Маҳаллий бюджетларнинг асосий вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

261.5 KB

Ko'chirib olish

Маҳаллий бюджетларнинг асосий вазифалари Режа: 1. Давлат бюджети таркибидаги м аҳаллий бюджетларнинг вазифалари 2. Маҳаллий бюджетларнинг вазифалари 3. Маҳаллий бюджетларнинг таркибий тузилиши 1

1. Давлат бюджети таркибидаги м аҳаллий бюджетларнинг вазифалари Бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида ўз тасарруфидаги ҳудудларни ҳар томонлама ва барқарор ривожлантириш, саноатнинг изчил тараққий топишини таъминлаш, кичик бизнес ва тадбиркорликни ривожлантириш, маҳаллий табиий ресурслардан самарали фойдаланиш, атроф-муҳитни ҳимоя қилиш ва маҳаллий меҳнат бозорини ташкил этиш масалаларида маҳаллий ҳокимият ва маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органларининг роли ўсиб бораётганлиги кузатилмоқда. Бозор иқтисодиёти шароитида бюджет сиёсатининг аҳамияти, бюджет жараёнларида маҳаллий бюджетларнинг роли, маҳаллий бошқарув органлари фаолияти, молия ва бюджет сиёсати масалалари ҳудудий иқтисодиёт тараққиёти ва маҳаллий бюджетлар муаммоларни ҳал этишнинг долзарб масалаларидир. Ўзбекистон Республикасида бюджет тизимини ислоҳ қилиш маҳаллий бюджетларни самарали бошқаришнинг ҳозирги кундаги амалиёти ва назарияси олдига унинг қатор янги муаммоларига ечим топишни кўндаланг қўймоқда. Маҳаллий бюджетлар Давлат бюджетининг асосини ташкил этганлиги учун маҳаллий бюджетлар даромадларни ошириш мамлакатимиз иқтисодиётининг ривожига жуда катта ҳисса қўшиш билан бир қаторда халқимиз фаровонлигининг ошишига ҳамда мамлакатимизнинг ривожланган давлатлар қаторига тезроқ қўшилишига ёрдам беради. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтиш юзасидан амалга оширалаётган ислоҳотлар жараёнида маҳаллий ҳокимиятлар ваколатини кенгайтириш асосида бошқарув органлари фаолиятини ислоҳ қилиш ислоҳотларнинг муҳим таркибий қисми ҳисобланади. Ўз навбатида, маҳаллий ҳокимиятларни ваколатини кенгайтиришнинг энг асосий йўналишларидан бири-бюджет жараёнидаги ваколатларини ошириш билан бевосита боғлиқ, чунки, маҳаллий бюджетлар ҳокимиятлар фаолиятида уларга юклатилган вазифаларни бажариш учун иқтисодий негиз ҳисобланади. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикасида бюджет тизими тараққиётининг ҳозирги босқичи давлатнинг яхлит бюджет ва ижтимоий сиёсатининг манфаатлари муштараклигини таъминлаш асосидаги ўта масъулиятли вазифаларни самарали бошқарилишини 2

$талаб этмоқдаки, ушбу вазифанинг икки жиҳатини ажратиб кўрсатиш муҳимдир. Биринчидан, давлат ижтимоий сиёсатининг жойлардаги ижобий ижроси ёки ҳудудий иқтисодиёт муаммолари кескинлашувининг олдини олинишидир, иккинчидан маҳаллий бюджетлар ҳуқуқ ва мажбуриятларининг кенгайиб бориши шароитида шунга мос тарзда улар имкониятларини яхшилашнинг зарурлигидир. Ушбу ҳар икки жиҳатнинг ўзаро боғлиқ тарзда биргаликда олиб борилиши мамлакат ижтимоий-иқтисодий тараққиётининг ҳозирги кундаги ўта муҳим муаммосини ижобий ҳал этишга имкон беради. Ўзбекистон Республикаси Президенти таъкидлаганидек, «Жойларда ижтимоий-иқтисодий тараққиёт муаммоларини муваффаққиятли ва молиявий инқирозларсиз ҳал этиш маҳаллий бюджетлар даромад базасининг барқарорлигини, шу жумладан, улардаги инвестицион, солиқ, валюта имкониятларининг бир текис тақсимотини талаб этади ва бу нисбатдошликда ҳудудларнинг иқтисодий фаоллиги рағбатлантирилиши лозим» 1 . Ҳудудий иқтисодиётни ривожлантириш ва маҳаллий бюджетлар имкониятларини ҳамда иқтисодий эркинлаштириш шарт-шароитида маҳаллий бюджетларни шаклланиши ва ижросини таъминлашда маҳаллий хокимият органларининг молиявий ва хуқуқий ролини ошириш ҳозирги кунда долзарб аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимида муҳим таркибий қисмни маҳаллий бюджетлар ташкил этади. Маҳаллий бюджетлар давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий вазифаларини амалга оширишда, биринчи навбатда, давлат маблағларини тақсимлаш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга. Бизнинг фикримизча, бюджетга «бу - турли даражадаги марказлаштирилган пул маблағлари фондини вужудга келтириш, тақсимлаш ва фойдаланишга оид асосий молиявий режа бўлиб, у тегишли давлат ёки маҳаллий идора томонидан ишлаб чиқиладиган ҳамда тасдиқланадиган юридик ҳужжатдан иборат» 2 деб таъриф берилишида айнан маҳаллий бюджетларнинг ўзига хос хусусиятлари намоён бўлади. Бюджет асосий молиявий режа сифатида тегишли ҳудуднинг иқтисодий ва ижтимоий тараққиётининг барча соҳалари ва 1 Каримов И.А. Эришган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлидан изчил бориш-асосий вазифамиз.\\ қишлоқ ҳаёти. 2004Й. №20 (6701). -26. 2 Йўлдошев, Й.Турсунов. «Молия ҳуқуқи». Тошкент. «Меҳнат». 1999. -246. 3$

йўналишларини тўла қамраб олади. Маҳаллий бюджетлар маҳаллий ҳокимиятнинг фаолият кўрсатишларида молиявий манба бўлиб ҳисобланади, давлатнинг ижтимоий сиёсатини жойларда амалга оширишда асосий рол ўйнайди. Моддий маънода бюджет-тегишли даражадаги давлат ва маҳаллий хокимият идоралари фаолиятини таъминловчи, улар олдига қўйилган сиёсий, иқтисодий, ижтимоий вазифаларни бажариш имконини берувчи марказлаштирилган пул маблағлари фондидан иборатдир. Давлат томонидан режалаштирилган тадбирларни бюджет хисобидан молиявий таъминлаш деганда бюджетнинг айнан ана шу моддий маъноси кўзда тутилади. Бюджет ҳуқуқий категория сифатида-тегишли ҳудуд доирасида марказлаштирилган пул маблағларини шакллантириш, тақсимлаш, фойдаланишга қаратилган ва тегишли давлат ёки маҳаллий ҳокимият идораси томонидан тасдиқланган, ҳуқуқий меъёрлардан иборат асосий молиявий режадир. Маълумки, ҳозирги замон бозор иқтисодиёти ҳуқуқий, иқтисодий, ташкилий ва бошқа механизмлар билан тартибга солинади. Давлат бозор иқтисодиётининг самарали фаолият кўрсатиши учун асос бўладиган айрим хизматларни ва ҳуқуқий базани таъминлаш вазифаларини бажаради. Ҳуқуқий базаларни таъминлаш юридик ва жисмоний шахсларга ҳуқуқ бериш ва уларни мажбуриятларини белгилаш ва бошқа соҳаларда намоён бўлади. Айниқса, маҳаллий бюджетларни самарали бошқариш, ҳуқуқий ва иқтисодий меъёрларни белгилаш ва корхоналарнинг фаолият кўрсатишлари учун тартиб-қоидаларни ишлаб чиқиш тегишли давлат ташкилотларининг асосий вазифаси бўлиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришдаги роли янада ошади. Шундай экан, маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида республика ва унинг ҳудудларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Маҳаллий бюджетлар тизими маҳаллий эҳтиёжларни тўлароқ ҳисобга олиш ва уларни давлат марказлаштирилган тартибда амалга оширадиган чора-тадбирлар билан тўғри мувофиқлаштириш имконини беради. Шунинг учун маҳаллий ҳокимият органлари маҳаллий бюджетга даромадлар келиб туришини ва ресурслардан 4

мақсадли фойдаланишдан манфаатдорлар, чунки жойларда иқтисодиёт ва маданиятнинг ўсиш суръатлари маҳаллий захираларни сафарбар этишга, маблағларни режали сарфлашга доир ишларни ташкил этишга бевосита боғлиқ бўлиб, бу эса, ўз навбатида, Ўзбекистон Республикасининг давлат бюджетини муваффақиятли бажаришга имкон яратади. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг ҳар бир бўғини у ёки бу ижтимоий эҳтиёжларни қондириш учун мўлжалланган турли пул жамғармаларини ташкил этиш, тақсимлаш ва улардан фойдаланишга қаратилган ўзига хос вазифаларни бажаради (чизмага қаранг). 2-чизма Маҳаллий иқтисодиёт тармоқларига шакллантирилган пул фондларини тақсимлашМаҳаллий бошқарув органларини фаолиятини молиявий таъминлаш Маҳаллий молияга қарашли корхоналар, ташкилотлар, муассасаларни молиявий хўжалик фаолиятини назорат қилишМаҳаллий бюджетларнинг вазифалари 5

Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришдаги роли янада ошади. Шундай экан, маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида республика ва унинг ҳудудларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Маҳаллий давлат хокимият идораларининг молиявий фаолияти молиявий масалалар соҳасидаги қарорлар, фармойишлар чиқариш, тегишли бюджетларни тасдиқлаш ва ижросини таъминлаш, ўз ҳудудидаги давлат идоралари, корхоналари, ташкилотлар, молиявий фаолиятини назорат қилиш, мувофиқлаштириш, тегишли маъмурий ҳудудий бирлик ижтимоий иқтисодий тараққиётни таъминловчи, тадбирлар ишлаб чиқиш, уларни молиялаштириш, пул-кредит сиёсатини амалга ошириш каби шаклларда амалга ошади. Бюджет тамойилларининг барчаси бюджет барқарорлигини таъминлаш ва хўжалик соҳалари, иқтисодий ҳудудлар ўртасида маблағларни тақсимлаш, зарур нисбатларни (пропорцияларни) ташкил қилиш, бюджет харажатларини даромадларига мос баланслаштириш, молиявий резервни ташкил қилиш учун хизмат қилади. Бу эса давлат молиявий сиёсатининг бош мақсадидир. Албатта, ушбу ишларни амалга ошириш асосан маҳаллий бюджетлар маблағлари ҳисобига амалга оширилаётганлигидан ҳаммамиз хабардормиз. Айтиш мумкинки, Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришдаги роли янада ошади. Шундай экан, маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш ва харажатларини молиялаштириш ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида республика ва унинг ҳудудларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. 2.2. Худудларнинг ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришда 6

маҳаллий бюджетларнинг роли Ўзбекистон учун «Ҳудудий иқтисодиёт», «Муниципал иқтисодиёт», «Муниципал тузилма», «Муниципалитет» атамалари маълум даражада янги тушунча ҳисобланади. Совет назарияси ва амалиётида анъанага кўра, шаҳар ва туманга фақат маъмурий ҳудудий бўлиниш нуқтаи назаридан ёндашилган. Иқтисодиёт кўпроқ миллий даражада тилга олинган. Туман ва шаҳар даражаси ҳақида сўз кетганда эса, асосан «маҳаллий хўжалик» атамаси қўлланилган. Маҳаллий хўжаликка, ўз навбатида, коммунал хўжалиги корхоналари мажмуи, баъзан эса маҳаллий ҳокимият ва ўз-ўзини бошқариш органларининг ободончилик эҳтиёжларини қондиришга йўналтирилган фаолияти деб қаралган. Махсус адабиётларда «Муниципал иқтисодиёт» тушунчасига таъриф берилмаган. Шунга қарамай маҳаллий соҳага боғлиқ иқтисодий масалалар билан ишлашда қулайлик туғдириш нуқтаи назаридан мазкур тушунчадан фойдаланилган. Мазкур тушунчани иқтисодиётда маълум маконда рўй берган ходисаларни ифодалаш учун қўлланиладиган жаҳон иқтисодиёти, давлат иқтисодиёти, минтақавий иқтисодиёт, корхона иқтисоди, оила иқтисоди сингари ўхшаш тушунчалар қаторида қўллаш мутлақо табиий туюлади. Яъни маҳаллий тузилмага хос бўлган муайян шаҳар, туман ҳудудларидаги иқтисодий жараёнларни ифодалаш учун шаҳар ёки туман иқтисоди ҳамда «муниципипал иқтисодиёт» сингари тушунчалар мутлақо табиий бўлиб кўринади. Бундан ташқари, маҳаллий ўз-ўзини бошқаришга мамлакатнинг ривожланиш ресурси деб қаралса бу тушунча зарурияти янада яққол намоён бўлади. Айни пайтда, «муниципал иқтисодиёт» тушунчаси маҳаллий миқёсда содир бўладиган жараёнлар миқёсидаги иқтисодий ходисаларни ўрганиш учунгина зарур эмас. «Муниципипал иқтисодиёт» тушунчасининг мазмуни масаласи бугунги кунда баҳсли бўлиб қолмоқда. Маъмурий бошқарувнинг анъанавий схемалари нуқтаи назаридан содда ва тушунарли бўлган биринчи қарашга кўра, муниципал иқтисодиёт - маҳаллий ўз-ўзини бошқариш органлари томонидан бевосита назорат қилинадиган барча иқтисодий жараёнлардан иборат. Бошқача айтганда, муниципал иқтисодиёт предметини фақатгина муниципал хўжаликни, яъни муниципал тузилма ихтиёрида бўлган мулкни ва маҳаллий бюджетни бошқариш ташкил этади. Ҳудуд доирасида фаолият кўрсатувчи 7

асосий корхонанинг ривожланиш йўналишларини эътиборга олмасдан, муниципал тузилманинг ривожланиш йўналишларини белгилаш мумкин эмас. Муниципал иқтисодиётнинг предметига нисбатан иккинчи қараш маҳаллий ҳокимиятга тобе корхона ва объектлар рўйхати билан эмас, балки ҳал қилинадиган вазифалар ёки бажариладиган функциялар рўйхати билан белгиланади. Мазкур хизматларнинг маҳаллий хусусиятидан келиб чиқиб, улар муниципал хизматлар деб аталади. Уй-жой коммунал, транспорт ва ижтимоий-маданий хизматлар мажмуи, жамоат тартибини сақлаш, ободончилик масалалари, шаҳар ва туманлар ҳудудида экологик мувозанат ва тозаликни таъминлаш муниципал хизматлар жумласига киради. Бундай ёндашувдан келиб чиқиб, муниципал иқтисодиёт - бу аҳолига хизматлар кўрсатиш иқтисодиёти деб хулоса чиқариш мумкин. Муниципал хизматлар кўрсатишга ҳудуднинг барча иқтисодий ресурсларини сафарбар қилиш муниципал иқтисодиётнинг фаолиятидир. Муниципал иқтисодиётнинг мазмунига берилган мазкур таъриф биринчи таърифга қараганда мақбулроқ бўлсада, у муниципал иқтисодиётнинг предметини муниципал хизматлар кўрсатиш жараёнида юзага келувчи иқтисодий муносабатлар билан боғлайди. Учинчи қарашга мувофиқ, «муниципал иқтисодиёт» - худуд доирасида содир бўлувчи ва аҳолининг фаровонлигига таъсир кўрсатувчи барча иқтисодий жараёндир. Муниципал иқтисодиётнинг мазмунини таърифлашга нисбатан мазкур ёндашув жараёнларни бошқ.ариш эҳтиёжи деб таърифланган тушунча мақсадлари ҳ.ақидаги умумий тасаввурлардан келиб чиқади. Маҳаллий миқёсда, маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш миқёсида жараёнларни бошқаришнинг умумий мақсади — аҳолининг фаровонлигини нафақат, айни пайтда, балки истиқболда ҳам таъминлашдир. Мазкур мақсадга фақат иқтисодий фаровонлик асосида эришиш мумкин. Иқтисодий фаровонлик ҳудудда яшайдиган фуқароларнинг иқтисодий фаровонлигидан, ҳудудда фаолият кўрсатаётган корхоналарнинг иқтисодий фаровонлигидан ва муниципал тузилма — маълум ижтимоий функцияларни бажарувчи хўжалик юритувчи субъектнинг иқтисодий фаровонлигидан ташкил топади. Табиийки, мулкчилик шаклидан қатъий назар, муниципал тузилма ҳудудида жойлашган барча корхоналарда содир бўлаётган иқтисодий жараёнлар киради. Маҳаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари 8

мазкур жараёнларнинг барчасини бевосита бошқара олмайди. Аммо, аҳолининг фаровонлигини таъминлашнинг таърифланган мақсадлари нуқтаи назаридан, мазкур жараёнларга бефарқ қараш мумкин эмас, чунки юқорида зикр этилган корхоналарда ишлайдиган одамларнинг фаровонлиги авваламбор, мана шу жараёнларга боғлиқ. Агар корхона маҳаллий тузилма ҳудудида фаолият кўрсатаётган бўлса, у фуқароларнинг фаровонлигини камида уч усулда белгилайди: - иш жойлари билан таъминлайди; - муниципал тузилма бюджети учун солиқ негизини таъминлайди; - муниципал тузилма ҳудудида яшайдиган ходимларнинг даромадларини таъминлайди. Муни ципал тузи лма ва ун да яшай диг ан аҳолини нг рив ожлани ш истиқболлари шаҳардаги асосий корхона ёки тармоқнинг самарали фаолият кўрсатишига кўп жиҳатдан боғлиқ. Айни ҳолда, муниципал тузилма ҳудудидаги иқтисодий жараёнлар ҳақида гапирганда, шаҳарни ҳосил қилувчи асосий корхоналар иқтисодини кўриб чиқиш ва эътиборга олиш зарур. Яъни, муниципал иқгисодиёт тушунчаси муниципал хўжалик билангина кифояланмасдан, ҳудуддаги барча жараёнларни ўз ичига олиши шарт. Муниципал иктисодиёт тушунчасига бундай қараш яна бир жиҳатдан муҳим. У маҳаллий ҳокимият органлари ва маҳаллий ўзи-ўзини бошқариш органларининг ваколатлари доирасига кирмайдиган иқтисодий жараёнларни бошқариш масалаларини ҳам кўриб чиқишга мажбур қилади. Муниципал иқгисодиётнинг ривожланиши, унинг маҳаллий аҳоли фаровонлигини таъминлаш қобилияти муниципал иқтисодиёт субъектлари орасидаги алоқалар самарадорлигига кўп жиҳатдан боғлиқ. Ҳудудлардаги маҳаллий бюджетнинг аҳамияти эса унинг бажарадиган вазифалари орқали намоён бўлади. Маҳаллий бюджетлар қуйидаги вазифаларни бажаради: • ҳудудий бошқарув органлари фаолиятини молиявий таъминлайдиган пул фондларини шакллантиради; • мазкур минтақанинг халқ хўжалиги тармоқлари ўртасида бу фондларни тақсимлайди ва ишлатади; • маҳаллий ҳокимият органларига бўйсунадиган корхоналар, ташкилотлар, муассасаларнинг молиявий хўжалик фаолиятини назорат қилади. Вилоят бюджети унга бўйсунувчи туманлар ва шаҳарлар 9

бюджетларини ўз ичига олади. Туманларга бўлинадиган шаҳарнинг бюджети шаҳар бюджетини ва шаҳар таркибига кирувчи туманлар бюджетларини ўз ичига олади. Туманга бўйсунадиган шаҳарлари бўлган туманнинг бюджети туман бюджетини ва туман бўйсинувидаги шаҳарлар бюджетларини ўз ичига олади. Шу тариқа, маҳаллий бюджетлар ҳар бир маҳаллий давлат ҳокимияти органининг фаолиятини амалга оширишни таъминлайдиган аниқ молия базасини яратади. Маҳаллий бюджетлар тизими маҳаллий талабни иложи борича эътиборга олинишига имкон беради, давлат томонидан марказлашган тартибда амалга ошириладиган тадбирларни молиявий таъминлашни тўғри ҳисобга олади. Маҳаллий хокимият органлари доимий равишда маҳаллий бюджетлар даромадларини кўпайтиришга ва бу маблағларни иқтисод қилиб ишлатишга ҳаракат қиладилар, чунки жойларда иқтисод ва маданиятни ўсиш суръатлари тўғридан-тўғри маҳаллий хўжалик заҳираларини қай тарзда йўналтиришга, ўз навбатида, айтиш мумкинки, Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетини самарали ижро этишда катта рол ўйнайди. Бюджет тизими ягоналиги тамойили ҳақида гап кетаётган бўлса, ҳуқуқий база, бюджет таснифи, бюджет ҳужжатлари шакли, бюджет жараёни тамойиллари, пул тизими бирлиги, Давлат бюджети маблағлари билан ҳисоб юритиш, ҳисобот тайёрлаш ва назорат қилишда ягона тартиб амал килади. Амалдаги бюджет қонунчилигига мувофиқ, барча даромадлар ва харажатлар давлат бюджет тизими даражалари ўртасида тақсимланади. Бюджет даромадлари ва харажатларини тақсимлаш деганда, ҳар бир даражадаги бюджетга киритилиши лозим бўлган даромадлар ва харажатлар турлари ва ҳажмини белгилаш тушунилади. Президентимиз И. А. Каримов таъкидлаганидек, «Иқтисодий ўсиш суръатларини таъминланган ҳамда молиявий барқарорликка эришишга йўналтирилган ислоҳотларни ҳозирги даврида давлат молияси ва айниқса, бюджет тизими барқарорлигини мустаҳкамлаш муҳим стратегик вазифа ҳисобланади» 3 . Маҳаллий бюджетлар умумдавлат иқтисодий ва ижтимоий вазифаларини амалга оширишда, биринчи навбатда, давлат маблағларини тақсимлаш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга. Улар маҳаллий ҳокимиятнинг фаолият кўрсатишларида молиявий манба бўлиб, 3 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари.-Т. : Ўзбекистон, 1998 йил. -866 10

давлатнинг ижтимоий сиёсатини жойларда амалга оширишда асосий рол ўйнайди. Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида бюджетнинг ва маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришдаги роли янада ошади. 2.3. Маҳаллий бюджетларнинг таркибий тузилиши Давлат ўз вазифаларини бажариш жараёнида бир қатор харажатлар қилиши зарур. Бу харажатлар, энг аввало, мамлакат иқтисодиётини ривожлантириш учун турли тармоқларга инвестиция қилиш учун мўлжалланган, аҳолининг турмуш даражасини кўтариш учун режалаштирилган, ижтимоий вазифаларни бажаришга ажратилган, давлатни бошқариш, мудофаани таъминлаш каби аниқ мақсадларга қаратилган харажатлардан иборат бўлади. Ушбу умумдавлат харажатлари бюджет орқали молиялаштирилиши барчамизга аён. Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимида муҳим таркибий қисмни маҳаллий бюджетлар ташкил этади. Маҳаллий бюджетлар давлатнинг иқтисодий ва ижтимоий вазифаларини амалга оширишда, биринчи навбатда, давлат маблағларини тақсимлаш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантиришда муҳим аҳамиятга эга. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ҳар бир мамлакат бюджетининг таркиби аввало унинг давлат қурилишига боғлиқдир. Унитар тузумга эга бўлган мамлакатларда бюджет тизими икки бўғинли қурилмага - давлат бюджети ва маҳаллий бюджетларга эга бўлади. Федератив тузумга эга булган мамлакатларда (АҚШ, ГФР) оралиқ бўғин - штатлар, ўлкалар (вилоятлар) ва уларга мувофиқ маъмурий тузилмаларнинг штатлари мавжуд. Бюджет тизими - бу иқтисодий муносабатларга, давлат тузилишига ва қонун нормаларига асосланган давлат, маъмурий-ҳудудий тузилишларнинг, бюджет муносабатларида мустақил бўлган давлат ташкилотлари ва фондларининг мажмуидир. Бюджет тизими давлат молиявий тизимининг асосий звеноси ҳисобланади. Қуйидаги чизмада Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетлари берилган (чизмага қаранг). Ўзбекистон Республикасининг мустақилликка эришиши ва ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиёти сари йўл тутиши даврида маҳаллий бюджетларнинг республикани ижтимоий- 11

иқтисодий ривожлантиришдаги роли янада ошади. Шундай экан, маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида республика ва унинг ҳудудларини ривожлантиришда муҳим аҳамият касб этади. Маҳаллий бюджетлар тизими маҳаллий эҳтиёжларни тўлароқ ҳисобга олиш ва уларни давлат марказлаштирилган тартибда амалга оширадиган чора-тадбирлар билан тўғри мувофиқлаштириш имконини беради. Шунинг учун маҳаллий ҳокимият органлари маҳаллий бюджетга даромадлар келиб туришини ва ресурслардан мақсадли фойдаланишдан манфаатдорлар, чунки жойларда иқтисодиёт ва маданиятнинг ўсиш суръатлари маҳаллий резервларни сафарбар этишга, маблағларни режали сарфлашга доир ишларни ташкил этишга бевосита боғ ли қ бўли б, бу э са, ўз н ав бати да, Ўзбек и стон Респ убли к асин и нг дав лат бюджетини муваффақиятли бажаришга имкон яратади. Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 100-моддасида маҳаллий хокимият органлари вазифаларига қуйидагилар киради: • қонунийликни, ҳуқуқий тартиботни ва фуқароларнинг хавфсизлигини таъминлаш; • ҳудудларни иқтисодий, ижтимоий ва маданий ривожлантириш; • маҳаллий бюджетни шакллантириш ва уни ижро этиш, маҳаллий солиқлар, йиғимларни белгилаш, бюджетдан ташқари жамғармаларни ҳосил қилиш; • маҳаллий коммунал хўжаликка раҳбарлик қилиш; • атроф-муҳитни муҳофаза қилиш; • фуқаролик ҳолати актларини қайд этишни таъминлаш; • норматив хужжатларни қабул қилиш хамда Ўзбекистон Республикаси Конституциясига ва Ўзбекистон Республикаси қонунларига зид келмайдиган бошқа ваколатларни амалга оширади. Маҳаллий бюджет даромадлари маҳаллий хокимият органларни фаолиятининг молиявий базаси бўлиб хизмат қилади, харажатлар эса минтақавий эҳтиёжларни таъминлайди. Маҳаллий бюджет даромадлари ва харажатлари алоҳида мустақил категория ҳисобланади, уларнинг ҳар бири ўзига хос хусусиятларга эга. Мамлакатимиз демократик Давлат қурилишини ўз олдига вазифа қилиб қуйган экан, бунда маҳаллий ўз-ўзини бошқариш муҳим ўрин 12

тутади. Маҳаллий бошқарув органларининг ролини ошириш бевосита уларни молия-бюджет ҳуқуқларини оширишни, уларга юкланган вазифаларни амалга оширишда етарли маблағлар билан таъминлашни талаб этади. Бозор муносабатларига ўтиш шароитида маҳаллий бюджетлар даромадлар ва харажатлар таркиби маълум ўзгаришларга дуч келмоқдаки, бюджет харажатларини минимал харажатлар билан максимал самарага эришиш, бюджет ажратмаларини ишлатишнинг мақсадли хусусияти, бюджет маблағларини ишлаб чиқариш кўрсаткичларини бажариш ўлчами ва олдин берилган ажратмалардан фойдаланишни ҳисобга олиб бориш каби тамойиллар асосида молиялаштирилмоқда. Иқтисодиётимизнинг ҳозирги шароитида келиб чиққан ҳолда, бюджет тизимининг барча бўғинларини бошқаришни такомиллаштиришнинг муҳим характерли томонлари мавжуд. Биринчидан, ижтимоий соҳа харажатларини, ўз вақтида ва керакли миқдорда молиялаштириш учун бюджетга етарли бўлган тушумларни таъминлаш лозим. Иккинчидан, аҳолининг биринчи навбатдаги эҳтиёжларини қондириш билан бевосита боғлиқ бўлган иқтисодий соҳаларни зарур даражада ривожлантиришни таъминлаш лозим. Учинчидан, тадбиркорлар хўжалик фаолиятини рағбатлантириш учун янада қулай шарт-шароитлар яратиш лозим. Бугун маҳаллий бюджетларнинг мавқеини янада ошириш ҳукуматимизнинг бюджет-солиқ сиёсатининг самарадорлигини оширишга хизмат қиладиган муҳим омил эканлиги шубҳасиздир, бу борада уларни янада қўллаб-қувватлашга ҳаракат қилинмоқда. 13

$Фойдаланилган адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. Ўзбекистон Республикасининг «Давлат бюджетининг ғазна ижроси тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2004. 29 октаябр. 5. Ўзбекистон Республикасининг "Маҳаллий давлат хокимияти тўғрисида"ги қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотнрмаси. №9. 1993. 6. Ўзбекистон Республикасининг "Фуқароларнинг ўзини-ўзи бошқариш органлари тўғрисида"ги Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Ахборотномаси. 5-сон. 1999. 7. www.ziyonet.uz 15$

O'xshashlar

Давлат бюджети таркибидаги маҳаллий бюджетларнинг вазифалари

Маркетингнинг моҳияти, асосий вазифалари ва тамойиллари

Давлат ва маҳаллий молия.

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби