Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби ва уларни бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

117 KB

Ko'chirib olish

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби ва уларни бошқариш Режа: 1. Маҳаллий бюджетларни бошқариш 2. Маҳаллий бюджетлар фаолиятининг тамойиллари 3. Маҳаллий бюджет даромадлари ва харажатларини ишлаб чиқиш тартиби

Таянч сўз ва иборалар Маҳаллий бюджетларни бошқариш, бюджет жараёнлари, бюджет лойиҳаси, Маҳаллий бошқарув органларининг ҳуқуқ мажбуриятлари, бюджет ижроси, с ў ровнома, молиявий назорат. 1. Маҳаллий бюджетларни бошқариш Ҳар қандай демократик давлат тузилишининг зарурий омили маҳаллий ўз-ўзини бошқаришдир. Маҳаллий бошқарув ва ижроия органларига юклатилган вазифаларни бажариш учун уларга муайян мулкий ва молиявий бюджет ҳуқуқлари берилади. Бу ҳуқуқлар ўз бюджетларини тузиш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш, бажариш ҳамда улар бошқарувига берилган ташкилотларни бошқариш ва бу корхона, ташкилотлардан маҳаллий даромадни шакллантириш имкониятини яратади. Ҳудудий давлат бошқарув органлари молиявий тизимининг асосий таркибий қисми- бу маҳаллий бюджет ҳисобланади. Худди шу ўринда иқтисодий ҳокимият билан бюджет тизимининг бевосита узвий бирлиги бошланади. Республикамизда иқтисодий ислоҳотлар чуқурлаш-тирилаётган ва иқтисодий эркинлаштиришни янги босқичида ҳудудий ва маҳаллий ҳокимият органларини ҳудудларни социал-иқтисодий томондан бошқаришдаги ролини кўтариш асосий масалалардан бири ҳисобланади. Биринчидан марказий бошқарув органлари маълум даражада ортиқча ташвиш ва вазифалардан ҳоли бўлади, иккинчидан, маҳаллий ҳокимият органларини ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожлани-шидаги маъсулияти ошади, учинчидан, ушбу ҳудуддаги муаммоларни тез ечилишга олиб келади. Маҳаллий хокимиятларни маҳаллий бюджетларни шакллантириш ва бажарилишини ташкил этиш, уларни ўз хуқуқ-мажбуриятлари Конститутциянинг 100-моддасида акс этган: ♦♦♦ қонунийликни, хуқуқ-тартиботни ва фуқароларнинг ҳавфсизлигини таъминлаш;

♦♦♦ ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий жиҳатдан ривожлантириш; ♦♦♦ маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар ва йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш; ♦♦♦ маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш; ♦♦♦ атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, фуқаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш; ♦♦♦ норматив хужжатларни қабул қилиш ҳамда Ўзбекистон Республикаси қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга ошириш. Бу қайд этилган хуқуқ ва мажбуриятлар орасида учинчи бандда белгиланган вазифа ижтимоий-иқтисодий моҳияти жиҳатидан алоҳида мавқега, хусусиятга ва маъсулиятга мойил вазифалардан бири ҳисобланади. Чунки, маҳаллий солиқлар ва йиғимлар маҳаллий ҳокимиятларнинг молиявий ресурсларга бўлган эҳтиёжларини қоплашда энг муҳим восита ва манба бўлиб ҳисобланади. Бинобарин, маҳаллий ҳокимиятларнинг зиммасига ваколатидаги бошқа вазифаларни тўлақонли бажариш, кўпинча молиявий ресурсларнинг мавжуд миқдорига бевосита боғлиқ бўлади. Юқорида келтирилган хуқуқ ва мажбуриятлардан кўриниб турибдики, маҳаллий бюджетларга ўз ҳудудини иқтисодий, ижтимоий, маданий ривожлантириш маъсулияти юкланган. Амалга оширилаётган ислоҳотлар маҳаллий вакиллик ва ижро хокимиятларининг ҳудудларини иқтисодий ва ижтимоий ривожлантиришдаги муаммоларни ўз вақтида ечишдаги ролини кучаитиришни талаб қилади. Конститутцияга асосан маҳаллий хокимиятлар ўзларининг бюджет ва бюджетдан ташқари фондларини тузиш хуқуқига эга. Бугунги кунда эса ушбу хуқуқларнинг моддий асосини яратиш ва ривожлантирилиши зарур. Республикамизда 2000 йилда қабул қилинган Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида» ги Қонунида хам маҳаллий

солиқлар ва йиғимларни жорий этиш бўйича маҳаллий хокимиятларнинг хуқуқлари кўрсатиб берилган. Бу қонунга мувофиқ, Қорақолпоғистон Республикаси давлат ҳокимияти органлари ва маҳаллий давлат хокимияти органлари бюджет тизимини бошқариш соҳасида тегишли равишда маҳаллий бюджетларни қабул қилади, шунингдек, уларнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни тасдиқлайди. Маҳаллий бюджетлар хуқуқлари ривожи «Маҳаллий давлат хокимияти тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2-сентябрдага қонунида ўз ифодасини топган. Бу қонунда юқоридагилардан ташқари маҳаллий хокимият органларининг молиявий ресурслари бевосита бюджет маблағлари, бюджетдан ташқари фондлардан, шунингдек, юқори бюджетлардан берилган субвенция ва дотациялардан ташкил топиши белгилаб берилган. Қорағалпоғистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетлар даромадлари: ♦ қонун хужжатларида белгиланган нормативларга мувофиқ, Қорағалпоғистон Республикаси бюджетига ва маҳаллий бюджетларга йўналтириладиган маҳаллий солиқлар, йиғимлар, божлар ва бошқа мажбурий тўловлар; ♦ қонун хужжатларида белгиланган нормативларга мувофиқ Қорағалпоғистон Республикаси бю дж етига ва маҳаллий бю дж етларга ўтказиладиган умумдавлат солиқлари, йиғимлари, божлари ва бошқа мажбурий тўловлар; ♦ қонун хужжатларида белгиланган нормативлар мувофиқ давлат мулкини жойлаштириш, фойдаланишга беришдан олинган даромадлар; ♦ қонун хужжатларига мувофиқ мерос олиш, ҳадя этиш хуқуқи бўйича давлат мулкига ўтган пул маблағлари; ♦ юқори бюджетлардан бериладиган бюджет субвенциялари, бюджет дотациялари ва бюджет ссудалари; ♦ юридик ва жисмоний шахслардан, шунингдек, чет эл

давлатларидан келган қайтарилмайдиган пул тушумлари; ♦ қонун хужжатларида тақиқланмаган бошқа даромадлар ҳисобига шаклланади» 1 . Мазкур қонунга мувофиқ эса маҳаллий солиқлар, йиғимлар, тўловлар бўйича имтиёзлар ўрнатиш маҳаллий ҳокимият вакиллик органлари томонидан ушбу имтиёзларни белгилаш хуқуқи берилган. Ушбу солиқлар бўйича имтиёзлар ҳокимликлар томонидан маҳаллий бюджет даромадларига тушадиган маблағлар даражасида берилган. Имтиёзлар энг аввало ҳудуднинг социал-иқтисодий ривожланишидаги муаммоларни ечишга ижобий ёрдам бериши керак. Маҳаллий солиқлар бўйича имтиёзлар берилиши маҳаллий бюджетларнинг даромадларини шакллантиришда даромадларни тушиши камайишига олиб келади. Аммо, бу камайиш ўз навбатида солиқ тўловчиларнинг молиявий ахволини яхшиланиши ҳамда юзага келган муаммоларни ечилиши билан боғланиши зарур. Солиқлар бўйича маҳаллий хокимликлар томонидан енгилликлар берилиши республика (давлат) бюджети даромадлар қисмига салбий таъсир қилмаслиги лозим. Маҳаллий хокимиятлар маҳаллий солиқлар ва йиғимларни белгилаш ва ундиришда маҳаллий бюджетлар балансли даромадлар ва харажатларга эга бўлишини узвий таъминлаши лозим, чунки, қонун хужжатларига мувофиқ Қорақолпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар тақчиллигига йўл қўйилмайди. Бу ўз навбатида маҳаллий солиқлар ва йиғимларни тўловчиларини белгилаш, солиқ объектини аниқлаш ставка ва имтиёзларни ҳудуддаги иқтисодий, ижтимоий, демографик вазиятни ҳисобга олган ҳолда, объектив белгиланишини тақозо этадики, бу маҳаллий ҳокимликларнинг энг асосий вазифаларидан бири эканлигидан далолат беради. Ўзбекистон Республикасида маҳаллий хокимият органларини 1 Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуни. //Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 18-модда.

иқтисодий фаолиятини таъминлаш мақсадида ҳар йили Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси томонидан махсус қарор қабул қилинади ва шу қарорга мувофиқ маълум солиқ ва йиғимлар маҳаллий бюджетлар ихтиёрига берилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2004 йил 28- декабрдаги 610-сон қарорига биноан 2005 йил учун маълум солиқ ва йиғим турлари маҳаллий бюджетлар ихтиёрига қолдирилиши белгиланган. Ушбу қарорга кўра ўтган йилги қарорларда кўзда тутилган меъёрларга бир қатор ўзгартиришлар ва тузатишлар киритилган бўлиб бу ҳолат маҳаллий бюджетларни ва ундан фойдаланишнинг қонунчилик асосларини такомиллаштириш ишлари олиб борилаёганлиги билан баҳоланади. Маҳаллий бюджетларни шакллантириш масалалари тўғридан-тўғри маълум бир ҳудуднинг маҳаллий хокимият органлари учун жойларда давлат ижтимоий-иқтисодий сиёсатини амалга оширишини таъминлаш масалаларини ҳал этишга қаратилган чора-тадбирлар сифатида намоён бўлади. Бошқача қилиб айтганда, маҳаллий бюджетларни шакллантиришда мавжуд даромадлардан тўлиқ фойдаланилган ҳолда, харакат олиб бориш ўз навбатида талаб қилинаётган харажатларни максимал даражада қондириш ва уларни молиялаштириш имкониятини яратади. Шунинг учун ҳудудларда давлатнинг ижтимоий ва иқтисодий сиёсатини мукаммал тарзда амалга ошириш учун энг аввало, ҳаракатни маҳаллий бюджетларни тўғри шакллантиришдан бошлаш ҳозирги кундаги долзарб бўлган масаладир. Бу харакатлар жумласига бюджет маблағларини таъминловчи янги солиқ ва йиғимлар базасини ахтариб топиш, мавжуд солиқ ва йиғимлар тўловчиларни тўлиқ рўйхатдан ўтказиш, уларни солиқ ва йиғимларни тўлов қобилиятларини ҳисобга олган ҳолда, фаолиятини ташкил этиш ва албатта, бюджет маблағлари ёрдамида янги солиқ базаларини яратишга қаратилган ҳаракатларни киритишимиз мумкин. Ўйлаймизки, илмий жиҳатдан асосланган ва ҳудуднинг ички ва ташқи

хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, қабул қилинган қарорлар маҳаллий бюджетни бошкариш ишларини оптималлаштириш томон олиб борувчи ягона йўлдир. Шу ўринда яна шуни таъкидлаш ўринлики, маҳаллий бюджетлар маблағларини инвестиция маблағларига йўналтириш орқали янги ишчи ўринларини яратиш мумкин. Бу ўз навбатида фуқароларни ижтимоий аҳволини яхшилашга қаратилган харакат бўлиши билан бирга янги солиқ базасини яратишга асос бўлади. 4.2. Маҳаллий бюджетлар фаолиятининг тамойиллари Маҳаллий бюджетларни самарали бошқариш ва ундан фойдаланишни хуқуқий асосларини такомиллаштириб бориш ҳозирги бозор иқтисодиётининг асосий долзарб муаммоларидан биридир. Ҳозирги кунда "бюджетларни бошқариш" тушунчаси маҳаллий бюджетлар тўғрисидаги адабиётлар ва бюджет иши жараёнида кенг қўлланади. Давлат ҳудудий бошқарув органлари, ҳокимиятлар, уларга юклатилган вазифаларни бажариш учун, ўз даромадларидан ташқари қўшимча маблағлар ажратади, шунинг асосида давлат барча бюджетларни бошқаради, уларни даромад ва харажатларини тенглаштиради. Маҳаллий бюджетларни шакллантиришни оптимал йўналишларини танлаб олингандан сўнг, ўз навбатида, мавжуд ресурслардан оқилона фойдаланиш ва уларни қайта тақсимотини тўғри йўлга қўйиш биринчи галдаги вазифа бўлиб қолади. «Бошқариш атамаси кенг маъно ва мазмунга эга. Бошқариш орқали ташкилотдаги барча ресурсларга таъсир кўрсатилади, фаолият турларига мувофиқлаштирувчи, ечим ва қарорлар кабул қилувчи, ташкил этувчи режалаштирувчи, назорат қилувчи вазифаларни амалга оширилади. Шу билан бир вақтда бошқаришнинг илмий ассоланганлиги, тўғри белгиланганлиги тагшкилотнинг мақсадига эришиш учун муҳимдир» 2 . 2 Қосимов Ф. М. Ташкилот ва ташкилий бошқариш назарияси. Тошкент. 2004. 2086.

Ташкилот фаолиятини бошқариш амалиётида холис қонун-қоидалар, анъаналар, одатлар, умумий талаблар, меҳнат тақсимоти, интизом, тартиб, ваколат, масъулият, фаолият йўналишининг бир хиллиги, шахсий манфаатларни умумий манфаатларга бўйсиндириш, ходимларни рағбатлантириш, марказлашиш ва номарказлашиш, адолат каби «тамойил» 3 лар ҳал қилувчи механизм ҳисобланади. Бошқаришнинг қонун- қоидалари, тамойиллари ҳамма учун мажбурий меъёр, одат, қоидадир. Бу тамойиллар мамлакатимизнинг ўзига хос шароитларини ҳисобга олган ҳолда изчиллик билан шакллантириб боришни, унга аста-секин, босқичма-босқич бозор муносабатларига ўтишни билдиради. «Бошқаришни ташкил этишдаги асосий тамойиллар қанчалик илмий асосланган бўлса, бошқариш истиқболли, самарали ва мақсадларга эришиш учун эҳтиёж кучаяди» 4 . 4.3. Маҳаллий бюджет даромадлари ва харажатларини ишлаб чиқиш тартиби Ўзбекистон Республикаси қонунчилигига мувофиқ, марказий ва маҳаллий давлат хокимияти идораларининг барча бўғинлари ўз бюджетларини тайёрлаш ва ижро этишда мустақил бўлсаларда, бюджет лойиҳасини тайёрлаш, кўриб чиқиш, тасдиқлаш, қабул қилиш ва ижро этиш масалаларини тартибга солувчи процессуал хуқуқий қоидалар, барча бюджет бўғинлари учун умумий бўлган тартиблар белгилаб қўйилган. Бундай умумий қоидалар Ўзбекистон бюджет қонунчилиги билан белгиланган бўлиб, уларнинг мазмуни қуйидагилардан иборат: 1.Бюджетлар муайян ҳудуд ижтимоий-иқтисодий тараққиёти 3 қаранг. «Тамойил» атамасинин г маъноси изоҳли луғатларда, рус в а инглиз тилларида «принцип» деб аталса, ўзбек тилида назария, таълимот, фаннинг асосий қонун-қоидасини англатади. қосимов Ф. М. Ташкилот ва ташкилий бошқариш назарияси. Тошкент. 2004. -726. 4 Қосимов Ф. М. Ташкилот ва ташкилий бошқариш назарияси. 2004. 606.

истиқболини белгилаш кўрсаткичлари хамда дастурларига мувофиқ равишда амалга оширилиб, бюджет лойиҳаси тайёрлангунига қадар тегишли миллий- давлат хамда маъмурий- худудий бирликлар тараққиёти режалари, тахминлари ишлаб чиқилади. Улар асосида ҳокимиятнинг ижроия идоралари тегишли бюджетнинг даромадлари, харажатлари, жамлама бюджет, қуйи худудий идораларнинг минимал бюджет кўрсаткичлари тўғрисида хокимиятнинг вакиллик идораларига таклифлар ҳамда ахборотлар тақдим этади. Бундай ахборотларнинг тақдим этилиши муддатлари ва тартиблари қонунчилик йўли билан белгилаб қўйилади. 2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси тегишли ҳокимиятларнинг ижроия ва вакиллик идораларига белгилаб қўйилган муддатларда кейинги йил бюджетининг ўзига хос хусусиятлари, бюджет лойиҳаси ҳисоб-китоблари, ижтимоий ва молиявий меъёрлари хақида хабарлар юборади. 2. Бюджет лойиҳаси тайёрланаётган пайтда қуйидагилар асос қилиб олинади: - тартибга солинадиган даромадлардан ажратиладиган улуш (фоиз) лар лойиҳаси ва бу даромадлар таркиби; - тегишли юқори турувчи бюджет ҳисобига амалга оширилиши мўлжалланаётган дотация ва субвенциялар кўрсаткичлари; - тегишли ҳудудий бюджет даромадлари рўйхати ва бу даромадларнинг ҳиссаси (фоизда); - юқори турувчи бюджет бирлиги томонидан берилган харажатлар рўйхати. 4. Ҳокимиятнинг ижроия идоралари ўзларига юқори ташкилотлар томонидан берилган бюджет кўрсаткичларини чуқур ва ҳар томонлама таҳлил қилади, уларга аниқлик хамда тузатишлар киритиш хусусида ўз таклиф – мулоҳазаларини билдиришлари мумкин бўлади. Бюджет лойиҳасига аниқликлар ва ўзгартиришлар киритишлар

тўғрисида таклиф - мулоҳазалар тегишли юқори турувчи ижроия идоралари томонидан кўриб чиқилади ва улар рад этилган тақдирда манфаатдор ижроия орган иштирокида мавжуд келишмовчиликлар тўғрисида тегишли баённома тузилади. Баённомада бюджет лойиҳасига тузатиш киритиш асослари ҳам, бу таклифларни рад этиш асослари ҳам кўрсатилади. Келажакда ушбу муаммони ҳал қилиш учун тегишли қуйи ва юқори хокимият вакиллик идораси ўртасида ўзаро тенглик (паритет) асосида келиштириш комиссияси ташкил этилади ва унинг келишмовчилик бўйича қабул қилган қарори қуйи ва юқори ижроия идораларига маълум қилинади. 5. Тегишли ҳудудни ривожлантириш режалари ва истиқбол кўрсаткичлари ас ос ид а иж р ои я и до ра х ок им и ят ва ки лл ик и до ра си га б ю д ж е т ха ра ж а тл ар и юзасидан моддама-модда таклифлар тақдим этади. Айни пайтда бюджет даромадларини белгилаш юзасидан хам ўз ҳисоб - китобларини маълум қилади. Бу таклифлар тегишли вакиллик идораси қўмиталари ва комиссияларида мақсадга мувофиқлиги, долзарблиги, уларни молиявий ва моддий жиҳатдан рўёбга чиқариш мумкинлиги нуқтаи - назаридан қаралган ҳолда муҳокама этилади. 6. Бюджетларни тасдиқлаш даромадлар ва харажатларнинг ҳар бир моддасини муҳокама қилиш, улар юзасидан қарор қабул қилиш йўли билан амалга оширилади. Бюджетларни тузиш, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш тегишли бюджет таснифига мувофиқ равишда амалга оширилади. 7. Бю дж ет лойиҳасини тайёрлашга оид ам алий ишлар тегишли молия идоралари томонидан амалга оширилади. Турли даражадаги бюджетларнинг барча даромад манбалари ва харажат йўналишлари белгиланади. Бюджет таснифи қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқилади ва тасдиқланади. 8. Бюджетларни қабул қилиш Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонун билан, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети

Қорақалпоғистон Республикаси Жуқориги Кенгеси Қонуни билан, маҳаллий бюджетлар эса тегишли халқ депутатлари кенгашлари қарорлари билан расмийлаштирилади.

$Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2004. 29 октаябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат хокимияти тўғрисида"ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотнрмаси. №9. 1993. 6. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. 5-сон. 1999. 7. www.ziyonet.uz$

O'xshashlar

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби

Маҳаллий бюджетларни шакллантиришнинг ҳуқуқий асослари

Маҳаллий бюджетларни бошқаришни ташкил қилиш

Маҳаллий бюджет харажатларининг таркибий тузилиши ва уларни бошқариш

Ташкилотлар ва уларни бошқариш