Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

188.5 KB

Ko'chirib olish

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби Режа: 1. Маҳаллий бюджет даромадлари ва харажатлари лойиҳасини тайёрлаш ва кўриб чиқиш босқичлари 2. Махаллий бюджет лойиҳасини ҳуқуқий органлар томонидан тасдиқланиши 3. Маҳаллий бюджетлар ижроси ва маҳаллий бюджетлар ижроси тўғрисида ҳисоботларни тайёрлаш

Таянч сўз ва иборалар Бюджет ҳуқуқи, бюджет лойиҳаси, бюджет жараёни, бюджетларининг ҳуқуқ мажбуриятлари, иқтисодий таҳлил усули, меъёрий усул, бюджет суровномаси, урта муддатли бюджетлар, бюджет ижроси, занжирли бюджетлар. 1.Маҳаллий бюджет даромадлари ва харажатлари лойиҳасини тайёрлаш ва кўриб чиқиш босқичлари Давлат молиявий фаолиятига тааллуқли муносабатларни тартибга солишга қаратилган ҳуқуқ соҳаси Ўзбекистон Республикаси миллий ҳуқуқ тизимидаги мустақил ҳуқуқ соҳаси-молия ҳуқуқини ташкил этади. «Молия ҳуқуқи марказий ва маҳаллий давлат органларининг ўз вазифаларини бажаришлари билан боғлиқ бўлган, яъни молиявий ресурсларни ёки пул фондларини шакллантириш, тақсимлаш ҳамда улардан фойдаланиш жараёнида вужудга келадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солувчи ҳуқуқий нормалар мажмуасидан иборатдир» 1 . Бошқа сўз билан айтганда, «Молия ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасидаги ҳуқуқ тармоқларидан бири сифатида давлат бюджетини ишлаб чиқиш, қабул қилиш, даромадлар ва харажатлар бўйича ижро этилишини таъминлаш, молия соҳасидаги марказий ва маҳаллий давлат органлари ташкилий тизимини, ваколатларини белгилаш, молиявий соҳада юридик ва жисмоний шахсларни, давлат ва жамоат органлари фаолиятини назорат қилиш тамойиллари ҳамда тартибларини аниқлаш каби вазифаларни бажаради». 2 Давлатнинг ижтимоий-иқтисодий тараққиётини таъминлашда бюджетдан фойдаланиш махсус мезонлар йиғиндиси мавжуд бўлишини тақазо этади. Бунда ҳуқуқий мезонлар молия ҳуқуқини мустақил бўлишини 1 Йўлдошев М., Турсунов Й. Молия ҳуқуқи. Тошкент. Давлат юридик инстрггути. 2004. -216. 2 Ўша манба. -226.

ташкил этади. Бюджет ҳуқуқи молиявий тизимнинг таркибий бўлаги сифатида бюджетни вужудга келтириш, тақсимлаш ҳамда фойдаланиш юзасидан вужудга келувчи ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Шу сабабли Ўзбекистон Республикасининг бюджет ҳуқуқи деганда Ўзбекистон ҳудудида бюджетни шакллантириш тақсимлаш ва фойдаланиш юзасидан молиявий-ҳуқуқий мезонлар йиғиндиси назарда тутилади. Бюджет ҳуқуқи мазмуни жумласига қуйидагилар киради: • Ўзбекистон Республикаси бюджет тузилиши ва бюджет тизимлари соҳасидаги муносабатлар; • Ўзбекистон Республикасининг бюджети ва маҳаллий бюджет даромадлар ва харажатлар тузилишини, уларнинг турли бюджет бўғинлари ўртасида тақсимланиши соҳасидаги муносабатлар; • Ўзбекистон Республикасининг бюджети ва маҳаллий бюджетлар ваколатлари доирасини белгилашга оид муносабатлар; • бюджет жараёни билан боғлиқ муносабатлар; • бюджет ижроси устидан назоратни ташкил этиш ва амалга ошириш билан боғлиқ муносабатлар. Юқорида санаб ўтилган муносабатлар бюджет ҳуқуқий мезонлари билан тартибга солиниши натижасида бюджетга оид ҳуқуқий муносабатларга айланади. Бошқа молиявий муносабатлардан фарқли равишда бундай ҳуқуқий муносабатлар бюджет фаолияти натижасида вужудга келади. Бюджет ҳуқуқи мезонлари моддий-ҳуқуқий ёки процессуал бўлиши мумкин. Моддий ҳуқуқий мезонлар бюджет тузилиши, тизимлари, даромад ва харажатлар таркиби ва бошқаларни белгилайди. Процессуал мезонлар эса бюджет жараёнини, унинг қабул қилиниши ва ижро этилиш тартибларини белгилайди. Бюджет қонунчилиги тақдим этилган бюджет лойиҳасини давлат ҳокимияти вакиллик идоралари томонидан кўриб чиқилиш муддатини белгилайди. Улар кўриб чиқиш натижаларига кўра тақдим этилган ижро лойиҳасини тасдиқлайди ёки тузатиш ва тўлдириш учун қайтариб юборади.

Бюджетни режалаштириш турли даражадаги бюджетларни тузиш ва ижро этиш тартиби, унинг меъёрий ҳуқуқий базаси ва ташкилий асоси тарзида бюджет жараёнини, шунингдек, мамлакат бюджетини тузилишининг назарияси ва услубиёти масалаларини ҳам ўз ичига олади. Бюджет бўйича режалаштириш асослари мамлакат Конституцияси ва қонунлар билан белгиланади. Бюджет бўйича режалаштириш асослари мамлакат Конституцияси ва қонунлар билан белгиланади. Бюджет жараёни бюджетни шакллантиришнинг асосий шакли сифатида хокимият органларининг давлат бюджети ва унга кирадиган бюджетларни тузиш, кўриб чиқиш ва кабул қилиш, уларнинг ижросини назорат қилиш, шунингдек, уларнинг ижроси ҳақидаги ҳисоботларн тасдиқлаш бўйича қонун хужжатлари билан тартибга солинган фаолиятдан иборат. Бюджет жараёни бюджет фаолиятининг қуйидаги босқичларни қамрайди: • бюдждет лойиҳасини тузиш; • бюджетни кўриб чиқиш ва тасдиқлаш; • бюджетни ижро этиш; • бюджетнинг ижросини назорат қилиш; • бюджет ижроси тўғрисида ҳисобот тайёрлаш. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳар йили Ўзбекистон Республикасининг Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган муддатларда келгуси молия йилига Қорақалпоғистон Республикаси Взирлар Кенгаши, вилоят ва Тошкент шаҳар ҳокимлари бюджет сўрови олинаганидан кейин уч кунлик муддат ичида тегишли бюджетлар лойиҳаларини тузиш, ушбу лойиҳаларни тайёрлаш тартибини ва муддатларини белгилаш юзасидан қарорлар қабул қилади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлардан бюджет маблағлари олишга буюртмалар тузиш учун Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларидан

молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчиларга бюджет сўровлари юборади. Келгуси молия йилига бюджетдан ажратиладиган маблағлар олишга буюртмалар Қорақалпоғистон Республикаси бюджетидан, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларидан молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилари томонидан жорий йилнинг биринчи июнидан кечиктирмай тегишли молия органларига тақдим қилади. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар ва Тошкент шаҳар ҳокимлари бюджет Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоят ва Тошкент шаҳар бюджетлари давлат бюджети қабул қилингандан кейин икки хафта муддат ичида тегишли равишда Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорғи Кенгаши ҳамда вилоят ва Тошкент шаҳар хокимият вакиллик томонидан; - Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар таркибига кирувчи туманлар ва шаҳарлар бюджетлари -Қорақалпоғистон Республикаси ва вилоятлар бюджетлари қабул қилинганидан кейин бир хафталик муддат ичида туман, шаҳар хокимият вакиллик органлари томонидан; - шаҳарлар таркибига кирувчи туманлар бюджетлари ва туман бўйсинувидаги шаҳарлар бюджетлари-белгиланган муддатларда маҳаллий хокимият юқори турувчи вакиллик органлари томонидан қабул қилинади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети лойиҳасини тузишга доир ишлар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан мувофиқлаштирилади ва амалга оширилади. Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, тегишли ҳокимиятлар молия бошқармалари Қоракалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар лойиҳаларини тузишга оид ишларини мувофиқлаштиради ва амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети лойиҳаси даромадлар ва харажатлар бўйича мамлакат ҳамда Қорақалпоғистон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент шаҳри иқтисодиётни ривожланишининг макроиқтисодий кўрсаткичлари прогнозига мувофиқ

тузилади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети лойиҳасини тузиш жараёнида бюджет даромадларининг уларни ташкил этиш манбалари бўйича келиб тушиши прогнози ҳамда Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти макроиқтисодий ривожланиш параметрлари лойиҳасида назарда тутилган ҳалқ хўжалиги тармоқларини ривожлантиришда нисбатларга риоя этиш учун харажатлар прогнозини белгилаш таъминланади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети лойиҳасида харажатлар назарда тутилган даромадлардан келиб чиқиб, тақчилликнинг чегара миқдори ҳисобга олинган ва уни қоплаш манбаи аниқланган ҳолда белгиланади. Кейинги йил учун мўлжалланган Қорақалпоғистон Республикаси бюджет лойиҳалари, маҳаллий бюджетлар лойиҳаларида назарда тутилган харажатларни қоплаш учун ўтган молия йилида тегишли бюджетлар натижалари бўйича ҳосил бўлган бюджет маблағларининг бўш турган қолдиқлар суммаси ҳам ишлатилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети лойиҳасини тузиш жараёнида республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетлар ўртасида маблағларни бюджетлар ўртасида қайта тақсимлаш бўйича юзага келадиган ўзаро муносабатлар, жумладан, тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларга ажратиладиган маблағлар миқдори белгиланади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети даромадлари ва харажатлари республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бю дж ет ла р ўр та си да ч ег ар ал ан ди . Б ун да Ўз бе ки ст он Ре сп уб ли ка си макроиқтисодий ривожланиш параметрлари лойиҳаси билан назарда тутилган тадбирларни молиялаштиришни таъминлаш вазифалари, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларнинг умумдавлат аҳамиятидаги тадбирларни амалга оширишда иштирок этиш даражасидан келиб чиқилади.

Давлат бюджети лойиҳасини тузиш жараёни Ўзбекистоннинг амалдаги бюджет қонунчилиги меъёрларида аниқ-равшан белгилаб берилган бир неча кетма-кет босқичларни ўз ичига қамраб олади:  бюджет сўровини жўнатиш;  тегишли ҳудудлар бюджетлари ҳамда мақсадли давлат жамғармаларит сўровлари ва лойиҳаларини бериш;  Давлат бюджети ва бюджетномалари лойиҳасини тайёрлаш киради. 9.2.Маҳаллий бюджет лойиҳасини ҳуқуқий органлар томонидан тасдиқланиши Молия ҳуқуқига оид адабиётларда молия тизими тушунчаси молиявий фаолиятини амалга оширувчи давлат органлари мажмуи сифатида қўлланилади. Бу маънода молия тизими маҳаллий бошқарув органлари, молия органлари, кредит муассалари, солиқ хизмати органларини ўз ичига қамраб олган бўлиб, уларга давлат пул жамгармаларини ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланиш бўйича тегишли ваколатлар берилган. Ҳар қандай мамлакат ҳаётида молия умумиқтисодий вазифаларни ҳал қилишга, ижтимоий тараққиётнинг долзарб муаммоларини ечишга имкон беради. Шу сабабли молия тизими ўзаро боғлиқ ва ўзаро таъсир этувчи бўғинлар сифатида амал қилади. Ушбу тизимда бюджет тизимини бошқариш, мувофиқлаштириш давлат молиявий фаолияти самарадорлигининг муҳим воситаларидан саналади. Давлатнинг молиявий фаолиятини бошқаришнинг энг тезкор ва юқори натижа берадиган усуллари, механизмлари сифатида ҳуқуқий нормалар чиқариш, уларни қўллаш орқали бошқариш маъқул деб эътироф этилган бўлиб, бу усул давлат мажбурловини, ҳокимият кучини ўзида мужассамлаштирганлиги учун ҳам мамлакат иқтисодий, молиявий, соҳадаги воқеа-ҳодисалар ва жараёнларга кучли таъсир кўрсатиш, уларни мақсадга мувофиқ тарзда йўналтириш имконини беради.

Ўзбекистон Республикаси молия тизими ягона, бир бутун механизмдан иборат бўлганлиги муносабати билан Халқ депутатлари кенгашлари ва ҳокимиятлар ўз тасааруфида бутун давлат молиясига нисбатан аниқ белгиланган функцияларни бажаради. Масалан, улар ўз ҳудудларида даромадларнинг республика бюджетига келиб тушишини таъминлайди, тасдиқланган бюджетдан ажратилган маблағлар доирасида давлат эҳтиёжлари учун асосий жамғармалар ва воситаларни олиш ва қайта ишлаш учун капитал харажатларни амалга оширади. «Халқ депутатлари кенгашлари ва ҳокимиятлар ўз ваколатлари доирасида тегишли маъмурий- ҳудудий бирликлар молиясига раҳбарлик қилинишини таъминлайди. Ушбу органлар, хусусан, маҳаллий бюджетлар лойиҳаларини ишлаб чиқади, уларни тасдиқлайди ва ижро этади, шунингдек, мазкур бюджетлар ижроси тўғрисидаги ҳисоботларни тасдиқлайди, қонунчиликка мувофиқ равишда маҳаллий бюджетга келиб тушадиган маҳаллий солиқлар, йиғимлар ва тўловлар миқдори ва улар бўйича сарфланадиган бюджетдан ташқари жамғармаларни ташкил этишлари мумкин» 3 . Давлатнинг молиявий фаолиятини амалга оширишда давлат ҳокимияти ва маҳаллий бошқарув органларининг барчаси иштирок этади, чунки уларнинг ҳар бири молия билан боғлиқ бўлган муайян функцияларни бажаради. Шу билан бирга улар молиявий фаолиятининг хусусияти ва мазмуни бир-биридан фарқ қилиб, бу ушбу органларнинг вазифалари ва ҳуқуқий ҳолатидаги фарқлар билан белгиланади. Шуларни ҳисобга олган ҳолда, давлат молиявий фаолиятини амалга оширувчи органларни бир неча гурухларга ажратиш мумкин. Ўзбекистон Республикасининг ҳокимият ва бошқарув, марказий ва маҳаллий идоралари амалга оширадиган молиявий фаолият улар олдига қўйган мақсад ва вазифаларга, берилган ваколатларга мувофиқ турли шаклда амалга оширилади. Маҳаллий ҳокимият идоралари ҳокимлар, халқ депутатлари кенгашлари ўз ваколатлари доирасида маҳаллий молия 3 Ли А. Молия ҳуқуқи. Дарслик. Тошкент Давлат юридик инсттитути. 2004. -3986.

фаолиятини амалга оширади. Маҳаллий давлат хокимият идораларининг молиявий фаолияти молиявий масалалар соҳасидаги қарорлар, фармойишлар чиқариш, тегишли бюджетларни тасдиқлаш ва ижросини таъминлаш, ўз ҳудудидаги давлат идоралари, корхоналари, ташкилотлар, молиявий фаолиятини назорат қилиш, мувофиқлаштириш, тегишли маъмурий ҳудудий бирлик ижтимоий иқтисодий таракқиётни таъминловчи, тадбирлар ишлаб чиқиш, уларни молиялаштириш, пул-кредит сиёсатини амалга ошириш каби шаклларда амалга ошади. Молиявий фаолияти амалга оширувчи барча давлат идоралари қандай даражада бўлишидан, ваколатлари доирасидан қатъий назар мамлакат иқтисодий ва молиявий қудратини ошириш, иқтисодий барқарорликни ва ривожланишни таъминлаш, маҳаллий молияни мустаҳкамлаш йўлида ҳаракат қилади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ва унинг асосида чиқарилган бошқа қонунларга мувофиқ давлатнинг молиявий фаолияти унинг хокимият, бошқарув ҳамда маҳаллий хокимият идоралари томонидан амалга оширилади. Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига ва бошқа қонунларга мувофиқ давлат идоралари томонидан молиявий фаолият давлат ва жамият манфаатларига хизмат қилувчи бир қатор тамойилларга, етакчи қоидаларга мувофиқ равишда олиб борилиши лозим. Бу тамойиллар молия, кредит, солиқ ва банк соҳасидаги қонунларда белгилаб қўйилган. Мустақиллигимизнинг илк кунлариданоқ давлатимиз ўз олдига қўйган мақсад ва вазифаларини бажаришда бюджет тизими уни ташкил қилиш хамда унинг ҳуқуқий-меъёрий базасини яратишдек муҳим масала турган эди. Шу сабабдан Президентимиз ва соҳа раҳбар ходимлари бошчилигида ушбу масалага катта этибор қаратилди. Чунки жамиятнинг равнақи, аҳолининг фаровонлиги, юртнинг тинчлигини таъминлаш ва бошқа мақсадларни амалга ошириш, давлатимизнинг ҳозирги кунда бюджет ва бюджет сиёсатининг асосий устивор йўналишларидан биридир. Республикада

бюджет тизимининг кейинги ривожланишини бошқарадиган қонунчилик хужжатлари қабул қилинди, буларга мувофиқ қуйидагиларни амалга ошириш кўзда тутилган эди: барча даражадаги бюджетларнинг иқтисодий мустақиллик принципини тарғиб қилиш; уларни алоҳида шаклланишининг меъёрий асосларини белгилаш. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни қўрсатадики, Буюк Британияда, Японияда бюджет йили 1апрелдан, АКШда 1 октябрдан, Францияда 1 январдан бошланади. Бюджет йили бошланмасдан олдин, бюджет лойиҳаси тузилади. Бу жараён Германияда-6 ой, Японияда 7 ой, Францияда 14 ой, АҚШда 18 ой давом этади. Бу мамлакатларда бюджет лойиҳаси молия вазирлиги томонидан тузилса, АКШда Президентга қарашли Маъмурий бюджет бошқармаси томонидан ишлаб чиқилади. Бюджетнинг даромадлар ва харажатлар қисмини ҳисоблашда ва келгуси йил бюджетини тузишда турли хил усулдан фойдаланилади. Автоматик усулда бюджетнинг ўтган йилги харажатлар ва даромадлар жами янги даврга ўтказилади. Бу усул бюджетнинг алоҳида боблари ва моддалари учун қўлланилади. Иқтисодий тахдил усули ўтган йил бюджетини бажарилиши даражаси аниқланади ва фарқлар сабаблари ўрганилади. Бу жорий йил бюджети бажарилиш даражасини белгилайди. Меъёрий усул асосида моддалар харажатларининг белгиланган меъёри ётади. Натурал бирликни меъёр кўрсаткичига кўпайтириб, харажатларнинг умумий суммаси ўрнатилади. Экстраполяцион метод-олдинги йиллар ҳисобот маълумотларидан келиб чиқиб, молиявий кўрсаткичлар динамикаси (ўзгариши) асосида уларни молиявий кўрсаткичларни белгилайди ва олинган суммаларни келгуси йилга тадбиқ этади. Мажорация ва минорация усулида 10-15 йилдан иборат динамик қаторларни статистик ишлаб чиқишга асосланган бўлади. Каторлар тенденцияси аниқланади ва бюджетнинг даромадлар қисми кооректировка

қилинади. Агар бунда бюджетнинг даромадлар ва харажатлар қисми миқдори ўсиш суръатлари мавжуд бўлса мажорация усулидан, камайган ҳолда минорация усулидан фойдаланилган бўлади. Бевосита баҳолаш усули эса реал конюктурани ўрганишга асосланган. Бюджет тузувчилар бевосита баҳолаш усули ёрдамида давлат бюджетининг кутилаётган тушумларини ва бюджетнинг харажатлар қисмининг ўзгаришини аниқлашга харакат қилади. Кўпгина мамлакатларнинг амалиётида кейинги ўн йилликликда узоқ муддатли бюджетни режалаштириш ва прогнозлаштириш ривож топди. Эндиликда бу занжирли ва сирпанувчан бюджетлар тузишда ўз ифодасини топмоқда. «Занжирли ва сирпанувчан» (скользягцих) бюджетлар тузиш асосида шунингдек, умуман бюджетни режалаштиришда бюджетни планлаштириш-прогнозлаштириш услуби ишлаб чиқилди. Бу усул хукуматнинг узоқ муддатли дастурларини амал қилишига асосланган. Юқорида айтиб ўттанимиздек, бюджет даромадлари ва харажатларини ҳисоблашда, бю дж ет лойиҳасини ишлаб чиқишда турли услублардан фойдаланилди. Аввал АҚШда кейин бошқа мамлакатларда 1960 йилларгача кенг масштабли молиявий ресурсларни йўналтириш мақсадида, бюджет ишлаб чиқиш жараёнида янада самарали услублардан фойдаланиш мақсадида янги «мақсадли режалаштириш услуби» («програмно-целевой метод») қўлланила бошлади. 1961 йилдан бошлаб АҚШ мудофаа вазирлигида мазкур услуб қўлланилди, 1965 йилдан бошқа вазирликларда ёйила бошлади. Мазкур услубнинг моҳияти шундаки, мамлакатнинг келгусидаги ижтимоий-иқтисодий ривожланишини эътиборга олган ҳолда, унинг иқтисодий дастурлари билан боғлаган ҳолда бюджетнинг жуда кўп вариантлари ишлаб чиқилади. 1973 йилдан бошлаб янги услубга ўтилдики, алоҳида вазирлик ва идораларнинг ишлаб чиққан дастурлари асосида бюджет тузила бошлади. Бюджет амалиётида «о» га асосланган услуб қўлланилади. Бунда ҳукуматнинг ривожланиш дастурлари ҳар йили кўриб чиқиш тамоилига

асосланади, ўтган йили қилинган ҳаражатлар ҳисобга олинмайди. Францияда бюджет лойиҳаси аввал пастки кейин юқори парламент палатада, АҚШда бир вақтнинг ўзида икки палатада қўриб чиқилади. Бу палаталарда бюджет лойиҳасини даромадлар ва харажатларини алоҳида моддалар бўйича синчиклаб кўриб чиқилади, ўзгартиришлар киритилади ва тузатилади. Парламентда бюджет лойиҳасини кўриб чиқишда «бюджет инициативалари» алоҳида аҳамиятга эга. Францияда, Буюк Британияда парламент аъзолари бир вақтнинг ўзида хукумат аъзолари бўлса ҳам, бюджет лойиҳасини кўриб чиқиш жараёнида бюджет харажатларини ошириш, янги солиқларни жорий қилиш бўйича таклифларини бера олмайди. 1974 йилги АҚШ Конгрессининг Қонуни Конгресс аъзоларини бюджет жараёнида асосий рол ўйнашларини ҳуқуқий таъминлади. Ривожланган мамлакатлар тажрибаси шуни қўрсатадики, ўтган асрнинг 70- йилларидан бошлаб, иқтисодий ўсиш суръатларининг юқорилиги натижасида давлат харажат-ларининг ҳам ўсиши бир қатор давлатларда ўрта ва узоқ муддатли мўлжалланган истиқбол қурсаткичларини ўзида мужассамлаштирган бюджетлар тузилишига олиб келди. Чунки бундай бюджетлар давлатнинг кейинги йиллардаги харажатларига бўладиган эҳтиёжини ўзида акс эттирган. Ушбу бюджетлардаги асосий маълумотлар, табиийки, ўша вақтларда йиллик бюджетларни тузиш ва харажатларни режалаштиришда асосий қурол бўлиб хизмат қилган ва давлат сектори харажатларининг тез ошиб бориши, ўз навбатида ўрта ва узоқ муддатли бюджетларни ривожлантиришда, бюджет харажатларига бўлган талабни ҳам қўрсатишни тақозо қилган. Истиқбол кўрсаткичлари йиллик бюджетлар учун қандайдир энг юқори чегара базавий нуқта бўлиб ҳисобланган. Яъни харажатларнинг прогноз қўрсаткичлари, келгуси давр харажатлари энг юқори нуқтаси сифатида белгиланиши ҳамда бошқа харажатларни ошириш учун ташаббус ва таклифларга йўл қўймаслик орқали ушбу сиёсатни белгиловчи асос сифатида

қабул қилиш бошланган. Айни пайтда АҚШ, Швеция ва Нидерландияда ўрта ва узоқ муддатли бюджетлар прогнозларини жорий бюджет билан мутаносиблигини таъминлашнинг энг муҳим шарти бу уларнинг битта идора томонидан тузилиши бўлган. Ҳозирги пайтда АҚШ, Буюк Британия, Германия, Дания, Финландияда 3 йиллик, Туркияда 5 йиллик, Швеция, Испания, Португалияда 4 йиллик бюджетлар истиқбол кўрсаткичлари тузилмоқда ва улардан келгуси йил бюджетини тузиш ва уни Парламент тасдиғига киритишда база сифатида фойдаланилмоқда. Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги ҳар йили Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган муддатларда кейинги молия йили учун бюджет сўровини қуйидагиларга: - республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет маблағларини олувчиларга-улар уч кун давомида бюджет буюртмаларини тузиш бўйича ишларни ташкил этиш тўғрисида буйруқ чиқаради; - Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети ҳокимиятига улар томонидан тегишли ҳудудлар бюджетлари лойиҳаларини тайёрлаш ва Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига тақдим этиш жўнатади. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети ҳокимияти Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан ишлаб чиқилган шакл бўйича тегишли ҳудудлар бюджетлар лойиҳаларини тузади. Бу лойиҳалар қуйидагиларни ўз ичига олади. 1. Даромадлар бўйича- солиқлар, йиғимлар, божлар, ва бошқа мажбурий тўловлар контингенти ҳамда Давлат бюджетига бошқа мажбурий даромадлар бўйича ҳисоб-китоблар тегишли минтақалар ва даромадларнинг ҳар бири бўйича алоҳида тузилади. 2. Харажатлар бўйича-кўрсаткичларнинг рўйхати, унинг асосида бюджет маблағларини олувчилар бюджетдан ажратилган маблағларни олиш учун буюртмалар тузиши керак, тармоқлар, штатлар ва

контингентлар бўйича кўрсаткичлар тузилади. Ўзбкистон Республикасида бюджет қонунчилиги ҳозирги вақтда янада ривожланиш босқичида турибди. Мамлакатимиз бюджет тизимининг самарали ишлаши кўп жиҳатдан белгилаб берувчи меъёрлар унда қанчалик тўлиқ ва объектив акс эттирилишига боғлиқ. Бюджетдан ажратиладиган маблағларни олувчилар бюджетдан маблағлар ажратилиши учун буюртмаларни белгиланган муддатларда тегишли молия органларига тақдим этади. Демак, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджетидан молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилар буюртмаларни Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети ҳокимияти молия бошқармаларига жорий йилнинг биринчи июнидан кечиктирмаган ҳолда, республика бюджетидан молиялаштириладиган бюджет маблағлари олувчилар буюртмаларни Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига жорий йилнинг биринчи июлидан кечиктирмаган ҳолда жўнатади. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети ҳокимияти кейинги молия йили учун мўлжалланган тегишли бюджетлар лойиҳаларини тузади ва уларни Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланган тартиб ва муддатларда, аммо жорий йилнинг биринчи июлидан кечиктирмаган ҳолда жўнатади. Бюджет қонунчилигида Давлат бюджетини бюджет маблағларини олувчиларга етказиш билан боғлиқ бўлган бюджет жараёнининг алоҳида босқичи ажратилиши муҳим назарий ва амалий аҳамиятга эга. Бюджет жараёнининг кўриб чиқилаётган босқичи муҳим элемент бюджет кўрсаткичлари ва бюджетни ижро этиш учун зарур бўлган бошқа маълумотларни етказиш муддатлари ҳисобланади. Бунда улар бюджет кўрсаткичларини етказиш жараёни режалаштирилаётган молия йили бошлангунига қадар тугалланиши, янги молия йилнинг биринчи кунидан

бошлаб бюджетни амалда ижро этишга киришиш учун бюджетни тузиш, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш муддатлари билан албатта боғланган бўлиши керак. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети Ўзбекистон Республикаси Олий малиси томонидан қабул қилиниб, унинг параметлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланганидан кейин Молия вазирлиги Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлиги, вилоятлар, ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар ҳокимияти, вилоятлар ва Тошкент шаҳар молия бошқармаларига қуйидаги маълумотларни етказади: к> Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети даромадлари ва харажатлари ҳажмлари; к> Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети айланма касса миқдорлари; к> Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети тартибга солувчи умумдавлат солиқларидан ажратмалар нормативлари. Бундай ахборот ва маълумотлар асосида Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар вакиллик органлари Давлат бюджети қабул қилинганидан кейин икки ҳафталик муддат ичида тегишли бюджетларни қабул қилишади. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, вилоятлар ҳокимиятлари ва Тошкент шаҳар бюджети қабул қилинганидан кейин тегишли молия органлари бир ҳафталик муддат ичида жойлардаги давлат солиқ хизмати органларига-кўрсатилган бюджетлар тасдиқланган даромадлар ҳажмларини, ушбу бюджетлардан молиялаштири- ладиган ташкилотларга улар учун белгиланган бюджетдан ажратиладиган маблағлар ҳажмларини маълумот учун етказади. Республика ва вилоятларга қарашли туманлар ва шаҳарлар бюджетлари, шунингдек, шаҳар таркибига кирувчи туманлар

бюджетлари қабул қилинганидан кейин бюджетлар кўрсаткичлари тегишли солиқ органларига ва тегишли бюджетлардан маблағларни олувчиларига шундай тартибда ва муддатларда етказади. 9.3.Маҳаллий бюджетлар ижроси ва маҳаллий бюджетлар ижроси тўғрисида ҳисоботларни тайёрлаш Маълумки, жараён атамаси билан муайян натижага эришиш учун амалга ошириладиган кетма-кет харакатлар мажмуи ёки бирор фаолиятини амалга ошириш тартиби билан белгиланди. Бюджет жараёни бюджет ҳуқуқий муносабатлари субъектларининг моддий бюджет ҳуқуқларини амалга ошириш шакли бўлиб, бюджет ҳуқуқи меъёрлари билан тартибга солинади. Ўзбекистон Республикасининг Бюджет тизими тўғрисидаги қонуннинг 3-моддасига кўра, «Бюджет жараёни-қонунчилик ҳужжатлари билан тартибга солинган, Давлат бюджетини тузиш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш, назорат қилиш, унинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботни тайёрлаш ва тасдиқлаш жараёни, шунингдек, Давлат бюджети тузилмасига кирувчи бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатлардир. Бюджет жараёни асосида муайян тамойиллар мавжуд бўлиб, бутун бюджет тизимининг барқарор ва самарали ишлаши учун уларга қатъий риоя этилиши зарур. Шу сабабли бюджет жараёнига бюджет тизими учун хос бўлган барча бюджетларнинг бирлиги, тўлиқлиги, реаллиги, баланслилиги, ошкоралиги каби тамойилларнинг хос бўлиши тасодифий ҳол эмас. Шу билан бирга фақат бюджет жараёнига хос бўлган алоҳида тамойиллар ҳам мавжуд бўлиб, уларга бюджетнинг ҳар йили такрорланиб туриши, вакиллик ва ижроия ҳокимияти органлари ўртасида ваколатларни чегаралаш, бюджет кўрсаткичларини ихтисослаштириш киради. Бюджет жараёнининг барча босқичларида бюджет кўрсаткичларини ихтисослаштириш тамойили амал қилади. Бу тамойилнинг моҳияти бюджет даромадларини-уларнинг келиб тушиш манбалари бўйича,

харажатларни эса улардан фойдаланиш йўналишлари бўйича аниқлаштиришдан иборат бўлиб, бу бюджет таснифи орқали амалга оширилади. Бюджет ижроси бюджет жараёнининг асосий босқичи бўлиб, унда даромадлар ҳамда харажатлар бўйича барча кўрсаткичларнинг амалга оширилиши таъминланади. Қонунчиликка кўра бюджет ижросини таъминлаш вазифаси ҳокимиятнинг тегишли ижроия идоралари зиммасига юклатилган. Бюджетларни ижро қилиш тартиби Ўзбекистон Хукумати томонидан белгиланади. Бюджет ижроси жараёнида Ўзбекистон Хукумати, Қорақалпоғистон Республикаси Хукумати ва бошқа тегишли маҳаллий ижроия идоралар тегишли бюджет даромадлари ҳамда харажатлари бюджет таснифига мувофиқ равишда белгилаб қўйилган кўрсаткичлар доирасидан чиқмаган ҳолда ўзгаришлар киритиши мумкин. Бюджетлар ижроси амалга оширилишида у ёки бу даражада барча марказий ва маҳаллий хокимият вакиллик ҳамда ижроия идоралари, вазирликлар, давлат қўмиталари, тармоқ, бошқарув идоралари, корхона, муассаса, ташкилотлар иштирок этади. Аммо бюджет ижросини таъминлаш бевосита солиқ, молия идоралари ҳамда кредит муассасалари зиммасига юклатилган бўлиб, жумладан солиқ хизмати идоралари бюджетларнинг даромад қисмларининг ижро этилишини таъминлайди. Ана шу мақсадда солиқ нозирлари юридик ва жисмоний шахслар томонидан солиқ ҳамда солиқдан ташкари тўловларнинг ўз вақтида тўланиши, даромадларни тўғри ва ўз вақтида хисобга олиб борилиши устидан назорат олиб боради, уларга ушбу вазифаларни бажаришлари учун зарур ваколатлар бериб қўйилган. Бюджетлар ижросининг таркибий қисми бўлиб, уларнинг касса ижроси саналади. Бюджетларнинг касса ижросини таъминлаш вазифаси Ўзбекистон Республикасининг банк тизимларига юклатилган. Бюджет касса ижроси асосида касса ягоналиги ҳамда тегишли бюджетлар ижросини амалга ошириш пайтида марказий ва маҳаллий давлат идоралари ўртасида бюджетларни тузиш ва ижро этишда ваколатларнинг қатъий

тақсимланганлиги қоидаси амал қилади. Бюджетнинг касса ижроси деганда хар бир бюджетнинг даромадлари мазкур бюджетни ижро этувчи тегишли кассада жамғарилиши тушунилади. Шунингдек, ушбу бюджетдан маблағ билан таъминланувчи барча ташкилотларга пул маблағлари ушбу касса орқали берилади. Бюджетни шакллантиришда унинг ҳам харажатлар қисмини, ҳам даромадлар қисмини белгилаш муҳимдир, чунки бюджетнинг даромадлари ва харажатлари ўзаро бир-бирини тақозо этади, уни тўлиқ ҳисобга олмаслик, нохуш оқибатларни келтириб чиқаради. Бюджетнинг ижроси бюджет жараёнидаги асосий босқичлардан бири ҳисобланадики, бунда белгиланган истиқбол кўрсаткичлари (прогнозлар), режалар ва дастурлар амалиётга тадбиқ этилади. Бюджет маблағларини иқтисод қилиб ва самарали ишлатилиши давлатнинг бюджет сиёсатининг устивор йўналишларини амалга ошириш имкониятини беради. Бюджет сиёсатининг асосий йўналиши молиявий ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, молиявий тизим соҳалари ўртасида қайта тақсимлаш ва республикамизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришни барқарорлаштириш мақсадида, давлат ихтиёридаги молия ресурсларини самарали бошқаришдир. «Ўзбекистон Республикасининг Марказий банки тўғрисида» ги, «Банклар ва банк фаолияти тўғрисида» ги қонунларда Марказий банкнинг, бошқа вакил қилинган банкларнинг бюджет ижроси соҳасида давлат вакиллик ва ижроия идоралари билан ўзаро муносабатлари асослари белгилаб қўйилган. Бюджет ижросини таъминлашда асосий хужжат бўлиб, бюджет тақсимоти саналади. У тегишли давлат хокимияти вакиллик идораси томонидан тасдиқланади ҳамда унда бюджет даромад ва харажатлари батафсил кўрсатилади. Бюджет даромад қисмини ижро этиш юридик ва жисмоний шахслардан солиқ ва солиқдан ташқари тўловлар ундириш хисобига амалга оширилади. Бюджетларнинг харажат қисмини ижро этиш бюджет ҳисобидан муайян маблағларнинг ажратилиши билан боғлиқ бўлади.

Барча даражадаги бюджетлар ижроси хокимият идораларининг мунтазам назорати остида бўлади. Ижроия хокимият идоралари корхоналар, муассасалар ва ташкилотларда бюджет ижросини бориши устидан назорат олиб боради. Бюджет йил тамом бўлганидан, бюджет якунланганидан кейин бюджет ижроси хақида ҳисобот тузишга киришилади. Бюджет ижроси ҳақидаги ҳисоботни тайёрлаш, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш амалдаги қонунчиликда белгиланган тартибда амалга оширилади. Бюджет ижроси ҳақидаги ҳисоботнинг лойиҳаси тегишли молия идоралари томонидан тайёрланиб, кўриб чиқиш ва тасдиқлаш учун тақдим этилади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети ижроси тўғрисидаги ҳисобот муҳим давлат тадбири ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети ижроси тўғрисидаги ҳисобот-тегишли ҳисобот даври учун маълум тизимга солинган режа ва ҳақийқий кўрсаткичларни умумлаштириш усулидир. Узбекистон Республикаси Молия вазирлиги томонидан белгиланган ягона шакллар бўйича бухгалтерия ҳисоби маълумотлари асосида Давлат бюджети ижроси тўғрисидаги ҳисобот тузилади. Ҳисобот мамлакат иктисодиётида давлат бошқаруви воситаси ҳисобланади ва Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети ижроси жараёнини тезкор бошқариш учун катта аҳамиятга эга. Ҳ и с о б о т ё р д а м и д а Д а в л а т б ю д ж е т и и ж р о с и ж а р а ё н и , б ю д ж е т даромадларининг келиб тушиши, тасдиқланган Давлат бюджетида кўзда тутилган тадбирлар учун қилинган маблағларнинг харажат қилиниши устидан назорат амалга оширилди. Ҳисобот асосида молия органлари бюджет ижроси бўйича бюджет ташкилотлари ва банк муассасалари томонидан амалга оширилган ишларни иқтисодий таҳлил қилади. Бухгалтерия ҳисоботи объектив, тўғри, тўла, тушунарли ва аниқ бўлиши, белгиланган шакллар ва унинг тегишли кўрсаткичлари тўла ҳажмда ўз вақтида тузилиши ва такдим этилиши керак бўлади. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети ижроси тўғрисидаги

ҳисоботни тузиш ишларида молия органлари, бюджет ташкилотлари ва банк муассасалари қатнашади. Уларнинг ҳар бири бюджет ижроси бўйича унга юклатилган функцияларга доир маълумотлар асосида бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботни тузади. Бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар даврий ва йиллик ҳисоботларга бўлинади, даврий ҳисоботлар ойлик ва чораклик ҳисоботларга бўлинади. Даврий ҳисоботлар йиллик ҳисоботга нисбатан анча қисқа, уларда шакллар ва кўрсаткичлар сони кам, юқори ташкилотларга ва бошқа органларга топшириш муддатлари қисқа бўлади. Йиллик ҳисоботда келтириладиган кўрсаткичлар даврий ҳисобтлардагига нисбатан бюджет ижроси кенгроқ ёритилади. Маҳаллий бюджетлар тўғрисидаги йиллик ҳисоботларда ойлик ва чораклик ҳисоботларга нисбатан кўп кўрсаткичлар ва бюджет ижроси жараёнининг кенг тавсифи берилади. Юқори сифатда ва белгиланган муддатларда йиллик ҳисоботни тузишгача молия органлари маълум чора- тадбирларни амалга оширади. Молия органлари қуйи молия органлари ва бюджет ташкилотларининг бош бухгалтерлари билан йиллик ҳисобот тузиш масалалари бўйича йиғилишлар ўтказади. Ҳисоботлар индивидуал ва йиғма ҳисоботларга бўлинади, индивидуал ҳисоботлар Давлат бюджети ижросида қатнашувчи ҳар бир орган томонидан тузилади. Индивидуал ҳисоботларга молия органларининг ўзлари ижро этаётган бюджет ижроси тўгрисидаги ҳисоботлар, бюджет ташкилотлари харажатлар сметаларининг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар ва банк муассасаларининг республика бюджети ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар киради. Йиғма ҳисоботларга бюджет ижроси тўгрисидаги умумлаштирилган маълумотлар бўлади. Йиғма ҳисоботлар молия органлари, бюджет ташкилотлари ва банк муассасаларининг индивидуал ҳисоботлари асосида тузилади. Барча даражадаги маҳаллий бюджетлар ҳисобрақам-ларидаги бюджет маблағлари қолдиқлари тасдиқланган миқдорда айланма касса маблағи меъёрини шакллантиришга йўналтирилади. Қолдиқларнинг айланма касса

$маблағи меъёрининг тасдиқланган миқдоридан ортиқ қисми Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгашининг ҳамда тегишли ҳокимликларнинг қарорига кўра қўшимча харажатларни амалга оширишга йўналтириш мумкин. Бюджет ташкилотларининг ҳисобрақамларидаги бюджет маблағлари қолдиқлари олиб қўйилмайди ва улар бюджет ташкилотлари-нинг махсус маблағлари ҳисобрақамларига ўтказилади. «Режага мувофик бюджетдан маблаг билан таъминлаш ҳисобига тушган ва ҳ и с о б о т ч о р а г и н и н г о х и р г и и ш к у н и д а б ю д ж е т т а ш к и л о т л а р н и ҳисобрақамларидаги қолган тежаб қолинган (фойдаланилмаган) маблағлар (капитал қўйилмаларни маблағ билан таъминлаш учун назарда тутилган маблағлар бундан мустасно) юридик шахс мақомига эга бўлган бюджет ташкилотларининг «бюджет ташкилотини ривожлантириш жамгармаси»ни шакллантиришга берилади» 4 . Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг ҳар бир бўғини у ёки бу ижтимоий эҳтиёжларни қондириш учун мўлжалланган турли пул жамғармаларини ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланишга қаратилган ўзига хос вазифаларни бажаради. Қонунчиликка биноан бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботдан даромадлар ва харажатларнинг барча кўрсаткичлари бўйича ижронинг аҳволи батафсил акс эттирилиши лозим. Агар бюджет ижроси юзасидан ҳисобот тасдиқланадиган бўлса, бу ҳақидаги қарорда бюджет даромадлари умумий миқдори тўғрисидаги маълумотлар, бажарилмасдан қолган даромад ва харажат моддалари ва бунинг сабаблари, бюджет камомадининг кўпайиши ёки камайиш даражаси каби маълумотлар ва бошқа турли маълумотлар ўз аксини топиши лозим. Давлат бюджетини ижро қилиш-унинг даромад қисмида режалаштирилган тўловларнинг ҳар бир манба бўйича ўз вақтида ва тўлиқ келиб тушишини таъминлаш, шунингдек, унинг харажат қисмида назарда тутилган барча тадбирларни узлуксиз молиялаштиришдир. Ўзбекитон 4 Ўзбекистон Республикаси Вазрфлар Маҳкамасининг 1999 йил 3 сентябрдаги 414-сон «Бюджет ташкилотларини маблағ билан таъминлаш тартибини такомиллаштириш тўғрисида»ги қарори.5-модда. \\ Халқ сўзи. 1999. 4 сентябр.$

Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунга кўра Давлат бюджети ва унинг тузилмасига кирувчи бюджетларни ижро этиш Ўзбекитон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, жойлардаги ижроия органлари ва Молия вазирлиги ваколатига киради. Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгаши, жойлардаги ижроия органлари маблағларнинг тегишли бюджетларга тўлиқ ва ўз вақтида келиб тушиши ҳамда уларнинг белгиланган мақсадларда харажат қилиниши устидан назоратни амалга оширади. Давлат бюджетини ижро этишда ҳисоб-китоблар механизмини такомиллаштириш ва бюджетга тўловлар интизомини мустаҳкамлаш бўйича Хукумат комиссияси муҳим аҳамиятга эга. Бюджетга тўловлар интизомини мустаҳкамлаш бўйича комиссиянинг асосий функцияларидан бири хўжалик юритувчи субъектларнинг бюджетга ва бюджетдан ташқари жамғармаларига тўловлар бўйича боқимандаларининг аҳволини тармоқлар ва республика минтақалари бўйича тахдил қилиш ҳамда тўланиши лозим бўлган солиқлар ва мажбурий тўловларнинг тўлиқ ундириб олинишини таъминлаш бўйича аниқ чора-тадбирларни қабул қилишдан иборат. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар бюджети ва Тошкент шаҳар бюджетларини бевосита ижро этиш молия органлари тизими томонидан амалга оширилади. Давлат бюджетини ижо этишда бюджетнинг касса ижроси, яъни пул маблағларини қабул қилиш, сақлаш ва бюджетдан ажратилган маблағларни олувчиларга бериш муҳим аҳамиятга эга. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар бюджети ва Тошкент шаҳар бюджетлари тегишли маъмурий-ҳудудий тузилмаларнинг молия органлари томонидан Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар, шаҳарлар, туманлар, бюджетлари даромадлари ва харажатлари йиллик режа ҳажмлари-нинг чораклар бўйича тақсимотига асосан қонунчиликда белгиланган тартибда ижро этилади. Бюджет маблағларидан фойдаланиш ҳуқуқи бюджетдан ажратиладиган

маблағларни олувчиларга қонунчиликда белгиланган тартибда тегишли молия органларининг молиялаштириувчи бўлимлари харажатлар сметаси ва штатлар жадвалларида рўйхатга олинган вақтда юзага келади. Давлат бюджетидан молиялаштириладиган харажатларни амалга ошириш учун тегишли маблағлар бюджетдан ажратиладиган маблағларни тақсимловчиларга берилади. Бюджетдан ажратиладиган маблағларини тақсимловчилар бюджет ташкилотлари, корхоналар ва хўжалик ташкилотлари раҳбарлари ёки уларнинг вазифаларини бажарувчи шахслар бўлиб, уларга тегишли бюджетлар ва харажатлар сметаларида тасдиқланган параметрлар доирасида бюджетдан ажратиладиган маблағларни тасарруф этиш ҳуқуқи берилган. Берилган ваколат доирасига кўра бюджетдан ажратиладиган маблағларни тақсимловчилар: бюджетдан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчилар ва қуйи тақсимловчиларга бўлинади. Бюджетдан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчилар қуйидаги ҳуқуқга эга: ♦ бюджет маблағларини тегишли вазирликлар, идоралар, бошқарув аппаратини сақлаш учун харажат қилиш; ♦ бевосита ушбу органлар томонидан амалга ошириладиган марказлаштирилган тадбирларни амалга ошириш учун харажат қилиш; ♦ берилган бюджет маблағларини тасарруфдаги муассасалар ўртасида тақсимлаш. Республика бюджетидан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчилар Ўзбекистон Республикаси вазирлари ва идораларининг раҳбарлари ҳисобланадики, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар бюджети ва Тошкент шаҳар бюджетлари ҳамда шахарлар ва туманлар бюджетлари бош тақсимловчилари эса, тегишли маъмурий- ҳудудий бирликлар ижроия ҳокимияти органларининг тармоқ бўлимлари ва

бошқармалари раҳбарларидир. Бюджетдан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчилар бевосита у ёки бу даражадаги молия органларидан ажратиладиган маблағларни олади. Бюджетдан ажратиладиган маблағларни қуйи тақсимлов-чилари ўзларига берилган ҳуқуқлар доирасига қараб икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳга мустақил харажатлар сметасига эга бўлиб, бюджет маблағларини бюджетдан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчиларидан ўзлари бошқараётган ташкилотлар харажатлари учун ва тасарруфдаги ташкилотлар ўртасида уларни тақсимлаш учун оладиган ташкилотлар раҳбарлари киради. Масалан, вазирликлар ва идораларнинг бюджетдан ажратиладиган маблағларни тегишли вазирлик-бюджетдан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчилардан оладиган айрим тузилмалар раҳбарлари кириши мумкин. Иккинчи гуруҳга индивидуал харажатлар сметасига эга бўлган, бюджет маблағларини бюджетдан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчиларидан фақат ушбу ташкилотнинг эҳтиёжлари учун ишлатадиган ташкилотлар раҳбарлари киради. Бу гуруҳга масалан, олий ўқув юртлари, даволаш-профилактика муассасалари раҳбарлари киради. Бюджетдан ажратиладиган маблағларни бош тақсимловчилар Республика бюджети, Қорақалпоғистон Республикаси бюджети, вилоятлар бюджети ва Тошкент шаҳар бюджетлари ҳамда шахарлар ва туманлар бюджетларидан олинган маблағларни белгиланган тартибда тасарруфидаги ташкилотлар, муассасалар, корхоналарнинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозит ҳисобрақамларига ўтказади. Бюджет муассасалари, корхоналар, хўжалик ташкилотлари ҳамда бюджет маблағларини олувчи бошқа шахслар бюджет маблағларини харажатлар сметаларида назарда тутилган, ажратилган маблағлар миқдори ва мақсадли йўналишига қатъий риоя этган ҳолда харажат қилишлари шарт. Бюджет маблағларини харажатлар сметаларида назарда тутилмаган тадбирларга йўналтириш ман этилади. Бюджетдан маблағларини

олувчиларнинг жорий йил харажатлар сметасида назарда тутилган бюджетдан ажратилган маблағларни харажат қилиш ҳуқуқи жорий молия йилининг 31 деакбрида тугайди. Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджетининг ижро этилишини назорат қилиш бўйича асосий функциялар Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига, Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлигига, вилоят, туман, шахарлар ҳокимиятларининг молия бошқармалари ва бўлимлари зиммасига юклатилган. Бундай назорат жараёнида улар турли даражадаги бюджетлар ижросининг якунларини кўриб чиқади, солиқ ва божхона органлари ҳамда давлат мақсадли жамғармалари таксимловчи органларидан турли даражадаги бюджетларга маблағларнинг келиб тушиши тўғрисидаги ахборот, маълумотларни олади. Бюджетдан ажратиладиган маблағларни олувчиларидан бюджет маблағларининг келиб тушиши ва харажат қилиши тўғрисидаги маълумотларни сўраб олади, банклардан бюджет маблағлари ҳаракати тўғрисидаги маълумотларни олади, бюджет маблағларини олувчиларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини ўз ваколати доирасида тафтиш қилади ва текширади. Бюджет маблағларини олувчилар бюджетдан ажратиладиган маблағлардан фойдаланиш тўғрисида ҳисоботлар тузиб, уларни ўзларини молиялаштириладиган молия органларига тақдим этади. Демак, республика бюджетидан молиялаштириладиган, бюджет маблағларини олувчилар -Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлигига, Қорақалпоғистон Республикаси Молия вазирлигига, вилоят, туман, шахарлар бюджетидан маблағ олувчилар тегишли молия бошқармалари ва бўлимларига ҳисобот беради. Қорақалпоғистон Республикаси бюджети ва маҳаллий бюджетларнинг ижроси тўғрисидаги ҳисоботлар Қорақалпоғистон Республикаси Жўқорги Кенгеси ва жойлардаги тегишли ҳокимият вакиллик органлари томонидан кўриб чиқилади ва тасдиқланади.

$Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2004. 29 октаябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат хокимияти тўғрисида"ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотнрмаси. №9. 1993. 6. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. 5-сон. 1999. 7. www.ziyonet.uz$

O'xshashlar

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби ва уларни бошқариш

Маҳаллий бюджетларни шакллантиришнинг ҳуқуқий асослари

Маҳаллий бюджетларни бошқаришни ташкил қилиш

Давлат ва маҳаллий молия.

Маҳаллий бюджетларнинг асосий вазифалари