Davlat va mahalliy moliya. - Iqtisodiyot - Referatlar

Davlat va mahalliy moliya.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98.5 KB

Ko'chirib olish

Davlat va mahalliy moliya. Reja: 1. Davlat moliyasining ijtimoiy iktisodiy mazmuni va vazifalari. 2. Davlat moliyasining nazariy asoslari va konsepsiyalari. 3. XX asr zamonaviy iktisodiy nazariyalarda davlat moliyasining talkini.

1. Davlat moliyasining ijtimoiy iktisodiy mazmuni va vazifalari. Moliya ilmiy tushuncha sifatida ijtimoiy xayotning turli jabxalarida xar xil shakllarda namoyon bulib pul mablaglari xarakati bilan birgalikda amalga oshiriladi. Ma’lumki, ijtimoiy maxsulot ishlab chikarish natijasida yaratilgan milliy daromad turli xil iktisodiy subyektlar manffatlari yulida foydalniladi. Milliy daromad, uni yaratilishida sarflarngan ijtimoiy mexnat yuzasidan yaratilgan kiymatni taksimlananadi va iktisodiy subyektlarning pul daromadlari shakllantiriladi. Moddiy manfaatlarni kondirilishi yaratilgan ijtimoiy maxsulotlar taksimlanishida uz aksini topadi. Moliya iktisodiy kategoriya sifatida ana shunday ijtimoiy maxsulot ishlab chikarish natijasida yaratilgan milliy daromadni birlamchi va kayta taksimlash, pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan boglik munosabatlar tizimidir. Moliya- xujalik yuritishning barcha darajalaridagi ijtimoiy takror ishlab chikarishning ajralmas kismi xisoblanadi. Moliyaning mavjudligisiz, kengaytirilgan asosidagi ishlab chikarish fondlarining ijtimoiy va shaxsiy aylanishini ta’minlash mumkin emas. Xujalik subyektlarining va davlatning ijtimoiy extiyojlarining mavjudligi xar xil moliyaviy munosabatlar turlarini vujudga keltiradi. Moliya uzining amal kilish soxasiga karab, shakllantiriladigan pul fondlari darajasiga karab 2 asosiy turga bulinadi: Davlat moliyasi va korxona va tashkilotlar moliyasi. mokda. Davlat moliyasi kengaytirilgan ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonida yaratilgan milliy daromadlarni taksimlanishi jarayonida davlat ixtiyoridagi

markazlashtirilgan pul fondlarini shakllantirish va ulardan foydalanish bilan boglik pul munosabatlari tizimini uz ichiga oladi. Davlat moliyasining moxiyati va uning roli va maksadlari davlatlarni bajaradigan funksiyalari, ishlab chikarish usullari, ishlab chikarish munosabatlari xarakteri bilan belgilanadi. Davlatlarning paydo bulishi bilan moliyaning paydo bulishini obyektiv shart sharoitlari davlatlar jamiyat iktisodiy tizimidagi roli va unga tegishli bulgan funksiyalarda namoyon buladi. Davlatlarning iktisodiy roli jamiyat iktisodiy tizimida mulkchilik munosabatlarining islox kilish, institutsional uzgarishlar, iktisodiy samaradorlik va ijtimoiy tenglik meyorlarini ta’minlashdan iboratdir. 1- чизма. Жамиятдаги давлатнинг иктисодий роли. Мулкчилик муносабатларини ислох килиш Иституционал узгаришлар Иктисодий самарадорлик ва ижтимоий тенглик меёрларини таъминлаш. Ana shunday davlatlarning jamiyatdagi ijtimoiy iktisodiy rolini amalga oshirishi uchun yirik mikdordagi moliyaviy resurslarga extiyoj sezadi va bunday moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan samarali foydalanish jarayoni davlat moliyasini mazmunini anglatadi. Davlat moliyasi davlatning iktisodiy, ijtimoiy va siyosiy funksiyalarini bajarishi uchun zaruriy pul mablaglari bilan ta’minlashga yunaltirilgan mamlakatning moliya tizimini muxim buginidir. Uzinig iktisodiy moxiyatiga kura

davlat moliyasi Ijtimoiy maxsulot va milliy daromadni taksimlanishi va kayta taksimlanishi jarayonida davlat ixtiyorida pul fondlarini shakllantirish va mazkur davlatning pul fondlaridan kengaytrilgan takror ishlab chikarishni rivojlantirish buyicha xarajatlarga, jamiyat a’zolarining usib borayotgan ijtimoiy madaniy extiyojlarini kondirishga, mudofaa va boshkarish soxalarini moliyaviy ta’minlash buyicha extiyojlarni kondirishga ishlatish bilan boglik makroiktisodiy munosabatlar tizimidir. Davlat moliyasining uziga xos xususiyati shu bilan belgilanadiki unda katnashuvchi subyekt sifatida davlatning uzi maydonga chikadi. Davlat moliyasining iktisodiy moxiyati turli tuman talkin kilinadigan bulib, uning tarkibida aloxida uzaro boglik buginlar mavjud bulib, ularning xar biri uziga xos funksiyalarni bajaradi. Davlat moliyasining tarkibiga kuyidagilar kiritiladi:Davlat boshkaruvning turli darajalarida shakllantiriladigan budjet munosabatlari, budjetdan tashkari fondlar, davlat krediti munosabatlari, davlat korxonalari moliyasi. Yukorida sanab utilgan davlat moliyasi buginlarining funksional vazifalari yordamida davlat iktisodiy va ijtimoiy jarayonlarning keng spektrlariga ta’sir kiladi, tarmok va xududiy muammolarni xal kilish imkoniyatlariga ega buladi. Davlat moliyasi davlatning umumiy daromadlarini shakllantirish va davlat xarajatlari yunalishi uz ichiga oluvchi kiymat taksimot munosabatlarini uzida aks ettiradi. Agar mamlakat mikyosidagi ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni boshkarish darajasiga asoslangan xolda davlat moliyasini guruxlanishida davlatlarning siyosiy tuzilishi va davlat boshkaruvi asosiy omil xisoblanadi. Chunonchi, mamlakatlarning siyosiy tuzilishi va boshkaruv tuzilmasi nuktai nazaridan federativ, konfederativ va unitar kabi turlarga ajratishimiz mumkin. Tanikli rossiyalik moliyachi V.Rodionovaning fikricha Federativ mamlakatlarda davlat moliyasi ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni davlat tomonidan

boshkarish darajasi nuktai nazaridan 3 asosiy buginga: Federal moliya, federatsiya subyektlari moliyasi va maxalliy moliyaga bulinishini ta’kidlaydi. Unitar mamlakatlarda yaxlit davlat boshkaruvi tizimi shakllantirilgan bulib Davlat moliyasi ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni davlat boshkaruv darajasi nuktai nazaridan 2 turga ya’ni markaziy moliya va maxalliy moliyaga bulinadi. Uzbekiston respublikasi davlat moliyasi yukorida aytib utilgan sifat belgilariga kura xam 2 turga ya’ni markaziy moliya va maxalliy moliyaga bulinadi. Markaziy moliya respublika budjeti, budjetdan tashkari fondlar, davlat krediti va markaziy xukumat ixtiyoridagi davlat korxonalari moliyasini uz ichiga oladi. Maxalliy moliyaning markaziy buginini maxalliy budjetlar tashkil kiladi. Maxalliy budjetlar maxalliy xokimiyat organlarinig boshkaruv vakolatlari darajasida extiyoj sezuvchi markazlashtirilgan moliyaviy resurslarni jalb kilish bilan boglik imperativ pul munosabatlari tizimi xisoblanadi. Maxalliy kredit munosabatlari xozircha Respublikamizda shakllantirilgani yuk. Buning asosiy sabablaridan biri Uzbekiston respublikasi budjet tizimi tugrisidagi konunning 24 moddasiga muvofik maxalliy budjetlar kamomad bilan ijro kilinishi mumkin emas va ularning kamomadlari respublika budjetidan ajratiladigan moliyaviy yordam usullari vositasida koplanadi. Umuman, markaziy va maxalliy xokimiyat organlarining jamiyatdagi bir butun ijtimoiy iktisodiy jarayonlarni boshkarishdagi vakolatlariga asoslangan xolda ular budjet usulida moliyaviy resurslar shakllantiriladi. Budjet munosabatlari yordamida moliyaviy usulda kayta taksimlash natijasida milliy daromadning sezilarli kismi jamlanadi. Yukorida ta’kidlaganimizdek, markaziy va maxalliy xokimiyat organlari faoliyatining moliyaviy bazasi davlat budjeti xisoblanadi. Budjet iktisodiy kategoriya xisoblanadi. Chunki uning moddiy asosini ijtimoiy ishlab chikarish natijasida olinadigan pul daromadlari xisoblanadi.

Shuning uchun xam xar kanday mamlakatda budjet munosabatlarini tashkil kilish jarayonida ishlab chikarish manfaatlari xisobga olinishi lozim. Budjet vositasida davlat iktisodiyotga faol ta’sir kilish imkoniyatlariga ega buladi. Chunki budjet vositasida iktisodiyotning yirik mikdordagi pul resurslari tarmoklar va xududlar urtasida kayta taksimlanadi. Demak, budjet daromadlarini shakllantirish va ulardan ijtimoiy extiyojlar uchun foydalanish jarayonida davlatning barcha tarmok va soxalaridagi pul daromadlari va jamgarmalarni tartibga soladi, mamlakatlarning turli xududlaridagi iktisodiy potensial, investitsion faollikni va barkaror iktisodiy usishni ta’minlash bilan boglik xududiy muammolarni xal kilish imkoniyatlariga ega buladi. Yukoridagilar umumlashtirgan xolda davlat moliyasining tarkibiy kismi sifatida davlat budjeti 4 asosiy sifat belgilari bilan tavsiflanadi: 1. Budjet davlat kulida milliy daromadni bir kismini jamlash va ijtimoiy extiyojlar uchun undan foydalanish bilan boglik kayta taksimlash munosabatlarining aloxida iktisodiy shakli xisoblanadi. 2. Budjet munosabatlari moliyaviy munosabatlarning uziga xos shakli sifatida imperativ xarakterga ega bulgan pul munosabatlari xisoblanadi. 3. Budjet orkali milliy daromadni ijtimoiy ishlab chikarishning muxim soxalari urtasida, iktisodiyot tarmoklari ichida , ijtimoiy faoliyat soxalari urtasida, mamlakat xududlari urtasida kayta taksimlash amalga oshiriladi. Budjetning taksimlash soxasi davlat moliyasida muxim rol uynaydi. Demak, budjetning iktisodiy moxiyati nuktai nazaridan mustakil iktisodiy kategoriya sifatida kurib utiladigan bulsa, davlatning moliyaviy asosini konuniy urnatilishi nuktai nazaridan esa budjet davlatning asosiy moliyaviy rejasi sifatida kurib chikiladi.

Uzining jamiyat tarakkiyotidagi ijtimoiy iktisodiy funksiyalariga asoslangan xolda budjetdan tashkari ijtimoiy fondlar davlat moliyasida muxim axamiyatga egadir. Davlatning budjetdan tashkari fondlari asosan ijtimoiy muammolarni xal kilish maksadida markazlashtirilgan shaklda ijtimoiy ishlab chikarish jarayonida yaratilgan pul daromadlarini bir kismini ijtimoiy extiyojlar yunalishida foydalanish uchun kayta taksimlash jarayonida shallantiriladigan pul fondidir. Xozirgi sharoitda mavjud budjetdan tashkari fondlar uzlarining shakllanish maksadlari yunalishida 2 asosiy guruxga ajratiladi: 1. Budjetdan tashkari ijtimoiy fondlar; 2. Maxsus maksadli moliyaviy fondlar. Budjetdan tashkari ijtimoiy fondlar davlatning ijtimoiy siyosatini amalga oshirishda muxim moliyaviy manba rolini uynaydi. Bunday siyosat sifatida kam ta’minlangan oilalarga nafakalar berish, kariyalar uchun pensiya tizimini shallantirish, kup bolali va kam ta’minlangan oilalarga moddiy yordam berish, mamlakat mikyosidagi ishsizlikni oldini olish, mexnat resurslari xududlar urtasida migratsiyasini kushimcha ishchi urinlarini yaratish xisobiga barkarorlashtiri kabi ijtimoiy manfaatlarni xisobga olgan xolda tashkil kilingan. Iktisodchi L.A. Drabozinaning ta’kidlashicha «Budjetdan tashkari fondlar- axolining aloxida ijtimoiy guruxlari foydasiga milliy daromadni kayta taksimlash usulidir». Davlat uzining ijtimoiy funksiyasini amalga oshirishda budjetdan tashkari ijtimoiy fondlardan faol foydalanadi. Davlat moliyasini muxim bugini sifatida budjetdan tashkari fondlarni shakllanishi davlatning yagona markaziy fondi budjetni shakllanishi bilan maxsus fondlar shaklida paydo bulgan. Shuningdek, davlat ijtimoiy iktisodiy isloxotlarni amalga oshirishda maxsus pul fondlarini xam shakllantilishiga extiyoj sezadiki, bunday fondlar vaktinchalik xarakterga ega bulgan fondlar xisoblanadi.

Xozirda Uzbekiston respubliasida xam budjetdan tashkari idjtimoiy fondlar bilan birgalikda vaktinchalik xarakterga ega bulgan maxsus fondlar: Biznes fond, «Umid» fondi, «Ustoz» fondi, XIFlar shakllantirilgan bulib davlatning ma’lum maksadlaridagi tadbirlarini moliyalalashtirish uchun shakllantirilgan. Ma’lum davrlar mobaynida turli tuman maxsus fondlarning kupligi natijasida bir fondlarda moliyaviy resurslarning ortikchaligi va ayrim fondlarda moliyaviy resurslarni kamomadi xolatlari bilan boglik moliyaviy nokulayliklarni vujudga kelgan. Ularni boshkarish uchun kushimcha resurslar talab kilinib, shuning asosida aksariyat fondlarning birlashtirilishi va yaxlitlanishi natijasida Davlatlarning konun chikaruvchi organlari tomonidan tasdiklanadigan yagona davlat budjeti fondiga asos solingan. Xozirgi zamon davlat moliya tizimida davlat budjetining rolini usib borishi bilan birgalikda budjetdan tashkari fondlarni shakllantirishga etij usib bormokda. Bunday fondlarning mikdorlarini kupayishi kator sabablar bilan belgilanib ular kuyidagilardir: 1. Davlat xokimiyati organlarining xujalik xayotiga aralashuvi uchun kushimcha moliyaviy resurslarga extiyoj sezadi va nobarkaror iktisodiyot sharoitida tadbirkorlik faoliyatini ragbatlantirish maksadida shakllantiriladi. Masalan, Uzbekiston Respublikasida bozor iktisodiyoti sharoitida isloxotlarning ustivor yunalishi xisoblanuvchi xususiyatlashtirish jarayonlarini jadallashtirish va tadbirkorlik faoliyatini kullab kuvvatlash maksadlarida maxsus «Biznes fond» va Xususiylashtirish investitsiya fondlari shakllantirilgan bulib, ularning moliyaviy kumagi vositasida xususiylashtirish jarayoni jadallashtirilmokda va kichik va urta tadbirkorlik faoliyatini moliviy ragbatlantirish maksadlarida imtiyozli moliyalashtirish tizimlarini shakllantirilmokda. 2. Davlat budjetidan avtonom ravishda faoliyat yurituvchi mazkur fondlar davlat tomonidan aloxida e’tibor talab kiluvchi aloxida muxim vazifalarni yechishga

karatilgan. Aynan anik maksadli foydalanishdagi budjetdan tashkari fondlarni shakllanishi samarali davlat moliyaviy nazorat tizimlarini ta’minlaydi. 3. Budjetdan tashkari fondlarning aktiv saldolari sharoitida davlat budjeti takchilligini kredit mexanizmi orkali moliyalashtirish manbalariga ega bulinadi. Davlat moliyasining muxim buginlaridan biri davlat krediti munosabatlari bulib davlat krediti- korxona, tashkilot, axoli va boshka davlatlarning vaktinchalik bush pul mablaglarini davlat xarajatlarini moliyalashtirish uchun jalb kilish bilan boglik pul munosabatlaridir. Davlat kreditining davlat moliyasini muxim bugini sifatida kurilishiga asos davlat krediti munosabatlari vositasida yirik mikdordagi pul mablaglari davlat manfaatlari uchun yoki davlat tadbirlarini moliyalashtirish uchun zaruriy moliyaviy resurslarni shakllantirish bilan boglik munosabatlarligi xisoblanadi. 2. Davlat moliyasining nazariy asoslari va konsepsiyalari. Jamiyatning rivojlanishini turli boskichlarida markazlashtirilgan va markazlashtirilmagan pul fondlarini shakllantirish, taksimlash va ulardan foydalanish bilan boglik iktisodiy munosabatlarni urganuvchi moliya fani turli davrlardagi iktisodchi olmlarning tadkikotlari ta’siri ostida shakllanib bordi. Ular tomonidan yaratilgan moliyaviy goyalar, nazariyalar jamiyatning real extiyojlari bilan tekshirilib borildi va vokelikni real moxiyatini aks etirib berish imkoniyatiga ega bulganligi, jamiyat xamda axoli uchun anik amaliy tavsiyalarga ega bulishi natijasida moliya fan sifatida tan olindi. Shu bilan boglik xolda moliya soxasida ilmiy bilimlarni shakllantiruvchi moliyaviy kategoriyalarning(davlat xarajatlari, davlat daromadlari, soliklar, kredit, budjet….) nazariy asoslarini urganish zarurdir. Xar kanday davlatlarning amalga oshiradigan moliyaviy siyosati va moliyaviy konunchiligi asosida iktisodchi olimlar tomonidan ishlab chiklgan moliyaning nazariy asoslani va konsepsiyalari yotadi.

Iktisodiy tizimning bozor munosabatlari asosidagi rivojlanishining xar kanday iktisodiy nazariyalarnda moliyaviy konsepsiyalar muxim uringa egadir. Davlat xarajatlari, soliklar, kredit, budjetni iktisodiyotga ta’sir kilishining nazariy asoslarini zamonaviy talkinlari dastlab mumtoz iktisod nazariyasi asoschilari U.Petti, A.Smit, D.Rikardo, P.Buagilber kabilarning ilmiy ishlarida yoritib berilgan. Moliyaviy fanlarning asoschisi, A.Smit uzining fundamental izlanishi xisoblanuvchi «Xalklar boyligining tabiati va sabablari» deb nomlanuvchi adabiyotida davlat moliyasining moxiyati xakida aloxida tushunchalarini berdi. Uning ta’kidlashicha «ishlab chikaruvchi mexnat-bu kapitalga bevosita almashinuvchi mexnatdir, noishlab chikaruvchi mexnat- daromadga yoki foyda va ish xakiga almashinadi»- deb ta’kidlaydi. Mazkur nazariy xulosadan kelib chikkan xolda A.Smit moliyaviy kategoriyalarga (davlatning daromadlari va xarajatlariga) tavsif bergan. U soliklar vositasida olingan barcha davlat daromadlari noishlab chikarish yunalishlarida xarajat kilinishini isbotladi. Shuning uchun xam davlat xarajatlari kapitallar jamgarilishi va milliy daromadni usish imkoniyatlarini kiskartiradi. A Smit, shakllantirilgan kiymatni noishlab chikarish soxasiga xarajat kilishga olib keluvchi davlat xarajatlarini kiskartirish lozimligini va bunday xarajatlar ishlab chikarishni rivojlanishini kiskarishiga olib keladi- degan xulosaga keldi. Mumtoz iktisodiy nazariya asoschilarining moliyaviy konsepsiyasini bosh postulati- kapitallar jamgarilishi uchun zaruriy iktisodiy shart sharoitlar yaratilishi lozim A.Smit davlat daromadlarini shakllantirishning solikli usulini nazariy asoslarini shakllantirdi. Solikka tortish prinsiplarini ishlab chikdi. Uning fikricha istemol tovarlariga egri soliklar ularning narxini usishiga olib keladi. Natijada

ishlab chikarishdagi muomala xarajatlarining usishiga va okibatda ularni sotishning kisarishi xamda iste’molning kiskarishiga olib keladi. Shuningdek, Smitning solik konsepsiyasi bir maksadga buysunadi ya’ni kapitallar jamgarilishini ragbatlantirish va ishlab chikarish rivojlantirishni tezlashtirish masalalarini kamrab oladi. Mumtoz iktisodchi, D.Rikardo xam mexnat kiymati nazariyasidan kelib chikkan xolda xar kanday soliklar kapitalga yoki daromadga ta’sir kilishini ta’kidlaydi. Agar soliklar kapitaldan olinsa ishlab chikarishni ta’minlash uchun mulljallangan fond kamayadi. Daromaddan solik tulansa, kapitallarni jamgarilishi kiskaradi yoki solik tulovchining iste’moli kiskarishini ta’kidlaydi. Mazkur ikki iktisodchining fikricha, solikka tortish va davlat xarajatlarining usishi xalk iste’molining pasayishiga va oxir okibatda bu ishlab chikarishda uz aksini topishini takidlaydilar. Shuning uchun xukumatning asosiy vazifasi kapitallar jamgarilishini ragbatlantirish bulishi lozimligini ilgari surdilar. Mumtoz iktisodiyet asoschilari davlat moliyasiga nisbatan iktisodiy siyesatning rasmiy konsepsiyalarini aniklaydi. 18 va 19 asr ilgor mamlakatlarning moliyaviy siyesati davlatning mamlakat xujalik xayetiga aralashuvini kiskartirishini uzida aks ettiradi. Bunday siyesat xozirgi kundagi utish davrini boshdan kechirayotgan Uzbekiston milliy iktisodiyetining moliyaviy siyosatini iktisodni erkinlashtirish jarayonidagi asosiy vazifalariga muvofik keladi. Ingliz iktisodchisi Jon Styuard Mill mamlakatdagi ijtimoiy ziddiyatlarni susaytirish maksadida daromadlarni taksimlash soxasida uzgartirishni amalga oshirish lozimligi xakidagi taklifni ilgari suradi. Boylikni teng taksimlash uchun okilana solik tizimining yangi prinsiplarini ishlab chikdi va mazkur iktisodchi birinchilar katorida daromadni solikka tortishda solikka tortilmaydigan minimumni kiritish goyasi ilgari surdi va mazkur minimum yashash uchun zaruriy bulgan daromadga teng bulish kerakligini takidlaydi. J.S.Mill «Xizmatlarning solik

nazariyasi» ni ishlab chikib unga muvofik xar kanday odam davlatning kullab kuvvatlashi natijasida olgan daromadidan bir kisimini solik sifatida tulashi lozimligini takidlaydi. U soliklarni davlat xarajatlari bilan mustaxkam boglikligini tadkik kildi. Mazkur nazariyalarni keyinchalik shved iktisodchilari K. Viksel , V. E. Lindal mazkur nazariyalarni rivojlantirdilar. Xozirgi vaktda bu nazariya amerikalik iktisodchi P. Samuelson karashlarini shakllanishiga ta’sir kildi va uning fikricha soliklarning usishi davlat xizmatlariga extiyojlarning usishi bilag birgalikda borishi zarur deb takidlaydi. Kichik tovar xujaligini ximoya kilish buyicha shvetsariya iktisodchisi Jak Sismondining takidlashicha rivojlangan mamlakatlarning moliyaviy siyosati tankid kilinadi. Ayniksa uning karashlarida proteksionizm siyesatini salbiy okibatlari uz aksini topgan. Uning takidlashicha, bunday siyesat millatning rivojlanishi uchun zararli deb xisoblaydi. J.Sismondi mamlakat iktisodiyotidagi katta rol uynovchi usib boruvchi yirik kapitallar mazmunini tugri baxolay olmadi. Yangi tarixiy maktab konsepsiyalari G.Shmoller, M.Veber, A. Vagner va boshkalar tomonidan shakllantirilgan. Davlat moliyasi tadkikotlari A.Vagnerning izlanishlarida kuprok mavjud bulib, u davlat yordamida kapitalllar jamgarilishining moliyaviy imkoniyatlarini tadkik kilgan. Davlat faoliyatining «ma’muriy, ijtimoiy madaniy va investitsion» kengayish yunalishi buyicha M. Vagner solikka tortishning tukkizta prinsipini ishlab chikdi va guruxladi. Umuman olganda, yangi tarixiy maktab namoyeyodalari A.Smit tomonidan ishlab chikilgan prinsiplarni tuldirdilar. Mumtoz iktisodchilar nazariy karashlarida ilgari surgan xolda A. Vagner xisoblaydiki, moliya - davlat tomonidan mamlakatdagi daromadlar va boyliklarning xakkoniy taksimlanishiga erishish uchun moliyadan foydalanish mumkinligini takidlaydi.

19 asrning urtalaridan to oxirigacha davlat moliyasi fani marksistik ta’limot ta’siri ostida buldi. Davlat moliyasiga bagishlangan katta maxsus ishlar ularda mavjud emas, ammo usha davrning ilgor mamlakatlaridagi davlat moliyasi muammolari ularning asosiy adabiyotlarida («Kritika politicheskoy ekonomii», «Kapital») urganilgan. Kapitallarning birlamchi jagarilish usullarini tadkik kilishda K.Marks birinchi navbatda davlat xarajatlari, davlat krediti va solik tizimi kabi moliyaviy usullari vositasi yordamida yondashgan. Aynan mazkur moliyaviy usullar kapitallar jamgarilishini tez usishini ta’minlaydi deb takidlaydi. K.Marks davlat budjeti moxiyatini taxlil kilish bilan takidlaydiki, budjetning asosiy masalasi daromadlar va xarajatlar kismlarining uzaro munosabatlari va budjet ortikchaligi yoki kamomadi xisoblanishini takidlaydi. Aynan kamomad solikka tortishning kiskarishini yoki kupayshini takidlaydi. K.Marks va F.Engelsning ta’limotlarida moliyaviy nuktai nazaridan davlat daromadlarini shakllantirishning moliyaviy usuli xisoblangan soliklar mexnatkashlarni ekspluatatsiya kilishning kushimcha kuroli degan bir tomonlama stixiyali karashlardan iborat edi. Uning fikrlarida davlatni jamiyatning siyosiy instituti sifatidagi funksiyalarini bajarish uchun zaruriy pul mablaglari resurslarning manbai usha davrdagi xujalik mexanizmi sharoitida soliklar bulishini tan olinmagan. 3. XX asr zamonaviy iktisodiy nazariyalarda davlat moliyasining talkini. XX asrning birinchi yarmida vutsjudga kelgan jaxon iktisodiy inkirozi ingliz iktisodchisi J.M.Keyns nazariyasi asosidagi uzining samarali yechimiga ega buldi. J.Keynsning ijtimoiy takror ishlab chikarish jarayonini davlat tomonidan tartibga solish mexanizmiga bulgan extiyojni kullab kuvvatlovchi nazariyasi yangi moliyaviy konsepsiyalarni shakllanishiga va moliyaviy siyosatni ishlab chikishga

chukur ta’sirini utkazdi. J. Keyns konsetsiyasining asosida «Samarali talab» goyasi yotadi. Keyns uzining nazariyasida mamlakat kuchli iktisodiy inkiroz bilan boglik nobarkaror rivojlanish sharoitida davlatning aralashuvini zarurligini asoslaydi. avlatning iktisodiyotga aralashuvini asosiy instrumenti sifatida moliyaviy kategoriyalardan foydalanishni, birinchi navbatda davlat xarajatlaridan foydalanish lozimligi goyasini ilgari suradi. Soliklar va davlat zayomlarini usishi xisobiga davlat xarajatlarining usishi «samarali talab»ga erishishning muxim olimi xisoblanadi deb ta’kidlaydi. Iktisodchining ta’kidlashicha, soliklar va zayomlar xisobiga davlat xarajatlarinig usishi tadbirkorlik faoliyatini jonlantirishga va milliy daromadni usishiga, ishsizlikni oldini olishga olib keladi deb ta’kidlaydi. Bu maksadlarga erishish uchun davlat nafakat uzining xarajatlarini kupaytirish lozim, balki shaxsiy va investitsiya iste’moliga ta’sir kilishi lozim deb ta’kidlaydi. J Keyns soliklarga va ularni odamlarning is’te’molini kupaytirish ishtiyoklariga muvofik «psixologik konun» asosidagi ta’siriga aloxida axamiyat bergan. Davlat bu konunni salbiy okibatlariga karshi tadbirlar ishlab chikishi va solik tushumlari, davlat zayomlari xisobiga davlat xarajatlarini ustirib yetishmayotgan talabni koplashi yoki turli usullar vositasida xususiy investiiyalarni ragbatlantirishi lozim. Uning formulasi kuyidagicha: Jamgarmalar + Soliklar q Investitsiyalar + Davlat xarajatlari; Shuningdek, J. Keyns monopoliyalashgan iktisodiyot sharoitida iktisodiyotni tartibga solishga yunaltirilgan davlat moliyasining prinsipial yangi bulgan nazariyasini ishlab chikdi. Keynsning izdoshlari 60-yillarda uning nazariyasiga kushimcha dinamik element xisoblanuvchi, «iktisodiy usish nazariyasi»ga asos soldilar. Neokeynschilik nazariyasi deb nomlanuvchi mazkur yunalishda kupgina mamlakatlarning iktisodchilari (AKShda- A. Xansen, S.Xarris, Buyuk Britaniyada- R.Xarrod, A. Ilersik, Fransiyada- F.Perru) tomonidan ishlab chikilgan moliyaviy

konsetsiya muxim urin egallaydi. Ular fiskal antitsiklik nazariya goyasini shakllantirishni oxiriga yetkazdilar. Uning moxiyati davlat daromadlari va xarajatlarini balanslashtirilgan iktisodiy usishni ta’minlash maksadida uzgartirishni kuzda tutadi. Ular «samarali talab»ga erishish usuli sifatida «kamomadli moliyalashtirish» goyasida kattik turib oldilar. Mazkur nazariyaning shakllanishi aksariyat davlatlar tomonidan vujudga keluvchi budjet kamomadini obyektiv xol sifatida tan olinishini anglatdi. Xar kanday soglom iktisodiyotga ega bulgan mamlakatda xam ma’lum chegaralarda budjet kamomadi mavjud bulishi iktisodiyotni kasallagini anglatmasligini isbotladilar. Ular davlat karzlarini usishini xisobga olmagan xolda yirik davlat xarajatlarining zaruratlarini isbotladilar. Birok, surunkali xarakterdagi yirik budjet kamomadi, Stokgolm maktabi deb nomlanuvchi (E. Lindal, G.Myural va boshkalar) iktisodchi olimlarning budjet muammosini yechishga karatilgan yangi goya uchun majbur kildi. Bu maktab "Siklik balanslashtirilgan budjet" ya’ni daromad va xarajatlarni iktisodiy sikllarga moslashtirish nazariyasini ilgari surdilar. Neokeynschilarning asosiy talablari mamlakat iktisodiyotini tartibga solish va ragbatlantirish uchun davlat budjetidan faol foydalanish lozim deb xisoblaydilar. Ammo shuni ta’kidlash joizki, 70-80 yillardagi iktisodiy inkiroz sabablarini Keyns va uning izdoshlarini nazariyalari xal kilish imkoniyatlariga ega emas edi. 50 yillardan sung Neokeynschilik nazariyasi bilan birgalikda neoklassik nazariya jonlandiki ularning goyalarida erkin tadbirkorlik va davlatning iktisodni tartibga solishini cheklash goyalari yotar edi. Neoklassik maktab nazariyachilari (R.Slou, J.Kenrik, A.Robbins, J.Mid) davlatning iktisodga aralashuv prinsipida kolishi bilan birga ta’lim va fanga xarajatlar strukturasini saklash yuli bilan bir vaktning uzida davlat xarajatlarini umumiy xajmini kamaytirish goyasini ilgari surdilar. Bunda ular «Inson kapitaliga investitsiyalar»ga aloxida axamiyat

berganlar. Bir vaktning uzida solik darajalarini kiskartirishni kamomadsiz budjetni ta’minlash talabi bilan taklif kildilar. Amerikalik iktisodchi A.Lafferning solik konsepsiyasi neoklassiklar orasida keng tanildi. Bunda yukori solik stavkalari iktisodiy usish sur’atlarini cheklashini grafik model asosida isbotladi. Mazkur iktisodchi tomonidan solikka tortish buyicha tavsiyalar xozirgi sharoitdagi aksariyat mamlakatlar solik tizimida keng kullaniladi. Davlatning iktisodiyotga aralashuvining zamonaviy neoklassik goyalari pul siyosatining ustivorligidan kelib chikadi. Zamonaviy monetarizmning eng yirik namoyondalaridan biri Nobel mukofotining laureati M.Fridmen xisoblanadi. Uning nazariyasiga muvofik davlatning aralashuvi pul soxsida cheklangan bulishi lozim deb ta’kilaydi. Monetar siyosat esa iktisodiy faollik uchun kulay shart sharoit yaratadi deb ta’kidlaydi. Fridmenning fikricha, amerikadagi inflyatsiyaning asosiy sababi keynschilarning ekspansionistik moliyaviy va pul siyosati deb xisoblaydi. U xisoblaydiki AKShda muomaladagi pul massasining usishi 3 sabab bilan belgilangan: xukumat xarajatlarining tez usishi, tulik bandlik siyosatini amalga oshirish, Federal zaxira tizimini xato pul kredit siyosati. Uning fikricha pul siyosati unga nisbatan talab va taklif muvofikligini ta’minlashga yunaltirilgan bulishi lozim. Umuman Fridmennig nazariyasi iktisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish mexanizmlarini susaytirish goyasini ilgari suradi. Neoklassik maktabning rivojlanishiga karamasdan keynschilik ta’limoti yangi iktisodiy sharoitlarga mos xolda rivojlanib bormokda. 1970 yillardan postkeynschilik yunalishi shakllandiki ularning namoyondalari N.Kaldor, G.Shekl, X.Minskiy va boshkalardir. Postkeynschilik nazariyasining asosida moliyaviy mexanizm vositasida davlatning iktisodiyotga aralashuvini kengaytirish goyasi yotadi. Moliyaviy siyosat bosh axamiyatga ega bulishi lozimligini ta’kidlaydilar va monopoliya faoliyatini cheklashga, mudofaa xarajatlarini kiskartirishga

yunaltirilgan bulishi lozimligini ta’kidlaydilar. «Daromadlar siyosati»ga nisbatan ular ijtimoiy masalalarni xal kilishga karatilishi lozimligini e’tirof etadilar. N.Kaldorning solikka tortish tizimini soddalashtirish goyasi kator mamlakatlar solik tizimida kullanilmokda. XX asrning oxirlaridagi iktisodiy fan bozor iktisodiyoti tizimini afzal sifatida tan olmokda. Bu vaktda moddiy extiyojlar cheklanmagan, resurslar esa cheklangan. Insoniyat utgan asrning oxirlarida resurs tankisligini xolatlariga duch kelishi, jamiyatdagi mavjud resurslardan okilona foydalanish zaruratini tushunib yetish lozimligiga duch kelmoka. Xozirgi sharoitdagi zamonaviy bozor iktisodiyoti nazariyalari amerikalik iktisodchi olimlar K.R. Makkonel va S.L. Bryularning ilmiy ishlarida uzlarining mazmunini topgan.Ular taklifga karatilgan fiskal siyosat yurgizish goyasini ilgari suradilar. Tayanch iboralari: davlat moliyasi, davlat budjeti, budjetdan tashqari fondlar, davlat korxonalari moliyasi, mulkchilik munosabatlari, ijtimoiy tenglik me’yorlari

Adabiyotlar 1. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг « Ўзбекистон Республикасининг 2004 йилги макроиктисодий ривожланиш прогнози ва давлат бюджети параметрлари ” туғрисидаги №567 сонли + арори 25 декабр 2003 йил 2. Узбекистон Республикаси “Бюджет тизими тўғрисида”ги +онуни. Т:Ўзбекистон, 14 декабр 2000 йил. 3. Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Бюджет ташкилотларини маблаг билан таъминлашни такомиллаштириш» тугрисидаги №414 сонли Карори 1999 йил октябр 4. Узбекистон Республикаси давлат бюджетининг касса ижросига оид конунчилик хужжатлари туплами: муковада русча хам берилган. – Т. Узбекистон, 2003.-123 с. 5. Узбекистон Республикаси Марказий банки ва молия вазирлигининг «Узбекистон Республикаси Давлат бюджетининг касса ижроси тугрисидаги йурикномасини тасдиклаш тугрисида» Карори 2001 йил 1 мартдан кучга киради. 6. Узбекистон Республикаси Молия вазирлигининг «Узбекистон Республикаси Давлат бюджети харажатларининг иктисодий классификацияси» тугрисидаги №152 сонли буйруги 1999 йил октябр 7. Бабич А. М. Финансў: Учебник/ - М.: ИД ФБК-ПРЕСС, 2000. - 760 с. 8. Додобаев Ю.Т. Финансў денежное обраҳение и кредит: учеб пос./ Ю.Т.Додобаев, Р.Т. и др.Асадуллина. - К.: Ферганский, 2001. - 190 с. 9. Драбозина Л.А. “Финансў” учебник. М. “Финансў и статистика” 2001 г 10. Ковалева А.М., “Финансў” - М.: издат “Финансў и статистика”, 2000.

11. Н.Хайдаров “Молия” (1 кисм) Тошкент. “Академия”. 2001 йил. 12. Жамолов Х. Бюджетлараро узаро муносабатлар, ТФИ, Тошкент 2001 йил. 13. М.Шарифхужаев, Ё.Абуллаев, Ю.Додобоев. «Ўзбекистон Республи-касида бюджет жараёни» Ўқув қўлланма. Тошкент 2003 йил. 14. Родионова В.М. Финансў, Москва: Финансў и статистика, 2000 г. 15. Романовский М.В. Бюджетная система Российской федерации. М.: Юрайт, 1999г.Соколова Н. “Финансў, денежное обрашение и кредит” М. Юрайт, 2000 16. Финансў. Денежное обраҳение. Кредит: конспект лекций. - М.: ПРИОР, 2000. - 176 с. 17. Финансў. Денежное обраҳение. Кредит: Под ред Г.Б. Поляка. Учеб. Второе изд. . - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. - 512 с. 18. Финансў и кредит: Учеб. пособие/ Под ред. проф. А. М. Ковалевой. - М.: Финансў и статистика, 2003. - 512 с. 19. Финансў: Учеб. пособ./ Под ред. проф. А. М. Ковалевой. - М.: Фин. и стат., 2000. - 383 с. 20. Финансў: Учеб./ Под ред. проф. чл.-корр. РЕАН Л.А. Дробозиной. - М.: ЮНИТИ, 2003. - 523 с. 21. Финансў: Учебник /под ред.проф. Дробозиной Л.А. – М.: Финансў ЮНИТИ, 2000. 22. Финансў: Учебник для вузов /Под ред. М.В.Романовского, проф. .В.Врублевского, проф.Б.М.Сабанти. – М. издат. “Перспектива”, издат. “Юрайт”, 2000. 23. Финансў: Учебник для вузов/ Под ред. проф.Романовского, О. В. Врублевской, проф. Б. М. Сабанти. - М.: Перспектива, Юрайт, 2000. - 520 с.

24. Финансў: Учебник/ Под ред. Л. А. Дробозиной . - М.: Финансў, ЮНИТИ, 2000. - 527 с.

O'xshashlar

Moliya organlarida davlat budjetidan moliyalashtirish va davlat budjeti

Moliya va moliya tizimi.

Moliya siyosati va moliya mexanizmi

Moliya va risklar

Byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasi, uning davlat moliya tizimidagi o’rni va ahamiyati