasining ayrim qonun hujjatlariga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish to’g’risida”gi O’RQ-343-sonli qonuni va O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012- yil 25- dekabrdagi PQ-1887-sonli qarori bilan 2013- yilning 1- yanvaridan boshlab jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i va qat’iy belgilangan soliq eng kam ish haqining 1- yanvar holati bo’yicha hisoblanishi belgilab qo’yildi. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha endilikda qabul qilingan tartibga ko’ra, eng kam ish haqi miqdori o’zgarganda ham jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i shkalasi o’zgarmaydi. Masalan, 2016 -yilning 1- yanvar holatiga eng kam ish haqi miqdori 130240 so’mga, 2017- yilning 1- yanvar holatiga eng kam ish haqi miqdori 149775 so’mga teng. Korporativ soliqlar sof korporativ jamg'armalarga baza sifatida foydalaniladi. Yagona daromad solig’i bazasi asosga ko'ra xarajatlardan oldin daromad hisobga olinsa, ba'zi istisnolar va chegirmalardan tashqari korporativ daromad soliqlari faqatgina xarajatlar amalga oshirilgandan keyingi sof foydadan to'lanadi. Bunga qo'shimcha qilish mumkinki, ba'zi chegirmalar kapital yo'qotishlar, faoliyatdagi yo'qotishlar, kapital investitsiyalarining qadrsizlanishi, xayriya badallari va tadqiqot va rivijlanish xarajatlari uchun hisobga olinadi. Bu chegirmalar qanday qilib hisobga olinishi murakkab masaladir, ya'ni korporatsiya qanchalik darajada

kapital investitsiyalarini qadrsizlantirdi. Federal korporativ soliq stavkalari tez sur'atlarda 15%dan 35%ga sof jamg'armalar o'sishi bila oshdi. Federal korporativ daromad solig’idan tushumlar YaIMga nisbatan foizda har bir OECD davlatidan, Turkiyani inobatga olmaganda haqiqatda past bo'ladi. Ko'pchilik shtatlar korporativ daromad soliqqa ega shuningdek, garchi shu yaqin yillarda shtat darajasida korporativ daromad solig’ining ahamiyati kamaygan bo'lsa-da, 2010-yilda korporativ daromad soliqlari umumiy shtat daromadiga nisbatan taxminan 5%ni tashkil qildi, ikki dekadaga oldinga nisbatan taxminan bir yarim darajada. Korporativ daromad solig’idan yig'ilgan summaning umumiy miqdoriga qo'shimcha tarzda mamlakatlar bo'yicha umumiy stavka tuzilmalari jihatidan bu soliqlarni solishtirish mumkin. 2010-yilda ikkala umummilliy va shtat/mahalliy hukumat korporativ soliqlarini inobatga olganda AQSh korporativ soliq stavkalari 39,2% da, OECDning boshqa mamlaktlaridan, 39,5% stavkaga ega bo'lgan Yaponiyadan tashqari, balandroq edi. Korporativ daromadni milliy hukumat darajasida soliqqa tortishni qaraydigan bo'lsak, faqatgina Fransiya (34,4%da) va Belgiya (34%da) bilan AQShdagi eng yuqori (32,7%) stavkadan balanddir. Daromad solig’i soliq to’lovchilarning daromadidan undirilsa, mol- mulk soligi uning mol mulkiga nisbatan undiriladi. Mol- mulk solig’i 1957-yildagi mol-mulk solig’i to’g’risidagi qonun orqali tartibga solinadi. Mol-mulk solig’i asosiy vositalar qiymatiga nisbatan undiriladi. Asosiy vositalar mol-mulk solig’i tog’risidagi qonunning 2-ea bo’limida ta’rifi keltirilgan. Mol-mulk solig’i qonunda asosiy vosita hisoblangan mulk shakllari mavjud mulkdorlardan undiriladi. Quyidagi buyumlar asosiy vositalar hisoblanadi: Har qanday bino va inshootlar yoki tijorat maqsadida yoki mehmonlar uchun uy kabi. Yana bu o’z ichiga ferma, hokimiyat va boshqaruv organlaridan 25 km uzoqlikdagi fermalar ham kiradi. Quyidagi bino va maydonlar bu kategoriyaga kirmaydi.

• Yashash uchun mo’ljallangan uylar va kompaniyalar tomonidan ishchilarga yoki uzoq davr mobaynida ishlagan boshqaruvchi va direktorlarga, yillik maoshi 10 000 000 Rsdan kam bo’lgan xodimlarga berilgan uylar; • Uylar (turar joy yoki tijorat maqsadida) ya’ni soliq to’lovchilarning birjadagi aksiyalarning biron- bir ko’rinishida nomoyon bo’lishi; • Soliq to’lovchiga tegishli bo’lgan tadbirkorlik yoki boshqa faoliyat uchun mo’ljallangan uylar; • Joriy yilda minimal 300 kun mobaynida foydalaniladigan yashah uchun mo’ljallangan uylar; • Tijorat xarakterdagi ixtiyoriy mol-mulklar; • Avtomashinalar (soliq tolovchilar tomonidan biznes faoliyatida foydalaniladigan hamda ijaraga olingan yoki ulush sifatida qo’shilgan); • Tilla buyumlar, mebellar, kumush platina yoki ixtiyoriy qimmatbaho metallar tarkibadagi shu kabi moddalar bo’lgan qimmatbaho metallar; Urban hudud (urban yer joylashgan joyni anglatadi), quyidagilardan boshqalari: bir binoning qurilish amalda bo'lgan vaqt uchun hech qanday qonun ostida emas yoki qurilish tegishli bo’lgan organining roziligi bilan amalga oshiriladi, qaysiki har qanday yer yoki u sotib olingan kundan boshlab ikki yil muddat ichida sanoat maqsadlari uchun soliq to'lovchi tomonidan o'tkazilgan har qanday foydalanilmagan hududni yoki u sotib olingan kundan boshlab 10 yil muddatga aksiyalari savdo sifatida soliq to'lovchi tomonidan o'tkazilgan. Yer qishloq xo'jaligi maqsadlarida foydalaniladigan Hukumat rejalarini amalga oshirish uchun foydalaniladigan qishloq xo'jaligi yeri sifatida tasniflanadi. a) aholisi 10000 dan kam bo’lmagan, yurisdiksiya hokimligiga ega, xabardor maydoni qo'mitasi, shahar maydoni qo'mitasi, joylashtirish kengashi; b) har qanday joylashtirish kengashi mahalliy chegaralardan quyidagi masofa oralig'ida o’lchanadi.

1 dan ortiq 2 km bo'lmagan, aholisi 10000 dan ortiq, 1 lakhdan oshmaydigan bo'lsa II maydonining aholisi 1 lakhdan ko’p lekin 10 lakhdan oshmagan bo'lsa, 6 kms dan ortiq bo’lmagan holda III maydonining aholisi 10 dan ortiq lakhs bo'lsa, hudud 8 km dan ortiq emas. Sof boylik o’z ichiga asosiy vositalarni oladi, odatda, soliqlar quyidagi hollarda bo’ladi, soliq to'lovchi tomonidan soliqlar baholanib aktivlarini kuni bo’yicha to’lanadi, ma'lum aktivlarini o'z ichiga, soliq to’lovchi uchun ular sof boylik bo'lib kiritilgan bo'lishi kerak. Shaxslar turmush o'rtog'i bilan birgalikda boyligi taqsimlangan, uning o'g'li, xotini, uning turmush o'rtog'i yoki uning o'g'lining xotini, ammo bir kishining, ya’ni kichik bolaning bevosita yoki kechiktirib bo’lmaydigan foydasi taqsimotga oshirilmaydi. Qaytarib o'tkazish ostida o'tkazilgan aktivlar jarayoni sof mol- dunyosi xarajatlari bo’linadi. Foyda solig’i qoidalari; • har bir inson sof boyligi 30,00,000 dan oshadigan kishi shu soliqni to’lashi kerak. • vaqtida qaytmasa yoki qayta ko'rib chiqish vaqtida oldingi qaysi biri baholash yilning oxirigacha yoki baholash tugaganidan oldin bir yil muddat ichida berilishi mumkin. • oy davomida sof boyliklarini qaytarib topshirish kechiktirilganda keyingi oy boshida 1 foiz jarima undiriladi. Daromad solig’i birmuncha yangi tushunchadir, ammo qo'shimcha qilib aytish mumkinki, hukumat tomonidan foydalaniladigan daromad manbalari uchun muhimdir. 1913-yilda tasdiqlangan Konstitutsiyaga 16-O'zgartirish kiritish qismi amalga kiritilmaguncha AQShda daromadga soliq solishga ruxsat berilmagan. Shu vaqtdan beri, daromad solig’i federal hukumat uchun eng asosiy daromad manbaiga aylandi, davlat va mahalliy hukumatlar uchun muhim manba hisoblanganligiga qo'shimcha tarzda aytganda. An'anaviy tarzda va qulaylik uchun, davlat va mahalliy daromad soliqlari turli xil stavkalar tuzilishiga ega bo'lsa-da, federal darmad solig’iga o'xshagan holda boshqariladigan bo'ldi. Ushbu bo'lim

federal daromad soliq tizimining tuzilishini tasvirlaydi va davlat hamda mahalliy hukumatlar shaxsiy daromad soliq tizimlarining qisqacha alohida xususiyatlarini muhokama qiladi. Daromad soliqlari, odatda quyidagi tuzilishga ega: 1. Daromadni hisoblash (agarda federal daromad solig’i bo'lsa, belgilangan yalpi daromad yoki AGI (ingl. adjusted gross income)), ya'ni soliq bazasining dastlabki hisoblanishi. 2. Yagona soliq to'lovchilar xususiyatlari sababli belgilangan yalpi daromaddan qisqartirishlar. Bu chegirmalar (standard yoki tasniflangan) yoki imtiyozlar (soliq to'lovchi va mas'ul shaxslar uchun) shaklida namoyon bo'ladi. 3. Soliq solinadigan daromad uchun soliq stavkalari talabi (agarda federal soliqdan hisoblangan bo'lsa), ya'ni AGI natijasidan chegirmalar va imtiyozlarni ayirish. 4. Soliq kreditlari sababli to'langan soliqdagi qisqartirishlar, ya'ni soliqlar to'lashda dollar uchun dollar qisqartmalari. Barcha mamlakatlarda bo’lgani kabi O’zbekiston Respublikasida ham budjet daromadlari tarkibida soliqli daromadlarning hissasi sezilarli darajada yuqoriligi bilan ajralib turadi (90% ga yaqin). Rossiyada bu ko’rsat kich 72%, AQShda 90%, Qozog’istonda 95% ga yaqinni tashkil etadi. Ushbu soliql idaromadlarni turli darajadagi budjetlar balanslashganligini ta’minlash maqsadida budjetlar o’rtasida taqsimlash muammosiga o’tish bosqichidagi barcha davlatlar budjetlararo munosabatlar tizimini islohqilish jarayoniga duch kelmoqda. Bunga asosiy sabab xanuzgacha tartibga soluvchi soliqlarning mahalliy budjet xarajatlarini moliyalashtirishning asosiy manbai bo’lib qolayotganligidir. Bu bir tomondan budjetlararo munosabatlarni ajralmas tarkibiy qismi bo’lsa, boshqatomondan samarali budjetlararo munosabatlar islohotini amalga oshirishga to’sqinlik qilishi mumkin. Chunki bunday tartibga soluvchi daromadlardan me’yoriy ajratmalar ajratish amaliyoti mahalliy budjetlarni shakllantirishda beqarorlik va noaniqlikni keltirib chiqarishi, mahalliy budjetlar soliq yig’imlarini

oshirish hamda soliq imkoniyatlarini kengaytirishga qiziqishini rag’batlantirmasligi mumkin. Mamlakatda islohotlarni amalga oshirish bosqichida soliq va vakolatlarni budjetlar o’rtasida taqsimlash mexanizmi, bizning fikrimizcha, o’zida yanada murakkab tizim sifatida namoyon bo’ladi. Metodologiya, tamoyil va uni amalga oshirish amaliyoti–qiyin va murakkab jarayon bo’libgina qolmay, budjetlararo munosabatlar tizimini shakllantirishda o’tishbosqichi muammolarining ko’p qirraligini ko’rsatib beradi. Bunday sharoitlarda mahalliy budjetlar balanslashganligini ta’minlash hamda uning manbalarini takomillashtirish yanada muhim ahamiyat kasb etadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari balanslashtirilgan daromadlar va xarajatlarga ega bo’lishi lozim. Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari taqchilligiga yo’l qo’yilmaydi. Qoraqalpog’iston Respublikasi va mahalliy budjetlar balanslashganligi umum davlat soliqlarini O’zbekiston Respublikasi respublika budjetidan hamda yuqorituruvchi budjetlardan beriladigan me’yoriy ajratmalar va moliyaviy yordamni taqsimlash va qayta taqsimlash hisobiga amalga oshiriladi. O’zbekiston amaliyotida umumdavlat soliqlaridan tartibga soluvchi soliq sifatida foydalanilishini kuzatishimiz mumkin. Me’yorlarni aniqlashda mahalliy va umum davlat soliqlari hamda tegishli budjetlar minimal xarajatlari prognozi amalga oshirilib, unga muvofiq ajratmalar me’yori aniqlanadi. Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri budjetlariga ajratmalar me’yori har yili Oliy Majlis tomonidan davlat budjeti qabul qilingandan so’ng O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori bilan tasdiqlanadi. Tuman va shaharlar budjetlariga ajratmalar miqdori ham har yili Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirlar kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimlarining qarorlari asosida ko’rib chiqiladi va tasdiqlanadi.

O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan ajratiladigan subvensiyalar, o’tkazib beriladigan daromadlar va dotatsiyalar Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining daromadlari hisoblanadi. Suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq, O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqariladigan pivo va o’simlik yog’i uchun aksiz solig’i Qoraqalpog’iston Respublikasi budjeti, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlari daromadlariga o’tkazib beriladi. Xalqaro amaliyotda soliq vakolatlarini budjetlar o’rtasida taqsimlashning 3 ta asosiy modelidan foydalaniladi. Federativ tizim hamda ko’p munitsipialsubyektlarga ega mamlakatlar amaliyotida ko’p hollarda barcha 3 ta modeldan foydalanish kuzatiladi. Birinchi model –soliqlarni yig’ish bo’yicha vakolatlar chegaralarini o’rnatish va ularni ma’lum hukumat darajasiga biriktirish. O’zbekiston amaliyotida ushbu modeldan foydalaniladi, rasman har bir soliq turi qaysidir budjet darajasiga biriktirilgan, ya’ni umum davlat va mahalliy soliqlar. Ta’kidlash joizki, deyarli barcha mamlakatlar budjetlararo munosabatlar amaliyotida hududiy va mahalliy hokimiyat organlarining mahalliy soliqlarni o’rnatishdagi vakolati cheklanganligi tufayli ushbu modeldan qisman chetga chiqish yuz beradi, ya’ni soliqqa tortishning barcha asosiy elementlari respublika soliq qonunchiligi asosida aniqlanadi. Ikkinchi model – soliqqa tortish bazasidan birgalikda foydalanish. Bumodeldan Rossiya Federatsiyasida foydalanilishini kuzatishimiz mumkin. Xususan, korxona foydasiga soliq stavkasi 20% ni tashkil etadi, uning 2% dagi miqdori Federal Budjetga tushishi ko’zda tutilgan bo’lsa, qolgan 18%iRF sub’ektlari ixtiyorida qoladi. Uchinchi model butun mamlakat hududida yagona stavkada soliqqa tortiladigan aniq soliqlardan kelib tushadigan daromadlarni turli darajadagi budjetlar o’rtasida me’yoriy taqsimlash.

Bunda soliqlarning budjetlararo taqsimoti asosida turli xil mezonlar yotishi mumkin: aholi soni, biror-bir hududning geografik joylashuvi, iqtisodiy ahvoli va h.k. Soliqlarni taqsimlash miqdori va tartibi turli muddatlarga o’rnatilishi mumkin. Umum davlat soliqlarining bir qismi tegishli davlat organi tomonidan o’rnatilgan me’yorlar bo’yicha budjet tizimi bo’g’inlari o’rtasida taqsimlanadi. Hozirgi kunda, shtatlar hamda markaz o’rtasidagi fiskal vakolatlar konstitutsiyada aniq va deyarli hech qachon raqobat qila olmaydigan qilib belgilangan. Markaz ishlab chiqarayotgan (inson iste’moli uchun ishlab chiqariladigan alkogolli ichimliklar, opium, narkotiklar va boshqalardan tashqari) tovarlardan soliq undirish vakolatiga ega, hamda o’z vaqtida shtatlar esa o’sha tovarlar savdosiga soliq solish vakolatiga ega. Davlatlararo savdolarda esa markaz ham soliq undirish vakolatiga ega bo’ladi (Savdolardan markaziy soliq), biroq, soliq aynan biror davlat bilan bo’lgan munosabatlar shakllangandagina ushlab qolinadi. Xizmatlar bo’yicha esa, faqatgina markaz yakka holda xizmat ko’rsatishni soliqqa torta oladi. Shunga qaramasdan shtatlar mamlakatga olib kirilayotgan yoki Hindistondan olib chiqib ketilayotgan har qanday tovarlar savdosiga soliq sola olmaydi, bunda markaz ushbu soliqni qo’shimcha majburiy bojxona yig’imlari shaklida undirib oladi. Ushbu qo’shimcha majburiy bojxona yig’imi aksiz, savdodan soliq, hukumat QQSi va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlardan undiriladigan boshqa soliqlarni balanslashtiradi. GSTni amaliyotga joriy etish, bir vaqtning o’zida markaz hamda shtatlarning GSTni yig’ib olish imkoniyatlarini kengaytirish, Konstitutsiyaga o’zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. Markazga hamda shtatlarga GSTni undirish uchun bir vaqtning o’zida yurisdiksiya belgilash, ikki taraf o’rtasidagi GSTni yig’ish tuzilmasi, loyihalashtirish va amaliyotga tatbiq etishni ta’minlay oluvchi noyob institutsional mexanizmni yaratishni talab qiladi. Bunday mexanizm samarali bo’lishi uchun u konstitutsion kuchga ega bo’lishi lozim. • Konstitutsiyaning 122-moddasiga tuzatish (o’zgartirish).

Yuqoridagi va boshqa savollarga javob topish maqsadida 2011-yil 22martda Lok Sabhada Konstitutsiyaga 115-o’zgartirish kiritildi. Aytib o’tilgan tuzatish 15- Lok Sabha tugatilguncha amalda bo’ldi.2014-yil 19-dekabrda esa 16-Lok Sabha, Konstitutsiyaga 122-o’zgartirish kiritildi. Ushbu qonun loyihasi ma’lum turdagi tovarlardan tashqari barcha tovarlarni yetkazib berish va xizmat ko’rsatishga GST undirishni nazarda tutadi. Soliq xuddi ikki karrali GST kabi markaz va shtatlar o’rtasida o’zaro hisoblanadi. Parlament esa davlatlararo savdolar yoki tovar va xizmatlar importidan GST undirishning mutlaq vakolatiga ega bo’ladi. Markaziy hukumat GSTga qo’shimcha tarzda tamaki va tamaki mahsulotlariga aksiz solig’ini solish huquqiga ega bo’ladi. GSTC a’zolarining teng yarmi GSTC yig’ilishlarida kvorum shakllantira olishi mumkin. GSTC yig’ilishlarida qarorlar jami ovozlarning eng kamida 3/4 qismidan ortig’i berilgandagina qabul qilinishi mumkin. Markaz jami ovozlarning 1/3 qismini, barcha shtatlar esa birgalikda umumiy ovozlarning 2/3 qismini bera oladi. CGST va SGST orasidagi yig’imlarga oid qonun, qoida va jarayonlar maksimal darajada ikki taraf o’rtasida kelishiladi. • GST va Markaz-Shtat moliyaviy munosabatlari Hozirgi kunda, shtatlar hamda markaz o’rtasidagi fiskal vakolatlar konstitutsiyada aniq va deyarli hech qachon raqobat qila olmaydigan qilib belgilab qo’yilgan. Markaz ishlab chiqarilayotgan (inson iste’moli uchun ishlab chiqariladigan alkogolli ichimliklar, opium, narkotiklar va boshqalardan tashqari) tovarlardan soliq undirish vakolatiga ega, hamda o’z vaqtida shtatlar esa o’sha tovarlar savdosiga soliq solish vakolatiga ega. Davlatlararo savdolarda esa markaz ham soliq undirish vakolatiga ega bo’ladi (Savdolardan markaziy soliq), biroq, soliq aynan biror davlat bilan bo’lgan munosabatlar shakllangandagina ushlab qolinadi. Xizmatlar bo’yicha esa, faqatgina markaz yakka holda xizmat ko’rsatishni soliqqa torta oladi. Shunga qaramasdan shtatlar mamlakatga olib kirilayotgan yoki Hindistondan olib chiqib ketilayotgan har qanday tovarlar

savdosiga soliq sola olmaydi, bunda markaz ushbu soliqni qo’shimcha majburiy bojxona yig’imlari shaklida undirib oladi. Ushbu qo’shimcha majburiy bojxona yig’imi aksiz, savdodan soliq, hukumat QQSi va mahalliy ishlab chiqarilgan tovarlardan undiriladigan boshqa soliqlarni balanslashtiradi. GSTni amaliyotga joriy etish, bir vaqtning o’zida markaz hamda shtatlarning GSTni yig’ib olish imkoniyatlarini kengaytirish Konstitutsiyaga o’zgartirishlar kiritishni taqozo etadi. Markazga hamda shtatlarga GSTni undirish uchun bir vaqtning o’zida yurisdiksiya belgilash, ikki taraf o’rtasidagi GSTni yig’ish tuzilmasi, loyihalashtirish va amaliyotga tatbiq etishni ta’minlay oluvchi noyob institutsional mexanizmni yaratishni talab qiladi. Bunday mexanizm samarali bo’lishi uchun u konstitutsion kuchga ega bo’lishi lozim. Davlat budjeti xarajatlari Har bir mamlakatning normal ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy jihatdan rivojlanishi uchun samarali faoliyat qiluvchi davlat zarur. Davlat jamiyatga va mamlakat fuqarolariga zarur tovarlar ishlab chiqarish va xizmatlar ko’rsatish, iqtisodiyot va ijtimoiy tarmoqlarning samarali faoliyat qilishi uchun me’yoriy va institutsional tuzilmalarning qonuniy asoslarini yaratish va shu bilan o’z fuqarolarining yashashi va ishlashi uchun moddiy va boshqa shart-sharoitlarni yaratib berish vazifalarini bajaradi. Shu vazifalardan kelib chiqqan holda davlatning asosiy funksiyasi quyidagilardan iborat:

Shuni alohida ta’kidlash kerakki, mamlakat iqtisodiy salohiyatining oshib borishi bilan davlatning kuch-qudrati, uning o’z funksiyasini kengaytirib borish imkoniyati ortib boradi. Davlat o’z funksiyasini muvaffaqiyatli bajarishi uchun, shuningdek, rivojlanishning har bir bosqichida dolzarb bo’lgan strategik maqsadlarni amalga oshirish uchun mamlakatda yaratilgan moliyaviy resurslarning ma’lum bir qismini o’z qo’lida to’plamog’i va maqsadga muvofiq sarflamog’i ob’ektiv zaruriyatdir. Aynan shu ob’ektiv zaruriyatning mavjud bo’lishi davlat budjeti xarajatlariningmavjud bo’lishini taqozo etadi. Davlat budjeti xarajatlari YaIMning qayta taqsimlanishi natijasida davlat budjetida jamlangan pul mablag’larining maqsadga muvofiq qayta taqsimlanishi va ishlatilishi bilan bog’liq budjet qonunchiligi bilan tartibga solinadigan pul munosabatlari yig’indisidir. Bozor xo’jaligining institutsional asoslarini shakllantiruvchi qonuniy xujjatlarni ishlab chiqish, qabul qilish, amalga oshirish va takomillashtirish Makroiqtisodiy va ijtimoiy - siyosiy barqarorlikni ta’minlash, iqtisodiyotni samarali boshqarish va tartibga solish Asosiy ijtimoiy xizmatlarni moliyalashtirish, aholining muhtoj qatlamlarini ijtimoiy jihatdan qo’llab - quvvatlash Milliy manfaatlarni himoya qilgan holda, jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv jarayonlarini boshqarish va tartibga solish Davlat boshqaruvini, mamlakat mudofaasi va milliy x avfsizligini ta’minlash Tabiat muhofazasi va ekologik muvozanatni ta’minlash bilan bog’liq chora - tadbirlarni amalga oshirish va sh.k.

Xulosa qilib aytganda, milliy iqtisodiyotni boshqarish va taribga solishda, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashda, har bir davrning ustuvor taraqqiyot vazifalarini muvaffaqiyatli bajarishda davlatning boshqa iqtisodiy instrumentlari qatori, davlat budjeti ham muhim ahamiyat kasb etadi va ma’lum vazifalarni bajaradi. Budjet xarajatlarining tarkibi va tuzilishi. Davlatning iqtisodiyot va ijtimoiy hayotda kechayotgan jarayonlarga ta’sir etish qurollaridan bir davlat budjetidir. Davlat budjet xarajatlari orqali jamiyat talablariga mos ravishda pul mablag’larini moddiy ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalari o’rtasida qayta taqsimlanish jarayonini tartibga solib turishi, iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarining rivojlanishini rag’batlantirishi, ilmiy-texnika taraqqiyotining jadallashuviga ta’sir ko’rsatishi mumkin. Bir so’z bilan aytganda, budjet xarajatlari iqtisodiyotni va ijtimoiy jarayonlarni davlat tomonidan boshqarish va tartibga solishda muhim vosita – dastak bo’lib xizmat qiladi. Budjet xarajatlari – davlat va mahalliy hokimiyat vazifa va faoliyatini moliyaviy ta’minlashga yo’naltiriladigan pul mablag’laridir. Budjet mablag’lariga egalik qiluvchilar – budjet mablag’larini oluvchilar yoki boshqaruvchilar bo’lgan, ishlab chiqarish va noishlab chiqarish sohalaridagi tashkilotlar budjet xarajatlari orqali moliyalashtiriladi. Shunday qilib, budjet xarajatlari tranzit xarakterga ega. Budjetda faqat budjet xarajatlarining miqdori xarajatlar moddalari bo’yicha belgilanadi, bevosita xarajatlarni esa budjet oluvchilar amalga oshiradilar. Bundan tashqari dotatsiyalar, subvensiyalar, subsidiyalar va budjet ssudalari vositasida budjet tizimi darajalari bo’yicha budjet mablag’larini qayta taqsimlash budjet orqali amalga oshadi. Budjet xarajatlari asosan qaytarib olinmaydigan xarakterga ega. Faqat budjet kreditlari va budjet ssudalari qaytariladigan asosda berilishi mumkin. Xarajatlar tuzilmasi yil uchun tasdiqlanadigan budjetda bevosita ko’rsatiladi va budjet daromadlari kabi iqtisodiy vaziyatga, ijtimoiy ustuvorliklarga bog’liq bo’ladi.

Iqtisodiy mazmuniga ko’ra davlat budjeti xarajatlari – davlatning markazlashgan pul fondini taqsimlash va ishlatish bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlardir. Budjet xarajatlarining turlari xilma-xil bo’lib, bir qator omillarga bog’liq: • davlatning tabiati va funksiyasiga; • mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganlik darajasiga; • budjetning iqtisodiyot va xizmat ko’rsatish soha-tarmoqlari bilan aloqalarining ko’lamiga; • davlatning ma’muriy-hududiy tuzilishiga; • budjet mablag’larini taqdim etish shakllariga va boshqalar. Bu omillar ta’siri ostida har qanday davlatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning har bir bosqichidagi budjet xarajatlari tarkibi va tuzilishi shakllanadi. Masalan, agar davlatning asosiy e’tibori iqtisodiyot tarmoqlarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlashga qaratilgan bo’lsa, unda budjet xarajatlari tarkibida yirik investitsiyalarni davlat resurslari hisobidan moliyalashtirish xarajatlari ustun bo’ladi. Davlatning asosiy e’tibori jamiyatdagi ijtimoiy muammolarni hal qilishga, aholini ijtimoiy himoyalashga, ijtimoiy dasturlarni amalga oshirishga qaratilgan bo’lsa, xarajatlar tarkibida ijtimoiy maqsadlardagi xarajatlar ortib boradi. O’z iqtisodiy mazmuniga qarab budjet xarajatlari joriy va kapital xarajatlarga bo’linadi. Budjetning joriy xarajatlari– budjet xarajatlarining bir qismi bo’lib, davlat hokimiyati organlarining, mahalliy o’z-o’zini boshqarish organlarining, budjet tashkilotlarining joriy faoliyatini ta’minlashga, davlat tomonidan quyi pog’onadagi budjetlar va iqtisodiyotning ayrim tarmoqlariga mablag’ ajratish, dotatsiyalar, subvensiyalar va subsidiyalar shaklida yordam ko’rsatish uchun ajratiladi. Budjetning kapital xarajatlari – budjet xarajatlarining innovatsiya va investitsiya faoliyatini ta’minlaydigan qismi hisoblanadi. Unga tasdiqlangan investitsiya dasturiga muvofiq ishlab turgan yoki yangidan tashkil qilinadigan korxonalar, tashkilotlar va muassasalarga investitsiyalar uchun mo’ljallangan

xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar investitsiya maqsadlari uchun budjet kreditlari tarzida beriladigan mablag’lar, kapital ta’mirlash xarajatlari va kengaytirilgan takror ishlab chiqarish bilan bog’liq boshqa xarajatlardan iborat. Davlat budjetining xarajat qismi quyidagilardan iborat: • ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; • nodavlat notijorat tashkilotlarini va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlarini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash xarajatlari; • iqtisodiyot xarajatlari; • markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; • davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish xarajatlari; • sudlarni, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; • fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari; • boshqa xarajatlar. Davlat budjetining xarajat qismi tarkibida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining, Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining zaxira jamg’armalari hisobga olinadi. O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1) ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari, shu jumladan: - maktabgacha ta’lim, umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, oliy ta’lim, oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim, maktabdan tashqari ta’lim, kadrlarning malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash muassasalari, bolalar uylari, ta’lim muassasalarini axborot-uslubiy jihatdan ta’minlash muassasalari, vazirliklar va idoralar tasarrufidagi ta’lim muassasalari, boshqa yordamchi muassasalarni saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ta’lim tizimi tadbirlarining xarajatlari;

- respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi, OITSga qarshi kurashish respublika markazi, Davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati, karantin va o’ta xavfli infeksiyalar profilaktikasi, Salomatlik va tibbiyot statistikasi instituti, ilmiy- tadqiqot institutlari va oliy o’quv yurtlarining klinikalari, qon quyish xizmati va sud-tibbiyot ekspertizasi respublika muassasalari, respublika vazirliklari va idoralari tasarrufidagi boshqa davolash-profilaktika muassasalari hamda yordamchi tashkilotlarni saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan xizmatlar haqini to’lash xarajatlari; - qonun hujjatlariga muvofiq ayrim toifadagi fuqarolarga tibbiy xizmatlar ko’rsatilganligi uchun respublika ixtisoslashtirilgan markazlari xarajatlarining o’rnini qoplash (subsidiyalar); - qabul qilingan davlat dasturlariga muvofiq fuqarolarning sog’lig’ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari; - respublika vazirliklari va idoralari tasarrufidagi madaniyat, jismoniy tarbiya va sport muassasalarini saqlab turish, tele- va radiodasturlar yaratish hamda ularni tarqatishga doir xizmatlar ta’minoti va ularga haq to’lash, hukumatning alohida qarorlariga ko’ra ommaviy axborot vositalarini saqlab turish, kino- va videomahsulotlar yaratish, madaniy myeros ob’ektlarida restavratsiya ishlarini bajarish, tasdiqlangan kalendar rejalarga muvofiq madaniyat va sportni rivojlantirish bo’yicha qonun hujjatlarida O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan maqsadli tadbirlar xarajatlari; - fundamental, amaliy tadqiqotlar va innovatsiya ishlarining davlat ilmiytexnik dasturlari doirasida grantlar bo’yicha amalga oshiriladigan ilmiy- texnik loyihalar, noyob ilmiy ob’ektlarni va fanga xizmat ko’rsatuvchi muassasalarni saqlab turish, ilmiy loyihalar ekspertizasini o’tkazish hamda qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti hisobidan amalga oshiriladigan fanga doir alohida tadbirlar xarajatlari; - davlat arxivlarini saqlab turish xarajatlari;

- respublika vazirliklari va idoralari tasarrufidagi urush hamda mehnat faxriylari uchun pansionatlar va sanatoriylarni, aholini ijtimoiy muhofaza qilish muassasalarini saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan, aholini ijtimoiy muhofaza qilishga doir maqsadli tadbirlar xarajatlari; - davlat mukofotlari, davlat pul mukofotlari bilan taqdirlanganligi munosabati bilan bir yo’la beriladigan davlat pul mukofotlari va mukofotlarini to’lash xarajatlari; - bolalikdan nogironlarga va bola tug’ilganda beriladigan nafaqalarni, qonun hujjatlarida ayrim toifadagi shaxslarga belgilangan kompensatsiyalarni to’lash uchun vakolatli organga mablag’lar ajratish xarajatlari; - Chyernobil AES halokati oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslarni va radiatsiya-yadro ob’ektlarida harbiy xizmatni o’tagan pensiya yoshidagi shaxslarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash, ayrim toifadagi shaxslarga qonun hujjatlarida belgilangan imtiyozlar va kompensatsiyalarni to’lash xarajatlari; 2) davlat grantlari, subsidiyalar va ijtimoiy buyurtma shaklida nodavlat notijorat tashkilotlari va fuqarolik jamiyatining boshqa institutlari faoliyatini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 3) iqtisodiyot xarajatlari, shu jumladan: - qishloq va suv xo’jaligi sohasidagi respublika nazorat organlarining xarajatlari, suv, qishloq, o’rmon xo’jaligi xarajatlari, qishloq xo’jaligi ekinlari zararkunandalariga qarshi kurashish muassasalarining xizmatlariga haq to’lash va ularni saqlab turish xarajatlari; - hosildorligi past yerlarda davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini yetishtiruvchi fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; - qishloq xo’jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari tomonidan to’lanadigan yagona yer solig’i bo’yicha tushumlarga muvofiq budjetdan ajratiladigan mablag’lar va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan yerlarning

meliorativ holatini yaxshilash jamg’armasining har yili tasdiqlanadigan asosiy parametrlari doirasida budjetdan ajratiladigan maqsadli mablag’lar; - qonun hujjatlarida O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan standartlashtirish va sertifikatlashtirish, topografiya-geodeziya, kartografiya va kadastr, shuningdek geologiya qidiruv ishlari, davlat shaharsozlik kadastrini yuritish xarajatlari, chegaradosh davlatlarga haq evaziga yerdan foydalanish to’lovi, gidrometeorologiya xizmati muassasalarini saqlab turish xarajatlari; - atrof muhit va landshaftning muhofaza qilinishini, biologik xilmaxillikning himoya qilinishini ta’minlash bilan bog’liq xarajatlar; 4) respublika vazirliklari, davlat qo’mitalari va idoralari buyurtmachi bo’lgan markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 5) davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini saqlab turish xarajatlari, shu jumladan: - O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi palatalarini; - O’zbekiston Respublikasi Prezidenti devonini; - O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasini; - O’zbekiston Respublikasi Markaziy saylov komissiyasini; - O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini; - O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari bo’yicha vakili (ombudsman) kotibiyatini; - qonun hujjatlarida O’zbekiston Respublikasining respublika budjeti mablag’laridan saqlab turilishi nazarda tutilgan davlat boshqaruvi organlarini; - O’zbekiston Respublikasining chet ellardagi muassasalarini saqlab turish xarajatlari; 6) sudlarni, adliya va prokuratura organlarini saqlab turish xarajatlari; 7) O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining zaxira jamg’armasini shakllantirish xarajatlari; 8) boshqa xarajatlar. O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan:

• Qoraqalpog’iston Respublikasi budjetiga, viloyatlar va Toshkent shahar mahalliy budjetlariga subvensiyalar, o’tkazib beriladigan daromadlar va dotatsiyalar; • davlat maqsadli jamg’armalariga budjet ssudalari va dotatsiyalar; • yuridik shaxslarga budjet ssudalari va kredit liniyalari hamda chet davlatlarga kreditlar belgilangan tartibda ajratilishi mumkin. Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1) ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari, shu jumladan: - umumiy o’rta ta’lim, o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi, maktabdan tashqari ta’lim, pedagog kadrlar malakasini oshirish va qayta tayyorlash, boshqa yordamchi va uslubiy ta’lim muassasalarini saqlab turish xarajatlari; - bolalar uylari, davlat bolalar shaharchalarini saqlab turish, qonun hujjatlarida Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ta’lim tizimidagi yordamchi xizmatlar va maqsadli tadbirlar xarajatlari; - Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi filialini, ko’p tarmoqli va ixtisoslashtirilgan tibbiyot markazlarini, ixtisoslashtirilgan kasalxonalar va dispanserlarni, tug’ruqxonalar va akusherlik majmualarini, tibbiy tashxis qo’yish va davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati markazlarini, qon quyish xizmati va sud-tibbiyot ekspertizasi muassasalarini, Salomatlik va tibbiyot statistikasi instituti filialini, hududiy sog’liqni saqlashni boshqarish organlari tasarrufidagi boshqa davolash-profilaktika muassasalari va yordamchi tashkilotlarni saqlab turish, shuningdek qonun hujjatlarida Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjeti, viloyatlarning viloyat budjetlari va Toshkent shahrining shahar budjetidan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan xizmatlarga haq to’lash xarajatlari; - qabul qilingan davlat dasturlariga muvofiq fuqarolarning sog’lig’ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari;

- hududiy madaniyat va sportni boshqarish organlari tasarrufidagi madaniyat, jismoniy tarbiya va sport muassasalarini saqlab turish, shuningdek madaniyat va sportni rivojlantirishga doir maqsadli tadbirlarni amalga oshirish xarajatlari; - Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tasarrufidagi arxivlarni saqlab turish xarajatlari; - Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari tasarrufidagi qariyalar va nogironlarning intyernat-uylari, pansionatlari va sanatoriylari, nogironlarni reabilitatsiya qilish markazlarini, boshqa muassasalarni saqlab turish xarajatlari, shuningdek aholini ijtimoiy muhofaza qilishga doir maqsadli tadbirlar xarajatlari; - shahar yo’lovchilar transporti tashuvchilarining yo’lovchilarni va bagajni cheklangan tariflar bo’yicha tashish, shuningdek alohida toifadagi fuqarolarni imtiyozli tashish xizmatlarini ko’rsatish bilan bog’liq zararlarning o’rnini qoplash xarajatlari; 2) iqtisodiyot xarajatlari, shu jumladan: - qishloq xo’jaligi sohasida hududiy nazorat organlarini saqlab turish, shu jumladan hayvonlar kasalliklariga qarshi kurashuvchi muassasalar xizmatlariga haq to’lash, shuningdek yerlarni rekultivatsiya qilish ishlarini bajarish; - uy-joy-kommunal xo’jaligi ob’ektlarida ta’mirlash ishlarini olib borish; - suv yo’llarining ayrim texnik uchastkalarini saqlab turish; - aholi punktlarini obodonlashtirish; - shaharlarning, boshqa aholi punktlarining ko’chalarini va xo’jaliklararo qishloq avtomobil yo’llarini ta’mirlash, shuningdek ayrim tashkilotlar xarajatlari; - qonun hujjatlarida nazarda tutilgan o’rmon xo’jaligini saqlab turish xarajatlari; 3) Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari buyurtmachi bo’lgan markazlashtirilgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari; 4) mahalliy davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarini, shu jumladan: Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesini;

Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari, davlat qo’mitalari va idoralari, viloyatlar va Toshkent shahar hokimliklari, ularning boshqarmalari va bo’limlarini saqlab turish xarajatlari; 5) Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining zaxira jamg’armalarini shakllantirish xarajatlari; 6) davlat yoki jamoat ehtiyojlari uchun yer uchastkalarining olib qo’yilishi munosabati bilan yuridik va jismoniy shaxslarga etkazilgan zararning o’rnini qoplash xarajatlari; 7) Qoraqalpog’iston Respublikasi respublika budjetining, viloyatlar viloyat budjetlarining va Toshkent shahri shahar budjetining mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladigan tashkilotlar va tadbirlarning xarajatlari. Qoraqalpog’iston Respublikasining respublika budjetidan, viloyatlarning viloyat budjetlaridan va Toshkent shahrining shahar budjetidan tumanlar va shaharlar budjetlariga budjet ssudalari, dotatsiyalar, subvensiyalar va o’tkazib beriladigan daromadlar ajratilishi mumkin. Tumanlar va shaharlar budjetlaridan quyidagi xarajatlar amalga oshiriladi: 1) ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari, shu jumladan: - tumanlar (shaharlar) xalq ta’limi muassasalari faoliyatini uslubiy jihatdan ta’minlash va tashkil etish bo’limlarini, shuningdek ular tasarrufidagi maktabgacha ta’lim, umumiy o’rta ta’lim, maktabdan tashqari ta’lim muassasalarini saqlab turish hamda qonun hujjatlarida tumanlar va shaharlar budjetlaridan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ta’lim tizimidagi tadbirlar xarajatlari; - tumanlar (shaharlar) tibbiyot birlashmalari tasarrufidagi davolashprofilaktika muassasalarini hamda davlat sanitariya-epidemiologiya nazorati tuman, shahar muassasalarini saqlab turish xarajatlari; - qabul qilingan davlat dasturlariga muvofiq fuqarolarning sog’lig’ini saqlash tadbirlarini amalga oshirish xarajatlari;

- tumanlar (shaharlar) madaniyat va sport ishlari bo’limlari tasarrufidagi madaniyat, jismoniy tarbiya va sport muassasalarini saqlab turish, shuningdek madaniyat va sportni rivojlantirishga doir maqsadli tadbirlar xarajatlari; - fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tomonidan kam ta’minlangan oilalarga tayinlanadigan hamda to’lanadigan ijtimoiy nafaqalar va moddiy yordam hamda tabiiy ofatlardan jabrlangan oilalarga moddiy yordam, uyda ijtimoiy yordam ko’rsatish, Chyernobil AES halokati oqibatlarini tugatishda ishtirok etgan shaxslarni va radiatsiya-yadro ob’ektlarida harbiy xizmatni o’tagan pensiya yoshidagi shaxslarni ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlari; 2) iqtisodiyot xarajatlari, shu jumladan: - veterinariya laboratoriyalari va hayvonlar kasalliklariga qarshi kurashish stantsiyalarini saqlab turish; - shaharlarning va boshqa aholi punktlarining ko’chalarini, shuningdek xo’jaliklararo qishloq avtomobil yo’llarini ta’mirlash; - uy-joy-kommunal xo’jaligi ob’ektlarida ta’mirlash ishlarini olib borish; - aholi punktlarini obodonlashtirish xarajatlari; 3) tuman va shahar hokimliklarini hamda ularning bo’limlarini saqlab turish xarajatlari; 4) fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlab turish xarajatlari; 5) boshqa xarajatlar, shu jumladan qonun hujjatlarida tumanlar va shaharlar budjetlaridan moliyalashtirilishi nazarda tutilgan ayrim tashkilotlar va tadbirlarning xarajatlari. Davlat budjeti xarajatlari tarkibida ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy himoyalash xarajatlarining izchil ravishda ortib borayotganligi davlatimiz tomonidan kuchli ijtimoiy siyosatning moliyaviy asoslari shakllantirilayotganligidan dalolatdir. Davlat budjeti xarajatlarining tarkibidagi ijtimoiy-madaniy tadbirlar xarajatlari yil sayin oshib borgan. Keyingi 4 yil mobaynida jami budjet xarajatlarining tarkibida ijtimoiy sohaga qilinayotgan xarajatlar 59 foizdan ortiqroqni tashkil etgan. Ushbu holat jahondagi barcha davlatlar orasida eng yuqori ko’rsatkichni

tashkil etadiki, o’z navbatida, respublikamizda izchil amalga oshirilayotgan ijtimoiy islohotlarning uzoq, strategik ahamiyatga ega ekanligidir. Shuningdek, ushbu xarajatlarning o’sib borishi bilan birga, ularning davlat budjeti xarajatlaridagi eng yuqori salmoqni tashkil etmoqda. 1-jadval Maqsadli fondlarsiz davlat budjeti xarajatlarining tarkibi Ko’rsatkichlar 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil (prognoz) mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % Davlat budjeti xarajatlari, milliard so’m 26312 100 31582 100 37967,7 100 42721,3 100 Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llabquvvatlash xarajatlari 15573 59,2 18873 59,7 22457,0 59,1 25299,3 59,2 Iqtisodiyot xarajatlari 2791 10,6 3385 10,7 4119,7 10,1 4507,6 10,6 Markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish 1300 4,9 1500 4,7 1800 4,7 2100 4,9 Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari xarajatlari 825 3,1 1000 3,1 1199,9 3,1 1324 3,1 Boshqa xarajatlar 5813 22,0 6903 21,8 8391,1 22,0 9490,4 22,2 Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari, sud organlari faoliyati uchun xarajatlar jami xarajatlar tarkibida 2013-2016 yillarda jami budjet xarajatlari 3,1 foizni tashkil etmoqda.

Iqtisodiyotga davlat tomonidan ta’sir ko’rsatish vositalari ichida davlat budjetining iqtisodiy maqsadlardagi harajatlari alohida o’rin egallaydi. Bu turkum xarajatlarga quyidagi xarajatlar kiradi: • iqtisodiyot xarajatlari • markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirish xarajatlari. Iqtisodiyot tarmoqlariga yo’naltirilgan xarajatlar kamayib borish tendentsiyasiga ega. Lekin bu xarajatlarni moliyalashtirishdan butunlay voz kechish ham maqsadga muvofiq emas. Hatto taraqqiy topgan bozor sharoitida ham davlat mablag’larini jalb qilishni talab qiladigan sohalar, tarmoqlar, tadbirlar mavjud bo’ladi. Davlat budjetining xarajatlari tarkibida markazlashgan investitsiyalarni moliyalashtirishga mo’ljallangan xarajatlari alohida o’rin egallaydi va davlatning strategik maqsadlarini, ya’ni iqtisodiyotning hal qiluvchi, ustuvor hisoblangan tarmoqlari bo’lgan – neft, energetika, g’alla yetishtirish, paxtani qayta ishlash sanoati kabilarni qo’llab-quvvatlashga yo’naltirilmoqda. Bu xarajatlar budjet xarajatlarining 2016 yilda o’rtacha 4,9 foizini tashkil qiladi. Umuman, davlat budjetidan iqtisodiyot xarajatlari asosan qishloq va suv xo’jaligi tarmog’ida faoliyat yurituvchi xo’jalik sub’ektlarini moliyaviy qo’llabquvvatlashga yo’naltirilmoqda. Shu orqali agrar tarmoqda faolyat yurituvchi korxonalarni va xususan, fermer xo’jaliklarining barqaror faoliyatini davlat tomonidan qo’llab-quvvatlash uchun zarur shart-sharoitlar yaratib byerilmoqda. 1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, iqtisodiyot xarajatlari esa 2013 yilda 2791 mlrd. so’mni tashkil etgan bo’lib, jami budjet xarajatlarida 10,6 foizni tashkil etgan. 2016 yilga kelib ushbu xarajatlarning jami davlat budjeti xarajatlaridagi salmog’i 10,6 foizni tashkil etmoqda. Lekin, ushbu xarajatlar nominal mazmunda o’sib borgan. Markazlashtirilgan investitsiyalarni budjetdan moliyalashtirish uchun 2013 yilda 1300 mlrd. so’mni, 2014 yilda 1500 mlrd. so’mni, 2015 yilda 1800 mlrd. so’mni va 2016 yilda 2100 mlrd. so’mni tashkil etmoqda. Bu, o’z navbatida,

hozirgi kunda amalga oshirilayotgan iqtisodiyotni modyernizatsiya qilish va yangilash, innovatsion texnologiyalarni keng joriy qilish bilan bog’liq yirik va strategik ahamiyatga ega bo’lgan loyihalarni moliyalashtirishda budjet investitsiyalarining ham ahamiyati yuqoriligidan dalolat byeradi. Davlat budjetidan qishloq xo’jaligini moliyaviy qo’llab-quvvatlash tizimi quyidagi yo’nalishlarda amalga oshirilmoqda: – Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi tasarrufidagi suv xo’jaligi tashkilotlari tomonidan iste’mol qilinadigan elektr-enyergiyasi to’lovlariga xarajatlar; – O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash fondiga maqsadli ajratmalar; – hosildorligi past yerlarda davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchi fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llabquvvatlash uchun maqsadli mablag’lar. Davlat budjetidan iqtisodiyotni qo’llab-quvvatlash uchun xarajatlari tarkibida Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi tasarrufidagi suv xo’jaligi tashkilotlari tomonidan iste’mol qilinadigan elektr-enyergiyasi to’lovlari jami budjet xarajatlari tarkibida 2013 yilda 3,5 foizni, 2014 yilda 3,4 foizni va 2015 yilda 3,3 foizni tashkil etgan. 2016 yilda esa, 3,3 foizni tashkil etishi rejalashtirilgan. 2- jadval Davlat budjetining iqtisodiyot xarajatlari tarkibi, jamiga nisbatan foizda Ko’rsatkichlar 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil (prognoz) Davlat budjeti xarajatlari 100 100 100 100 Iqtisodiyotga ajratilgan xarajatlar 10,6 10,7 10,1 10,6 Qishloq va suv xo’jaligi vazirligi tasarrufidagi suv xo’jaligi tashkilotlari tomonidan iste’mol qilinadigan elektrenyergiyasi to’lovlari 3,5 3,4 3,3 3,3

Moliya vazirligi huzuridagi Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini yaxshilash fondiga maqsadli ajratmalar 0,8 0,9 0,8 0,9 Hosildorligi past yerlarda davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchi fermer xo’jaliklarini moliyaviy qo’llab-quvvatlash uchun maqsadli mablag’lar 0,8 0,9 0,6 0,6 Boshqa xarajatlar 5,7 5,8 6,1 2,1 O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 2007 yil 29 oktyabrdagi «Yerlarning meliorativ holatini yaxshilash tizimini tubdan takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida»gi Farmoniga muvofiq “Sug’oriladigan yerlarning meliorativ holatini 2008-2012 yillarda yaxshilash bo’yicha chora-tadbirlar dasturi” ishlab chiqilgan. Ushbu dastur doirasida maxsus fond tashkil etilgan bo’lib, ushbu fond mablag’larini shakllantirishga budjetdan xarajatlar amalga oshirilmoqda. Ushbu fondga ajratmalarning 2016 yildagi miqdori jami budjet xarajatlariga nisbatan 0,9 foizni tashkil etgan. “Hosildorligi past bo’lgan yerlarda davlat ehtiyojlari uchun paxta xom ashyosini yetishtiruvchi qishloq xo’jaligi korxonalarini moliyaviy qo’llabquvvatlash tartibi to’g’risida”gi Nizomda davlat budjetidan ajratiladigan mablag’lar quyidagi yo’nalishlarda sarflanishi ko’zda tutilgan: • fermer xo’jaliklarining soliqlar va majburiy to’lovlar bo’yicha qarzdorliklari, boshqa joriy majburiyatlari, asosiy maxsulotlarni etishtirish uchun moddiy-texnika resurslar va ko’rsatilgan xizmatlar uchun qarzlarini to’lashga; • kelgusi yil hosili uchun sotib olinadigan resurslar va ko’rsatiladigan xizmatlar uchun oldindan to’lovlarga; • yerlarni meliorativ holatini yaxshilash tadbirlarini va xo’jalikning ishlab chiqarish faoliyati bilan bog’liq boshqa xarajatlarini moliyalashtirishga yo’naltiriladi.

Ushbu xarajatlarning jami budjet xarajatlaridagi salmog’i 2016 yilga kelib 0,6 foizni tashkil etmoqda. Umumiy tendentsiyada pasayish kuzatilayotgan bo’lsa-da, nominal mazmunda uning o’sib borayotganligi kuzatilmoqda. Investitsiyaviy moliyalashtirish va xalqaro chegaralar orqali o’tadigan kapital oqimlari iqtisodchilar va hukumatning e’tibor qaratadigan asosiy ko’rsatkich bo’lib qolishda davom etadi. Globallashuv atamasi ustida hanuzgacha bahslar davom etmoqda va u haqida aniq bir tugal xulosaga kelinmagan. Tarixan, boshqa mamlakatlar ishlab chiqarish salohiyatini belgilashda investitsiyalar sezilarli o’ringa ega bo’lgan. Biror kompaniya yoki investitsiyalovchi banklar guruhining xorijdagi birorta ishlab chiqarish sohasiga investitsiya kiritishi, investitsiya kiritilgan mamlakatning ishlab chiqarish salohiyatini oshirgan va investor investitsiya qilgan mablag’ini tezda qaytarib olib chiqib ketishi osonlik bilan hal etib bo’lmaydigan masalaga aylangan. 1980yillarning oxirida jismoniy kapitaldan farqli ravishda, aktsiya va obligatsiya kabi moliyaviy instrumentlarga xalqaro transaktsiyalar hajmi sezilarli darajada o’sdi. 1990-yillardagi Osiyo va rivojlananayotgan bozorlardagi inqirozlarning tezlashishining asosiy sabablaridan biri investorlarga o’zlari kiritgan sarmoyalarni tezda qaytarib olish imkonini beruvchi savdoga oid moliyaviy instrumentlarga qilingan xorijiy investitsiyalar hajmi bilan bog’liq edi. 2007yildagi yuzaga kelgan bozor inqirozi Qo’shma Shtatlarga jiddiy darajada takrorlanmadi. Biroq, Portugaliya, Italiya, Gretsiya va Ispaniya kabi boshqa mamlakatlar investorlar mazkur mamlakatlar moliya bozorlaridan o’zlarining portfel investitsiyalarini olib chiqib ketganligi sababli qattiq bosimni boshdan kechirdilar. Savdo balansida yuz berayotgan harakatlarning muhimligi bu hattiharakatlar iqtisodiyotni moliyalashtirilishida qanchalik darajada ishtirok etayotganligi bilan belgilanadi. XIX asr o’rtalaridan 1980-yillarning o’rtalarigacha bo’lgan davrda AQSH iqtisodiyoti mamlakatning ichki manbaalari hisobiga moliyalashtirilgan. Milliy jamg’armalar xorijda amalga oshirilgan milliy jamg’armalar o’rtasidagi ijobiy saldo sababli milliy investitsiyalarni mablag’ bilan ta’minlash uchun etarli bo’lgan. Iste’mol tovarlariga uy xo’jaliklarining sarflarining ortishi, jamg’arishning

qisqarishi, davlat budjeti defitsiti holatida, iqtisodiyotni investitsiyalashni tashqi manbaalar hisobidan moliyalashtirishga majbur bo’lindi. AQSH iqtisodiyotining muhim qismi ichki jamg’armalar hisobidan emas, balki xorijiy investitsiyalar orqali moliyalashtirildi. Bu xorijiy investitsiyalar AQSH hududidagi, biroq AQSHning iqtisodiyotining o’ziga tegishli bo’lmagan xorijiy aktivlar bo’yicha kelajakdagi da’volarni o’zida ifodalaydi. Qo’shma Shtatlarda sanoat aktsiya va obligatsiyalarini chiqarish orqali, davlat qarzini istisno qilgan holda, xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqali moliyalashtirish iqtisodiyotni kengaytirish uchun foydali bo’lgan bo’lardi. Bu holada, AQSH davlat qarzi hisobiga investitsiyalash AQSH ning ichki ishlab chiqarish salohiyatini oshirmadi, balki bu erda moliyaviy ta’minlanish uchun hukumatning ehtiyojlari bilan investitsiyaviy moliyalashtirish uchun sanoat ehtiyojlari o’rtasida raqobpt yuzaga keladi. Makroiqtisodiy nuqtai nazardan, byujdet defitsitini bunday tashqi moliyalashtirish, kelgusida AQSH davlat sektori qarzlarining xorijiy kreditorlariga to’lovlarni amalga oshirish uchun AQSH tovar va xizmatlarining katta qismini uzoq vaqt davomida xorijda sotishga majbur bo’ladigan vaziyatni yuzaga keltiradi. Bu miqdor AQSH iste’moli yoki investitsiya uchun mavjud bo’lmaydi. Shunday qilib, savdo balansi, shuningdek umumiy to’lov balansi beqarorligi, federal hukumat budjet defitsiti bilan chambarchas bog’liqdir. 1990 yillar oxiridagi AQSH dagi jadal iqtisodiy o’sish bu fikrni tasdiqladi. Federal budjet 1998-yilda balansga erisha oldi. Bunda AQSH hukumati nafaqat budjet defititsitini moliyalashtirish uchun uzoq muddatli qimmatli qog’ozlar chiqarishga ehtiyoj sezmadi, balki uch yil ichida budjetning profitsit qismiga G’aznachilik amalda oliy jinsdagi qarzlarini qaytarib sotib oldi. XX asr oxiriga kelib, defitsitni qoplash uchun xorijiy qarzdan foydalanish muammosi o’z dolzarbligini yo’qotib borayotgan edi, biroq 2002 yilning boshlarida yana yirik budjet defitsitining yuzaga kelishi, federal budjet kamomadini qoplash uchun xorijiy investorlar rolini oshirib yubordi. Buning ustiga Amerika Qo’shma Shtatlarida uy maishiy jamg’arish darajasi nisbatan past darajada ekanligi qayd etildi.

AQSH iqtisodiyotida xorijiy investitsiyalarning o’sib borishi mamlakat iqtisodiyotiga nisbatan xorijliklarda ishonch borligini ifodalaydi. 2011- yildagi bozor parokandaligi yuzaga kelganda, AQSH iqtisodiyotiga investorlarning ishonchi boshqa mamlakatlarga qaraganda mutloq ustunlikda bo’lmagan bo’lsa ham nisbatan kuchliroq bo’ldi, shu davrda boshqa mamlakatlarda AQSHdagiga qaraganda nisbatan kam investitsion qarorlar amalga oshirildi . Xorijiy investorlar AQSH G’aznachiligi banknotalarini ularga belgilangan foiz stavkalari va risklardan himoyalanganligi uchun investitsiya kiritish uchun eng maqbul variant deb hisoblashdi. AQSH Kongressi 2011 yilda imkon qadar jahon moliya bozorlarida to’lovlarini o’z vaqtida to’lash uchun AQSH ning imkoniyatlari darajasida kontsernlar tashkil qilish orqali davlat qarzlari miqdorining oshib borishini to’xtatmay turishiga qaramasdan, AQSH hukumati yuridik noxushliklarga duch kelishdi, davlat budjeti defitsini qisqartirish uchun qarzlarning oshirib borilishiga bog’liq ravishda kelishuvga erishildi. Ta’lim xarajatlari. Mustaqil O’zbekistonda ta’limtizimi 1992 yili yulida mustaqil O’zbekistonning “Ta’lim to’g’risida”gi Qonuni qabul qilinishi bilan isloh etila boshlandi. Mazkur qonunga ko’ra ta’lim-tarbiyada milliy va umuminsoniy qadriyatlar, tarixiy tajriba, xalqimizning uzoq yillar davomidagi ilmiy va madaniy an’analari hamda jamiyat rivojining istiqbollari asos qilib olindi. Ushbu qonun asosida 1997 yilga qadar respublikamiz bo’yicha ta’lim muassasalari yangicha asosda isloh etila boshlandi. Bu yillarda “Maktabgacha tarbiya”, “Umumiy o’rta ta’lim”, “Maktabdan va sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar”, “Yoshlar siyosatiga oid” kabi qator kontseptsiyalar va dasturlar yaratildi. Bugungi kunda biz bu sohada yerishgan yutuqlarimiz mustaqillik yillarida qabulq ilingan “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash Milliy dasturini to’laligicha amaliyotga tadbiq etilishining natijasi ekanligini e’tirof etishimiz kerak bo’ladi.

O’zbekistan Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonunida davlatimizda ta’limning ushbu shakllari belgilangan: Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy yo’nalishlari va amalga oshirish bosqichlari 1-rasmda keltirilgan. Bugungi kunda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi yosh avlodga uzluksiz ta’lim berish va uni tarbiyalash jarayonin iyaxlit qamrab oladigan yagona ta’lim majmui hisoblanadi. Bunda ta’lim tizimining har bir bo’g’ini alohida o’rin va mas’uliyatga egadir. Dasturni to’liq amalga oshirish, qo’yilgan vazifalarga yerishish anashu bo’g’inlarning holati va rivojlanish darajasiga, ularnin go’zaro uyg’unligiga bog’liqdir. Ta’lim – Bu jamiyatning strategic resursi va davlat hamda jamiyat qurilishida muhim ustuvorlik , butun ta’lim tizimining har bir bosqichini boshqarishda davlat etakchi rol o’ynaydi. maktabgacha ta`lim umumiy o`rta ta`lim o`rta maxsus kasb - hunar ta`limi oliy ta`lim oliy ta`limdan keyingi ta`lim malaka oshirish va kadrlarni qayta tayyorlash maktabdan tashqari ta`lim

1-rasm. adrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy yo’nalishlari va bosqichlari Ta’lim tizimi ustidan davlat rahbarligi , avvalo, quyidagilarda namoyon bo’ladi: • ta’lim tizimi maqsadlarini aniqlashda; • uning rivojlanishini tartibga soluvchi me’yoriy huquqiy asoslarni ishlab chiqishda; • resurslar bilan ta’minlash va moliyalashtirishning boshqa manbalarini aniqlashda; • qo’yilgan maqsadlarga yerishish jarayoni ustidan monitoringni amalga oshirishda. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturida bazaviy hisoblanmish xalq ta’limi, ya’ni boshlang’ich ta’limni rivojlantirish va uni jahon standartlari talablariga javob beradigan darajaga etkazish, Asosiy yo ‘ nalishlari - maktabgacha va umumiy ta’limni takomillashtirish ; - o`rta maxsus ta’limni kasbiy oqilona tashkil etish; - ta`limni boshqarish va moliyalashtirishni yaxshilash; Asosiy bosqichlari Kadrlar tayyorlash milliy dasturi I - bosqich - 1997 - yillar2001 II - bosqich - 2001 - yillar2005 III - bosqich - 2006 yil va keyingi yillar

boshlang’ich ta’limda ilg’or chet el texnologiyalarini qo’llash, uning moddiy texnik bazasini yaxshilash hamda o’qituvchi xodimlarning moddiy rag’batlantirishni kuchaytirish kabi vazifalar ham belgilangan. Bugungi kunda Kadrlar tayyorlash milliy dasturi yosh avlodga uzluksiz ta’lim berish va uni tarbiyalash jarayonini yaxlit qamrab oladigan yagona ta’lim majmui hisoblanadi. Bunda ta’lim tizimining har bir bo’g’ini alohida o’rin va mas’uliyatga egadir. Dasturni to’liq amalga oshirish, qo’yilgan vazifalarga erishish ana shu bo’g’inlarning holati va rivojlanish darajasiga, ularning o’zaro uyg’unligiga bog’liqdir. Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi gamuvofiq, ta’lim bir necha bosqichlarni qamrab oluvchi uzluksiz jarayon sifatida qaraladi (2rasm): Yosh Ta’lim muassasasining turi Ta’lim bosqichlari (darajalari) 25 va unda n yuqor i Katta ilmiy-xodim izlanuvchilar va mustaqil izlanuvchilar institutlari (3 yil davomida) Oliy ta’limdan keyingi ta’lim 24 Oliyta’limningkasbiy dasturlari Magistratura (2 23 (tibbiyot, o’qishmuddati 12 yilgacha) yildankambo’lmagan) Oliyta’lim 22 Umumiyoliyta’limdast urlari (4 yildankambo’lmagan)21 20 19 18 Akademiklitsey (o’qishmuddati 3 yil) Kasb-hunarkolleji (o’qishmuddati 3 yil) O’rtamaxsus, kasbhunarta’limi17 16 15 Umumiyo’rtamaktab (o’qishmuddati 5 yil) Umumiyo’rtata’lim14 13 12 11 10 Boshlang’ichmaktab9 8

(o’qishmuddati 4 yil)7 6 II bosqich Maktabgachata’lim5 4 3 I bosqich 2 2-rasm. O’zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim bosqichlari Oliy ta’lim ikki bosqichni qamrab oladi: bakalavriat va magistratura; - oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim; - malaka oshirish va kadrlarni qaytat ayyorlash; - maktabdan tashqari ta ’ lim. Budjet kodeksiga muvofiq, maktabgacha ta’lim muassasalari xarajatlari respublika va mahalliy budjetlardan amalga oshirilishi belgilangan. O’zbekiston Respublikasida maktabgacha tarbiya muassasalari faoliyatini tartibga soluvchi muhim me’yoriy hujjatlardan biri O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2007 yil 25 oktyabrdagi “Maktabgacha ta’lim sohasidagi normativ huquqiy hujjatlarni tasdiqlash to’g’risida” gi 255-son qarori asosida tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasida davlat maktabgacha ta’limmuassasasi to’g’risida Nizom” dir. Mazkur Nizom O ’ zbekiston Respublikasida maktabgacha ta ’ lim tizimini takomillashtirish , uning uzluksizligini , shuningdek Kadrlar tayyorlash milliy dasturi vazifalari samarali amalga oshirilishini ta’minlash maqsadida ishlab chiqilgan hamda davlat maktabgacha ta’lim muassasalari faoliyatini tartibga solishdan iboratdir. Maktabgacha ta’lim muassasasi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Konst itutsiyasi va qonunlariga, O ’ zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining qarorlari va boshqa hujjatlariga , O ’ zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari , qarorlari va farmoyishlariga , O ’ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va farmoyishlariga hamda o ’ z ustaviga amal qiladi .

Davlat maktabgacha ta’lim muassasalarini moliyalashtirish manbalarini quyidagi 3-rasmda ko’rishimiz mumkin. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 3 sentyabrdagi “Budjet tashkilotlari xarajatlarini moliyalashtirish tartibini takomillashtirish to’g’risida” gi 414-son qarori davlat budjeti hisobiga mablag’ bilan ta’minlanadigan tarmoqlarda iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish, budjet tashkilotlarini mablag’ bilan ta’minlash mexanizmini takomillashtirish, budjet mablag’laridan samarali va aniq foydalanish maqsadida qabul qilingan. 3-rasm. Davlat maktabgacha ta’lim muassasalarini moliyalashtirish manbalari U quyidagilarni nazarda tutadi: - budjet mablag’laridan tejab, samarali va aniq foydalanish hamda budjet intizomini mustahkamlash uchun budjet tashkilotlari rahbarlarining mustaqilligini kengaytirish va mas’uliyatini oshirish; Byudjet mablag ‘ lari Boshqa jismoniy va yuridik shaxslarning ixtiyoriy ehsonlari hamda maqsadli badallari Davlat maktabgacha ta`lim muassasalarini moliyalashtirish manbalari Byudjetdan tashqari mablag ‘ lar Qonun hujjatlarida taqiqlanmagan b oshqa manbalar

- budjetdan mablag’ oluvchi tashkilotlarni mablag’ bilan ta’minlash mexanizmini soddalashtirish va budjet mablag’laridan foydalanishda yuqori natijalarga yerishish maqsadida mavjud mablag’larni oqilona taqsimlash uchun shart-sharoitlar yaratish; - budjet tashkilotlari xodimlari mehnatini rag ’ batlantirish , ular faoliyati samaradorligini oshirish va kadrlarning o ’ rnashib qolishi uchun shartsharoitlar yaratish . O ’ zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2009 yil 18 maydagi “ Xalq ta ’ limi muassasalari xarajatlarini moliyalashtirish mexanizmini yanada takomillashtirish chora - tadbirlari to ’ g ’ risida ” gi 139- son qarori xalq ta ’ limi muassasalarini moliyalashtirish mexanizmini yanada takomillashtirish , moliyaviy - iqtisodiy masalalarni hal etishda maktabgacha ta ’ lim muassasalarining mustaqilligini kengaytirish va mas ’ uliyatini oshirish maqsadida qabul qilingan . Mazkur qarorga muvofiq , mahalliy budjetlardan moliyalashtiriladigan maktabgacha ta ’ lim muassasalariga , ularda buxgalter lavozimini kiritgan holda bosqichma - bosqich yuridik shaxs maqomi berilishi ko ’ zda tutilgan . Shu bilan birga , maktabgacha ta ’ lim muassasalarining mudirlariga va buxgalterlariga hududiy moliya organlarining xalq ta ’ limi muassasalarini moliyalashtirish bo ’ limlari bilan birgalikda quyidagi funksiyani amalga oshirish yuklatildi : • pedagog xodimlarni tarifikatsiyalashni hisobga olgan holda maktabgacha ta ’ lim muassasalarining xarajatlar smetasini va shtatlar jadvalini tuzish va ularni moliya organlarida ro ’ yxatdan o ’ tkazish ; • belgilangan tartibda ro ’ yxatdan o ’ tkazilgan xarajatlar smetasini , shujumladan tovarlar ( ishlar , xizmatlar ) yetkazib berish yuzasidan shartnomalarni faqat O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi G’aznachiligining hududiy bo’linmalari orqali ijro etish va tuzish; • maktabgacha ta’lim muassasalarida o’z vaqtida joriy to’lovlarni amalga oshirish, ishhaqi, nafaqalar va ularga tenglashtirilgan to’lovlarni hisoblab chiqish va to’lash;

• tasdiqlangan shtatlarga, smetalarga va moliya intizomiga qonun hujjatlariga muvofiq qat’iy rioya qilinishini ta’minlash. Umumta’lim muassasalari faoliyatini metodik va tashkiliy jihatdan ta’minlashni yanada takomillashtirish maqsadida 2011 yil 1 martda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Xalq ta’limi hududiy organlarit uzilmasinitakomillashtirishto’g’risida» gi 52sonqaroriqabulqilindi. Mazkur qarorga ko’ra, Xalq ta’limi tumanlar (shaharlar) bo’limlari hamda ular huzurida faoliyat ko’rsatuvchi metodik kabinetlar, ta’lim standartlari monitoringi bo’limlari (sho’balari), o’quvchilarni kasbga yo’naltirish va psixologik-pedagogik diagnostika markazlari negizida, ulardagi mavjud xodimlar sonini o’rtacha 5,0 foizga qisqartirgan holda xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo’limlari tashkil etildi. Xalq ta’limi muassasalari faoliyatini metodik ta’minlash va tashkil etish tuman (shahar) bo’limlarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: - idoraviy mansubligidan va mulkchilik shakllaridan qat’i nazar, maktabgacha, umumiy o’rta va maktabdan tashqari ta’lim muassasalari faoliyatini muvofiqlashtirish va ular tomonidan davlat ta’lim standartlariga rioya etilishi yuzasidan monitoringni amalga oshirish; - maktabgacha, umumiy o’rta va maktabdan tashqari ta’lim, ta’lim muassasalarida o’quv-tarbiya ishlarini metodik ta’minlashni tashkil etish, o’quvtarbiya jarayoniga o’qitishning zamonaviy va ilg’or shakllarini, eng yangi pedagogik va axborot texnologiyalarini, - ma’naviy-axloqiy tarbiyalashning samarali shakl va metodlarini joriy etish; - ta’lim muassasalari tomonidan ular huzurida tashkil etilgan zamonaviy moddiy-texnika bazasidan, shu jumladan o’quv-laboratoriya asbob-uskunalari, kompyutyer texnikasi, mebellar va jihozlardan samarali foydalanilishini ta’minlash; - o’quvchilarning kasbga yo’naltirilishini va psixologik-pedagogik diagnostikasini, vasiylikni, bolalar va o’smirlarning huquq va manfaatlarini

himoya qilishni, ular bilan, shu jumladan ijtimoiy nochor bolalar bilan doimiy ish olib borishni tashkil etish. Maktabgacha ta’lim muassasalarining jon boshiga rejalashtirish tizimiga o’tishgacha bo’lgan davrda ushbu usulning umumiy o’rta ta’lim tizimida tajribadan o’tishi o’zining ijobiy natijalarini berdi. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2009 yil 22 dekabrdagi PQ-1245- Son qarori bir nafar tarbiyalanuvchiga xarajatlarning bazaviy me’yorlaridan kelib chiqqan holda maktabgacha tarbiya bolalar muassasalari budjetinir ejalashtirish va xarajatlarini moliyalashtirishning yangi tartibini joriy etish to’g’risidagi 19 bandini bajarish maqsadida 2010 yil uchun maktabgacha ta’lim muassasalarida bir nafar tarbiyalanuvchiga xarajatlarni ng bazaviy normativlarini aniqlash tartibi to’g’risida Nizom ishlab chiqildi va u bilan m aktabgacha ta’lim muassasalari budjetini hisoblashning yangi tartibi o’rnatildi. Ushbu hujjatda bir nafar tarbiyalanuvchini tarbiyalash xarajatlarining hududlar (viloyatlar), maktabgacha ta’lim muassasasiturlari (4 - 5, 9 - 10,5 soatli) kesimidagi bazaviy normativlari, shuningdek, bog’cha va yasli guruxlaridagi bolalarni ovqatlantirishning moliyaviy me’yorlari keltirilgan. Bu me’yorlar asosida Nizomda berilgan formula bo’yicha maktabgacha ta’lim muassasasining umumiy budjeti hisoblab chiqariladi. Har keyingi yil (2011 va 2012 yillar) uchun xarajatlarning yangi bazaviy normativlari ishlab chiqildi hamda Moliya va Xalq ta’limi vazirliklarining qo’shma qarorlari bilan tasdiqlandi. “2012 yil uchun davlat maktabgacha ta’lim muassasalarida bir nafar tarbiyalanuvchiga xaraj atlarning bazaviy normativlarini aniqlash tartibit o’g’risidagi Nizom” ga muvofiq harbir davlat maktabgacha ta’lim muassasasiga ajratiladigan budjet mabla g’larining umumiy hajmi quyidagi formula asosida amalga oshiriladi: BS = (N 1 /K 1 )*BN3 1 +(N 2 /K 2 )*BN3 2 +N 1 *P c +N 2 *P ya + (N 1 +N 2 )*BN3 3 buyerda: BS - maktabgachata’limmuassasasibudjeti; BN3 1 -

Bir nafar bog’cha tarbiyalanuvchisini tarbiyalash xarajatlarining bazaviy normativi; BN3 2 - bir nafar yasli tarbiyalanuvchisini tarbiyalash xarajatlarining bazaviy normativi; BN3 3 - MTDMning boshqa xarajatlari (IV guruh) bo’yicha bir nafar tarbiyalanuvchiga xarajatlarning bazaviy normativi; N 1 - bog’cha guruhlarida tarbiyalanuvchilar soni; N 2 - yasli guruhlarida tarbiyalanuvchilar soni; K 1 - bog’cha guruhlari bo’yicha koeffitsient; K 1 = N 1 /(N 1 *20); N 1 - bog’cha guruhlari soni; K 2 – yasli guruhlari bo’yicha koeffitsient; K 2 = N 2 /(N 2 *15); N 2 – yasli guruhlari soni; P c – budjet bo’yicha bir nafar bog’cha yoshidagi tarbiyalanuvchi ovqati uchun ajratilgan mablag’ miqdori; P ya – budjet bo’yicha bir nafar yasli yoshidagi tarbiyalanuvchi ovqati uchun ajratilgan mablag’ miqdori. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bir nafar tarbiyalanuvchiga xarajatlarning (miqdori har budjet yili uchun budjet sohasi xodimlari ish xaqi hajmining oshirilishi hamda muassasalar tomonidan iste’mol qilinadigan tovarlar va xizmatlar narxi, tariflarining o’zgarishiga bog’liq holda qayta ko’rib chiqiladigan va o’rnatiladigan) bazaviy normativlariga quyidagi xarajatlar kiritilgan: • tarbiyachilar, ma’muriy xo’jalik va yordamchi hodimlar mehnatiga xaq to’lash xarajatlari, xodimlarni moddiy rag’batlantirish fondi, O’zbekiston Respublikasining amaldagi me’yoriy hujjatlariga muvofiqy agona ijtimoiy to’lov (2014 yil uchun mehnatga xaq to’lash fondining 25 foizi); • davlat maktabgacha ta’lim muassasasini saqlash bilan bog’liq boshqa xarajatlar (kommunal xizmatlar, joriy ta’mirlash, oziq-ovqat mahsulotlarini sotib olish, chiqimga oid materiallar va x.k.). Shuningdek,

Xarajatlarning bazaviy normativlariga ayrim turdagi xarajatlar miqdori (tegishli yil uchun budjet ko’rsatkichlarida nazarda tutilgan) bo’yicha indeksatsiya summalari ham kiritilgan. Davlat maktabgacha ta’lim muassasasida bir nafar tarbiyalanuvchiga xarajatlar ning bazaviy normativlariga har bir davlat maktabgacha ta’lim muassasasi ehtiyojlaridan kelib chiqqan holda belgilanadigan, hududiy moliya va xalq ta’limi organlari tomonidan tasdiqlanadigan, manzilli ro’yxatlarga muvofiq ajratiladigan quyidagi xarajatlar kiritilmaydi: • ko’mir sotib olish va yetkazib berish; • barcha turdagi kommunal xizmatlar iste’molini o’lchaydigan hisoblagichlar sotib olish va o’rnatish; • asosiy vositalar sotib olish; • kapital ta’mirlash. Maktabgacha ta’lim muassasasi faoliyati uchun zarur budjet mablag’lari miqdori biz yuqorida ko’rib chiqqan usul bo’yicha aniqlanadi. Ushbu mablag’lar muassasaning xarajatlar smetasiga kiritiladi va rejalashtirish jarayonida smetaning xarajat guruhlari bo’yicha taqsimlanadi. Sog’liqni saqlash xarajatlari. Ma’lumki, tibbiy xizmatlar ancha qimmat turadigan ne’mat bo’lib, har bir kishi o’z hayoti davomida iste’mol qilishi mumkin bo’lgan tibbiy xizmatga haq to’lash uchun qancha mablag’ yig’ib qo’yish lozimligini avvaldan bilmaydi. Lekin bir guruh fuqarolar birlashib, yoki butun bir jamiyat bu maqsadga mo’ljallangan mablag’ni jamg’arishi mumkin. Shu munosabat bilan sog’liqni saqlash tizimini aralash moliyalashtirish shakliga o’tish masalasi islohotlarning markazida turgan masala sifatida qaralishi mumkin. Ma’lumki, tibbiy xizmatlar bir qator o’ziga xos xususiyatlarga ega. Bular quyidagilar: • Tibbiy xizmatlarning ko’pchiligi ijtimoiy ne’mat xisoblanadi, shuningdek, ular “tashqi effekt” xususiyatiga ega;

• Tibbiy xizmatlarga bo’lgan ehtiyoj hamda ularning oqibatlari doimo noaniqlik bilan bog’liq; • Informatsion asimmetriyaning mavjudligi. Mana shu o’ziga xosliklarning mavjudligi davlatning sog’liqni saqlash tizimiga aralashuvini taqozo qiladi. Davlatning sog’liqni saqlash sohasidagi majburiyatlari sifatida quyidagilarni aytib o’tish lozim: • Davlat daromadlari shakllanishining barqarorligini ta’minlash orqali sog’liqni saqlash sektori uchun resurslarning mamlakat miqyosida safarbar etilishini ta’minlash; • Turli mulk shakllaridagi tibbiyot muassasalari faoliyatining me’yoriy- huquhiy bazasini yaratish; • Aholiga davlat tomonidan kafolatlangan bazaviy tibbiy xizmatlar paketiga kirgan asosiy tibbiy xizmatlarni taqdim etish va ularni moliyalashtirish yuzasidan javobgarlik; • Tibbiy xizmatlarning sifat standartlarini joriy qilish va ularga rioya etilishini nazorat qilish; • Ijtimoiy jihatdan himoyaga muhtoj aholi qatlamlariga tibbiy xizmatlar ko’rsatish va ularni moliyalash va sh.k. Jahon tajribasidan shuni kuzatish mumkinki, tibbiy xizmatlarni moliyalash xarajatlari bir qancha manbalardan qoplanishi mumkin, ya’ni sog’liqni saqlash sektorini moliyalashtirishning asosiy manbalari quyidagilar: • Davlat budjeti; • Majburiy ijtimoiy (tibbiy) sug’urta; • Xususiy tibbiy sug’urta; • To’g’ridan-to’g’ri to’lovlar (iste’molchilarning tibbiy xizmatlarni sotib olishdagi xarajatlari). Moliyalashtirishning har bir manbasi o’ziga xos xususiyatlarga ega, jumladan: 1. Davlat budjeti:  Budjetdan moliyalashtirish tibbiyot muassasalarining ishlab chiqarish quvvatlari asosida amalga oshiriladi;

 Ijtimoiy adolat ta’minlanadi;  Barcha aholi uchun bir xil hajmdagi xizmatlar kafolatlanadi;  Boshqarish va nazorat qilish uchun nisbatan oddiy va arzon;  Moliyalashtirish tizimi maqbul va qulay. 2. Majburiy ijtimoiy (tibbiy) sug’urta:  Ijtimoiy adolatning ta’minlanishi;  Barcha aholi uchun bir xil hajmdagi xizmatlarning kafolatlanishi;  Mablag’larni to’plash va mijozlarni himoya qilish uchun xarajatlarning ortib borishi;  Ish byeruvchilar tomonidan norozilik kelib chiqishining mumkinligi. 3. Xususiy tibbiy sug’urta:  ajratmalarning aksariyat hollarda iste’molchilarning to’lash qobiliyatiga emas, ularning ehtiyojiga bog’liqligi;  tabaqalashgan tibbiy yordam dasturlarining amal qilishi;  xarajatlar hajmining oshib borishi;  butun sog’liqni saqlash tizimini qo’llab-quvvatlash uchun mablag’larning etarli emasligi; 4. To’g’ridan-to’g’ri to’lovlar:  adolatli emasligi;  risklarni umumlashtirmasligi va keng taqsimlash imkoniyatiga ega emasligi;  butun tizimni etarli resurslar bilan ta’minlay olmasligi. O’zbekistonda sog’liqni saqlash xarajatlari hozirgi kunga qadar asosan davlat budjeti hisobidan moliyalashtirilib kelinmoqda. Bu mablag’larning ham qariyb 65- 70 foizi xodimlarning ish haqiga sarf etilmoqda. Shunga qaramasdan, soha xodimlarini moddiy rag’batlantirish, sohaning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, yangi texnika va texnologiyalarni joriy qilish uchun asosan budjet mablag’larining o’zi, davlat resurslarining chegaralanganligi bois, etarli emasligini amaliyot isbotlab turibdi. Shuning uchun ham sog’liqni saqlashni isloh qilishning dolzarb yo’nalishlaridan biri – tarmoqni moliyalashning ko’p kanalli tizimini joriy etish ekanligi e’tirof etildi.

Uzoq yillar mobaynida davlat budjetining ijtimoiy sohalarni moliyalashtirishda yagona manba bo’lib kelganligi hech kimga sir emas. Sog’liqni saqlash tizimi ham klassik ijtimoiy soha sifatida bir necha o’n yilliklar davomida to’lig’icha budjetga qaram soha bo’lib kelgan. Hozirgi kunda ham davlat sog’liqni saqlash tizimi xarajatlarining aksariyat qismini moliyalashga budjet mablag’lari safarbar etilmoqda. Xususan, soliqni saqlash sohasiga ajratilgan budjet mablag’lari davlat budjetidan amalga oshirilgan jami xarajatlarning: Sog’liqni saqlash muassasalari aholiga tibbiy xizmatlarni taqdim etuvchi tashkilotlar tizimini tashkil qiladi. Bu muassasalarni qurish, mavjudlarini saqlash, moddiy-texnikaviy jihatdan ta’minlash, kadrlar masalasini hal qilish kabilar tarixan davlat mablag’lari evaziga amalga oshirilib kelingan. Sog’liqni saqlash tizimining joriy va kapital xarajatlarini moliyalashtirishda davlat budjetining ahamiyati hali ham katta. Davlat budjetining ijtimoiy-madaniy sohalarni saqlash xarajatlari tarkibida sog’liqni saqlash xarajatlari xalq ta’limidan keyin 2-o’rinni egallaydi. Sog’liqni saqlash muassasalari bo’yicha eng katta o’rinni kasalxonalar, ikkinchi ambulatoriya poliklinika muassasalari, shuningdek, tez va shoshilinch tibbiy yordam muassasalari egallaydi. Sog’liqni saqlashga qilinadigan xarajatlarni ularning iqtisodiy mazmuni va muassasa turlariga ko’ra to’rt asosiy guruhga birlashtirish mumkin: • Ambulatoriya-poliklinika muassasalari, sanitariya-epidemiologiya nazorati xizmati va boshqa muassasalar; • Umumiy profilli statsionar tibbiyot muassasalari va boshqalar; • Ixtisoslashtirilgan statsionar muassasalar; • Shoshilinch va tez tibbiy yordam markazlari, tez yordam stantsiyalari. Davlat tibbiyot va farmatsevtika muassasalari guruhlari: I. Ambulatoriya-poliklinika muassasalari, sanitariya-epidemiologiya nazorati xizmati va boshqa muassasalar: 1. Qishloq vrachlik punktlari va ularning filiallari (bo’limlari) 2. Shaharlardagi poliklinikalar (bolalar poliklinikasidan tashqari) 3. Statsionar o’rinlari bo’lmagan dispansyerlar

4. Skrining - markazlar 5. Respublika bolalar va o’smirlar reproduktiv sog’lomlashtirish markazi 6. Salomatlik instituti va uning filiallari 7. Sanitariya-epidemiologiya nazorati xizmati muassasalari (respublika, viloyat, shahar va tuman sanitariya-epidemiologiya nazorati markazlari, karantin va o’ta xavfli infeksiyalar profilaktikasi markazi va uning filiallari, dezinfeksiya stantsiyalari) 8. Tibbiyot statistikasi byurosi II. Umumiy profilli statsionar tibbiyot muassasalari va boshqalar: 9. Ilmiy-tekshirish institutlari va oliy tibbiyot o’quv yurtlari klinikalari 10. Respublika kasalxonalari, tibbiyot-sanitariya qismlari 11. Respublika (viloyat, shahar) pyerinatal markazi 12. Viloyat, shahar va tuman kasalxonalari, jumladan, tug’ruqxonalar, tug’ruqxona majmualari 13. Shahar va tuman markaziy kasalxonalari, qishloq uchastka kasalxonalari 14. Sud-tibbiy ekspertiza byurosi va uning filiallari 15. Patologoanatomik markazlar va ularning filiallari 16. Qon quyish stantsiyalari 17. Sanatoriylar III. Ixtisoslashtirilgan statsionar muassasalar: 18. Ixtisoslashtirilgan kasalxonalar, klinikalar, dispansyerlar va markazlar: 18.1. Sil kasalliklari 18.2. Yuqumli kasalliklar 18.3. Onkologik kasalliklar 18.4. Tyeri-tanosil kasalliklari 18.5. Endokrinologik kasalliklar 18.6. Ruhiy kasalliklar 18.7. Ruhiy-asab kasalliklari 18.8. Narkologik kasalliklar

19. Respublika neyroxirurgiya, onkologiya (jumladan xospislar), allergologiya, suyak xastaligi va jarohat oqibatlarini davolash, yiringli xirurgiya va qandli diabet asoratlarini davolash, bolalar ortopediyasi tibbiyot markazlari 20. Fiziatriya va pulmonologiya, epidemiologiya, mikrobiologiya va yuqumli kasalliklar, virusologiya, endokrinologiya va parazitologiya ilmiytadqiqot institutlari klinikalari 21. OITSni davolash markazi va uning filiallari 22. Bolalar kasalxonalari va poliklinikalari 23. Bolalar uylari 24. Leprozoriylar IV. Shoshilinch va tez tibbiy yordam markazlari, tez yordam stantsiyalari: 25. Respublika shoshilinch tibbiy yordam markazi - uning viloyatlardagi filiallari, tumanlar (shaharlar) markaziy kasalxonalaridagi shoshilinch tibbiy yordam bo’limlari 26. Tez tibbiy yordam stantsiyalari Ijtimoiy sohalar faoliyatini rejalashtirishning bir necha o’n yilliklar davomida shakllangan tartiblarga muvofiq, sog’liqni saqlash muassasalari faoliyatini rejalashtirish odatda quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: 1. Aholi soni va aholining tibbiyot muassasasidagi o’rinlarga ehtiyoj me’yorlari asosida tibbiy muassasaning ishlab chiqarish quvvatlari (u yoki bu profil yo’nalishlari bo’yicha o’rinlar - koykalar soni) ni aniqlash; 2. Mazkur muassasa uchun o’rnatilgan namunaviy shtat normativlari bo’yicha zarur shtat normativlari sonini hisoblab topish; 3. Koykalar soni va tuzilishi (terapevtik, xirurgik, nevrologik) ga ko’ra ish hajmini rejalashtirish; 4. Shtatlar jadvali, ishlab chiqarish quvvatlari va koykalar ishining ko’rsatkichlari (koyka-kunlar soni) ga asoslanib tibbiyot muassasasini saqlash uchun moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyojni aniqlash. Demak, sog’liqni saqlash sohasidagi har bir muassasaning ishi operativ tarmoq ko’rsatkichlari, masalan:

• kasalxonalardagi o’rtacha yillik o’rinlar soni (jami va o’rinlar profillari bo’yicha), • bir yilda o’rinlarning ishlash kunlari soni, • o’rin-kunlar miqdori, • barcha toifadagi xodimlar bo’yicha o’rtacha yillik shtatlar birligi soni, • ambulatoriya-poliklinikalarda vrach qabullari (kasalni ko’rish) soni bilan tavsiflanadi. Xarajatlarni rejalashtirishda shu narsa muhimki, davolash-profilaktika muassasasi aholiga tibbiy yordamni asosan ikki shaklda ko’rsatadi. Kasalxonaga muqim yotqizib «statsionar» (turg’un) davolash va ambulatoriya-poliklinikada yordam ko’rsatish. Turg’un davolash muassasalarining asosiy ko’rsatkichlaridan biri - o’rin-kunlar soni bo’lsa, ambulatoriya-poliklinika muassasasining asosiy ko’rsatkichini vrach lavozimlari soni va vrach qabullari soni tashkil qiladi. Shunga qarab xarajatlarni hisoblash usuli tanlanadi. Kasalxonaning joriy saqlash xarajatlarini hisoblashda o’rinlarning o’rtacha yillik soni asos qilib olinadi. Bu miqdor yangi o’rinlar ochilishi muddatlariga qarab quyidagi formula bilan aniqlanadi: o’r= b+ (o-Kb)/O bu yerda: Ko’r - o’rinlarning o’rtacha yillik soni; Kb - yil boshidagi o’rinlar soni; Ko - yil oxiridagi o’rinlar soni; O - yangidan ochilgan (tashkil etilgan) o’rinlarning ishlash oylari soni. Albatta, barcha davlat tibbiyot muassasalari xarajatlari budjet tashkiloti sifatida budjetdan moliyalashtirishning o’rnatilgan tartiblariga rioya qilgan holda mablag’ bilan ta’minlanadilar. Sog’liqni saqlash tizimidagi islohotlar yo’nalishlaridan biri birlamchi tibbiyot muassasalarini boshqarish va moliyalashtirishning yangi usullariga o’tish, budjet mablag’larini taqsimlashning jahon amaliyotida ma’qullangan jon boshiga qarab rejalashtirish uslublarini joriy qilishdan iborat. Ana shu dasturiy vazifani bajarish

doirasida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2005 yil 28 sentyabrdagi 217-son Qarori bilan “Boshlang’ich tibbiy-sanitariya yordami qishloq muassasalarini moliyalashtirish tartibi to’g’risida Nizom” qabul qilindi. Ushbu nizom Nizom boshlang’ich tibbiy-sanitariya yordami qishloq muassasalarining bir kishi hisobiga xarajatlar normatividan va ularni moliyalashtirish shartlaridan kelib chiqib moliyalashtirishga o’tishi tartibqoidasini belgilaydi. Unga ko’ra, BTSYo qishloq muassasalarining bir kishi hisobiga xarajatlar normatividan kelib chiqib moliyalashtirishga o’tishi uchun Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi, viloyatlar va tumanlar hokimliklari ularni moliyalashtirishni Qoraqalpog’iston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligiga va viloyat hokimliklari sog’liqni saqlash boshqarmalariga byeradi. Mahalliy sog’liqni saqlash organlari ular hududida qishloq vrachlik punktlariga aylantirilmagan qishloq vrachlik ambulatoriyalari (QVA), qishloq uchastka kasalxonalari (QUK) va feldshyer-akusherlik punktlari (FAP) mavjud bo’lgan taqdirda ularning negizida QVP-FAP, QVA-FAP-komplekslari tashkil etadilar. QVP, QVP-FAP va QVA-FAP-komplekslari yuridik shaxs shaklida tashkil etiladi va boshlang’ich tibbiy-sanitariya yordami (BTSYo)ning muassasalari hisoblanadi. Qayta o’zgartirilgan BTSYo qishloq muassasalari shtatlarini shakllantirish O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi bilan kelishuv bo’yicha Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan tasdiqlangan shtat normativlariga muvofiq amalga oshiriladi. Aholini BTSYo qishloq muassasalariga biriktirish rejalashtirilayotgan davr boshida mavjud bo’lgan uchastkalar asosida tegishli tuman markaziy kasalxonasining bosh vrachi buyrug’iga binoan amalga oshiriladi. BTSYo muassasalariga biriktirilgan aholining soni va tarkibi to’g’risidagi axborot tuman markaziy kasalxonasi bosh vrachi tomonidan tuziladi, aholining umumiy soni esa tuman statistika organining rahbari tomonidan tasdiqlanadi. BTSYo qishloq muassasalari budjetini rejalashtirish bir kishi hisobiga xarajatlarning bazaviy normativi asosida amalga oshiriladi. Bazaviy normativ har

yili belgilanadi va Qoraqalpog’iston Respublikasi yoki viloyatlar hududiy doirasida yagona hisoblanadi hamda quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi: BNs = SB x O’Us / ASs, bunda: XBNs - rejalashtirilayotgan yilga bir kishi hisobiga xarajatlarning bazaviy normativi; VSB - sanitariya-epidemiologiya nazorati xizmati, kapital qo’yilmalar va markazlashtirilgan tadbirlar xarajatlaridan tashqari rejalashtirilayotgan yilga Qoraqalpog’iston Respublikasi yoki viloyatlar sog’liqni saqlashining umumiy budjeti; O’Us - rejalashtirilayotgan yilning 1 yanvariga BTSYo qishloq muassasalariga biriktirilgan viloyat aholisi soni; ASs - hisobot davrida viloyat sog’liqni saqlash budjetida viloyat qishloq BTSYo budjetining o’rtacha ulushi (koeffitsientlarda). BTSYo qishloq muassasalari budjetini hisobot davridagi sanitariya epidemiologiya nazorati xizmati xarajatlari, kapital qo’yilmalar va markazlashtirilgan tadbirlar xarajatlarini istisno etgan holda viloyat sog’liqni saqlash umumiy budjetiga bo’lish yo’li bilan aniqlanadi. Bunda qishloq BTSYo budjetining o’rtacha ulushi Qoraqalpog’iston Respublikasi va viloyatlar sog’liqni saqlash muassasalarini qayta tashkil etish hisobiga ko’paytiriladi. Alohida olingan BTSYo muassasasini moliyalashtirishning yillik hajmi tuzatish koeffitsientlaridan (jins-yosh tarkibi va aholi zichligi) foydalanilgan holda bir kishi hisobiga xarjatlarning bazaviy normativi va BTSYo muassasasiga biriktirilgan aholi soni hisobidan kelib chiqib belgilanadi. Har bir keyingi rejalashtiriladigan yilga bir kishiga xarajatlarning bazaviy normativi belgilangan tartibda aniqlanadigan indeksatsiya koeffitsientlari hisobga olingan holda hisoblab chiqiladi.

Qoraqalpog’iston Respublikasi Moliya vazirligi va Sog’liqni saqlash vazirligi, viloyat hokimliklari moliya boshqarmalari va sog’liqni saqlash boshqarmalari BTSYo qishloq muassasalari budjetlarini hisoblab chiqadi va ularni xarajatlar guruhiga bo’lmasdan bitta summa bilan BTSYo muassasalariga etkazadi. BTSYo qishloq muassasalari belgilangan tartibda moliya organlarida ro’yxatdan o’tkaziladigan xarajatlar smetasi, shtat jadvalini ajratilgan budjet doirasida mustaqil ishlab chiqadi va tasdiqlaydi. BTSYo muassasalarining hisoblangan budjeti joriy faoliyat bo’yicha ularning xarajatlarini qoplashi lozim. BTSYo qishloq muassasalarining imtiyozli retseptlar bo’yicha beriladigan dori-darmonlar uchun xarajatlari tuman markaziy kasalxonasi budjetida nazarda tutiladi. BTSYo muassasalari uchun kapital qurilish va qimmat turadigan uskunalarni sotib olish xarajatlari bir kishi hisobiga xarajatlar normativi bo’yicha moliyalashtirish tizimi doirasidan tashqarida nazarda tutiladi. BTSYo qishloq muassasalarini moliyalashtirish tartibi. BTSYo qishloq muassasalarini moliyalashtirish tasdiqlangan xarajatlar smetasiga muvofiq har oyda bitta summada (xarajatlar guruhlariga ajratmasdan) Qoraqalpog’iston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligi va viloyat hokimliklari sog’liqni saqlash boshqarmalari tomonidan amalga oshiriladi. Sog’liqni saqlash budjetini ajratishda mahalliy moliya organlari birinchi navbatda BTSYo muassasalari uchun moliyaviy mablag’lar ajratilishini ta’minlashi kerak. Budjet mablag’lari har oyning 15-kunidan kechikmasdan bitta to’lov bilan BTSYo muassasalarining hisob raqamiga to’liq miqdorda o’tkaziladi. Hisobot yilining oxirida BTSYo muassasalari hisob raqamlarida qoladigan mablag’lar olib qo’yilmaydi va ularni rivojlantirish uchun foydalaniladi. Ijtimoiy ta’minot va ijtimoiy himoya xarajatlari. O’zbekiston tanlagan islohot yo’li ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotini shakllantirishga qaratilgan. Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida O’zbekiston modeliga asos bo’lib xizmat qilgan mashhur besh tamoyillardan biri - aholini ijtimoiy muhofaza qilishga va kuchli ijtimoiy siyosat olib borishga qaratilgan. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tamoyili

mamlakatimiz ichki siyosiy barqarorligi uchun o’ta muhim shartlardan biri ekanligi ta’kidlab o’tilgan. Mazkur tamoyilning ahamiyati ijtimoiy ziddiyatlarning oldini olishga qaratilgani va mamlakat mustaqilligini saqlab qolishni zaruriy sharti ekanligidir. O’zbekistonda aholini ijtimoiy himoya qilish iqtisodiy islohotlar dasturidagi uzluksiz ustuvor yo’nalishlardan biriga ya’ni islohotlarning hamma bosqichlarida ustuvor hisoblanadigan vazifalar qatoriga kiradi. Kuchli ijtimoiy siyosat O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’lining etakchi tamoyillaridan biridir. Zero fuqarolarning munosib hayot kechirish, aholini ayrim toifalarini (qariyalar, kam ta’minlangan oilalar, yosh bolali onalar, ayollar, nogironlar va pensionerlar) moddiy jihatdan ta’minlash davlatning muhim ijtimoiy siyosati hisoblanadi. Ijtimoiy siyosatda fuqarolar hayotini uch asosiy bosqichga ajratish muhimdir: • mehnat qilishni boshlagungacha (mehnat faoliyati boshlangunga qadar bo’lgan inson hayoti, ma’lumot olish va kasb o’rganish davri); • mehnat qilish davri (o’z farovonligi va jamiyat farovonligi yo’lida qilinadigan faoliyat); • mehnat qilish tugagan davr (asosan hayot faoliyatining passiv davri — pensionerlik, nogironlik.). Ijtimoiy siyosatning zaruriyati mamlakatda amalga oshirilayotgan keng ko’lamli islohotlarda aholi uchun qiyinchiliklarni engillashtirish bilan bog’liq. Ijtimoiy jihatdan nochor aholi kategoriyalarini muhofazalash shakllari haqida gap borgan hollarda «ijtimoiy muhofaza» atamasi davlatning ijtimoiy siyosatini ta’riflash uchun keng ishlatiladi. Yurtboshimiz ijtimoiy muammolarni muvaffaqiyatli hal etish, ishonchli ijtimoiy kafolatlarni yaratish, mehnatning manfaatli bo’li-shini kuchaytirish islohotlarni o’tkazish uchun mustahkam ijtimoiy ta-yanch bo’ladi, ular muqarrarligining garovi bo’lib xizmat qiladi,- deb ijtimoiy siyosatning ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatini tushuntirib byerdilar.

O’zbekistondainsonnirivojlantirishmilliymaqsadlarigayerishishdadavlatmaqsad li dasturlariningishlabchiqilishivaizchilamalgaoshirilishialohidaahamiyatgaegabo’l moqda. Ma’lumki, respublikada harbir yil muayyan, juda muhim va yirik ijtimoiy muammoni hal etishga bag’ishlanadi. Mazkur ijtimoiy masalani hal etish uchun keng ko’lamli davlat maqsadli dasturi ishlab chiqiladi. Ushbu Davlat dasturi asosida mintaqaviy hamda har bir vazirlik va idoraning dasturi ishlab chiqiladi. Davlat dasturida belgilangan vazifalarni bajarishga amalda mamlakatning barcha aholisi, har bir korxona, tashkilot va muassasa safarbar etiladi. Ijtimoiy dasturlar – aholining bevosita turmush sharoiti va farovonligini ta’minlashga xizmat qiluvchi soha va tarmoqlarni rivojlantirishga oid ijtimoiy siyosatning chora-tadbirlarini o’z ichiga olgan rejali hujjatlardir. Ijtimoiy dasturlarning asosiy vazifalari quyidagilarda o’z ifodasini topadi: – insonlarga bepul ta’lim va tibbiy xizmat ko’rsatish; – insonlarning moddiy-ma’naviy farovonligiga yerishishni ta’minlash; – kishilarning mehnat faoliyati jarayonida kamolotga etishtirish; – kishilarning madaniy-maishiy hayot sharoitlarini yanada yaxshilash. Konstitutsiyamiz negiziga qo’yilgan talab va qoidalarga to’liq mos keladigan, dunyo hamjamiyatida “O’zbek modeli” deb nom qozongan, mamlakatimizni isloh etish va modyernizatsiya qilish yo’li naqadar to’g’ri ekanini bugun hayotning o’zi tasdiqlab byermoqda. “O’zbek modeli” ning mazmun-mohiyati iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, qonun ustuvorligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi sifatidagi boshqaruvchilik rolini tan olish, mamlakatimizning o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda, siyosiy va iqtisodiy islohotlarni bosqichma- bosqich amalga oshirish, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish kabi mashhur besh tamoyilda mujassam topgan. Barcha islohotlar jarayonida respublikamizda aholining ijtimoiy himoyasini qo’llab-quvvatlash, inson huquqlari va erkinliklarining qonunchilik hamda huquqiy asoslarini shakllantirish hamda amalga oshirish masalalariga juda katta ahamiyat byerilmoqda. Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyoti, eng avvalo, inson manfaatlarini ko’zlaydi.

Ijtimoiy ta’minot fuqarolarning qarilik, kasallik holatlari, onalik, mehnat qobiliyatining to’liq yoki qisman yo’qotishi, boquvchisini yo’qotish, ishsizlik kabi holatlarda moddiy ta’minot olishga konstitutsion huquqi borligini ko’rsatadi. To’lanadigan mablag’lar miqdori mehnat staji, oylik ish haqi, mehnat qobiliyatini yo’qotganlik darajasini hisobga olgan holda aniqlanadi va amaldagi qonunchilikka asoslanadi. Bugun yurtimizda har tomonlama mustahkam huquqiy asosga ega bo’lgan ishonchli ijtimoiy muhofaza qilish tizimi shakllandi va u amalda o’zini oqlamoqda. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi Ijtimoiy ta’minot Ijtimoiy muhofaza qilishning asosiy shakllari Ijtimoiy sug’urta Ijtimoiy yordam Davlat tomonidan ijtimoiy muhofaza qilish shakllari Ijtimoiy muhofaza qilishning nodavlat shakllari Sog’liqni saqlash imkoniyati Ta’lim olish imkoniyati Ijtimoiy xizmat ko’rsatish tizimi Pensiya ta’minoti Ijtimoiy qo’llab - quvvatlash choralari Imtiyozlar Ixtiyoriy ijtimoiy sug’urtalash Homiylik Sog’liqni saqlashning xususiy shakllari

4-rasm. Aholini ijtimoiy muhofaza qilish tizimi Ijtimoiy himoya tamoyili asosida aholining kam ta’minlangan va muhtoj qatlamlarini qo’llab - quvvatlash va ularga moddiy yordam ko’rsatish borasida aniq yo’naltirilgan samarali chora-tadbirlarni amalga oshirish, ta’lim-tarbiya, kadrlar tayyorlash, sog’liqni saqlash va aholini ijtimoiy himoya qilish sohalarida maqsadli umummilliy dasturlarni hayotga tadbiq etish masalalariga katta e’tibor qaratildi. Jahon tajribasi ijtimoiy himoya tizimining to’rtta asosiy tarkibiy qismini ajratib ko’rsatish imkonini byeradi: • Mehnatga layoqatli bo’lmaganligi, ish joyi, daromad manbalari mavjud emasligi sababli o’z-o’zini mustaqil ravishda moddiy jihatdan ta’minlashga qodir bo’lmagan shaxslarni ijtimoiy muhofaza qilish. • Davlat ijtimoiy va pensiya ta’minoti. Bu iqtisodiy faol aholining ish joyini yo’qotish yoki pensiya yoshiga etishi bilan daromaddan mahrum bo’lish xavfidan ijtimoiy himoya qilish tizimi bo’lib, majburiy ijtimoiy sug’urtalash shaklida amalga oshiriladi. • Ixtiyoriy qo’shimcha (kasbiy) sug’urtalash. Bu alohida tarmoqlar va korxonalar doirasida uzoq muddatli jamoa bitimlari asosida amalga oshiriladi. • Fuqarolarning ixtiyoriy ravishda o’z-o’zini shaxsiy sug’urtalashi. Ijtimoiy ta’minotga ehtiyoj jamiyat paydo bo’lishi bilan tug’ildi. Har qanday jamiyatda – uning iqtisodiy va siyosiy tuzilishidan qat’iy nazar, o’zlariga bog’liq bo’lmagan vaziyatlar sababli tirikchilik kechirish uchun mablag’ topishga qodir bo’lmagan aholi toifalari bo’ladi. Ularga, eng avvalo, bolalar va keksa kishilar kiradi. Bundan

tashqari ijtimoiy yordamga muhtojlar safini vaqtincha yoki bir umr mehnatga layoqatsizligini yo’qotgan odamlar to’ldirishi mumkin. Jamiyat rivojlanishi va ijtimoiy aloqalar murakkablashishi bilan ijtimoiy yordamga muhtoj bo’lgan fuqarolar qatoriga iqtisodiy sabablar oqibatidagi ishsizlar, kambag’allar, shuningdek, inflyatsiyaning yuqori sur’atlaridan moddiy ahvollari og’irlashganlar kiradi. Ijtimoiy ta’minot deyilganda quyidagilar tushuniladi: • fuqarolarga qarilikda mehnat faoliyati, mehnat qobiliyati va boquvchisini yo’qotganligi uchun ko’zda tutilgan moddiy ta’minotdan tashqari ularning turmush kechirishi va madaniy standartlarini kafolatlaydigan taqsimlash shaklidir; • fuqarolarni yoshi, kasallanishi, nogironligi, ishsizligi, boquvchisini yo’qotganligi, bolalarni tarbiya qilish uchun hamda qonunda belgilab qo’yilgan boshqa holatlar bo’yicha moddiy ta’minlash tizimidir; • bir tomondan fuqarolar, ikkinchi tomondan davlat, mahalliy o’zini- o’zi boshqarish organlari, fuqarolik jamiyati tashkilotlari tomonidan daromadlari yo’qotilishi yoki kamayishi vaziyatlari paydo bo’lganda fuqarolarga maxsus jamg’armalar, budjet mablag’lari hisobiga tibbiy yordam ko’rsatish, pensiyalar, nafaqalar va moddiy ta’minotning boshqa shakllari asosida tarkib topgan ijtimoiy munosabatlar jamlanmasidir. Ijtimoiy ta’minotning quyidagi olti turi keng tarqalgan: • pensiyalar; • nafaqalar; • ijtimoiyta’minotkompensatsiyasi; • imtiyozlar; • ijtimoiyvatibbiyxizmatlar;  hayotiyzarurashyolar. Yuqorida qayd etilgan bu turlarning har biri, odatda yana qator turlarga bo’linadi. Bunda ijtimoiy ta’minot turlari barqaror xususiyatga ega bo’lgani holda ularning boshqa turlari muayyan siyosiy, iqtisodiy va boshqa sharoitlarga bog’liq ravishda o’zgarib boradi.

Bugungi kunda aholini ijtimoiy jihatdan qo’llab-quvvatlash bir necha shakllarda amalga oshirib kelinmoqda. Ular haqida quyidagilarni aytib o’tish mumkin. Ijtimoiy yordam – kam ta’minlangan aholi qatlamlariga ko’rsatiladigan xizmatlar va imtiyozlardir. Biz fuqarolarning ma’lum bir tabaqalariga beriladigan imtiyozlar sifatida fuqarolarning amal qilayotgan qoida, talab va majburiyatlardan qisman ozod qilinishini tushunamiz. Fuqarolarga beriladigan imtiyozlarning soni va hajmi shu imtiyozdan foydalanish huquqi byerilgan fuqaroning haqiqiy daromadlaridan qat’iy nazar byeriladi. Bu imtiyozlar bilan har xil tashkilotlar shug’ullanadi va bu imtiyozlar xarajatlarini moliyalashtirish manbalari ham turlichadir. Ijtimoiy himoya - o’ziga bog’liq bo’lmagan ravishda ijtimoiy muhofazaga muhtoj fuqarolarga nisbatan ko’rsatiladigan ijtimoiy yordam shakli bo’lib, odatda bu yordam turli xarakterdagi nafaqalarni tayinlash va berish bilan amalga oshiriladi. Bu maqsadlardagi xarajatlarning aksariyati davlat budjeti mablag’lari hisobidan moliyalashtiriladi. Ijtimoiy himoya tadbirlari yordamida aholining umumjamiyat ishlab chiqarish jarayonida qanday qatnashishiga qaramasdan, aholining ma’lum tabaqalari turmush darajasini birmuncha (vaqtinchalik yoki doimiy) yaxshilashga erishiladi. Ijtimoiy yordam dasturlarini moliyalashtirishning asosiy manbai davlat budjeti hisoblanadi. Davlat budjeti mablag’lari hisobidan quyidagilar byeriladi: • bolali oilalarga nafaqalar to’lash; • qariyalar va nogironlar uylarini saqlash, ulardagi fuqarolarni boqish va xizmat ko’rsatish; • nogironlarni mehnatga ko’niktirish, ishga joylash, protez-ortopediya vositalari bilan ta’minlash; • Chernobil AES halokati oqibatlarini bartaraf etishda ishtirok etgan fuqarolar va nogironlargamoddiy yordam ko’rsatish va sh.k.

Ijtimoiy himoya va ijtimoiy qo’llab-quvvatlash doirasida beriladigan nafaqalarni moliyalashtirish asosan davlat budjeti mablag’lari hisobidan, shuningdek, mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, korxona, muassasa va tashkilotlarning o’z mablag’lari hisobidan ham amalga oshiriladi. Bugungi kunda quyidagilar ijtimoiy yordam tizimini moliyaviy va moddiy jihatdan qo’shimcha tarzda qo’llab-quvvatlamoqda: • o’z mablag’lari va jamg’armalari hisobidan o’z xodimlariga ijtimoiy qo’llab- quvvatlash maqsadlarida moliyaviy yordam to’layotgan va turli imtiyozlar byerayotgan korxonalar; • jamoat tashkilotlari; • kasaba uyushmalari, nuroniylar, nogironlar jamiyatlari va boshqalar. Ijtimoiy sug’urta tizimi ham aholining ijtimoiy muammolarini hal qilishda ishtirok etuvchi tuzilma bo’lib, u vaqtinchalik mehnat qobiliyatini yo’qotganligi sababli, pensiyaga chiqish munosabati bilan, ishsizligi tufayli aholining moddiy yo’qotishlarining ma’lum qismini qoplab berishni ko’zda tutadi. Ijtimoiy sug’urta mablag’lari shu maqsadlarga yo’naltirilgan majburiy to’lovlar hisobidan moliyalashtiriladi. O’zbekiston Respublikasida aholini ijtimoiy muhofaza qilishni moliyalashtirish manbalari tarkibini sanab o’tish o’rinli, ularga quyidagilar kiradi: • davlat budjeti mablag’lari; • davlatning ijtimoiy maqsadlardagi maqsadli jamg’armalari mablag’lari; • ijtimoiy sug’urta mablag’lari; • korxona va tashkilotlarning o’z mablag’lari; • hayriya va homiylik tashkilotlarining mablag’lari; • xalqaro tashkilotlarning mablag’lari • aholining eng ta’minlangan va boy qatlamlarining ixtiyoriy hayrehsonlari; • boshqa mablag’lar Aholini ijtimoiy himoya qilish tadbirlarini mablag’ bilan ta’minlashda davlat budjeti alohida o’rin egallashini avvalgi paragrafda ta’kidlagan edik. Mamlakatimizda davlat budjetining ijtimoiy maqsadlarga yo’naltiriladigan

mablag’lari barcha xarajatlarning 59-60 foizini tashkil qilsa-da, uning tarkibidagi bevosita aholining turmush farovonligini oshirish bilan bog’liq bo’lgan ijtimoiy himoya xarajatlariga budjetning o’rtacha 9,5-10,5 foizi yo’naltiriladi. Davlat budjetining aholini ijtimoiy himoya qilish bilan bog’liq xarajatlari amaldagi budjetning iqtisodiy tasnifiga muvofiq 250-bo’limda hisobga olinadi va uning tegishli paragraflarida ijtimoiy himoya to’lovlarining turlari aniqlashtirilgan. Unga ko’ra, 250 bo’limdagi “Turmush farovonligini oshirish bilan bog’liq xarajatlar” tarkibiga quyidagilar kiradi:  18 yoshgacha bolalari bo’lgan oilalarga har oylik nafaqalar;  2 yoshgacha bolalari bo’lgan onalarga to’lanadigan nafaqalar;  kam daromadli oilalarga beriladigan har oylik yordam puli; Shuni ta’kidlash kerakki, ijtimoiy himoya xarajatlari ichida ijtimoiy zarur tovarlar va xizmatlar bahosi o’rtasidagi farqni qoplash uchun beriladigan moliyaviy yordam xarajatlari ham aholini ijtimoiy jihatdan qo’llab-quvvatlash maqsadida amalga oshiriladi. Bu xarajatlar asosan transport xizmatlari, kommunal xizmatlar va boshqa sohalardagi xizmatlar haqini to’lashda aholining muhtoj qatlamlariga yordam berish maqsadidagi kompensatsion to’lovlar shaklida saqlanib kelmoqda. Davlat budjetining aholini ijtimoiy himoya qilish xarajatlari tizimida asosiy o’rinni bolali oilalar va kam ta’minlangan oilalar uchun tayinlanadigan nafaqa xarajatlari tashkil qiladi. Hozirgi sharoitda davlat budjeti uchun nisbatan yuqori darajadagi moliyaviy yuk bo’lib tushayotgan ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llabquvvatlash xarajatlari bir tomondan aholining kam ta’minlagan qatlamini himoyalash moliyaviy asosini o’zida ifodalaydi. Ikkinchidan, aholining turmush farovonligini oshirish, zamonaviy sog’liqni saqlash tizimini shakllantirishda davlat budjetining ahamiyati ortib borayotganligini ko’rsatib byermoqda. 3- jadval Davlat budjetidan ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab-quvvatlash xarajatlar tarkibi

Ko’rsatkichlar 2013 yil 2014 yil 2015 yil 2016 yil (prognoz) mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % mlrd. so’m % Ijtimoiy soha va aholini ijtimoiy qo’llab- 15573 100 18873 100 22457,0 100 25299,3 100 quvatlash xarajatlari Ta’lim 8984 57,6 10765 57,0 12776,2 56,8 14419,3 57,0 Sog’liqni saqlash 3768 24,1 4495 23,8 5372,5 23,9 6002,7 23,7 Madaniyat va sport 279 1,7 334 1,7 388,2 1,7 448,8 1,8 Ilm-fan 173 1,1 199 1,0 245,3 1,0 321,8 1,3 Ijtimoiy ta’minot 107 0,7 125 0,7 150,4 0,6 174,1 0,7 Oilalarga ijtimoiy nafaqalar 1839 11,8 2047 10,8 2279,8 10,1 2317,2 9,2 Ushbu xarajatlarning tarkibida, ta’lim sohasiga qilinayotgan budjet xarajatlari 2013 yilda 8984 mlrd. so’mni tashkil etib, jami budjet xarajatlaridagi ulushi 57,6 foizni tashkil etgan. Ushbu ko’rsatkich 2014 yilgi jami budjet xarajatlarida 58,1 foizni, 2013 yilda mos ravishda 57,0 foizni, 2015 yilda mos ravishda 56,8 foizni, 2016 yilda esa ushbu xarajatlar 57,0 foizni tashkil etishi ko’zda tutilgan. Davlatning boshqaruv faoliyati o’z maqsadlari va funksiyasini murakkab tuzilishga ega bo’lgan va turli yo’nalishlarda faoliyat yurituvchi o’z (davlat) apparati orqali ta’minlashida namoyon bo’ladi. Uning bir qismi qonunlarni ishlab chiqish, ko’rib chiqish, tasdiqlash va ijro etish bilan shug’ullanadi, ya’ni funksional ko’rinishdagi davlat boshqaruvi bilan bog’liq, boshqa qismi davlatning ichki (huquq-tartibot) va xalqaro barqarorligi va xavfsizligini, uning jahon hamjamiyati bilan o’zaro munosabatlarini ta’m inlaydi.

O’zbekiston Respublikasi davlat hokimiyati tizimihokimiyatning qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi hamda sud hokimiyatiga bo’linishi prinsipiga asoslanadi va ikki daraja – markaziy va mahalliy darajalardan tashkil topadi. Hukumatning markaziy organlari umumdavlat ahamiyatiga molik masalalarni, mahalliylari esa hududiy muammolarni hal qiladi. Mahalliy hokimiyat organlarining boshqaruv faoliyatigaquyidagilar kiradi:  qonunchilik, huquq-tartibotni va fuqarolarning havfsizligini ta’minlash;  hududlarning iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy rivojlanish masalalari;  mahalliy budjetni shakllantirish va ijro etish, mahalliy soliqlar,  yig’imlarni tayinlash, budjetdan tashqari jamg’armalarni shakllantirish;  mahalliy kommunal xo’jalikni boshqarish;  atrof muhitni muhofaza qilish;  fuqarolik holati aktlari qayd etilishini ta’minlash;  normativ hujjatlarni qabul qilish va O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonun hujjatlariga zid kelmaydigan boshqa vakolatlar. Davlat budjeti xarajatlarining funksional tasnifiga binoan boshqarish xarajatlari quyidagi bo’limlardaguruhlashtirilgan: 1. Sud, prokuratura organlari va adliyaning boshqa muassasalarini saqlash xarajatlari. 2. Davlat hukumat organlarini saqlash xarajatlari. 3. Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlari. 4. Fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlarini saqlash xarajatlari. 5. Referendum va saylovlar o’tkazish bilan bog’liq xarajatlar. Sud, prokuratura organlari va adliyaning boshqa muassasalarini saqlash xarajatlario’zida quyidagilarni saqlash uchun xarajatlarni mujassamlashtiradi: O’zbekiston Respublikasi va Qoraqalpog’iston Respublikasi Oliy sudi; viloyat, shahar va xalq sudlari; O’zbekiston Respublikasi va mahalliy organlarning Oliy xo’jalik sudi; O’zbekiston Respublikasi Bosh prokuraturasi, Qoraqalpog’iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahri prokuraturasi; FHAQQ bo’limlari va boshqa xarajatlar.

Davlat hukumat organlarini saqlash xarajatlarigaO’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisini, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti apparatini, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaviy sudini, O’zbekiston Respublikasi Markaziy Saylov komissiyasi apparatini, Qoraqalpog’iston Respublikasi Jo’qorg’i Kengesi apparatini saqlash, xalq deputatlari faoliyatini ta’minlash va boshqa xarajatlar kiradi. Davlat boshqaruv organlarini saqlash xarajatlario’zida quyidagilarni saqlash uchun xarajatlarni mujassamlashtiradi: O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi apparatini; Qoraqalpog’iston Respublikasi Vazirlar Kengashi apparatini; Qoraqalpog’iston Respublikasi vazirliklari apparatini; vazirliklarning markaziy apparati, davlat qo’mitalari, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tasarrufidagi qo’mitalar va boshqa idoralarni; O’zbekiston Respublikasi vazirliklari, davlat qo’mitalari va boshqa idoralarning mahalliy organlarini; MDH mamlakatlari hukumatlari huzuridagi O’zbekiston Respublikasining doimiy vakolatxonasini; hokimliklarni; Qoraqalpog’iston Respublikasi vakolatxonalarini; hokimliklarning bo’limlari va boshqarmalarini; chet elda joylashgan respublika vakolatxonalari, konsulliklari, agentliklari va boshqa diplomatik muassasalarini; markazlashgan buxgalteriyalar va boshqa xarajatlarni. Mahalliy budjetlardanquyidagi xarajatlar moliyalashtiriladi: yo’l-patrul xizmati bo’linmalari; uchastka militsiya inspektorlari; professional yong’in xavfsizligi bo’linmalari; mudofaa ishlari bo’yicha boshqarmalar; qutqaruv xizmati; markazlashtirilgan buxgalteriyalar; ma’muriy tartibda qamoqqa olingan shaxslarni saqlaydigan maxsus joy; manzillar bo’yicha ma’lumotlar byeruvchi byurolar; balog’at yoshiga etmaganlarning qonun buzarliklarini profilaktika qilish bo’lim va bo’linmalari; balog’atga etmaganlarga ijtimoiy-huquqiy yordam berish markazlari va boshqa xarajatlar. Shunday qilib, davlatning boshqaruvga xarajatlari fuqarolarning hayoti, sog’lig’i, huquqlari va erkinligini, fuqarolar, jamiyat va davlatning mulki va

manfaatlarini noqonuniy tajovuzdan himoyalovchi davlat hokimiyati organlarining faoliyatini tashkil etish va ta’minlashga yo’naltirilgandir. Davlat apparatini tegishli ravishda moliyalashtirmasdan boshqaruv faoliyatini amalga oshirib bo’lmaydi. Bu moddiy-texnika bazasini yaratish va saqlashni, mutaxassis-xodimlar va xizmat ko’rsatuvchi personalni ishga yollashni, davlat hokimiyati va boshqaruvi organlarining joriy faoliyatini moliyalashtirishni nazarda tutadi. Boshqaruv apparatini saqlash xarajatlari hajmini aniqlab byeruvchi asosiy hujjatlar – shtatlar jadvali va xarajatlar smetasi. Shtatlar jadvalida tarkibiy bo’linmalar; rahbar, ularning muovinlari va mutaxassislar lavozimlarining nomlari davlat lavozimlari reestriga binoan; har bir lavozim bo’yicha shtat birliklarining soni, lavozim okladlarining sxemalari, ustamalar (belgili muddat xizmat qilgani uchun, sirlilik uchun va boshqalar) va lavozimli okladlar bo’yicha bir oylik ish haqi mehnatga haq to’lash fondida moddiy rag’batlantirish va belgili muddat xizmat qilgani uchun ustamalarga xarajatlar alohida ulushga ega. O’zbekiston Respublikasi budjeti loyihasiga boshqaruvga xarajatlarning jamlanma hisobkitoblari tahlili taqdim etilgan hujjatlari va materiallari asosida tegishli respublika, viloyat, shahar, tuman ma’muriy bo’linmalari tomonidan to’g’ridanto’g’ri hisoblash usuli va me’yorlash usulida tayyorlanadi. Ajratmalar mablag’larga ehtiyoj, shuningdek bir ma’muriy yoki shtat birligiga tasdiqlangan tariflar va me’yorlar asosida hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi respublika budjetining boshqa xarajatlariga:  siyosiy partiyalarga ularning ustavida belgilangan faoliyatini moliyalashtirish uchun ajratiladigan mablag’lar;  qonun hujjatlarida belgilangan tartibda qo’shilgan qiymat solig’ining o’rnini qoplash;  O’zbekiston Respublikasi ishtirokchi bo’lgan xalqaro tashkilotlarga a’zolik badallarini to’lash va ularni moliyalashtirishda ishtirok etish xarajatlari;  davlat qarzi bo’yicha xizmat ko’rsatish va O’zbekiston Respublikasining kafolatlangan majburiyatlarini bajarish bilan bog’liq xarajatlar;

 davlat buyurtmasi bo’yicha statistika ishlariga haq to’lash;  saylovlar va refyerendumlar o’tkazish bo’yicha xarajatlar;  xo’jalik jamiyatlaridagi davlat ulushini boshqarish bo’yicha davlat ishonchli vakillarining xizmatlariga haq to’lash;  davlat zaxiralari va strategik zaxiralarni vujudga keltirish, saqlab va yangilab turish bilan bog’liq xarajatlar;  mudofaaga, jamoat tartibi va xavfsizligini ta’minlashga, bojxona organlariga ajratiladigan mablag’lar, shu jumladan harbiy xizmatni, ichki ishlar organlarida, bojxona organlarida xizmatni o’tagan shaxslar hamda ularning oilalariga pensiyalar va nafaqalar uchun xarajatlar, shuningdek qonun hujjatlariga muvofiq faoliyati O’zbekiston Respublikasining respublika budjetidan moliyalashtiriladigan muassasalar, tashkilotlar va idoralarga ajratiladigan mablag’lar;  qonun hujjatlariga muvofiq boshqa xarajatlar kiradi. Ma’muriy xarajatlar (asosan vakolatlar) 2010-yilda federal xarajatning taxminan 55%ini tashkil etgan. Bu esa ko’rsatkich 35% ga teng bo’lganini ko’rsatadi, 1970-yildan buyon ma’muriy xarajatlar uchun ketgan budjet miqdorining katta o’sishi kuzatilgan. Asosiy individual vakolat – umumiy ma’muriy xarajatning 36%i - bu Ijtimoiy himoyadir. Sog’liqni saqlash vakolati (Tibbiy yordam va g’amxo’rlik) ma’muriy xarajatlarning boshqa bir 41%ini tashkil etadi. 1960-yillar o’rtalaridagi ma’muriy xarajatlarning o’sishi (sog’liqni saqlash narxlaridagi federal hukumatning roli va Jonson ma’muriyatining kichikroq “Buyuk Jamiyat” dasturi) ma’muriy xarajatlarga tegishli bo’lgan federal budjet miqdorini oshirgan. Federal xarajatlarning boshqa turkumi sof foiz hisoblanadi. Federal hukumatning foiz xarajati kamomadni moliyalashtirish hamda foiz stavkalariga federal hukumatning bog’liqligi hisobiga o’sgan va kamaygan. 2010-yilda, u budjetning 6%ni tashkil etgan. 1995-yilda bu ko'rsatkich 15% edi. 2010-yilda ancha past foiz ulushi hisobiga juda katta qarz bilan, foiz stavkalari tarixan past bo’lgan, deyarli nolga tengdir. Kongress Budjet idorasi kutilgan foiz stavkasining o’sishi va rag’batlantirish dasturlari hamda mudofaa xarajatlaridagi kamomad

hisobiga 2021-yilgacha sof foiz stavkasini yana 12%ga o’stirishni rejalashtirgandi. AQSh Kongressidagi ekstremal partizan farqlar aniq xarajat kamayishi va/yoki daromad o’sishi nihoyatda mushkul degan murosaga kelindi.

Adabiyotlar: 1. Malikov T., Xaydarov N. Budjet (tizimi, tuzilmasi, jarayoni). O'quv qo'llanma. T.: Iqtisod-moliya, TMI-2008, 98b. 2. Srojiddinova Z.X. O'zbekiston Respublikasi budjet tizimi. T.: «infoCOM.UZ». 2010. 500 b. 3. Karimova Z.X., Djamalov X.N., Islamqulov A.X. Budjet tizimi. O'quv qo'llanma. “VORIS-NASHRIYOT”. 2012. 208 b. 4. O. G'aybullaev, U. O'roqov. O'zbekiston Respublikasida budjet tizimi va jarayoni: O'quv qo'llanma. Toshkent: Baktria press, 2015, 168 b. 5. Public budgeting systems / Robert Lee, Ronald Johnson, and Philip Joyce.9th ed. 2013.- 656 pages 6. Makarand A. Paithankar. Public Budgeting theory and practice. CreateSpace Independent Publishing Platform (4 Jun. 2016) USA

O'xshashlar

Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari

Budjet tizimi budjetlarini boshqarish asoslari

Budjet tizimi, uning me’yoriy-huquqiy asoslari

Davlat maqsadli jamg’armalari

Budjet jarayonini tashkil etish asoslari