Маҳаллий бюджетларни шакллантиришнинг ҳуқуқий асослари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

175 KB

Ko'chirib olish

Маҳаллий бюджетларни шакллантиришнинг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Ўзбекистон Республикасининг бозор иқтисодиёти шароитидаги маҳаллий ҳокимият органлари фаолияти 2. Маҳаллий бюджетларни бошқаришда Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги, «Маҳаллий ҳокимият тўғрисида»ги қонунларига мувофиқ маҳаллий ҳокимият органларининг ҳуқуқ ва вазифалари 3. Маҳаллий бюджетларни шакллантиришда маҳаллий ҳокимият органлари қарорларининг аҳамияти 1

Таянч сўз ва иборалар Молия тизими, бюджет тизимини бошқариш тамойиллари, молия ҳукуқи, штат-смета интизоми, муниципал иқтисодиёт, энг кам иш ҳақи, бюджет тизими, маҳаллий бошқарув органлари, молиявий назорат, мониторинг, жарима. 1.Ўзбекистон Республикасининг бозор иқтисодиёти шароитидаги маҳаллий ҳокимият органлари фаолияти Ўзбекистон Республикасида бюджет тизимини ислоҳ қилиш маҳаллий бюджетларни самарали бошқаришнинг ҳозирги кундаги амалиёти ва назарияси олдига унинг қатор янги муаммоларига ечим топишни кўндаланг қўймоқда. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикасида бюджет тизими тараққиётининг ҳозирги босқичи давлатнинг яхлит бюджет ва ижтимоий сиёсатининг манфаатлари муштараклигини таъминлаш асосидаги ўта масъулиятли вазифаларни самарали бошқарилиши талаб этмоқдаки, ушбу вазифанинг икки жиҳатини ажратиб кўрсатиш муҳимдир. Биринчидан, давлат ижтимоий сиёсатининг жойлардаги ижобий ижроси ёки ҳудудий иқтисодиёт муаммолари кескинлашувининг олдини олинишидир, иккинчидан маҳаллий бюджетлар ҳуқуқ ва мажбуриятларининг кенгайиб бориши шароитида шунга мос тарзда улар имкониятларини яхшилашнинг зарурлигидир. Ушбу ҳар икки жиҳатнинг ўзаро боғлиқ тарзда биргаликда олиб борилиши мамлакат ижтимоий-иқтисодий тарақкиётининг ҳозирги кундаги ўта муҳим муаммосини ижобий ҳал этишга имкон беради. Ҳудудий иқтисодиётни ривожлантириш ва маҳаллий бюджетлар имкониятларини ҳамда иқтисодий эркинлаштириш шарт-шароитида маҳаллий бюджетларни шаклланиши ва ижросини таъминлашда маҳаллий хокимият органларининг молиявий ва хуқуқий ролини ошириш йўналишларининг илмий тадқиқи ҳозирги кунда долзарб аҳамият касб этади. Биз биламизки, бюджетларнинг мустақиллиги бюджет тизимининг асосий тамойили сифатида белгиланган бўлиб ушбу тамойил турли даражадаги 2

ваколатли ҳокимият органларининг ўзларига берилган ваколатлари доирасида бюджет жараёнини мустақил равишда амалга ошириш ҳуқуқларини англатади. Ҳар бир даражадаги бюджет даромадларининг ўз манбалари, шунингдек, жойлардаги ваколатли ҳокимият органларининг қонунларида белгиланган доираларида маҳаллий солиқлар ва йиғимлар солиқ ставкаларини ўзгартириш ҳуқуқини қонун асосида мустаҳкамлаб қўйилган. Даромадлар манбалари белгиланиши ва улар маҳаллий бюджетларга тушиши қонун асосида мустаҳкамлаб қўйилиши маҳаллий ҳокимият органларининг мустақиллиги ва бюджетларни шакллантиришдан манфатдорлигини оширади. Маълумки, ҳозирги замон бозор иқтисодиёти ҳуқуқий, иқтисодий, ташкилий ва бошқа механизмлар билан тартибга солинади. Давлат бозор иқтисодиётининг самарали фаолият кўрсатиши учун асос бўладиган айрим хизматларни ва ҳуқуқий базани таъминлаш вазифаларини бажаради. Ҳуқуқий базаларни таъминлаш юридик ва жисмоний шахсларга ҳуқуқ бериш ва уларни мажбуриятларини белгилаш ва бошқа соҳаларда намоён бўлади. Айниқса, маҳаллий бюджетларни самарали бошқариш, ҳуқуқий ва иқтисодий меъёрларни белгилаш ва корхоналарнинг фаолият кўрсатишлари учун тартиб- қоидаларни ишлаб чиқиш тегишли давлат ташкилотларининг асосий вазифаси бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 14 декабрдаги қабул қилинган «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуннинг 4-моддасида бюджет тизимига қуйидагича таъриф берилган. «Бюджет тизими турли даражадаги бюджетлар ва бюджет маблағлари олувчилар йиғиндисини, бюджетларни ташкил этишни ва тизиш принципларини, бюджет жараёнида улар ўртасида, шунингдек, бюджетлар ҳамда бюджет маблағлари олувчилар ўртасида вужудга келадиган ўзаро муносабатларни ўзида ифодалайди» 1 . Бюджет тизими ягоналиги тамойили ҳақида кетаётган бўлса, ҳуқуқий база, бюджет таснифи, бюджет ҳужжатлари шакли, бюджет жараёни тамойиллари, пул тизими бирлиги, Давлат бюджети маблағлари билан ҳисоб юритиш, 1 Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуни. //Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4-модда. 3

ҳисобот тайёрлаш ва назорат қилишда ягона тартиб амал қилади. Амалдаги бюджет қонунчилигига мувофиқ, барча даромадлар ва харажатлар давлат бюджет тизими даражалари ўртасида тақсимланади. Бюджет даромадлари ва харажатларини тақсимлаш деганда, ҳар бир даражадаги бюджетга киритилиши лозим бўлган даромадлар ва харажатлар турлари ва ҳажмини белгилаш тушунилади. Бюджет тизимининг барча харажатлари турли бюджетлар ўртасида тақсимланиб, бу у ёки бу харажатни муайян бюжетга киритилишини англатади. Бу биринчидан молиялаштирилаётган муассасанинг республика ва маҳаллий органларга қарашли бўлиши, иккинчидан молиялаштириладиган тадбирнинг аҳамиятидир. Республика бюджети-Давлат бюджетининг умумдавлат тусидаги тадбирларни молиялаштиришда фойдаланиладиган қисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек, молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади. «Маҳаллий бюджет-Давлат бюджетининг тегишли вилоят, туман, шахар пул маблағлари жамғармасини ташкил этувчи бир кисми бўлиб, унда даромадлар манбалари ва улардан тушумлар миқдори, шунингдек, молия йили мобайнида аниқ мақсадлар учун ажратиладиган маблағлар сарфи йўналишлари ва миқдори назарда тутилади» 2 . Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида бюджетнинг ва маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришдаги роли янада ошади. Республикамизда бюджет тизимида олиб борилаётган ўзгаришларнинг марказида Давлат бюджети даромадларини тўлиқ ва ўз вақтида тушириш, республика ва маҳаллий бюджетлардан молиялаштириладиган иқтисодий- и ж т и м о ий с о ҳ а х а р а ж а т л а р и н и р е ж а л а ш т и р и ш д а в а х а р а ж а т л а р н и 2 Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуни. //Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 3-модда. 4

молиялаштиришда янги шакл ва усуллардан самарали фойдаланиш, бюджетдаги тақчилликни ўсишига таъсир кўрсатувчи сабабларни олдини олиш, иш ақи ва нафақаларни ўз вақтида тўлашни таъминлаш, шунингдек, бюджет маблағларидан фойдаланиш жараёнида бюджет интизомига риоя этиш масалалари туради. Биз биламизки, барча ҳуқуқлар сингари молия ҳуқуқининг асосий манбаи Ўзбекистон Республикаси Конституциясидир. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси молиявий муносабатларни тартибга солишнинг бош қоидаларини, бу соҳадаги давлат идоралари фаолияти асосларини белгилаш билан молия ҳуқуқи соҳасининг янада ривожланишига ёрдам беради. Давлат бюджети маблағларидан оқилона фойдаланиш юзасидан Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари қабул қилинган, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари ва низомлар ишлаб чиқилган, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан бир қанча қонунлар ҳамда Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигининг йўриқномалари қабул қилинган. Молия ҳуқуқига оид адабиётларда молия тизими тушунчаси бошқа маънода ҳам, яъни давлат молиявий фаолиятини амалга оширирувчи давлат органлари мажмуи сифатида қўлланилади. Бу маънода молия тизими молия органлари, кредит муассалари, солиқ хизмати органларини ўз ичига қамраб олган бўлиб, уларга давлат пул жамғармаларини ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш бўйича тегишли ваколатлар берилган. Харажатларни бюджет маблағлари ҳисобига қоплаш соҳасидаги ҳуқуқий муносабатнинг биринчи қатнашчиси бу-давлат манфаатларини ифода этувчи ва давлат номидан маблағларини берувчи молия ташкилотидир. Бюджет харажатларини айрим турларини белгилаш, чораклар бўйича тақсимлаш, кредит очиш, кредитни чақириб олиш, бюджет маблағларидан тўғри ва самарали фойдаланиш устидан назорат олиб бориш молия идоралари томонидан амалга оширилади. Бю дж ет ор қа ли м ол ия ви й т аъ м и нл аш ю за си да н м у но са ба тл ар 5

иштирокчиларидан бири-кредит муассасаси ҳисобланади. Кредит муаасасасида бюджетдан молиялаш-тирилувчи ташкилотлар учун ҳисобрақам очилади. Кредит муассасаси бюджетни касса ижросида ва молиявий интизомга риоя этиш юзасидан назоратни амалга оширишда иштирок этади. Бюджет орқали молиялаштиришнинг учинчи иштирокчиси бўлиб бюджет маблағларини тақсимловчи бюджет ташкилоти ҳисобланади. У ўз ташкилоти учун ажратилган бюджет маблағларини тасарруф қилади, уларнинг ўзидан қуйида турадиган тақсимловчиларга ўтказади. Ҳар қандай мамлакат ҳаётида молия умумиқтисодий вазифаларни ҳал қилишга, ижтимоий тараққиётнинг долзарб муаммоларини ечишга имкон беради. Шу сабабли молия тизими ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсир этувчи бўғинлар сифатида амал қилади. Ушбу тизимда бюджет тизимини бошқариш, мувофиқлаштириш давлат молиявий фаолияти самарадорлигининг муҳим воситаларидан саналади. Давлатнинг молиявий фаолиятини бошқаришнинг энг тезкор ва юқори натижа берадиган усуллари, механизмлари сифатида ҳуқуқий нормалар чиқариш, уларни қўллаш орқали бошқариш маъқул деб эътироф этилган бўлиб, бу усул давлат мажбурловини, ҳокимият кучини ўзида мужассамлаштирганлиги учун ҳам мамлакат иқтисодий, молиявий, соҳадаги воқеа-ҳодисалар ва жараёнларга кучли таъсир кўрсатиш, уларни мақсадга мувофиқ тарзда йўналтириш имконини беради. Ўзбекистон Республикаси молия тизими ягона, бир бутун механизмдан иборат бўлганлиги муносабати билан Халқ депутатлари кенгашлари ва ҳокимиятлар ўз тасааруфида бутун давлат молиясига нисбатан аниқ белгиланган функцияларни бажаради. Масалан, улар ўз ҳудудларида даромадларнинг республика бюджетига келиб тушишини таъминлайди, тасдиқланган бюджетдан ажратилган маблағлар доирасида давлат эҳтиёжлари учун асосий жамғармалар ва воситаларни олиш ва қайта ишлаш учун капитал харажатларни амалга оширади. «Халқ депутатлари кенгашлари ва ҳокимиятлар ўз ваколатлари доирасида 6

тегишли маъмурий-ҳудудий бирликлар молиясига раҳбарлик қилинишини таъминлайди. Ушбу органлар, хусусан, маҳаллий бюджетлар лойиҳаларини ишлаб чиқади, уларни тасдиқдайди ва ижро этади, шунингдек, мазкур бюджетлар ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни тасдиқлайди, қонунчиликка мувофиқ равишда маҳаллий бюджетга келиб тушадиган маҳаллий солиқлар, йиғимлар ва тўловлар миқдори ва улар бўйича сарфланадиган бюджетдан ташқари жамғармаларни ташкил этишлари мумкин» 3 . Давлатнинг молиявий фаолиятини амалга оширишда давлат ҳокимияти ва маҳаллий бошқарув органларининг барчаси иштирок этади, чунки уларнинг ҳар бири молия билан боғлиқ бўлган муайян функцияларни бажаради. Шу билан бирга улар молиявий фаолиятининг хусусияти ва мазмуни бир-биридан фарқ қилиб, бу ушбу органларнинг вазифалари ва ҳуқуқий ҳолатидаги фарқлар билан белгиланади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда, давлат молиявий фаолиятини амалга оширувчи органларни бир неча гуруҳларга ажратиш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг ҳокимият ва бошқарув, марказий ва маҳаллий идоралари амалга оширадиган молиявий фаолият улар олдига қўйган мақсад ва вазифаларга, берилган ваколатларга мувофиқ турли шаклда амалга оширилади. Маҳаллий ҳокимият идоралари ҳокимлар, халқ депутатлари кенгашлари ўз ваколатлари доирасида маҳаллий молия фаолиятини амалга оширади. Молиявий фаолияти амалга оширувчи барча давлат идоралари қандай даражада бўлишидан, ваколатлари доирасидан қатъий назар мамлакат иқтисодий ва молиявий қудратини ошириш, иқтисодий барқарорликни ва ривожланишни таъминлаш, маҳаллий молияни мустаҳкамлаш йўлида ҳаракат қилади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясининг 7-моддасида айтилишича, Ўзбекистон Республикасида давлат ҳокимияти халқ манфаатларини кўзлаб ва Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси ҳамда унинг асосида қабул қилинган қонунлар ваколат берган идоралар 3 Ли А. Молия ҳуқуқи. Дарслик. Тошкент Давлат юридик институти. 2004. -3986. 7

томонидангина амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ва унинг асосида чиқарилган бошқа қонунларга мувофиқ давлатнинг молиявий фаолияти унинг хокимият, бошқарув ҳамда маҳаллий хокимият идоралари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ва бошқа қонунларга мувофиқ давлат идоралари томонидан молиявий фаолият давлат ва жамият манфаатларига хизмат қилувчи бир қатор тамойилларга, аниқ қоидаларга мувофиқ равишда олиб борилади. Бу тамойиллар молия, кредит, солиқ ва банк соҳасидаги қонунларда белгилаб қўйилган. Давлат харажатлари соҳасидаги ҳуқуқий муносабатлар уларнинг иштирокчилари ҳуқуқларининг белгиланлиги билан ажралиб туради. Бу муносабатларда давлат манфаатларини ифодаловчи, унинг номидан иш юритиш ваколати берилган бюджет маблағлар олувчиларга нисбатан ҳокимият таъсирини ўтказиш усулида иш олиб борилади. Давлат белгиланган тартибда бюджет хисобига молиялаштириладиган харажат турларини, меъёрларини, молиялаштириш объектларини белгилайди, ўз кўрсатмаларини бажарилмаганда эса айбдорларга нисбатан қатъий чоралар кўради. Мустақиллигимизнинг илк кунлариданоқ давлатимиз ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаларини бажаришда бюджет тизими уни ташкил қилиш ҳамда унинг ҳуқуқий-меъёрий базасини яратишдек муҳим масала турган эди. Шу сабабдан Президентимиз ва соҳа раҳбар ходимлари бошчилигида ушбу масалага катта эътибор қаратилди. Чунки жамиятнинг равнақи, аҳолининг фаровонлиги, юртнинг тинчлигини таъминлаш ва бошқа мақсадларни амалга ошириш, давлатимизнинг ҳозирги кунда бюджет ва бюджет сиёсатининг асосий устивор йўналишларидан бири ҳисобланади. Республикада бюджет тизимининг кейинги ривожланишини бошқарадиган қонунчилик хужжатлари қабул қилинди, буларга мувофиқ қуйидагиларни амалга ошириш кўзда тутилган эди. Барча даражадаги бюджетларнинг иқтисодий мустақиллик принципини тарғиб қилиш ва уларни алоҳида шаклланишининг меъёрий асосларини белгилаш. 8

Давлатнинг келгуси даврдаги мақсад ва вазифаларини молиялаштиришни таъминлашнинг асоси негизи сифатида барча даражалардаги бюжетларни тайёрлаш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш жараёни муддатлари ҳамда босқичлари жиҳатидан келишилган ҳар бир босқичнинг аниқ ижрочилари кўрсатилган ягона бюджет цикли бўлади. Белгиланган қатъий календар муддатлари бюджет жараёни барча қатнашчиларининг мувофиқлаштирилган тарзда ишлашларига кўмаклашади. Айрим босқичларда муддатларни ўзбошимчалик билан белгилаш эса бутун жараённи издан чиқариб юбориши мумкин. Бу эса биринчи навбатдаги сарф-харажатларнинг ўз вақтида молиялаштирилмай қолишига олиб келиши мумкин. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида маҳаллий бюджет ҳисобига маблағ билан таъминланадиган тармоқларда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, бюджет маблағларидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш бугунги кунда долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, маҳаллий ҳокимият органларининг маҳаллий бюджетларни режалаштириш ва ижро этишдаги ҳуқуқларини кенгайтириш лозим . Республика бю дж ети ва маҳаллий бюджетларнинг ўзаро алоқаларини қонуний асосларини янада такомиллаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. 3.2. Маҳаллий бюджетларни бошқаришда Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги, «Маҳаллий ҳокимият тўғрисида»ги қонунларига мувофиқ маҳаллий ҳокимият органларининг қуқуқ ва вазифалари Мамлакатимизда ижтимоий ва иқтисодий ислоҳотлар янада чуқурлашаётган даврда ижтимоий хаётимизнинг барча соҳаларида бўлгани каби молия-бюджет тизимида ҳам ривожланган давлатлар тажрибасидан келиб чиққан ҳолда маҳаллий бюджетларни бошқаришнинг тамойиллари ишлаб чиқилди. Бю дж етларни шакллантиришнинг м уҳим тадбирлари республика 9

бюджетидан молиялаштириш билан боғлиқлигининг зарурияти Ўзбекистон Республикасида давлатнинг икки даражали бюджет тизими фаолият юрита бошлади, у ўз ичига республика ва маҳаллий бюджетларини олади. Шу туфайли маҳаллий давлат идоралари бюджети хам мустақил бўлиб, юқори турувчи давлат идоралари бюджетининг, таркибий қисми ҳисобланмайди. Аммо бу ҳолат марказлаштирилган ҳолда бюджет масалаларига ёндошишни истисно қилмайди. Молия тизими бошқа секторларга қараганда бюджет жараёнининг қонунчилик асосларини ишлаб чиқишда муайян орқада қолишга йўл қўйилган бўлиб, бу давлат молиясидан самарали фойдаланишга салбий таъсир этиши мумкин. Шу сабабли бюджет жараёнини тартибга солиш механизмини яратиш ва бюджет тизимининг институционал ўзгартишларини амалга ошириш учун бюджет м аблағларини сарф лашни мақбуллаштириш, иқтисодиётнинг устувор тармоқларини ривожлантириш, иқтисодий юксалишни рағбатлантириш, ижтимоий ҳимояни кучайтириш ҳамда мустақил Ўзбекистоннинг давлатчилик асосларини мустаҳкамлашга кўмаклашадиган ягона қонун қабул қилиниши зарур бўлиб қолди. Ўзбекистон Республикасининг иқтисодий мавқейи тубдан ўзгарган бир шароитда, Ўзбекистон халқаро ҳамжамият томонидан тан олинган мустақил ва суверен давлат мақомига эга бўлди. Жаҳон оммасига ўзига хос ва ўзига мос тараққиёт йўлига эга бўлган мустақил давлат сифатида намоён бўлди. Ўзбекистоннинг маҳаллий давлат ҳокимият идоралари вилоятлар, шаҳар ва туманлар билан ўзаро муносабатлари янгича иқтисодий асосларда қайта ташкил этилди. Республика ўз даромадларини мустақил тасарруф этадиган, ўз харажатларини тўла-тўкис ўзи қоплайдиган бўлди. Буларнинг хаммаси давлатнинг зарурий хусусияти саналувчи бюджет ва бюджет жараёнида ўз аксини топмаслиги мумкин эмас эди. Ўзбекистон учун ўз миллий суверенитети ва давлат мустақиллигини қўлга киритган дастлабки кунлариданоқ иқтисодий мустақилликка эришиш, айниқса, иқтисодий соҳада ўзимизга хос йўлини, ички ва ташқи сиёсатини ишлаб 10

чиқиш ҳамда амалга ошириш энг муҳим вазифа саналди. Ушбу вазифанинг тўғри бажарила бориши натижасида, иқтисодий ислоҳотлар рўёбга чиқа бориш билан бирга, Ўзбекистоннинг банк, молия, кредит тизимлари ҳам шакллана бошлади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 1992 йил 8 декабрда қабул қилиниши билан мамлакатимиз молия сиёсатининг ҳуқуқий асослари белгилаб берилди, молия ва молиявий тизимлар ривожининг йўналиши кўрсатиб берилди. Молия, бюджет ва пул-кредит соҳасида амалга ошириб келинаётган изчил ва оқилона сиёсат туфайли мамлакатимизда мукаммал молия-кредит тизими яратилди. Даставвал асосий қомусимиз Ўзбекистон Республикаси Конституциясида мамлакатимизнинг Давлат бюджети шаклан қонуний асослаб берилди. Ўтган давр ичидаги барқарор бюджет тизимини тўлиқ шакллантириш соҳасидаги барча ишларимиз ва тажрибаларимиз бу соҳадаги жаҳон тажрибаси билан уйғунлашди, бу эса Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунда ўзининг ҳуқуқий аксини топди. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуни Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2000 йил 2 июндаги ПФ 2612-сон «Жамиятнинг сиёсий-иқтисодий ва маънавий соҳаларида ислоҳотларни эркинлаштириш ва чуқурлаштириш, мамлакат хавфсизлигини таъмирлаш бўйича дастурни амалга ошириш борасида чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармонини ижро этиш асосида ишлаб чиқилди. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуннинг 2000 йил 14 декабрда қабул қилиниши Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими тузилиши ва уни бошқариш асосларини ҳамда давлат бюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш тартиби жараёнларини кўрсатиб берди. Бюджет тизими турли даражадаги бюджетлар ва бюджет маблағлари олувчилар йиғиндисини, бюджетларни ташкил этишни ва тузиш принципларини, бюджет жараёнида улар ўртасида, шунингдек, бюджетлар ҳамда бюджет маблағлари олувчилар ўртасида вужудга келадиган ўзаро 11

муносабатларни ўзида ифодалайди. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуннинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: ♦ Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизими тузилиши ва уни бошқариш асосларини; ♦ Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджетини тузиш принциплари ва унинг тузилмасини; ♦ Давлат бюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш тартибини; ♦ Давлат бюджетининг даромадларини шакллантириш ва унинг харажатларини амалга ошириш принципларини; ♦ Давлат бюджети тузилм асига кирувчи бю дж етлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни; ♦ Давлат бюджети маблағлари билан операцияларни амалга ошириш жараёнида ҳисобга олиш, ҳисобот ва назорат қилиш тартибини белгилайди. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуннинг аҳамияти шундаки, унга мувофиқ жойлардаги ҳокимият органларининг ҳуқуқлари кенгайтирилди, ҳокимият ва бошқарув органларининг бюджет жараёни барча босқичлардаги ваколатлари аниқлаштирилди. Қонунда белгиланган тушунчалар мажмуи бюджет тизимига таъсир этган омиллар вазифаси ва ўзгаришлари жиддий эканлигини акс эттиради. Шунингдек атамаларга, оид кўрсатмаларнинг бир хиллиги бюджет атамалари ҳуқуқининг умумий меъёрлари билан мумкин қадар мустаҳкам ўзаро боғланишларини таъминлайди. Давлат бюджети таркиби Конституция, қонунлар, шунингдек, мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришининг ҳозирги босқичида бюджет маблағларини шакллантириш, тақсимлаш амалиёти билан мослаштирилган. Давлат ҳокимияти ва бюджет тизимини бошқариш органларининг ваколатлари қуйидан юқорига қараб изчил кўриб чиқилди. 12

Ҳозирда Ўзбекистан Республикаси давлат бюджет тизимининг асосий тамойиллари қуйидагилардан иборатдир. ♦ бюджет тузилишининг Ўзбекистон Республикаси маъмурий-ҳудудий тузилишига мувофиқлиги; ♦ бюджет таснифи тизими, ҳисоб бюджет хужжатлари ва бюджет жараёни тузилишининг ягоналиги; ♦ турли даражадаги бюджетларнинг ўзаро боғлиқлиги; ♦ Давлат бюджети баланслилиги; ♦ давлат даромадларини аниқ манбалар бўйича ва харажатларини йўналишлар-моддалар бўйича режалаштирилиши; ♦ Давлат бюджети харажатларини бюджетдан ажратиладиган тасдиқланган маблағ доирасида сарфланиши; ♦ барча даражадаги бюджетларнинг мустақиллиги. Бюджет тузилишининг ягоналиги тамойили ўзида давлат ва маҳаллий бюджет даромадлари ва харажатлари яхлитлиги, яна ҳар бир даромад учун бириктирилиши ва уни ягона бюджет томонидан бошқарилиши ва жами даромад ва харажатларни ўз ичига қамраб олиниши, юритилаётган хужжат ва моддаларнинг бир хиллиги кабиларни ўзида акс эттиради. Барча даражадаги бюджетларнинг мустақиллиги тамойили ўзида Ўзбекистан Республикаси маҳаллий бюджетларининг даромадлари ва харажатлари мустақил равишда маҳаллий ҳокимиятлар томонидан тузилиши маҳаллий депутатлар кенгаши томонидан тасдиқланиши ва бажарилиши кўзда тутилган. Бюджетларнинг мустақиллиги бюджет тизимининг асосий тамойили сифатида белгиланган бўлиб ушбу тамойил турли даражадаги ваколатли ҳокимият органларининг ўзларига берилган ваколатлари доирасида бюджет жараёнини мустақил равишда амалга ошириш ҳуқуқларини англатади. Ҳар бир даражадаги бюджет даромадларининг ўз манбалари, шунингдек, жойлардаги ваколатли ҳокимият органларининг қонунларида белгиланган доираларида маҳаллий солиқлар ва йиғимлар солиқ ставкаларини ўзгартириш ҳуқуқини қонун асосида мустаҳкамлаб қўйилган. 13

Даромадлар манбалари белгиланиши ва улар маҳаллий бюджетларга тушиши қонун асосида мустаҳкамлаб қўйилиши маҳаллий хокимият органларининг мустақиллиги ва бюджетларни шакллантиришдан манфатдорлигини оширади. Бунда маҳаллий бюджетларга маблағлар келиб тушишининг регулятив манбалари белгиланган бўлиб уларнинг жумласига белгиланган меъёрлар бўйича давлат солиқларидан ажратиладиган маблағ ажратмалари киради. Барча даражалардаги бюджетлар харажатларнинг йўналишлари аниқ белгилаб қўйилганлиги, шунингдек, қўшимча даромадларни тақсимлашда мустақилликка эга эканликлари жойлардаги ҳокимият органларининг бюджет маблағларини минтақавий ривожланиши дастурларига мувофиқ самарали сарфлаб бориш имкониятини беради. Биз биламизки, давлатнинг молиявий фаолияти-бу давлат зиммасидаги функцияларнинг бажарилишини таъмин этиш йўлида ваколатли давлат органлари томонидан қонунларда белгилаб қўйилган тартибларда пул маблағларини тўплаш, тақсимлаш соҳасидаги тадбирлардан иборатдир. Молиявий фаолият миллий даромадни тақсимлаш ва қайта тақсимлаш йўли билан шахсий эҳтиёжларнигина эмас, шу билан бирга барча ижтимоий эҳтиёжларни ҳам қондириш зарурлиги юзасидан объектив жараёндир. Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 2 сентябрдаги «Маҳаллий давлат идораларини тўғрисида»ги Конунда маҳаллий давлат ҳокимият идораларининг молиявий фаолияти асослари белгилаб қўйилган. Давлат молия идоралари билан ўзаро муносабатлар давомида барча корхоналар, бирлашмалар, фуқаролар ҳам қонунларга қатъий амал қилишлари лозим. Давлат идоралари томонидан молиявий фаолиятнинг амалга оширилишида белгиланган тамойилларга амал қилинади. Қонунийлик тамойилига амал қилиш молиявий муносабатлар барқарорлигини таъминлаш, давлат молия фаолиятидан кўзланган мақсад ва вазифаларнинг бажарилишига эришиш, оқибатда давлат молиявий ва иқтисодий қудратининг, қолаверса, мустақилликнинг мустаҳкамланишига хизмат қилади. 14

Молиявий фаолият турли даражадаги давлат ҳокимияти ва бошқарув идоралари томонидан амалга оширилади. Давлат молиявий фаолиятини амалга оширувчи идораларнинг ҳуқуқий ҳолатлари ва уларга юклатилган вазифалар уларга таалуққли қонунчилик хужжатларида белгилаб қўйилган. Ўзбекистон Республикасининг1993йил 2 сентябрдаги «Маҳаллий давлат ҳокимияти тўғрисида»ги Қонуннинг «Маҳаллий давлат ҳокимияти фаолиятининг молиявий асоси» деб номланган 11-моддасида таъкидланганидек, Вилоят, туман, шаҳарнинг молиявий ресурсларини бюджет маблағлари, бюджетдан ташқари фондлар, аниқ мақсадга қаратилган фондлар, кредит ресурслари, шунингдек, республика бюджетидан ажратилган субвенция ва дотациялар ташкил этади. Халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгаши ва вилоят, туман, шаҳар ҳокими тегишли ҳудудда ўзини-ўзи бошқаришни ривожлантиришга кўмаклашадилар, ўзини-ўзи бошқариш органларининг фаолиятини йўналтириб урадилар. Халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашининг мол-мулки, бюджет маблағлари, бюджетдан ташқари фондларнинг ва аниқ мақсадга қаратилган фондларнинг маблағлари вилоят, туман, шаҳар мулкидир. Вилоят, туман, шаҳар аҳамиятига эга бўлган мухандислик инфраструктураси объектлари ва бошқа объектлар, корхоналар ва бирлашмалар, халқ таълими, соғлиқни саклаш, ижтимоий таъминот, фан ва маданият муассасалари, вилоят, туман, шаҳар маблағи ҳисобидан ташкил этилган ёки сотиб олинган, шунингдек, улушбай асосларда ташкил этилган ёки сотиб олинган ёҳуд халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгашига бошқа манбалардан бепул берилган қимматли қоғозлар ва молия активлари вилоят, туман, шаҳар мулки бўлиши мумкин. Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида турли мулк шакллари қарор топтириш, кўп укладли иқтисодиётни ривожлантириш асосида бюджетнинг даромадлар тушуми қонун хужжатлари мувофиқ ҳуқуқий ва жисмоний шахсларнинг тўлаган солиқлари ва солиқсиз тўловлари асосида тўпланади. Вилоят, туман, шаҳар бюджетининг даромадларига: 15

• Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ олинадиган солиқлар ва йиғимлар; • вилоят, туман ва шаҳарга қарашли мол-мулкни ижарага бериш ёки сотишдан келадиган тушумлар; • қонунларда назарда тутилган ҳолларда вилоят, туман, шаҳар мулки ҳисобланган корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг текшириш вақтида аниқланган яшириб қолинган ёки камайтириб кўрсатилган даромадларнинг муайян қисми; • Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ бошқа тушумлар киритилади. Халқ депутатлари вилоят, туман, шаҳар Кенгаши: - фуқаролар, мулкчилик шаклидан қатъий назар, корхоналар, муассасалар ва ташкилотларнинг ихтиёрий бадаллари ва хайриялардан; - Ўзбекистон Республикаси қонунларига мувофиқ ундириладиган айрим турдаги жарималардан; -бюджетдан ташқари ўзга маблағлардан таркиб топадиган бюджетдан ташқари фондлар ҳосил қилиши мумкин. Бюджетдан ташқари фондларнинг маблағлари банкдаги махсус счётларда туради, уларни олиб қўйиш мумкин эмас, улар тегишли халқ депутатлари Кенгаши ва ҳокимнинг қарорига биноан сарфланади. Мазкур фонднинг 15- моддасида айтилишича, Халқ депутатлари вилоят, Тошкент шаҳар Кенгаши Ўзбеистон Республикаси қонунларига мувофиқ вилоят, шаҳар валюта фонди ташкил этиш ва улардан халқ депутатлари Кенгашининг қарорларига биноан фойдаланишга ҳақлидир. 3.3. Маҳаллий бюджетларни шакллантиришда маҳаллий ҳокимият органлари қарорларининг аҳамияти Давлат молиявий сиёсати макроиқтисодий сиёсатнинг муҳим таркибий қисми бўлиб, унинг моҳияти давлат ва жамият олдига қўйилган ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ҳамда бошқа стратегик мақсадларни рўёбга чиқаришга 16

қўлланиладиган иқтисодий, ҳуқуқий воситалар, усуллар, йўналишларнинг белгиланилиши, реал шарт-шароитлар аниқ ҳисобга олинган ҳолда, улардан самарали фойдаланишга қаратилгандир. XX асрда бутун дунёда давлат тузилиши бошқарувида демократик тамойилларнинг ривожланиш жараёни тезлашади. Демократик давлат тузилишининг муҳим таркибий қисми - маҳаллий давлат бошқарув органлари ва уларнинг фаолияти ҳисобланади. Маҳаллий давлат бошқарув органлари ўзларига юклатилган вазифаларни бажариш учун, муайян мулк ва молия - бюджет ҳуқуқига эга бўлади. Республикамиздаги қонун хужжатларида вилоят, туман, шаҳар хокимлари томонидан амалга ошириладиган молиявий фаолият бу соҳада маҳаллий идораларга берилган ваколатлар ва уларнинг ҳуқуқий ҳолати белгилаб қўйилган. Маҳаллий давлат идоралари таркибидаги Молия бошқармалари ва молия бўлимларининг ҳуқуқий ҳолатлари белгиланган тартибда улар тўғрисидаги т а с д и қ л а н г а н н и з о м л а р г а к ў р а б е л г и л а н а д и . М а с а л а н , Ў з б е к и с т о н Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунида кўрсатилишича, Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳар йили Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган муддатларда келгуси молия йилига Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоят ва Тошкент шаҳар ҳокимлари бюджет сўрови олинганидан кейин уч кунлик муддат ичида тегишли бюджетлар лойиҳаларини тузиш, ушбу лойиҳаларни тайёрлаш тартибини ва муддатларини белгилаш юзасидан қарорлар қабул қилади. Маҳаллий бошқарув органларининг ролини ошириш бевосита уларни молия- бюджет ҳуқуқларини оширишни, уларга юкланган вазифаларни амалга оширишда етарли маблағлар билан таъминлашни талаб этади. Бюджет жараёнида ҳуқуқий муносабатлар субъектлари доираси жумласига қуйидагилар киради: - давлат, маъмурий-ҳудудий тузилмалар; 17

- давлат вакиллик, ижроия ҳамда маҳаллий идоралар; - давлат ва муниципиал ташкилотлар. Биринчи гуруҳга Ўзбекистон Республикаси идоралари, вилоят, туман, шахар ҳокимиятлари киради. Иккинчи гуруҳга хукумат, вилоят, шахар, туман маъмурияти, молиявий идоралар тизими (Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги, молия бошқармалари, банк тизимлари, солик тизимлари) киради. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг «Ўзбекистон Республикасининг 2005 йилги Давлат бюджетининг даромадлар ва харажатлар параметрларини тақсимлаш, режалаштириш ва ижросини таъминлашдаги молия органлари ва назорат-тафтиш бошқармаларининг устивор вазифалари тўғрисида»ги 2005 йил 3 январдаги 1-сон буйруғининг 8-бандига мувофиқ, республикамизда «2005 йил бюджетининг параметрларини қонун доирасида ижро этилишини таъминлаш мақсадида, Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазири, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармалари бошлиқлари ҳамда шаҳар, туман молия бўлими мудирларининг зиммасига қуйидагилар юклатилган: • ҳудудлардаги солиқ органлари билан ҳамкорликда маҳаллий бюджетларнинг 2005 йилги тасдиқланган даромадларининг йиллик ва чораклик параметрлприни солиқ манбалари ва барча ҳудудлар бўйича тўлақонли бажарилишини таъминлаб бориш, тушумларни доимий равишда тахдил ва прогноз қилиш; • маҳаллий ҳокимият органларига хўжалик юритувчи субъектларнинг солиқ ва йиғимлардан бюджетга боқиманда қарздорликларини қисқартириш, даромадларнинг тасдиқланган кўрсаткичларини муттасил бажарилишини таъминлаш, ҳудуднинг солиқ базасини ва молиявий салоҳиятини кенгайтириш бўйича самарали чора-тадбирлар қабул килиш учун амалий таклифлар киритиш» 4 . 4 Ўзбекистон Республикаси Молия вазирининг «Ўзбекистон Республикасининг 2005 йилги Давлат бюджетининг даромадлар ва харажатлар параметрларини тақсимлаш, режалаштириш ва ижросини таъминлашдаги молия органлари ва назорат-тафтиш 18

Ҳокимият вакиллик идоралари томонидан бюджет ижроси устидан амалга ошириладиган назорат соҳасидаги ваколатлар қуйидагича бўлинади: 1- назоратни ташкил этиш юзасидан ваколатлар; 4- бевосита назорат қилиш ваколатлари; Ҳокимият вакиллик идоралари бюджет ижроси устидан назоратни амалга ошириш мақсадида турли ташкилий тузилмалар (комиссиялар ва бошқалар) ташкил этишлари мумкин. Улар тегишли идораларга бюджет ижросини ташкил этиш, бюджетга ўзгаришлар киритиш юзасидан бажарилиши мажбурий бўлган кўрсатмалар беришлари мумкин. Бюджет қонунчилиги ҳокимият вакиллик идоралари томонидан тегишли бюджет ижросини текшириш учун аудиторларни жалб этиш мумкинлиги назарда тутади. Бюджет ижросини текшириш жараёнида аниқланган нуқсонлар юзасидан айбдор мансабдор шахсларга жазо чоралари қўллаш масаласи ҳал этилиши мумкин. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтиш юзасидан амалга оширалаётган ислоҳотлар жараёнида маҳаллий ҳокимиятлар ваколатини кенгайтириш асосида, бошқарув органлари фаолиятини ислоҳ қилиш ислоҳотларнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Ўз навбатида маҳаллий хокимиятларни ваколатини кенгайтиришнинг энг асосий йўналишларидан бири бу уларни бюджет жараёнидаги ваколатларини ошириш билан бевосита боғлиқ. Чунки, маҳаллий бюджетлар хокимиятлар фаолиятида уларга юклатилган вазифаларни бажариш учун иқтисодий негиз ҳисобланади. Ушбу масала бўйича Республика Президентининг асар ва маърузаларида хокимиятлар ролини ошириб боришнинг асосий йўналишлари кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 11 февралдаги "Бюджет интизомига риоя қилиш устидан назоратни кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида"ги 66-сон қарорда Қорақалпогистон Республикаси Вазирлар Кенгаши раиси, вилоятлар, шаҳар ва туманлар хокимлари, молия органлари ва бюджет муассасалари раҳбарларига бюджет интизомига қатъий бошқармаларининг устивор вазифалари тўғрисида»ги 2005 йил 3 январдаги 1-сон буйруғи. 8-банди. 19

амал қилинишини таъминлаш вазифасини юклаб, бюджет маблағларидан ноқонуний, бошқа мақсадларга сарфланиш ҳолатлари юз берса, улар шахсан жавобгар эканликлари ҳақида огохлантирилган. Мазкур қарорга Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 15.11.2002 йил 393-сон қарорига мувофиқ ўзгартиришлар киритилган. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги назорат-тафтиш Бош бошқармаси ва унинг ҳудудий бошқармаларининг асосий вазифаси этиб молия органлари, бюджет муассасалари ва тижорат банкларини биринчи навбатдаги сарф- харажатларни маблағ билан таъминлаш ҳамда бюджет муассасалари ходимларига иш ҳақи, ижтимоий нафақалар, стипендияларни тўлаш муддатларига ва тўлиқлигига риоя қилиш, шунингдек, бюджет муассасаларига кўрсатиб ўтилган м ақсадлар учун нақд пул бериш бўйича ф аолияти устидан назорат ва мониторингни амалга ошириш белгилаб қўйилди. Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 1999 йил 15 апрелдаги қарорига биноан Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун ҳужжатларига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритиш тўғрисидаги қарорига асосан «Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисида»ги Кодексига 175-2 ва «Ўзбекистон Республикаси Жиноят Кодексига» 184-1 моддалар орқали «Бюджет интизомини бузиш» тўғрисидаги бандлар киритилди. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий Жавобгарлик Кодексининг 175-2 моддасига асосан, бюджет интизомини бузиш, бюджет маблағларини бюджетдан молиялаштириладиган муассасалар ва ташкилотларнинг сметаларида кўзда тутилмаган харажатларга йўллаш, шундай муассасалар ва ташкилотларда харажатлар қисми бўйича бюджетдан ажратилган маблағларнинг лимитлардан ортиб кетиши, штат-смета интизомини бузиш - каби ҳатти-ҳаракатларга йўл қўйган мансабдор шахсларга нисбатан энг кам иш ҳақининг беш бараваридан ўн бараваригача жарима солиш, шунингдек, бюджетдан молиялаштириладиган муассасалар ва ташкилотларга иш ҳаки, 20

нафақалар, стипендиялар ва уларга тенглаштирилган бошқа харажатлар тўлови учун пул маблағлари бериш банкларнинг раҳбарлари ва бошқа мансабдор шахслари томонидан асоссиз равишда кечиктирилганлиги учун мансабдор шахларга энг кам иш ҳақининг ўн бараваридан ўн беш бараваригача жарима солиш каби маъмурий чоралар кўриш ҳуқуқи назорат-тафтиш Бош бошқармасига берилди. Ўзбекистон Республикаси Маъмурий Жиноий Кодексининг 184-1- моддасига асосан Бюджет интизомини бузиш, бюджетдан молиялаштириладиган муассасалар ва ташкилотларнинг сметаларида назарда тутилмаган харажатларга йўллаш, шундай муассасалар ва ташкилотларда харажатлар қисми бўйича бюджетдан ажратилган маблағларнинг лимитлардан ортиб кетиши, штат-смета интизомини бузиш, шундай ҳолатлар учун маъмурий жазо қўлланилганидан кейин содир этилган бўлса, энг кам ойлик иш хақининг эллик бараваригача миқдорда жарима ёки бир йилгача ахдоқ тузатиш ишлари ёхуд олти ойгача қамоқ билан жазоланади. Ўша ҳолат кўп миқдорда содир этилган бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг эллик бараваридан етмиш беш бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилгача ахдоқ тузатиш ишлари ёхуд бир йилгача озодликдан махрум қилиш билан жазоланади. Ушбу ҳолатлар жуда кўп миқдорда содир этилган бўлса, энг кам ойлик иш ҳақининг етмиш беш бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима ёки икки йилгача озодликдан махрум қилиш билан жазоланади. 21

$Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2004. 29 октаябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат хокимияти тўғрисида"ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотнрмаси. №9. 1993. 6. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. 5-сон. 1999. 7. www.ziyonet.uz 22$

O'xshashlar

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби

Маҳаллий бюджетларни бошқаришни ташкил қилиш

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби ва уларни бошқариш

Банк фаолиятининг ҳуқуқий асослари

Тадбиркорлик фаолиятининг ҳуқуқий - иқтисодий асослари