Ташкилотлар ва уларни бошқариш - Iqtisodiyot - Referatlar

Ташкилотлар ва уларни бошқариш

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

352 KB

Ko'chirib olish

Ташкилотлар ва уларни бошқариш Режа: 1. Ташкилот тушунчаси ва унинг таснифлари 2. Ташкилотнинг турлари ва типлари 3. Ташкилотни бошқариш 4. Ташкилотни бошқариш меҳнати, корхоналарда реинжиниринг

Ташкилот тушунчаси ва унинг таснифлари Ташкилот тушунчаси. Ибтидоий ташкилотлар қадимдан маълум. Бошқарувнинг дастлабки ташкилотлари ибтидоий жамоанинг, «оқсоқоллар кенгаши» нинг юзага келишидан бошланган деган хулосани қилсак ҳам хато бўлмайди ва инсоният жамиятининг ривожланиши билан унинг ташкилий шакллари кўпайиб, тарқалиб, мураккаблашиб борди. Шу билан бирга ташкилотларнинг мураккаблашиб бориши одамлар ҳаётида муҳим аҳамият касб этди. Тарихда одамларнинг умумий мақсадларини бирлашти-рувчи биргаликда фаолият кўрсатувчи ташкилотларнинг учта шакли маълум: • жамоа; • корпорация; • ассоциация. Агар ташкилотни шакллантириш ва унинг мазмуни ҳамда моҳиятини англатмоқчи бўлсак, одатда «ташкилот» тушунчаси одамлар гуруҳининг умумий мақсадларга эришиши учун ўзаро ҳамкорлик қиладиган жойини, маконини билдирувчи фикрлар пайдо бўлади. Шунинг учун ҳам «ташкилот» нинг энг оддий расмий-лаштирилиши ҳамиша келтирган фикрларимиз бўйича ўзаро ҳамкорликдаги одамлар гуруҳларининг умумий мақсадлар йў-лидаги фаолияти билан боғлиқ. Бу мақсадларга эришиш учун ўзаро ҳамкорликдаги гуруҳларнинг ўзаро фаолиятлари онгли равишда мувофиқлаштирилиши керак. Шунинг учун ҳам ташкилотга умумий мақсадга (мақсадларга) эришиш учун ўзаро фаолиятлари онгли равишда мувофиқлаштириладиган одамлар гуруҳи деб қараш мумкин. Лекин, бунда муҳим, асосли фарқлар ҳам мавжуд бўлиб, бу фарқлар ташкилотларнинг икки ҳилдаги кўринишга, ажралишига олиб келади (15- расм).

Соннинг ошиши турланишни талаб қилади, турлаш учун албатта ажратиладиган тур ўзининг сифат белгиларига ёки алоҳида хусусиятларига эга бўлиши керак. Шу нуқтаи-назардан, ташкилотнинг моҳиятига берилган мақом иккига бўлиниб, расмий ташкилот ва норасмий ташкилотни ҳосил қилади (16-расм). Норасмий ташкилот - бир-бири билан ўзаро ҳамкорликга етарлича, доимий кирувчи, ўз-ўзидан пайдо бўлган одамлар гуруҳи. Расмий ташкилот - таъсис ҳужжатларида фаолиятлари мақсадлари тасдиқланган, юридик шахс ҳуқуқига эга бўлган ташкилот. Фаолият

кўрсатиши меъёрий актларда, келишувларда ва ҳолатларда, ташкилотнинг ҳар бир аъзоларининг масъуллиги ва ҳуқуқлари регламентланган. Расмий ташкилотлар тижорат ташкилотлар ва нотижорат ташкилотларга бўлинади. Тижорат ташкилотлари - фаолияти хизматлар кўрсатиш ёки ишларни бажариш, маҳсулотларни сотиш, мулклардан фойдаланишда тизимли даромад олишга йўналтирилган ташкилотлар ҳисобланади. Нотижорат ташкилотлар - ташкилотларда қатнашувчилар ўртасида олинган даромадни тақсимланмайдиган, ўзининг фаолиятини асосий мақсад сифатида кўрмайдиган ташкилотлардир. Норасмий ташкилотлар барча расмий ташкилотларнинг ичида мавжуд бўлади. Улар расмий ташкилотлар бошқарувининг кўп томонларига сезиларли таъсир кўрсатади. Норасмий ташкилотлар ҳақида гапирилганда уларни қисқа қилиб «норасмийлар» деб қўйишада. Шунинг учун ҳам ушбу мавзуда фақат расмий ташкилотлар ҳақида сўз юритилади (17-расм). Ташкилотларнинг таснифланиши. Замонавий жамиятда кўплаб ва турли-туман ташкилотлар фаолият кўрсатади. Уларнинг ўзаро ҳаракатлари жамиятдаги таркибларнинг ўзига хослигини аниқлайди, замонавий инсоннинг ижтимоий муҳитини шакллан-тиради. Ташкилотлар замонавий жамиятнинг ривожланиши даражаларини аниқлаб беради. Ташкилотларнинг таснифлари доимий ўзгаришлар ва қўшимчалар, тушунтиришлар киритилишни талаб қилади. Чунки, ҳозирги даврда янги ташкилотларнинг юзага чиқиши оддий ҳолатлардан бўлиб бормоқда.

Ташкилотлар 18-расмда келтирилган белгилар билан таснифланиши мумкин. Бу таснифда юридик шахс: • хўжалик юритишларда, оператив бошқарувларда бошқалардан ажралиб турадиган хусусий мулкга эга; • ўзининг мажбуриятлари бўйича мулкига жавоб беради; • ўзининг номидан мулкий ва шахсий номулкий ҳуқуқларни, қоидаларни олиши мумкин; • судда даъвогар ва жавоб берувчи бўлиши мумкин; . хусусий смета ёки балансга эга бўлади.

ТАШКИЛОТНИНГ ТУРЛАРИ ВА ТИПЛАРИ Ташкилотларнинг турлари. Ҳуқуқий-ташкилий бўйича ташкилотларнинг таснифи. Тижорат ташкилотлари: • жамият ва ўртоқлик хўжалиги; • ўртоқлик хўжалиги; • тўлиқ ўртоқлик; • ишонч асосида ўртоқлик; • хўжалик жамияти; • акционер жамияти; • очиқ акционерлик жамияти; • ёпиқ акционерлик жамияти; • масъулияти чекланган жамият; • қўшимча масъулиятлик жамият; • ишлаб чиқарувчи кооператив (артель); • давлат ва муниципал корхоналар; • оператив бошқарув ҳуқуқидаги ташкилотлар. Нотижорат ташкилотлар: • истеъмолчи кооперативлар (иттифоқ, жамият); • фондлар; • жамоавий ва диний ташкилотлар (бирлашмалар: • идоралар; • ҳуқуқий шахслар бирлашмалари (ассосациялар ва иттифоқлар). Ташкилотларнинг капиталга эгалиги бўйича таснифи. Капиталга эгалик бўйича ва шунга мувофиқ корхоналар устидан назорат бўйича миллий, чет эл ва биргаликдаги (аралаш) корхоналарни ажратишади. Миллий корхона - ўз мамлакатидаги тадбиркорларнинг капиталига эга корхона. Жойлашув ўрни ва асосий компаниянинг рўйхатдан ўтказилиши билан ҳам аниқланади. Чет эл корхонаси - капитали чет эл тадбиркорлариники бўлган ва унинг назоратини қисман ва тўлиқ ўрнатадиган корхона. Чет эл корхоналари

акционерлик жамияти яратиш ёки чет эл капиталига борувчи маҳаллий фирмаларнинг акция пакетларини сотиб олиш билан ташкил қилинади. Қўшма ёки аралаш корхоналар - капитали икки ёки ундан кўп давлатларники бўлган корхоналар. Қўшма корхоналар бир давлатдаги ҳуқуқий-меъёрий актлар асосида, бир таъсисчи ташкилотда рўйхатдан ўтади ва бу корхонанинг штаб-квартираси яъни бошқарувининг манзилини билдиради. Аралаш корхоналар - бу аралаш мулкка асосланган давлатлараро ва қўшма корхоналар ҳамда мулкчиликнинг турли шаклига мансуб, тўлиқ ёки ҳиссабай кўринишда иштирок этишга асосланган бошқа корхоналар ҳисобланади. Биргаликдаги, аралаш корхоналарни уларнинг мақсадлари ҳамкорликдаги тадбиркорлик фаолиятларини амалга оширишдан иборат бўлса, қўшма корхоналар деб ҳам аташади. Капитал бўйича аралаш шаклли компаниялар турли-туман бўлиб, кўпинча халқаро картеллар, синдикатлар, трестлар, концернлар каби бирлашмаларнинг ташкил қилинишига замин яратади. Давлат тизимида хўжалик, маданий, жамоавий, диний, халқ хўжалиги ва бошқалар каби турли-туман вазифаларни ҳал қилувчи ижтимоий ташкилотларнинг жуда катта миқдорлари мавжуд. Бу ташкилотлардаги ўхшашликни аниқлаш улардаги ажралиб турувчи белгиларни ёзиб чиқишда маълум бўлади. Кўплаб ташкилотлар ўз олдиларига бири-биридан фарқланувчи мақсадларни қўйганлиги учун, турли типли ташкилотларнинг фаолиятларини ўрганиш учун турли усуллардан фойдаланилади. Ҳаттоки, маиший вазифаларни ечишда ҳам биз уларнинг таснифларидан фойдаланамиз. Аниқ вазиятларга боғлиқ равишда бизни савдо ташкилотлари, ижтимоий, маиший ёки тиббий хизматларни кўрсатувчи ташкилотлар қизиқтириб қолиши мумкин. Ташкилотларнинг аниқ гуруҳдалиги уларнинг давлат назорат органлари, божхона хизматлари, солиқ назоратига бўлган муносабатларини аниқлаб

беради. Анъанавий таснифлар турли ташкилотларнинг ҳудудий белгилари ёки фаолият турлари бўйича ёки бошқа кўрсаткичлари бўйича яратилади. Келтирилган хулосалардан маълум бўладики, ташкилотларни турлар ва типларга бўлишнинг, таснифлашнинг жуда кўплаб усуллари мавжуд. Аниқ усулни танлаш, қўйилган вазифаларни ёки ўтказилаётган тадқиқотларнинг мақсадини аниқлаш орқали амалга оширилади. Ташкилотларни қуйидаги даражаларга бўлиш мумкин: . ҳокимият ташкилотлари; . ҳокимиятсиз ташкилотлар; . тижорат ташкилотлари; . нотижорат ташкилотлари; . бюджет ташкилотлари; . бюджетсиз ташкилотлар; . жамоат ва хўжалик ташкилотлари; . расмий ташкилотлар; . норасмий ташкилотлар. Ташкилотлар тармоқларга эгалиги бўйича ҳам таснифланиши мумкин: . транспорт; • саноат; • савдо; . қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш бошқа фаолият йўналишлари. Ташкилотларни уларнинг ижтимоий вазифаларни ечиши бўйича ҳам таснифлашади: . иқтисодий; . молиявий; . сиёсий; . тиббий; . таълим ва бошқа фаолият йўналишлари. Ижтимоий ташкилотларни учта асосий турга бўлишади: • ишчан ташкилотлар;

• жамоат ташкилотлари; • ассоциативли ташкилотлар. Ишчан ташкилотлар (корхоналар, таъсисчилар ва бошқ). Бу ташкилотларнинг мақсадлари, даромадларни оширишга асосланган усул, яъни - тижорий ғоя ҳисобланади. Жамоат ташкилотлари жамоанинг муҳим мақсадларини бирлаштирувчи индивидуал қатнашувчилардан ташкил топади. Бу ташкилотлар ишчан ташкилотлардан фарқланиб, жамоанинг ижтимоий муаммоларини ёки ўз ташкилоти аъзоларининг муаммоларини ечиш билаш шуғулланади. Ассоциативли ташкилотлар шахсий ҳурмат, ўзаро боғланганлик, қўллаб-қувватлашга асосланган умумий манфаатлар оила, танишлардан орттирилган дўстлар давраси, талабалар уюшмаси, норасмий гуруҳлар ва бирлашмаларга хизмат кўрсатади. Ўртоқлик - биргаликдаги иқтисодий фаолият учун физик ёки юридик шахсларнинг бирлашуви. Бу ташкилотлар фаолият йўналишлари бўйича қуйидагиларга ажратилади: тўлиқ-субсиядаланган жавобгарлик, даромад ва зарар пайлар бўйича пропорцияли; коммандитли (юқорига)- киритилган маблағ чегараларидаги таваккал қилувчи ташкилотлар. Жамият - умумий хўжалик фаолиятини амалга ошириш учун корхона, фуқароларнинг бирлашуви. Бу ташкилотлар фаолиятлари йўналишлари бўйича: акционер жамият (очиқ, ёпиқ); масъулияти чекланган жамият; қўшимча масъулиятли жамият. Қўшма корхона - чет эл инвесторларининг улуши қатнашадиган корхона, халқаро иқтисодий ҳамкорликнинг энг самарали шакли. Қўшма корхона яратишда бир мақсад йўналишида фаолиятни бирлаштириш учун турли мамлакатлардан икки ва ундан кўп ҳамкорларнинг капиталлари бирлашади. Қўшма корхона бу корхона аъзоларининг қатнашувида шартнома асосида акционерлик жамияти шаклида, масъулияти чеклаган жамият шаклида ташкил қилинади. Қўшма корхона уни ташкил қилган, таъсисчиси

бўлган, рўйхатдан ўтказган давлатнинг юридик шахси ҳисобланади. Қўшма корхона устав фондининг камида 30% чет эл инвестицияси ҳисобланади ва ўзининг маҳсулотини лицензиясиз экспорт қилиши мумкин. Трансмиллий корпорация - ўзининг асосий операцияларини мамлакат ташқарисида амалга оширадиган, бир қанча давлатларда рўйхатдан ўтган ва бу давлатларда тармоқлари, бўлимлари, филиаллари, корхоналари бўлган компания, корпорация, фирма. Синдикат - таркибига кирган корхоналарнинг ишлаб чиқариш ва юридик мустақиллигини сақлаган ҳолда барча тижорат ишларини амалга оширишни ўз зиммасига олган тадбиркорларнинг йирик бирлашмаси. Картель (французча - cartel , италянча - cartelio )- корхонанинг профили бўйича квоталаш, ишлаб чиқариш ва сотувнинг ҳажми, баҳо, сотув бозори, лицензияларни алмаштириш, маҳсулотларни стандартлаштириш, бошқарув тажрибаларини алмашишлар бўйича очиқ ёки ёпиқ келишувлари яқин бўлган гуруҳларнинг, истеъмолчилар ва ишлаб чиқарувчиларнинг шартнома асосида бирлашмалар ташкил қилиш шакли. Картеллар ички ва халқаро, экспортли ва импортли, очиқ ва ёпиқ шаклларда фаолият юритади. Одатда картеллар узоқ, узайтирилиши мумкин бўлган муддатларга яратилади. Консорциум (лотинча - consortium - қатнашиш) - йирик (катта ҳажмли капитал) лойиҳани амалга оширишда дастурларни амалга ошириш, аниқ вазифаларни бажариш учун ихтиёрий бирлашган ташкилотлар. Консорциумга турли профил ва ўлчамлардаги хусусий мулк шакллардаги корхоналар ва ташкилотлар кириши мумкин. Трест (инглизча - trust ) - корхоналарнинг, фирмаларнинг бирлашуви. Унинг таркибига кирувчи ва қатнашчилар ўзларининг савдо- ишлаб чиқариш мустақиллигини йўқотади, бу соҳаларда ўзларининг фаолиятларини марказий бошқарув қарорлари раҳбарлиги остида бажаришади.

Конгломерат (лотинча - с onglomeratus - тўпланган) - бо-зорнинг турли бўлимларида фаолиятлар кўрсатувчи турли профилдаги фирмаларнинг иттифоқлашуви шакли. Молияли-саноатлашган гуруҳ (МСГ) - федерал даражада рўйхатдан ўтган ҳуқуқий мустақил корхоналар, молияли ва инвестицияли институтлар, моддий ресурслар ва капиталнинг бирлашмалари. МСГнинг бош ташкилоти ишлаб чиқарувчи таркиб, банк, молия компаниялари бўлиши мумкин. Холдинг компаниялари ( hold - ушлаб турмоқ) - ташкилий-ҳуқуқий шакллар билан боғланмаган, эркинлиги ўзида бўлган, бошқа ташкилотлар (корхоналар)нинг назорат акция пакетларини ўзининг активларига киритувчи ташкилот. Холдинг - бошқа компанияларнинг бошқарув фаолиятларини назорат қилиш мақсадида уларнинг назорат акция пакетлари ёки пай улушларига эгалик қилувчи компания ёки корпорация. Концерн - бу мустақил корхоналарнинг (ташкилотларнинг) бирлашуви, улар бирлашмадаги фаолиятларда ўзаро иштирок этиш, шахсий иттифоқлар, битимлар, молиялаштириш, ишлаб чиқаришдаги яқиндан ҳамкорлик тизими воситасида боғланадилар. Концерн ўзига кирувчи компаниялар фаолиятини тўлиқ назорат қилади. Корпорация (лотинча - с orporatio - бирлашув) - юридик шахс-субъект ҳуқуқини ташкил қилувчи ва қандайдир фаолият учун физик ва юридик шахслар бирлашган уюшмаси. Корпора-цияни бир касбдаги ёки бир фаолият йўналишидаги фуқароларнинг профессионал бирлашуви маъносида тушуниш мумкин. Корпорация асосан бир типдаги маҳсулотларни ишлаб чиқарувчиларни бирлаштиради. Бу ишлаб чиқаришни монополлаштиришга олиб келиши мумкин. Шу билан бирга корпорация, инвестиция капиталининг тўпланишига ҳамкорлик қилади, илмий-техник ривожланишни таъминлайди ва ишлаб чиқаришнинг ривожланишига бевосита таъсир қилади, маҳсулотнинг техник даражаларини кўтаради ва рақобатбардошликни таъминлайди. Кўп ҳолларда корпорация акционер жамият кўринишида ташкил қилинади .

Хусусий корпорацияларда акцияларнинг катта қисми бир киши , бир оила ёки акционерларнинг кичик гуруҳи қўлида бўлади . Шунинг учун ҳам корпорация ишлаб чиқаришни янгилашда, маҳсулотнинг янги авлодини ўзлаштиришдаги тармоқларда самарали ташкилот ҳисобланади. Ташкилотларнинг типлари. Ташкилотларнинг типлари ташқи муҳит билан ўзаро ҳамкорлик қилиш бўйича механистик ва органик типларга бўлинади. Ташкилотларни лойиҳалаштиришда механистик ёндошув расмий қоидалар ва жараёнлардан фойдаланиши, қарорларни марказлашувда қабул қилиши ва ташкилотда қаттиқ иериархик ҳокимият бўлиши билан тавсифланади. Кўплаб мутахассислар механистик ёндошувни вебер бюрократик ташкилотларининг синоними деб ҳисоблайди. Ташкилотларни лойиҳалаштиришдаги органик ёндошув расмий қоидалар ва жараёнлардан кучсиз ёки мўътадил фойдаланиши, марказлашмаган ва ишчиларнинг қарорлар қабул қилишда қатнашиши, ишдаги масъулликнинг юқорилиги, ҳоки-мият таркибининг эгилувчанлиги ва иериархик даражаларнинг унча ҳам катта эмасликлари билан тавсифланади. Бу ёндошув эскирмаган (рутинный) технологиялардан (ноаниқликнинг юқорилиги, ишни қаерда ва қандай бажариш керак) фойдаланиш шароитларида ўзининг самарадорлигини намойиш қилади, ташкилотнинг янги муҳит билан тезликда мослашишини, ўзаро ҳамкорлигини таъминлайди. Бўлимлар билан ўзаро ҳаракатланиши бўйича ташки-лотларнинг типлари: • анъанавий ташкилотлар; • дивизионал ташкилотлар; • матрицали ташкилотлар. Анъанавий ташкилотлар. Анъанавий ташкилот, ташки-лотларни лойиҳалаштиришда функционал департаментлашти-риш ва чизиқли комбинациялаш (ўзаро уйғун бирикма) ҳисобланади. Ташкилий таркибларнинг чизиқли-функционал тизимлари фабрика-завод ишлаб

чиқариши доирасида тарихан юзага келган ва ўзгарган шароитларда ишлаб чиқаришнинг мураккаблашуви туфайли ташкилий жараёнларга “эътибор” беришга мувофиқ, ташқи муҳитнинг катта миқдорлардаги институтлари (оммавий истеъмолчи, молиявий ташкилотлар, халқаро рақобат, ҳукумат, қонунчилик ва бошқ) билан ўзаро ҳамкорлик қилишнинг заруратидан келиб чиққан эди. Анъанавий ташкилот ўзига департаментциялашнинг икки типидаги устиворликни қўшиб олди ва бу ташқи муҳит шароитига мувофиқ меъёрли ривожланишга хизмат қилди. Ташкилотларнинг дивизионал тизими охирги натижа: бозор ёки истеъмолчи, маҳсулотни асос қилиб департаменти-зациялаштиришдан ўсиб чиқади. Шунинг учун ҳам бу тизим кўп маҳсулотлар ишлаб чиқариш ёки кўп миллатли компанияларда кенг қўлланилади. Шунингдек, дивизионал тизим давлат аппаратини ва жамият ташкилотларини тузишда ҳам кенг қўлланилади. Дивизионал тизим саноатнинг турли тармоқларида катта устуворликларга эга. Янги тип ташкилотлар. Инсониятнинг тараққиётида менежментнинг пайдо бўлиши дастлабки ибтидоий қабилалардан бошланган бўлса, ҳозирга келиб, унинг янги тузилмалари, шакллари, турлари типлари ўта тез ва қисқа вақтларда юзага чиқмоқда. Чунки, илм-фан тараққиётида глобал чегараларда инновациянинг устуворлиги натижасида оламшумул тадқиқотлар амалга оширилиб, бу тадқиқотларнинг натижалари замонавий технологиялар номида моддий ва номоддий ишлаб чиқаришга жорий қилинмоқда. Ўзбекистон Республикасининг Президенти Шавкат Мирзиёевнинг давлатимиз бошқарувини мукаммал демократик асосларга айлантириш йўлида қонун устуворлигини такомиллаштириш, “давлат органлари халққа хизмат қилиши керак” шиори, давлатлар билан ҳалқаро ҳамдўстликни ривожлантириш дастурлари, айниқса 2019 йилни - “Фаол инвестициялар ва ижтимоий ривожланишологияларни қўллаб қувватлаш” йили деб эълон қилганлиги мамлакатимизда халқаро миқёсда ҳам, давлатлар ўртасида ҳам,

мамлакатимизнинг ўзида ҳам янгидан-янги ташкилотлар тузилишини, юзага келишини олдиндан айтиб турибди. Шунинг учун ҳам ташкилотларнинг янги турлари ва типларининг сони ҳам таснифи ҳам кўпайиб боради. Ҳозирги кунда эдхократик, партисипативли ва бозорга қаратилаган ташкилотларни халқаро миқёсда янги ташкилот тизими деб таърифламоқда. Бу ташкилотларнинг таърифи Қ.Ж. Мирзаевнинг лойиҳаси асосида Турдибеков Х.И., Махмудов Қ.С. лар тайёрлаган Менежмент. Ўқув услубий мажмуасида (Самарқанд, СамИСИ, 2016.) яхши тушунтирилган. Эдхократик (инг. adhocracy сўзидан), ташкилотлар ностандарт ва мураккаб ишларга, қийин белгиланадиган ва тез ўзгарувчан тузилмаларга нисбатан қўлланилиши билан таърифланади. Бу ташкилотларда мақсадларга эришиш воситалари ижрочилар томонидан танланади. Ҳар бири бевосита ўзининг ҳаракати учун жавоб беради. Бунда якка шахс ташқаридан кучли босимни бошидан кечиради, у умумийлик ҳиссини яратувчи иш томонидан бир оз кучсизлантирилади. Қуйидагилар ташкилотнинг асосий элементларидир: - ходимлар ўзларининг ишларида юқори малакали эксперт-лар бўладилар, мураккаб операцияларни бажарадилар, бир-бирлари билан юқори самарали тартибда алоқа қилишни биладилар; - қарорлар қабул қилиш ҳуқуқий ва ҳукмрон иерархиядаги ўринга эмас, балки экспертли билимлар ва омилкорликка асосланган бўлади, молиявий назорат юқоридан амалга оширилади; - мукофотлаш тизими экспертли билимлар, ходимнинг улуши, унинг омилкорлиги ва умумий ишда иштирок этиш даражасида қурилади. Бу ташкилотнинг тузилиши узвий асосга эга ва аниқ белгиланмаган, унда норасмий ва горизонтал алоқалар устуворлик қилади. Тузилманинг қисмлари кичик ўлчамларда сақланиб қолади ва доимо ўзгариб туради, кўпгина менежерларда қандайдир бир ишга қатъий боғланиш йўқ. Бундай тузилма одатда концентрик шаклдаги расм таассуротини қолдиради, унда

санаш нуқтаси бўлиб, ундан тузилма радиал (радусли) йўналишлар бўйича доиралар билан тарқалгандай бўлади. Партисипативли ташкилотлар. Партисипативли ташки лотнинг асосида ётувчи барча даражадаги ходимларни бошқарувда иштирок этиш қуйидагиларни кўзда тутади: - қарорларни қабул қилишда иштирок этиш; - мақсадларни белгилашда иштирок этиш; - муаммоларни ҳал қилишда иштирок этиш; Бошқарувда иштирок этишнинг қуйидаги даражалари ажратилади: - таклифларни илгари суриш; - қарорларнинг муқобил лойиҳаларини ишлаб чиқишда иштирок этиш; - якуний қарорларни танлаш. Биринчи даража - таклифларни илгари суриш - анъанавий ташкилотга таркибий ва бошқа ўзгартиришларни киритишни талаб қилмайди ва у раҳбар томонидан амалга оширилиши мумкин. Бундай ёндашув марказлаштирилган раҳбарликка эга корхоналарда кенг қўлланиши мумкин. Иккинчи даража - муқобил лойиҳаларни ишлаб чиқиш -ташкилотда бу вазифани самарали ечиши мумкин бўлган махсус тузилмаларни пайдо бўлишини талаб қилади. Амалиётда бу вақтинчалик ёки доимий қўмиталар ёки комиссияларни ташкил этилишида ўз аксини топади, уларга ушбу ишни бажариш топширилади. Учинчи даража - муқобил лойиҳаларни танлаш - бошқарувда иштирок этиш илмий-техник, техник-иқтисодий ва бошқарувчи характеридаги махсус кенгашлари иши шаклида амалга оширилишини кўзда тутади. Бу кенгашлар таркибига, қоидага кўра, ташкилот иерархиясининг пастроқ даражасидаги, раҳбар даражасидан кейинроқ келувчи шахслар киради. Бозорга қаратилган ташкилот . Ташқи муҳит, яъни бозор билан ўзаро ҳамкорликнинг характерига кўра, бу ўзидан ташқарида бўлаётган ўзгаришларга тез мослашадиган ташкилотнинг ташкилий туридир. Ташкилот

ичидаги қисмлар ўзаро ҳамкорлигининг характери бўйича бу дивизионал, ёки матрицияли тузилма, якка шахснинг ташкилот билан ўзаро ҳамкорлигининг характерига кўра якка шахсли турдир. Ташкилотнинг бошқалардан тубдан фарқи шундан иборатки, агар олдинги ҳолларда бевосита бозорнинг атрофида ташкилотнинг фақат бир қисми гуруҳланган бўлса, бу ҳолда гап унинг барча қисмларнинг гуруҳланиши ҳақида кетмоқда. Ташкилотда маҳсулотни истеъмолчига мослаштириш учун катта ҳаракатлар қилинади. Бунда маҳсулотни тез-тез ўзгариши содир бўлади. Барча нарса қарор қабул қилувчиларни бу қарорини харид қилувчилар - истеъмолчилар билан яқинлаштиришга қаратилган. Бу ўз навбатида, бошқарув даражаларининг сонини камайтириш ва жавобгарликни истеъмолчига яқинроқ жойлашган ва хатарни ўзига олувчи иерархиянинг пастки даражаларига топширишни талаб қилади. Гуруҳли иш, ролли ҳулк ва ишончга асосланган ўзаро ҳамкорлик муҳим аҳамият касб этади. ТАШКИЛОТНИ БОШҚАРИШ Бошқарувнинг моҳияти ва бошқарув таркибининг тузи-лишини тушуниб олишни қуйидаги беш босқичларга ажратиш мумкин: 1. Ташкилот меҳнат жараёнларининг умумлашмаси сифатида намоён бўлади. Ташкилотларни бошқариш - ишлаб чиқариш жараёнларини тўғри ташкил қилиш ва меҳнат унумдорлигини ошириш. Ташкилотни менежер тузади ва назорат қилади. 2. Ташкилот - энг барқарор қурилган (маъмурий механизм) пирамида. Унда корпоратив одоб-ахлоқ, жавобгарлик ва ваколат баланси, меҳнат тақсимоти, бир фикрлилик, аниқ таркиб намоён бўлади. 3. Ташкилот - бюрократия, бунда инсон - индивидуал белгиларга эга эканлигининг ҳуқуқсизлиги натижасида бу улкан машинанинг детали, бутунни яратиш учун материал. Шахснинг индивидуаллиги кўрсатмаларга

қатъий амал қилиш бўйича яратилган ишланмалар бўйича деярли йўқ қилинган. 4. Йигирманчи асрнинг 30-40 йилларида Элтон Мэйо ташкилотга «қабила сифатида қараш керак ва шунга мувофиқ уни бошқариш лозим» деган таклифни киритди. У ҳам инсонни улкан машинанинг детали деб қабул қилди. Лекин у ҳар бир инсоннинг индивидуаллиги ҳуқуқини ҳимоя қилиб, инсон ўз фикрини ўзаро муносабатларда, ички муҳитда ва ташкилотдан ташқарида ҳам билдиришга ҳаққи борлигини алоҳида таъкидлади. Бу концепция бўйича биринчи режага, олдинга шахслар ўртасидаги ва гуруҳлар ўртасидаги муносабатлар қалқиб чиқади. Демак, бошқарув -гуруҳларнинг руҳий таркибига асосланиши керак. Акс ҳолда, ўзбошимчалик, назоратга бўйсинмайдиган «ўзим қураман» келиб чиқиши мумкин. 5. Ташкилот - бу ижтимоий техник тузим. Чунки унда технологик асослар муҳим аҳамиятга эга. Шунинг учун одамларнинг ўзаро ҳаракатлари ҳам техника билан боғланган. Техник тизим билан шахслар ўртасидаги муносабатлар тизими чуқур интеграция бўлиши мумкин. Техник тизим ижтимоий муносабатлар билан боғлиқ, шахслар ўртасидаги муносабатлар - ишлаб чиқариш тизими. Ташкилот шунинг учун ҳам мураккаб ва эҳтимолли тизим. Ташкилотни бошқариш ўзида нафақат ташкилий таркиблардан иборат мураккаб тизимларни намоён қилади ва шу билан бирга ташкилотни бошқариш усулларни, мақсадлар, жараёнларни ҳам ўз таркибига олади. Ҳар қандай ташкилот доимий равишда ўзаро ҳаракатларда ва мувозанат ҳаракатлардаги кўплаб элементлардан ташкил топган. Бу элементлар бири- бири билан уйғунлашиб йирик шаклларни, компонентларни ҳосил қилади. Яъни табиатдаги тизимдагидек, бошқарув тизимининг ҳосил бўлиши жараёнлари бошланади. Ҳар қандай ташкилотда ягона бошқарув тизими сифатида қуйидаги иккита компонент-тизимости (тизим, субъект) бошқаруви ва бошқариладиган тизим (объект, тизим) мавжуд.

Ташкилотнинг бошқарув тизими таркибида қуйидаги тизим ости тизимлари ажратилади: • бошқарув таркиби: (функционал таркиблар; ташкилий муносабатларнинг схемаси; ташкилий таркиблар; персоналнинг профессионаллиги); • бошқарув техникаси: (ҳужжатларнинг айланиши тизими; ахборот каналлари; компьютерли ва оргтехника, идора мебеллари); • бошқарув жараёни: (коммуникация; жараёнлар схемаси; қарорларни ишлаб чиқиш ва амалга ошириш; ахборотли таъминот); • бошқарув методологияси: (мақсадлар; вазифалар; қонунлар ва тамойиллар; усуллар ва функциялар; технология ва бошқарув амалиёти). Тизимости тизимларининг таркиблари юқорида келтирилган элементлардан ташкил топган бўлиб, ҳар бир элемент маълум бир воқеълик ёки жараённи англатади ва элементлар уйғунлашувида ўзаро ҳамкорлик ҳаракатларини бошлайди. Бошқарув таркиби, бошқарув техникаси, бошқарув жараёни ва бошқарув методологиясидаги элементлар нафақат ўз тизимидаги ҳаракатлар билан балки, қайд қилинган тўрт тизимости тизимидаги барча элементлар билан ўзаро муносабатда ва бири-бири билан боғланган ҳаракатларда фаолият кўрсатади. Бошқарув методологияси билан бошқарув жараёнининг ўзаро ҳамкорликдаги ҳаракатлари - бошқарув фаолияти жараёни сифатида баҳоланади. Бошқарув таркиблари билан бошқарув техникаси ва технологиясининг ўзаро ҳамкорликдаги ҳаракатлари - бошқарув фаолияти ҳодисаси сифатида баҳоланади. Бошқарув фаолияти жараёни билан бошқарув фаолияти ҳодисаси бошқарувнинг тизимига замин тайёрлайди ва бошқарув тизими ишлаб чиқилади (19-расм).

Бошқарув тизимининг ишлаб чиқилиши бу ташкилот фаолиятининг бошланиши ҳисобланади. Яъни, ташкилотни юзага келтиришдаги мураккаб вазиятлардан чиқиш, бошқарув назариялари таҳлили, башоратлар, мақсад ва вазифаларни белгилаш, стратегик режалар, лойиҳалар ва бошқ. ортда қолиб, бошқаришни ташкил қилиш ва бошқариш дастлабки фикрлардаги ташкилотни эмас балки, фаолиятлар билан персонални бошқариш дан иборат эканлиги маълум бўлади. Эътибор қилинса, бошқарувнинг таркибида бошқарувнинг тамойиллари, бошқарувнинг функциялари, бошқарувнинг усуллари, қандайдир тизимлар ва тизимости тизимлари қайд қилинмаган ва келтирилмаган. 20-расм диққат билан таҳлил қилинса, ташкилотни бошқаришнинг муайян асослари персонални, одамларни бошқариш бўлиб чиқади. Бу эса менежментнинг келиб чиқиши, менежментнинг назариялари, менежментнинг мактаблари, менежментнинг моделлари, менежментнинг тамойиллари ва бошқарувни ёдга солади.

Замонавий ташкилотларнинг бошқарув тизими қуйидаги асосий талабларга жавоб бериши керак: > юқори эгилувчанликка эгалиги; > ишлаб чиқаришнинг мураккаб технологияси талабларига, назоратнинг мувофиқ шаклига, ташкиллаштириш ва меҳнат тақсимотига адекватли бўлиши; > бозор конъюнктураси, корхонанинг ички ва ташқи муҳитидаги омилларнинг ўзгаришига тезкор таъсир кўрсатиши; > маҳсулотлар ва хизматлар бозоридаги рақобатни ҳисобга олиши; > шартномаларнинг бажарилиши ва истеъмолчиларга сифатли хизматлар кўрсатилиши талабларини ҳисобга олиши; > ташкилотни юқори самарада бошқаришни таъминлаш; > ташкилотнинг ривожланишига ёрдам бериши; > амалиётдаги илғор тажрибалар ва фан ютуқларини жорий қилишни таъминлаш; > меъёрлардаги ҳар қандай оғишлар (нарх бўйича, сифатдаги

оғишлар, муддат ва бошқ.) тезликда қайд қилиниши ва ўша вақтда корхонанинг олдинги меъёрли ҳолатида ишлашини таъминловчи қарши тадбирларни ишлаб чиқишига, ўз-ўзини бошқариб боришига ёрдам бериши. Бошқарув стили. Русча-ўзбекча луғатда (Қўшжонов М.Қ. раҳбарлигида тайёрланган, Ўзбек Совет Энциклопедияси Бош редакцияси, Тошкент, 1983- 1984йй.). Стил-услуб, стил; авторитар-ҳокимлик, диктатура, сўзсиз бўйсинишга асосланган; демократия-халқ, халқ ҳо кимияти, либерал-ҳур фикрли, муросасозлик деб таржима қилинган. 9-жадвал Бошқарув стили Бошқарув стили Авторитар Демократик Либерал Стилнинг табиати Барча ҳокимият ва жавобгарлик лидернинг қўлида Мақсадни ва унга эришиш воситаларини шахсан ўзи белгилайди Коммуникацияли оқимлар устивор Лидерда муҳим мавқеъни эгаллаб туриб ваколатининг вакил қилиш Қарорларни қабул қилиш қатнашуви асосида даражалар бўйича бўлинган Коммуникациялар устивор равишда икки Лидерликдан воз кечиш ва ўзини гуруҳ ёки ташкилот фойдасига бағишлаш Гуруҳнинг ҳоҳиши учун режимда ўз-ўзини бошқариш имкониятлари берилган Коммуникациялар асосан горизонталларда Кучли томони Тезкорликнинг эътиборлилиги, натижаларнинг олдиндан айтилиши Бошқарувда қатнашиш орқали ишларни бажариш мажбуриятларига Лидернинг аралашивусиз ишни бошлаш имконияти Кучсиз томони Индивидуал ташаббусга эътиборсизлик Қарорлар қабул қилиш учун кўп вақт талаб қилади. Гуруҳ ҳаракатлар йўналишини йўқотиши ва лидернинг аралашу- висиз тезликни камайтириши мумкин Корхоналарни ва ташкилотларни бошқаришда бошқарув стили ҳозирги вақтда анча ўзгарувчан, бирор бир тизимга қаттиқ бўйсуниш меъёрларида

эмас. Чунки, хусусий мулкка асосланган эркин бозор шароитларида кўплаб ташкилотлар ва корхоналар хусусий ҳисобланганлигидан бу ташкилотлар ва корхоналарнинг эгалари бошқарувни ўзлари танламоқдалар. Лекин, бошқарувда авторитар, демократик ва либерал бошқарув стиллари устиворликда қолмоқда (9-жадвал). ТАШКИЛОТНИ БОШҚАРИШ МЕҲНАТИ, КОРХОНАЛАРДА РЕИНЖИНИРИНГ Бошқарув меҳнати - бу турли маъмурий бошқарув ходимларининг ташкилотни бошқариш функцияларини бажариши бўйича меҳнат фаолияти, операциялар ва ишлардир. Маъмурий бошқарув ходимларининг меҳнати, жамиятдаги умумий меҳнатларнинг ажралмас қисми ҳисобланади. Лекин, маъмурий бошқарув ходимларининг меҳнати ишчиларнинг меҳнатидан фарқ қилиб, улар меҳнат предметига ўз қўллари билан бевосита таъсир қилмайди, баҳоли моддий маҳсулотлар ишлаб чиқармайди. Улар ишлаб чиқариш операцияларини бажариш билан бевосита банд бўлган одамларнинг самарали меҳнат қилиши учун зарур ижтимоий-иқтисодий ва ташкилий-техник шароитларни яратади. Шундай экан, бошқарув функцияларининг бажарилиши сифатлари қанча юқори бўлса, ишлаб чиқариш объектининг фаолияти ҳам шунчалик самарали ва ишончли бўлади. Бошқарув меҳнати жараёнларида - моддий, молиявий, меҳнат, бинолар, қурилмалар, қурилишлар, бошқарув аппарати ходимларининг меҳнати предмети ва воситаларидан, бошқарув тизимининг фаолиятига сарфланган харажатлар, малакали ишчилар, мутахассислар ва бошқа ресурслардан фойдаланади. Улардан фойдаланиш самарадорлиги ҳам ишлаб чиқариш фаолиятининг охирги натижаларига таъсир қилади. Бошқарув меҳнати жамият ишлаб чиқариш меҳнатидаги чексиз хилма- хилликни ўзида намоён қилади ва бошқарув меҳнати бошқарув персоналлари билан ишлаб чиқарувчи ишчиларнинг бирлашган, умумлашган маҳсулотидир. Бу маҳсулот нафақат бошқарув учун балки, ишчилар меҳнати

учун ҳам жуда зарур ҳисобланади. Қайд қилганимиздек, бошқарув меҳнати турли-туман ва хилма-хил. Шунинг учун ҳам, бошқарув меҳнатининг аниқ хусусиятларини белгиловчи махсус мезонларни яратиш орқали бошқарув меҳнатининг аниқ типларини ёки турларини тавсифлаш, типлаштириш, турлаштириш ва таснифлаш анча қийин муаммолар ҳисобланади. Бунинг устига вақт ўтиши билан бошқарув операциялари узлуксиз равишда кенгайиб, бу операцияларнинг кўриниши ўзгариб бормоқда. Натижада бошқарув усуллари трансформацияланиб олдинги жараёнлар ва операцияларга мос келмай қолиши, иккинчи томондан, янги техник воситалардан фойдаланишда бошқарув фаолиятидаги усуллар самара бермай қолиши ҳам кузатилмоқда. Шунинг учун ҳам бошқарув меҳнати биринчилардан бўлиб, доимо замонавийлик талабларини қабул қилиши керак. Бошқарув меҳнати жараёнларига, операцияларнинг мазмунига инқилоб киритган компьютер техникаси бўлди. Компьютер техникаси бошқарув меҳнатига тамойил жиҳатидан бутунлай янги ахборотлар технологияси мажмуасини киритди. Ҳозирда бошқарув қарорларини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш жараёнларида бошқарув меҳнатининг энг хусусиятли операцияларини ажратиш мумкин: • вазифаларни қўйиш; • ахборотларни қўлдан ва компьютердан фойдаланиб излаш; • ахборотларни таҳлил қилиш; • ахборотларни гуруҳлаштириш (қўлдан ёки компьютердан фойдаланиб); • компьютерсиз энг содда ҳисобларни амалга ошириш; • компьютердан фойдаланиб ҳисобларни амалга ошириш; • қарорларни тайёрлаш; • қарорларни индивидуал қабул қилиш; • қарорларни жамоавий қабул қилиш;

• ҳужжатларни расмийлаштириш, хат-хабарларни тузиш ва бошқ. Умумлашган меҳнатнинг маҳсулотига маъмурий-бошқарув ходимларининг таъсири қўйилган мақсадларга эришиш йўналишида ахборотлардан фойдаланиш орқали амалга оширилади. Шунинг учун ҳам, маъмурий - бошқарув ходимлари меҳнатининг асосий маҳсулотлари ахборотли хусусиятлар билан белгиланади. Бошқарув меҳнатининг охирги маҳсулоти объектга бошқарув таъсири тадбирларини аниқловчи-қарордир. Бу ерда барча қарорлар эмас, фақат жорий қилингани ҳисобга киради. Шунинг учун ҳам, бошқарув меҳнати илмий меҳнатларга анча яқин туради. Таққослаш учун келтириш мумкинки, фан соҳаси илмий ахборотларга таянса, бошқарув меҳнати ўзига статистик ҳисоб, илмий- техник, башорат-аналитик, режали, оперативли ва иқтисодий ахборотларнинг бошқа хилларига таянади. Жамоавий фаолият - бу раҳбарнинг ишлаб чиқарувчи, меҳнат жамоаси ва ижрочилар билан биргаликдаги ишлари. Ходимлари билан бўлган учрашувлар ва мулоқотларда раҳбар жамоадаги ижтимоий-руҳий муҳитни аниқлайди, ишчиларнинг шикоятлари, арзлари ва фикрларини эшитади, уларга тайёрланаётган ва қабул қилинган қарорларни етказади, режаларни амалга оширишнинг талабларини, зарурлигини асослайди, тадбирлар ҳақида ахборотлар беради, уларни сифатли ва самарали меҳнатга чақиради. Раҳбарнинг ижрочилар билан алоқалари кабинетда, учрашувларда, йиғилишларда, бўлимларга кирганида, қабулида ва бошқа шароитларда амалга оширилади. Мутахассислар, маслаҳатчилар, раҳбарнинг ёрдамчилари бошқарув учун зарур бўлган ишларни бажариши доирасида раҳбарларининг компентенциясига кирувчи қарор қабул қилиши ваколатига эга бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам улар қарорларнинг вариантларини асослаб, сўнгги вариантни танлашга ва бошқарув қарорларининг қабул қилинишига жуда катта таъсир кўрсатадилар. Кўп ҳолларда ўз ишида анча «бўш»

раҳбарларнинг фаолиятида қарорларнинг тақдири мутахассис-ларнинг қўлида бўлади. Техник ижрочилар (котиблар, котибалар, иш бажарувчилар, ҳисобчилар ва бошқ.) мутахассислар ва раҳбарларнинг фаолиятини таъминлаш учун турли-туман ишларни бажаради. Уларнинг бошқарувдаги меҳнатлари энг оддий ишлар ҳисобланади, аслида ҳам барча ташкилотларда шундай. Бошқарувга ва ишлаб чиқаришга компьютер ва бошқа технологияларнинг кириб келиши билан уларнинг ишларига ҳам, уларнинг ишларни бажариши малакалари ва билимларига ҳам раҳбарлар томонидан талаблар ошиб бормоқда. Замонавий шароитда бошқарув меҳнатининг қуйидаги уч хилини ажратиш мумкин: • эвристик бошқарув меҳнати; • маъмурий бошқарув меҳнати; • операторли бошқарув меҳнати. Бошқарув меҳнатининг қайд қилинган учта хилини Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институтининг «Менежмент ва статистика» кафедрасидаги проффессор- ўқитувчилар мазмунан таърифлашган. Эвристик бошқарув меҳнати - бу ҳаммадан аввал раҳбарлар ва мутахассисларнинг меҳнатидир. У ижодий ақлий фаолиятининг табиати, уларнинг психофизиологик моҳиятини тўлиқ даражада акс эттиради. Ўзининг мазмунига кўра, эвристик меҳнат операцияларнинг иккита туридан ташкил топади: таҳлилий ва конструктив. Таҳлилий операциялар қарорлар қабул қилиш учун зарурий ахборотларни қабул қилиш ва идрок этишдан иборатдир. Бундай операцияларга, уларни бажаришнинг шакллари ва усулларига кўра, кўйидагилар кирадилар: ҳар хил ҳужжатлар ва адабий манбаларни кўриб чиқиш ва ўрганиш; оғзаки суҳбатлар, сўровлар ва бевосита кузатишларнинг ўтказиш, таҳлил натижаларини тегишли ҳужжатларда (маълумотномалар,

маърузалар, таҳлилий обзорларда) баён этиш, мавжуд ҳолатнинг ташхисини қўйиш ёки аниқлаш. Конструктив операциялар ҳар хил турдаги қарорларни тайёрлаш ва қабул қилиш билан боғлиқдир. Бу операциялар қарорларнинг мазмуни, характери ва мураккаблиги, ҳамда уларнинг якка тартибда ва жамоавий қидиришнинг тегишли усулларига мувофиқ ажратилади. Маъмурий бошқарув меҳнати - бу ақлий меҳнатнинг ўзига хос тури бўлиб, унинг вазифавий белгиланиши одамлар ҳаракати ва ҳулқини уларнинг меҳнат фаолиятлари жараёнида бевосита бошқаришдан иборат бўлади. Маъмурий меҳнат жараёни қуйидаги ташкилий-маъмурий операцияларни бажаришда вужудга келади: • хизматли коммуникацион (оғзаки ахборотни телефонда сўзлашишлар йўли билан узатиш ва қабул қилиш, иш жойларини айланиб чиқиш, ходимлар ва келувчиларни қабул қилиш, корхона доирасида ҳаракатланишлар); • йўриқномавий (қарорларни ижрочиларга оғзаки фармойишлар, ёзма бўйруқлар, кўрсатмалар бериш йўли билан етказиш; • ижрочиларга вазифаларни белгилаш ёки улар томонидан тузилган ишнинг шахсий режаларни тасдиқлаш, вазифалар ва топшириқларни бажариш жараёнидан оғзаки йўл-йўриқлар кўрсатиш, ёзма йўл-йўриқларни тузиш ва тасдиқлаш); • мувофиқлаштирувчи (бўлинмалар ва хизматлар ишини кенгашлар ва мажлислар ўтказиш йўли билан ўзаро боғлаш); • ишни бажарилиши (режа-жадвалини ижрочилар ва муддатларни кўрсатиш билан тузиш); • назоратли-баҳоловчи (буйруқлар, кенгашлар қарорлари, режалар, вазифалар, топшириқларни бажарилишини назорат қилиш, бўлинмалар ва ижрочиларни ишини баҳолаш, рағбатлантириш ва жазолаш). Операторли бошқарув меҳнати - бу асосан техник ижрочиларнинг ишлаб чиқариш ва бошқарув жараёнларини ахборотли таъминлаш учун зарур

бўлган стереотипли (бир хилдаги), такрорланувчи операцияларни бажариш бўйича меҳнатдир. Таъкидлаш керакки, маъмурий-бошқарув ходимлари меҳнатининг мазмуни ўзгармасдан қолмайди. Тадқиқотларга кўра, ҳисоб, ахборот ва ҳужжатли операциялар уларда ҳозирча иш вақтининг 70% гачасини эгаллайди. Аммо, раҳбарлар ва мутахассислар томонидан техник воситаларни қўлланиши, бир хилдаги, кам мазмунли операцияларни машиналарга топширилиши, меҳнатнинг янги усуллари ва воситаларини яратилиши, бошқарувни ташкил қилишни такомиллашуви натижасида улар меҳнатининг мазмуни анча ўзгаради, уларнинг ишида ижодий операцияларнинг салмоғи ошади. Бошқарув меҳнати ва уни рационал ташкил қилиш-ташкилотнинг бизнес жараёнларини самаралироқ амалга оширилишининг муҳим омилларидир, шунинг учун бошқарув меҳнатини такомиллаштириш масалалари алоҳидаги дорзарбликни касб этадилар. Корхонада ишлаб чиқаришни ташкил қилиш. Корхонада ишлаб чиқаришни ташкил қилиш - бу корхонада ишлаб чиқариш таркибларининг барча фаолият жараёнларини бир фаолият жараёнига бирлаштириш бўйича алоҳида фаолият тури, шунингдек, уларнинг ўзаро ҳаракатларининг рационаллигини таъминлаш ва ишлаб чиқаришнинг ижтимоий-иқтисодий самарадорлигини мувофиқлаштириш ва мақсадга эришишнинг аниқ стратегик режаларини яратишдир. Ишлаб чиқаришни илмий, амалий, илғор тажрибалар ва технологияларга асосланиб ташкил қилиш корхонанинг самарали фаолият кўрсатишининг кафолати ҳисобланади. Чунки, бу ташкил қилишда белгиланган мақсад ва вазифалар меҳнат жамоасининг юқори меҳнат унумдорлигини, сифатли маҳсулотлар яратишни ва чиқаришни, корхонанинг ресурсларидан оптимал фойдаланишни, шунингдек, иш бажариш жараёнларида шахснинг қобилиятларини ва маданиятини ташкиллаштиришини ривожлантиришни таъминловчи

имкониятларни яратади. Ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш корхона бошқарувидаги барча иериархик даражаларда амалга оширилади. Ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш корхонада ишлаб чиқаришни ташкил қилиш фаолиятнинг қуйидаги турларини қамраб олади: • корхонанинг таркибини доимий равишда аниқлаштириш, асослаш ва такомиллаштириш; • барча ишлаб чиқариш жараёнларида ўзаро боғланган ишларни- маҳсулот ишлаб чиқаришдан бошлаб уни бевосита истеъмолчиларга етказишни режалаштиради ва таъминлайди; • ишлаб чиқариш инфратузилмаларининг таркибий бирликларини амалиётда жорий қилишни режалаштиради ва амалга оширади; • ишлаб чиқариш таркибининг вақт бўйича ягона, оптимал бирикма бўлишини мувофиқлаштиради; • ишлаб чиқариш жараёнларида самарали меҳнат қилиш учун барча меҳнат шароитларини яратади, ишлаб чиқариш воситалари ва ишчи кучининг юқори даражалардаги самарали бирлашувини яратади; • ишлаб чиқаришни самарали юритишнинг иқтисодий усуллари ва оптимал ташкилий шаклларини мувофиқлаш-тиради. Ишлаб чиқаришни ташкиллаштиришнинг вазифалари- ишлаб чиқариш жараёнларидаги алоқалар ва муносабатларни тартиблаштириш йўли билан меҳнат ресурсларини тежаш, ходимларнинг ишларидаги ижодий кўникмаларни, хусусиятларни кўпайтириш, иш натижалари бўйича жамоанинг ва ходимнинг манфаатларини ҳисобга олиш. Корхона фаолиятидаги барча ишлаб чиқариш йўналишларини жорий қилиш учун талаблар даражаларидаги шароитларни яратиш. Корхоналар маҳсулотлар ва маҳсулот турларини ишлаб чиқариш бўйича ихтисослашган бўлади: • битта маҳсулот ишлаб чиқариш - маромсиз ҳар хил номдаги маҳсулотни доналаб ишлаб чиқариш. Ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш хусусиятлари: қўлдан катта миқдорларда бажариладиган ишлар, технологик

ихтисослашув, узоқ цикл, ишчиларнинг юқори даражалардаги профессионаллиги, универсал асбоб-ускуналардан фойдаланиш; • серияли ишлаб чиқариш - бир вақтнинг ўзида узоқ муддатларда такрорланадиган кўплаб номенклатурадаги маҳсулотларни тайёрлаш. Ишлаб чиқаришни ташкиллаштириш хусусиятлари: бир вақтнинг ўзида катта ҳажмларда тайёрланадиган маҳсулотларнинг етарли даражадаги катта номенклатуралари яратилади, қўл иши унча катта ҳажмларда эмас, иш ўринлари ихтисослашган, узоқ бўлмаган цикл, деталларни унификациялаш; • оммавий ишлаб чиқариш - маҳсулотнинг чекланган номенклатураларини катта миқдорларда узлуксиз тайёрлаш. Бу типнинг алоҳида хусусиятлари: ишлаб чиқариладиган маҳсулотнинг номенклатураси қаттиқ чегараланган, ишлаб чиқариш ҳажми катта, иш ўринлари ихтисослашган, ишчиларнинг прфессионаллик даражалари юқори эмас, тайёрланиш ва ҳисоб бериш вақти қисқа, ишлаб чиқариш диспетчерланган, барча харажатлар ҳажми паст, асбоб-ускуналардан тўлиқ фойдаланиш, меҳнат унумдорлиги юқори. Ташкилотда меҳнат унумдорлиги ва фаолият самарадор-лигини ошириш мақсадида ҳозирги кунда муваффақиятли қўлланилаётган инструментлардан бири бизнес-жараёнлар реинжинирингидир. Ушбу бошқарув инструменти таърифи бир қатор олимлар томонидан қуйидагича берилган: М.Хаммер ва Ж.Чампилар ўз асарларида ушбу таърифни келтирадилар: “Реинжиниринг бу - харажатлар, сифат, хизмат кўрсатиш даражаси ва оперативлик (тезкорлик) каби замонавий бизнес учун муҳим бўлган самарадорлик кўрсаткичларида юксак даражадаги ютуқларга эришиш учун бизнес-жараёнларни фундаментал қайта кўриб чиқиш ва радикал қайта лойиҳалашдир”. Ж.Тенгнинг фикрига кўра, “реинжиниринг - самарадорлик ўлчов кўрсаткичларининг кескин яхшиланишига эришиш учун мавжуд бизнес- жараёнларни танқидий таҳлил қилиш ва радикал қайта лойиҳалаш” дир.

Т.Давенпорт “реинжиниринг - ўзгаришларга радикал ёндашув бўлиб, у моддий ҳамда техник қарорлар билан ташкилий ҳамда бошқарув тузилмасининг, ташкилий маданиятнинг ўзгаришини мужассамлаштиришни кўзда тутади” деган таърифни келтиради. У янада кенгайтирилган таърифни ҳам илгари суради: “Кескин тарзда ижобий бизнес-натижаларга эришиш учун реинжиниринг янги структурани яхлитлаштиради. Фаолиятнинг асосий бизнес-кўрсаткичларини яхшилаш мақсадида ҳамма учун одатий бўлиб қолган бизнес-жараёнларни ижодий ёндашган тарзда қайта кўриб чиқиш ва уларни радикал тарзда ўзгартириш мақсадида бу бизнес-жараёнлардан воз кечишни назарда тутади”47. А . Стадлер : “’ эришиладиган натижаларнинг аҳамияти даражасини кескин ошириш билан ажралиб турувчи мавжуд бизнес - операцияларни қайта қуриш бўйича интеграллашган жараён ” 48 Кўриниб турибдики , юқорида келтирилган таърифлар бир - биридан унчалик фарқ қилмайди ва уларнинг ҳаммаси йўналиш асосчилари берган таърифга яқин . Юқоридаги тарифлардан ташқари , корхоналарда бизнес - жараёнлар реинжинирингининг тушунчаси , тамойиллари ва вазифалари бўйича айрим олимларнинг фикрларини ўрганиб , қуйидаги тушунчалар бўйича ўзимизнинг таърифларимизни келтирдик : Бизнес - жараёнлар реинжиниринги деганда , корхона фаолияти натижаларини кескин ошириш мақсадида ( унинг инқирозга юз тутган ёки тутмаганлигидан қатъий назар ) ундаги мавжуд бизнес - жараёнларни имкони борича замонавий ахборот технологиялари ёрдамида ихчамлаштириш , уларни муҳимлиги даражасига қараб қисқартириш , айни пайтда моддий ва меҳнат ресурслари самарадорлигини оширишга қаратилган тадбирлар мажмуи тушунилади . Бизнес - жараёнларни қайта лойиҳалаштириш деганда , корхона ичида ва корхоналараро юз берадиган иш жараёнларини уларни такомиллаштириш ,

ихчамлаштириш ва қулайликлар билан амалга оширилишини таъминлаш мақсадида қайтадан ташкил этиш тушунилади . Реинжиниринг услубиятининг асосий босқичларини қуйидагилардан иборат : Корхонанинг мавжуд бизнесининг модели яратилади. Бу босқичда мавжуд тизим доирасида амалга ошириладиган ва корхонанинг мақсадларига эришишни белгиловчи ишларнинг кетма-кетлиги аниқланади, ўзгаришларни талаб қилувчи камчилик ва муаммолар аниқланади ва шакллантирилади. Мавжуд бизнес моделини яратиш учун ташкилий муҳит таҳлилининг натижалари ва контроллинг маълумотларидан фойдаланилади. Корхонанинг мақбул кўриниши шакллантирилади. Бўлажак кўринишни шакллантириш ишлаб чиқилган стратегия, асосий марралар ва уларга эришишнинг йўллари доирасида амалга оширилади. Янги бизнеснинг модели ишлаб чиқилади. Бунинг учун: - танланган хўжалик жараёнлари қайта лойиҳалаштирилади. Янада самарали иш жараёнлари яратилади. Технологиялар, жумладан, ахборот технологиялари ва уларни қўллаш усуллари белгилаб олинади. - Реинжинирингнинг бошланғич бўғини вазифасини бажарувчи бизнес- жараён аниқлаб олинади; - реинжинирингни амалга ошириш учун зарур бўлган ахборот тизимлари яратилади. Асбоб-ускуналар ва дастурий таъминот аниқланади. Бизнеснинг ихтисослаштирилган ахборот тизими шакллантирилади. Ахборот таъминотининг реинжиниринги учун зарурий даражаси ахборотнинг лойиҳанинг ҳар бир қатнашчиси учун очиқ бўлишини тақозо этади; - персоналнинг янги вазифалари шакллантирилади. Мансаб йўриқномалари қайта кўриб чиқилади. Рағбатлантиришнинг оптимал тизими белгилаб олинади. Мутахассисларни қайта тайёрлаш ва малакасини ошириш дастурлари ишлаб чиқилади. Янги моделнинг синовдан ўтказилиши - уни чегараланган миқёсда қўллаб кўриш.

Бизнеснинг янги моделини корхонанинг мавжуд шароитига тадбиқ этиш. Бизнес янги моделининг барча элементлари амалиётда қўлланилади. Бизнес-жараёнлар реинжиниринги самарадорлигини баҳолаш учун қўлланиладиган кўрсаткичлар тизимини таклиф этиш мақсадга мувофиқ. Бундай тизим даромадлилик, самарадорлик, жараён қиймати, унумдорлик, мослашувчанлик ва давомийлик каби кўрсаткичларни ўз ичига олиши мумкин. Даромадлилик кўрсаткичи бизнес-жараён маҳсулдорлигини билдириб, даромад ва харажатларни таққослаш йўли билан берилган корхона учун унинг фойдалилигини акс эттиради. Унинг қиймати қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: бу ерда, Р - даромадлилик кўрсаткичи, Р а - жараён натижасида чиқишда олинувчи даромад, Z b - киришдаги харажатлар ҳажми. Самарадорлик кўрсаткичи бажарилаётган жараёнлар сифатини тавсифлаш учун мўлжалланган бўлиб, ресурслардан унумли фойдаланиш ва бошқарув жараёнларини оптимизациялашни акс эттиради. Унинг қиймати қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: бу ерда, Е - самарадорлик кўрсаткичи, P d - бизнес-жараён даромадининг ўсиши, К - жараённи яхшилаш учун сарфланадиган капитал қўйилмалар ёки инвестициялар. Бизнес-жараённинг қиймати харажат ҳажми кўрсаткичлари билан аниқланиб, бизнес-жараённи бажариш учун қилинган харажатларни ва ресурсларни ишлатиш йўналишини баҳолашга имкон беради. Унинг катталиги қуйидаги формула бўйича ҳисобланиши мумкин:

бунда Р с барча харажатлар ( Z l f . . . , Z n ) бирлигини пул ҳисобидан намоён этиб, уларни жараённи бажаришда фақат бир марта амалга ошириш зарур. Бизнес-жараён унумдорлиги кўрсаткичи бир бизнес-жараённинг вақт бирлигида кечиши натижасида маълум миқдордаги ресурсларни сарф қилиб берилган бизнес-жараён маҳсулотининг (хизматининг) чиқиши катталигини аниқлайди. Мослашиш кўрсаткичи бизнес-жараённинг атроф-муҳит ўзгаришларига реакцияси сифатини, мослашувчанлик даражасини тавсифлайди. Мослашиш кўрсаткичи бу бизнес-жараённинг катталигини аниқлаш индикатори бўлиб, бизнес-жараённинг бизнес-муҳит шароитлари ва ички ташкилий ўзгаришларга мослашишга зарур бўлган вақт хизмат қилади. Ўз навбатида, давомийлик кўрсаткичини “кириш” даги келган ресурсларни - “чиқиш” да натижага айлантирувчи жараённи якунлаш учун зарур бўлган вақт белгилайди. Унинг катталигини жараённинг бошланиши ва унинг якунланиши ўртасидаги оралиқ вақт билан ҳисоблаш мумкин.

Адабиётлар: 1.Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Т.: Ўзбекистон,1992. 2.Ахунова Г.Н. Йўлдошев Н.Қ. Иқтисодиёт ва менежмент. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2008. -175 б. 3.Абдураҳмонов Қ.Ҳ., бошқ. Персонални бошқариш. Т.: O ’ qituvchi , 2010й. 4.Веснин, В.Р. Основы менеджмента: Учебник.М.: Проспект, 2017. -320 c. 5.Глухов, В. В. Менеджмент: для экономических специальностей Санкт- Петербург: Питер Пресс, 2017. -600 с. 6.Зайнутдинов Ш.Н. Менеджмент. Т.: Издат.-по-лиг. творч-й дом им. Чулпана, 2011г. 7.Йўлдошев Н.Қ. Менежмент. Ўқув қўлланма. Т.: ТДИУ, 2006. -150 б. 8.Йўлдошев Н. Қ. , Набоков В.И. “Менежмент назарияси”. Дарслик. Т.: ТДИУ, 2013. -433 б. 9.Қосимов F .М., Менежмент, “Ўзбекистон”, 2002,-312 б. 10.Мескон, М.Х. Основы менеджмента.МХ Мескон, М. Альберт, Ф.

O'xshashlar

Маҳаллий бюджетларни тузиш тартиби ва уларни бошқариш

Маҳаллий бюджет харажатларининг таркибий тузилиши ва уларни бошқариш

Корхона ва ташкилотлар молияси.

Сифат ва рақобатбардошлилик. Халқаро ташкилотлар

Халқаро туристик ташкилотлар