Корхона ва ташкилотлар молияси.

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

233 KB

$Корхона ва ташкилотлар молияси. Режа: 1. Корхона молиясини ташкил қилиш асослари. 2. Корхонанинг аммортизация сиёсати 3. Молиявий ҳисобот – хўжалик субъектлари тў\рисида маълумот олишнинг манбаи сифатида. Корхонанинг пул мабла\лари. 5. Ижара корхонани молиялаштириш манбаи сифатида 6. Пул оқими ҳаракати.$ $1. Молия иқтисодий категория сифатида жамият микёсида яратилган миллий даромадни тақисмлаш ва қайта тақсимлаш, пул фондларини шакллантириш ва шакллантирилган пул фондларидан фойдаланиш билан бо\лиқ бўлган пул муносабатларни англатиб икки йирик соҳага: давлат молияси ва корхоналар молиясига бўлинади. Давлат молиясининг бош марказида жамият аъзолари томонидан яратилган миллий даромадни тақсимланиш жараёни турадиган бўлса, корхоналар молиясининг марказида сотувдан тушган тушум туради. Шунинг учун ҳам маҳсулот сотувидан, кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлардан тушган тушум шаклланиши ва унинг тақсимланиш жараёни корхоналарда молиявий муносабатларни шаклланишини асоси ҳисобланади. Чунончи, аксарият молиячи-иқтисодчилар такрор ишлаб чиқариш жараёнининг тақсимлаш ва айирбошлаш боскичлари корхонанинг молиявий фаолиятини бошланиш боскичи ҳисобланади деб таъкидлайдилар. Умуман корхоналарда мавжуд ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнини ҳамма босқичларини 3 турга: инвестицион фаолият, операцион фаолият ва молиявий фаолият каби турларга ажратишимиз мумкин. Инвестицион фаолият маҳсулот ишлаб чиқариш учун зарурий асосий ва айланма капиталларни шакллантириш учун амалга ошириладиган инвестицион фаолият билан бо\лиқ жараённи ўз ичига олади. Операцион жараён эса маҳсулот ишлаб чиқариш даври ёки маҳсулот ишлаб чиқариш технологик жараёнлари билан бо\лиқ ҳисобланади. Молиявий фаолият эса ишлаб чиқарилган маҳсулотни сотувидан тушган тушумни тақсимланиши натижасида марказлаштирилган ва марказлаштиримаган пул фондларини шакллантириш билан бо\лиқ муносабатларни ўз ичига олиб корхона иқтисодий молиявий фаолиятининг ҳақикий натижаларини баҳолаб берувчи жараён ҳисобланади. Молия тақсимланиш муносабатларини ўзида акс эттириши билан ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнининг ҳамма$

боскичларида иштирок этади. Корхоналар молиясининг мавжудлиги бозор муносабатларининг мавжудлиги ва қиймат қонунининг амал қилиши билан белгиланади. Ишлаб чиқарилган товарлар ва кўрсатилган хизматларнинг реализацяси товар қийматининг пулдаги ифодаси ҳисобланувчи нархлар бўйича пулга сотиш ва сотиб олиш йўли билан амалга оширилади. Аммо пулнинг ўзигина молиявий муносабатларни ёки молияни англатмайди. Пул бошқа товарларни қийматини ўзида акс эттирувчи махсус товаргина ҳисобланади ва унинг муомаласи содир бўлади. Молия иқтисодий муносабатлар ҳисобланиб пул айланиши воситасида амалга оширилади. Бу молиянинг пул муносабатларидан иборат хусусиятли белгиси ҳисобланади. Товарлар сотуви натижасида олинган пул тушумларининг тақсимланиши натижасида корхоналарда турли хўжалик субъектлари билан ўзаро молиявий муносабатлар юзага келади. Бундай молиявий муносабатлар яратилган товарларнинг қиймати нуқтаи назаридан ўзаро унда иштирок этувчилар ўртасидаги тақсимот муносабатлари юзасидан содир бўлади. Хусусан иқтисодий назарияда товар билан маҳсулотнинг асосий фарқли жиҳатлари сотиш учун мўллжалланган маҳсулотларгина товар ҳарактерини олиши ва бундан товарлар ижтимоий ҳарактер касб этишини таъкидлаб утилади. Шунинг учун ҳам ҳар қандай ишлаб чиқарилган товарлар, уларни сотиб олувчилар, маҳсулот етказиб берувчилар, турли хил хизмат кўрсатувчилар ва давлат бюджети ўртасида қиймат тақсимот муносабатлари амалга оширилади. Буни қуйидаги чизма асосида кўриб ўтамиз. Ҳар қандай пул муносабатлари ҳам молиявий муносабатлар ҳисобланавермайди. Масалан, банк кредитларини олиш ва уларни қайтариш жараёни, кредиторлик қарзларни қайтариш жараёнидаги муносабатларни

$молиявий муносабатларга кирита олмаймиз. Молиявий муносабатларнинг ягона ўзига ҳос белгилари, уларнинг яратилган қийматни тақсимлаш хусусияти билан белгиланади. Товарлар сотувидан тушган тушум тақсимланиши натижасида вужудга келадиган молиявий муносабатлар қаторига қуйидагилар киритилади: - сотувдан тушумга эга бўлган корхоналар ва ҳамма турдаги бюджетга тўловлар; - корхоналар билан бюджетдан ташқари пул фондлари ўртасидаги ўзаро пул муносабатлари; - корхоналар билан банклар ўртасидаги кредит фоизларини қайтариш билан бо\лиқ пул муносабатлар; - корхоналар ўртасидаги хом ашё сотиб олиш, ёқил\и ва бошқа моддий маҳсулот сотиб олиш жараёнидаги пул муносабатлар ва бошқалар; - корхоналар билан су\урта ташкилотлари ўртасидаги су\урта фондини ташкил қилиш ва ундан фойдаланиш билан бо\лиқ пул муносабатлар; - бошқа корхоналар фондли қийматликларига инвестиция қилиш натижасида олинган дивидендлар ва фоизлар олиш билан бо\лиқ пул муносабатлар; Корхоналарда ишлаб чиқарилган товарлар истеъмолчилар ёки сотиб олувчилар томонидан сарфланган меҳнатнинг пулдаги ифодаси яъни товар баҳоси асосида ўзаро товарда гавдаланган қиймат сифатида алмашинади ва натижада сотиб олувчилар билан ўзаро пул муносабатлари вужудга келади. Шунингдек яратилган товарларни ишлаб чиқариш учун зарурий хом ашё ҳаражатлари етказиб берувчилар томонидан етказиб берилади ва корхоналарда бошқа корхоналар билан ўзаро қийматни тақсимланиши механизмида молиявий муносабатлар вужудга келади.$ $Тушумнинг миқдори ҳамиша ҳам товарнинг қийматига мос келмайди. Бир қанча ҳолатларда корхоналар ўзларининг маҳсулотларини таннархдан паст сотишига тў\ри келади.ва зарарга эга бўлади. Бундай ҳолатлар бозор муносабатларига асосланган иқтисодий тизим шароитларидаги ишлаб чиқаришни ташкил қилиш билан бо\лиқ умумий принциплар нуқтаи назаридан юзага келади. Бундай ҳолат ҳар қандай товарларга нисбатан бозорлардаги талаб унинг баҳоси ва бозорлардаги нархлар ўртасидаги динамик ўзгаришлар, товарларнинг муомала ҳаражатларини кескин равишдаги ортиб кетиши, мамлакатдаги баҳолардаги ўзгаришлар каби омиллар таъсир этиши мумкин. Бундан ташқари, хом ашё етказиб берувчи ва сотиб олувчи ўртасида вужудга келувчи пул муносабатлари натижасида тушумга эга бўлган корхоналарда етарли айланма мабла\ларнинг асосий манбаи ҳисобланган молиявий мабла\ лар шаклланади. Корхоналар сотув қилинган товарларни бирламчи тақсимлаш натижасида иш ҳақи фондини шакллантиради. Иш ҳақи фондини шакллантирилиш жараёни ўзаро молявий муносабатлар ҳисобланади ва иш ҳақи фонди ишчилар меҳнати учун тўланадиган зарурий молиявий манба бўлиши билан биргаликда бюджетдан ташқари фондлар учун ҳам муҳим молиявий манба ролини ўйнайди. Корхоналарда ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнини ташкил қилишда молия- кредит тизими муҳим рол ўйнайди. Биринчидан, такрор ишлаб чиқариш жараёни учун зарурий асосий ва айланма мабла\ларни шакллантиришда кредит мабла\ларининг ўрни, ёки бозор иқтисодиёти шароитида тижорат асосида фаолият юритувчи ташкилотлар молиявий фаолиятининг бош принципларидан бири бўлган иқтисодий хатарларни су\ урта қилиш натижасида су\урта муносабатларини ўрни \оят юқори$ $ҳисобланади. Маҳсулот сотувидан тушган тушумнинг элементи ҳисобланган фойда кредит су\урта муносабатлари натижасида қилинадиган молиявий ҳаражатларни асосий молиявий манбаи ҳисобланади. Аммо шуни ҳисобга олиш лозимки маҳсулот сотувидан кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар бўйича тушган тушум динамик ўзгаришлари корхона фаолиятини мукаммал баҳолаш имкониятига эга эмас. Чунки тушумнинг кўпайиши унинг ҳаражатлар элементларини ортиши ҳисобига ёки маҳсулот ишлаб чиқариш бирлигини ошириш ҳисобига бўлиши мумкин. Модомики, ҳозирги иқтисодий ислоҳотларни асосий йўналиши маҳсулот ишлаб чиқаришнинг экстенсив йўлини эмас балки интенсив йўналишларини истиқболли йўналишлар сифатида кўрсатиб беради. Бундай шароитда маҳсулот сотуви, бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлардан тушган тушум миқдорининг ортганлигини молиявий самарадорлигини баҳолаш учун унинг тақсимланиши йўналишларида пул окимларини баҳолашни лозимлигини кўрсатади. 2. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий фаолиятининг мустаҳкамлиги молиявий мабла\ларни ташкил этиш ва молиявий ресурсларни ҳаракатини самарали ташкил этиш орқали эришилади. Молиявий мабла\ларни шаклланиши ва ишлатилиши механизми уларнинг моҳиятини тушунишни, амалиётда молиявий менежемент услублари ва кўрсатмаларидан, шу жумладан молиявий таҳлил ва режалаштириш кабилардан фойдаланишни талаб этади. Шаклланаётган бозор иқтисодиёти объектив тараққиётининг шиддатлилиги ва ўтиш даврига ҳос зиддиятларнинг мавжудлиги кўпчилик корхоналарни тўловга лаёқатсизликка ва инқирозга юз тутишга олиб келади. Бу шароитларда молиявий мабла\ларнинг моҳиятини фақатгина пул мабла\ ларининг ташкил топиш манбаи сифатида тушуниш уларнинг бозор$ $иқтисодиёти шаклланиши ва тадбиркорлик фаолиятининг тараққиётидаги роли ва аҳамиятини тўла ёрита олиш имкониятини бермайди, ҳамда корхоналар молиявий мабла\ларни окилона бошқаришнинг аҳамиятини тушуниб етмасликка олиб келади. Шундай қилиб корхоналар молиявий мабла\лари моҳиятини урганиш ва уларни янада самаралирок ҳаракатини ташкил этиш йўлларини қидириб топиш хўжалик амалиёти назарияси учун долзарб аҳамиятга эга. Иқтисодий ислоҳотлар шароитида корхоналарнинг меёрдаги фаолиятига уларнинг ихтиёрида етарли миқдордаги молиявий мабла\ларсиз эришиб бўлмайди. Корхоналарда молиявий мабла\ларнинг етарлилиги унинг ҳамкор сифатида мол етказиб берувчилар билан муносабатларида тўловга лаёқатлилиги гарови ҳамда сотиб олувчилар олдидаги мажбуриятларининг бажарилиши бюджетга ва бюджетдан ташқари фондларга тўловларнинг ва кредит қайтарилишининг ўз вақтидалигини таъминлаш кафолатидир. Бозор муносабатлари шаклланаётган ҳозирги шароитда корхоналар тўловга лаёқатлилиги муаммоси жиддий ва иқтисодиётни марказлашган ҳолда бошқариш давридагидан ҳам ўта долзарб масала бўлиб қолмоқда. Мол етказиб берувчилар учун ҳиссадорлар учун, банклар кредитлари учун бозордаги рақобат курашида мажбуриятларини вақтида бажара оладиган ва молиявий мабла\лардан самарали фойдаланадиган корхона ютиб чиқади. Шундай қилиб, корхона тўловга лаёқатлилиги муаммосининг кескинлашуви ва бу билан бо\лиқ тарзда молиявий мабла\лар ролининг ўсиши молиявий мабла\ларнинг мазмунини, шаклланиш ва ишлатилиш жараёнини тушунишга янгича ёндашувни ҳамда уларни бошқаришни такомиллаштиришнинг асосий йўлларини белиглайди. Молиявий мабла\лар ташкил топиш шакллари ва усуллари (даромадлар ва тушумлар) улардан фойдаланиш шакллари ва усуллари (пул мабла\лари$ $фондлари) сингари корхоналар молиявий мабла\лари ўсиши учун бир хилда муҳим аҳамиятга эга бироқ, пул мабла\лари фондлари молиявий мабла\лар ишлатилишининг ягона йўналиши эмасдир. Уларнинг бир қисми мазкур фондлар доиравий айланишининг узлуксизлигини таъминлашга хизмат қилади. Бундан ташқари, молиявий мабла\лар бутунлай ишлатилмаслиги ёки фондлар ташкил килмасдан ҳам ишлатилиши мумкин. Молиявий мабла\ ларни пул мабла\лари манбалари сифатида, яъни уларнинг ташкил топиш шакллари ва усулларига кўра тушуниш, бизнинг фикримизча, ҳозирги замон ҳақиқатларини тўла ҳисобга олмаётир. Маҳсулот юклаб жўнатиш бўйича сотиш операциясини бухгалтерия ҳисобида акс эттирувчи корхоналар молиявий мабла\ларини муҳим манбаи бўлган фойдага эга бўлишлари мумкин. Бироқ бу ҳали корхонанинг бюджетга, бюджетдан ташқари фондларга мол етказиб берувчиларга тўловларнинг ўз вақтида ўтказилиши имкониятларини кафолатламайди. Корхоналар молиявий мабла\ларини фақат қиймат категорияси сифатида тушуниш самарали тадбиркорлик фаолияти учун уларни аҳамиятини тўла акс эттирмайди. Шунга кўра, корхоналар молиявий мабла\лари мазмунини уларнинг ўз мажбуриятлри бўйича вақтида ҳисоб-китоб қилишларига ҳамда такрор ишлаб чиқаришни ташкил этишга имкон берувчи пул мабла\ларининг йигиндиси сифатида тушуниш мумкин. Бу ўринда И.Т.Балабановнинг “Хўжалик юритувчи субъект молиявий мабла\ ларини унинг ихтиёрида мавжуд бўлган пул мабла\лари ташкил этади” 1 деган фикрга қўшилиш мумкин. Молиявий мабла\лар моҳиятини шундай талқин этишнинг яна бир ёрқин мисолини Э.А.Козловская бошлиқ муаллифлар фикрида кўриш мумкин “корхонанинг молиявий мабла\лари -унинг ихтиёрида бўлган ва турли молиявий мажбуриятларини бажариш ва 1 И.Т.Балабанов. Финансы предприятий. Москва. Инфра 2001 г.$ $кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш бўйича ва ходимларни иқтисодий ра\ батлантириш бўйича ҳаражатларни амалга оширишга қаратилган пул даромадлари ва тушумларидир”. Бироқ, шунга алоҳида этибор бериш лозимки ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатларида “Пул мабла\лари” тушунчаси остида корхонанинг бевосита унинг кассаси ва банкдаги ҳисоб рақамларидаги пул мабла\лари ҳамда қимматбаҳо қо\озларда ифодаланувчи қисқа муддатли юқори ликвидли сармоялар сифатидаги пул эквивалентлари тушунилади. Албатта молиявий бозорнинг ривожланиб бориши билан бизнинг мамлакатимиз иқтисодиётида ҳам қимматбаҳо қо\озларнинг қисқа муддатли ва юқори ликвидли турлари ўз ўрнини эгаллайди. Корхоналар молиявий мабла\ларини пул мабла\лари суммаси ва корхоналар ихтиёридаги пул эквивалентларининг йигиндиси сифатида тушуниш билан бирга бизнинг фикримизча молиявий мабла\ларнинг динамик ҳаракатчанлигини яъни уларнинг шаклланиши ва улардан фойдаланиш жараёнида доимо ўзгарувчанлигини ҳам алоҳида белгилаб утиш лозим. Молиявий мабла\ларни уларнинг ҳаракати жараёнидан ажратилмаган ҳолда кўриб чиқиш имкониятининг йуклиги шу билан белгиланадики мабла\ ларнинг алоҳида олинган бир шароитдаги ҳолатини унинг ҳаракати натижасидир. Корхонанинг барча жорий ва узоқ муддатли мажбурий тўловларининг ўз вақтидалигини таъминлаш учун молиявий мабла\лар ҳаракати жараёнини бошқариш зарурияти вужудга келади. Молиявий мабла\ларнинг дастлабки шаклланиши корхона таъсисчилари томонидан унинг устав фонди ташкил этилаётган вақтга тў\ри келади. Корхона устав фондининг ташкил топиши манбаига хўжалик юритишнинг ташкилий ҳуқуқий шаклларига кўра қуйидагилар киради: -шахсий жам\армалар (хусусий корхона учун); -ҳиссадорлик капитали;$ $-ширкатлар ёки масъулияти чекланган жамиятлар аъзоларининг пай бадаллари; -бюджет мабла\лари узоқ муддатли кредит. Молиявий мабла\ларнинг ишлатилиши қатор йўналишлар бўйича олиб бориладики уларнинг асосийлари қўйидагилар: -молия-банк тизими муассасаларига тўловлар (солиқ ва тўловлар, кредит учун фоиз тўловлар, кредитнинг қайтарилиши, су\урта тўловлари ва х.к.); Корхона ўз мабла\ларининг ишлаб чиқаришни кенгайтириш техник қайта куроллантириш билан бо\лиқ ҳолда капитал ҳаражатларга инвестиция қилиниши -шабла\ларнинг қимматбаҳо қо\озларга инвестиция қилиниши; -моддий ра\батлантириш ва социал - маданий мақсадлар учун фондларни ташкил этилиши; -ҳайрия эхсон мақсадлари ва бошқалар. Молиявий мабла\лар бу давлат ва хўжалик юритувчи субъектлар қўлида ташкил топувчи пул даромадлари, жам\армалар ва тушумлардир. Улар кенгайтирилган ишлаб чиқариш таъминлаш, турли хил фаолиятларни моддий ра\батлантириш, ижтимоий эхтиёжларни кондириш, мудофаа эхтиёжлари ва давлат бошқаруви учун мўлжалланади. Молиявий мабла\лар молиявий муносабатларни моддий асоси ҳисобланади. Молиявий мабла\лар икки турда бўлади. 1) Макромабла\лар, улар умумдавлат миқёсида ташкил топади. 2) Микромабла\лар, яъни хўжалик субъектлари молиявий мабла\лари. “Корхона молиявий мабла\лари бу хўжалик юритувчи субъектнинг ихтиёрларида бўлган ва молиявий мажбуриятларни бажаришга, кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришга доир ҳаражатларни амалга оширишига ва корхона ходимларини иқтисодий ра\батлантиришга$ $мўллжалланган пул даромадлари ва тушумларидир”. Корхоналар молиявий мабла\лар ҳисобидан ўз-ўзини молиялаштиради: Корхона молиявий мабла\ лари бир қанча манбалар ҳисобига шаклланади. Бу манбаларнинг кўпгина олимлари ўз асарларида санаб утишган. Жумладан, В.А.Чжен Корхона молиявий мабла\ларини 3 гуруҳга бўлиб кўрсатди: Ўз мабла\лари ҳамда уларга тенглаштирилган мабла\лар; молиявий бозорга сафарбар қилинадиганлардан тушган мабла\лар ва қайта тақсимлаш тартибида тушувчи молиявий мабла\лар. А.Улмасов ва М. Шарифхужаевлар эса молиявий мабла\лар манбаларини бирма бир тулик келтирадилар. Олимларнинг фикрларини солиштириб шуни англаш мумкинки, улар бир- биридан унчалик фарк килмайди. Бу фикрларни жамлаб молиявий мабла\лар манбаларини қўйидагича тасвирлаш мумкин. Молиявий мабла\ларнинг дастлабки шаклланиши устав фонди ҳисобига амалга оширилади. Ихтиёрий хўжалик юритувчи субектнинг иқтисодий шаклланиши асосий ва айланма мабла\ларини ташкил этиш билан бошланади ва уларни қиймати устав фонди миқдорини кўрсатади. Устав фонди хўжалик юритувчи субъектнинг хаётий фаолиятини таъминлаш мақсадида унинг таъсисчилари томонидан куйилган улушлари йи\индисини ифодалайди. Бинолар, иншоотлар, жихозлар ва бошқа моддий бойликлар: ердан, сувдан ва бошқа табиий бойликлардан фойдаланиш ҳуқуқини, шунингдек бошқа мулкий ҳуқуқ; қўшма корхона катнашчиларининг мамлакати миллий валютасидаги пул мабла\лари корхонанинг устав сармояси жумласига киритилиши мумкин. Молиявий мабла\ларнинг асосий манбаи бўлиб тайёр махсулотни сотишдан, хизматлар кўрсатиш ва ишлар бажарилишидан олинган тушум ҳисобланади. У қайта тақсимлаш жараёнида корхона пул даромадлари шаклини олади. Даромадлар корхоналарнинг одатдаги хўжалик фаолияти туфайли$ $активларнинг кўпайиши ёки корхона мажбурятларининг камайиши бўлиб, ўз сармоясининг кўпайишига олиб келади. Молиявий мабла\лар асосан фойда ҳисобидан шаклланади. “Фойда капитал ва ишбилармонлик қобилиятини ишга солиб акл-идрок билан иш юритиб, хатарли ишга таваккал қўл урганлиги учун тегадиган молиявий мабла\ ҳисобланади”. Фойда шаклланиши корхона фаолиятини энг муҳим томонидир. Фойда массаси натижани ташкил этади ва корхона фаолияти кўламини кўрсатади. Фойдани ҳаражатлар билан таққослаш корхона фаолиятини самарадорлигини тавсифлайди. Фойда ўз асосига кўра 2қисмдан иборатдир: реал ва потенциал фойда Реал фойда-маҳсулот сотишдан тушган тушум билан ишлаб чиқаришга кетган ҳаражатлар ўртасидаги фарқдир. Потенциал-фойда корхонанинг сотишдан ташқари фаолияти билан бо\лиқ бўлиб, қиймати вақт давомида ўзгарадиган активлардан (қимматбаҳо қо\ озлардан олинадиган даромад, мулкни ижарага беришдан олинадиган даромад ва ҳоказо) шаклланади. Фойданинг шаклланиши омилларини ташкил қилади ва фирма ичини 2 гуруҳга бўлиш мумкин. Ташқи омиллар умум иқтисодий ҳолат инфляция даражаси, айрим товар бозорларнинг ўзига ҳос хусусиятларига бо\лиқ. Фойданинг ички омиллари қўйидагилардан иборат: -Асосий ишлаб чиқариш фаолияти ва сотишдан ташқари даромадлар; -Инновацияларни тадбиқ қилиш; -Таваккалчиликни бошқариш; Меҳнат жамоасининг бўш пул мабла\ларни жалб этиши молиявий мабла\ ларни кушимча манбаи бўлиши мумкин. Иккиламчи эмиссия акцияларни, чиқарилган облигацияларни ва бошқа хил қимматли қо\озларни сотиш$ $ҳиссадорлик жамиятларида молиявий мабла\ларнинг яна бир манбаи бўлиши мумкин. +имматли қо\озлар бозорини шакллантириш жараёнида молиявий мабла\лар ҳосил бўлишини бошқа элементларнинг қимматли қо\озлари бўйича дивидендлар ва фоизлари, шунингдек қимматли қо\озлар билан ўтказилган операцияларда мусбат курс тафовутига эришилиши сингари янги манбалари пайдо бўлади. Ихтёрий корхонада ишлаб чиқариш жараёнининг моддий техника асоси бўлиб асосий ишлаб чиқариш фондлари ҳисобланади. Асосий фондларнинг дастлабки шакилланиши, амал қилиши ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни амалга ошириш, бевосита молиявий мабла\лар иштирокида амалга оширилади. Асосий фондларнинг ишлаб чиқариш жараёнида қатнашишга қараб уларни қиймати 2 га бўлинади: 1) Маҳсулот таркибига кириб кетувчи эскириш қиймати. 2) Амал қилаётган асосий фондларнинг қолдик қиймати. Асосий фондларнинг эскирган қиймати маҳсулот сотуви давомида секин асталик билан махсус амортизация фондида пул шаклида жамланади. Асосий воситаларнинг эскириши уларни белгиланган хизмат муддати давомида ҳисобланади. Сарфлаш зарурияти эса уларни ҳақиқий ҳисобдан чиқарилганда пайдо бўлади. Шунинг учун экспулатациядан чиқарилган асосий фондларни алмаштирилгунча ҳисобланган амортизация ажратмалари вақтинча буш ҳисобланади ва кенгайтирилган такрор ишлаб чиқаришни қўшимча манбаи сифатида ишлатилиши мумкин. Корхона томонидан амортизацияни ҳисоблаш усулини танлаш молиявий ресурлар шаклланиши учун катта аҳамиятга эга бўлади. Чунки бу корхонанинг асосий молиявий пропорциясига унинг соф фойдасига ва пул муомаласига, мабла\ билан таъминлашнинг ички тузилишига таъсир кўрсатади. Амортизация ҳисоблаш$

учун Ўзбекистон Республикаси бухгалтерия ҳисоби миллий андозасини 22-28 чи бандларида кўрсатиб утилган. Бунга кўра амортизация ҳисоблашни қуйидаги усуллари ажратиб кўрсатилади. 1) Амортизацияни баравар ҳисоблаш усули. 2) Ишлаб чиқариш усули. 3) Жадалдаштирилган амортизация усули. Амортизацияни баравар ҳисоблаш усули шундан иборатки, асосий воситаларнинг эскириши уларни фойдали ишлатиш муддати давомида асосий воситалар қийматидан бир улушда ҳисоблаб чиқарилади. Шунга мувофиқ амортизация ажратмаларни ҳисоблаб чиқиш формуласи куйдагича: 100 *An Ak A  Ак- Асосий воситалар қиймати. А n - Амортизация нормаси. Ишлаб чиқариш усули эса ҳар бир аниқ йил даввомида асосий воситани ишлаб чиқаришни ҳисобга олишга асосланган. Бу усул бўйича эскиришнинг йиллик миқдорини ҳисоблаш учун асосий воситани фойдали ишлатишнинг бутун муддати учун умумий ишлаб чиқаришни ҳисобга олишга асосланган. Ушбу усул бўйича эскиришнинг йиллик миқдорини ҳисоблаш учун асосий воситани фойдали ишлашининг бутун муддати учун умумий ишлаб чиқариш Йиллар йигиндиси усули (акумулиятив усул) қолдиқнинг камайиши усули активнинг фойдали хизмат муддати давомида амортизация қилинадиган сумманинг камайиб боришини билдиради. Бу усулнинг моҳияти шундан иборатки, баравар ишлаб чиқариш усулидаги эскириш меъёри асосий воситанинг қолдик қийматига қўлланилади. Уни ҳисобланишича А p қ2 А n (Ак * А )  А p - p - йилдаги амортизация суммаси.

$А n -асосий воситаларнинг бошлан\ич қиймати А k - k -йилгача бўлган амортизация суммаси йигиндиси. Йиллар йигиндиси усули моҳияти шундан иборатки ҳар бир йилда амортизация меъёри амортизация муддатининг охригача қолган амортизация қилинадиган қийматдаги улуш сифатида аниқланади. Бу улуш амортизация ажратмалари тугагунча қолган тулик йилларнинг миқдорини амортизация муддатини ташкил этувчи йилларнинг тартиб сони миқдорга тақсимлаш йўли билан аниқланади. Асосий воситаларнинг ҳар хил турларига амортизация ҳисоблашнинг ҳар хил усулларга қўлланишга йўл қўйилди. Бунда асосий воситаларнинг бир турига фақат бир усул қўлланиши лозим бўлади. +ушимча молиявий мабла\ларни жалб қилиш шаклларидан бири бу қимматли қо\озларни чиқариш миқдорини аниқ бир йилда ишлаб чиқарилишни билиш зарур. Ишлаб чиқариш сифатида маҳсулотнинг ишлаб чиқарилган бирлиги миқдорини, неча соат ишлаганини қабул қилиш мумкин. Асосий воситалардан интенсив фойдаланганида, шунингдек фан техника тараққиёти асосий воситаларнинг эскиришига катта таъсир ўтказганда асосий воситаларнинг эскириши жадалаштирилган амортизация йўли билан ҳисобланади. Жадаллаштирилган амортизация усулининг моҳияти шундан иборатки, айланмадан ташқари активлардан фойдаланишнинг дастлабки йилларида улар дастлабки қийматнинг асосий қисми ҳисобидан чиқарилади. Бунга биринчидан, айланмадан ташқари активлардан энг кўп фойдаланиш жадаллиги улар хали физик ва маънавий жиҳатлардан янги ҳисобланган улардан фойдаланишнинг биринчи йилларига тў\ри келиши; иккинчидан, амортизация қилинадиган объекти тезликда маънавий эскирган такдирда уни алмаштириш учун резерв яратилиши: учинчидан, амортизация қилинадиган обектлардан фойдаланишнинг охирги йилларига тў\ри келадиган, уларни$ $тузатишга сарфланадиган ҳаражатлар улушини ишлаб чиқариш чикимларни кўпайтирмасдан кўпайтириш имкониятини таъминлаши сабаб бўлади. Бу усул икки хил йўл билан ҳисобланади: 1. Амортизациянинг икки баравар кўпайтирилган меъёри билан камаядиган қолдиқ усули. қимматли қо\озларни чиқариш ва сотишда корхона маъмурияти қуйидаги муаммони хал этиши керак. +айси қимматбаҳо қо\озни чиқариб сотганда энг юқори натижани хал эта олади. Агар корхона ўз мулкининг бир қисмидан фойдаланиш ҳуқуқини бошқасига беришни ҳоҳламаса облигацияларни чиқариш мақсадга мувофиқдир. Облигация акциядорлик жамияти томонидан унинг фаолиятини мабла\ билан таъминлаш учун қарз мабла\лари манбаи сифатида чиқарилади. Облигациялар чиқаришда қарз олувчи билан қарз берувчи ўртасида контракт тўзилади, контрактда тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланади. Облигация чиқарган акциядорлик жамият шарномага мувофиқ олинган суммани ва бу бўйича ҳисобланган фоизларни белгиланган муддатларда тўлаши керак. Облигация у тенг эгасига овоз бериш ҳуқуқини бермайди. /арб мамлакатларида амалиётда облигацияларнинг хиллари кўп. Масалан, облигациялар таъминланган ва таъминланмаган, бошқа қимматли қо\озларга конвертация қилиниши ёки қилинмаслиги, фоиз тўлашнинг мутлақо ҳар хил шартларига эга бўлиши мумкин ва бошқалар. Облигациялар номинали бўйича, мукофотли ёки дисконт билан сотилиши мумкин. Мукофот ҳам, дисконт ҳам ушбу қарз мавжуд бўлиши муддати давомида аста-секин ҳисобдан чиқарилади. Айрим ҳолларда облигацияллар чиқаришда контрактда қарз олувчи қарз мавжуд бўлиши давомида пул мабла\ларни даврий ажратмалар кўринишида облигациялар ҳақини ўз улуши учун махсус жам\армага захира қилиниши қайд этилган бўлади.$ $Агарда корхона ишлаб чиқаришни кенгайтириши бошқа инвесторларнинг капиталсиз амалга ошмаса у акция чиқаришга қарор қилади. Ўзбекистон Республикасининг “+имматли қо\озлар ва фонд биржаси тў\рисидаги” қонунига мувофиқ мамлакатимизда акцияни амалда бўлишига рухсат берилмаган. Корхона акция чиқаришда унинг турига эътибор бериши керак. Акциянинг бир неча турлари мавжуд. Бир томонидан акцияларни бир акциядордан бошқасига бериш усулидан келиб чиқиб, уларнинг эгасининг номи ёзилган акцияларга ва тақдим қилинадиган акцияларга бўлинади, иккинчи томондан, жамиятини бошқаришда иштирок этиш ҳуқуқига мувофиқ оддий ва имтёзли акцияларга бўлинади. Эгасининг номи ёзилган акциялар эгалари акциядорлар реестрида албатта рўйхатдан ўтказилиши шарт бўлган акциялардир. +улайлик нуқтаи назардан олганда акциядорлик жамияти учун эгасининг номи ёзилган акциялар энг макбул ҳисобланади. Бу акциядорлик сармояси ҳаракати жараёнини ва қимматли қо\озларни айрим акциядорлар кулида жамланишини назорат қилиш ҳамда уларнинг четга чиқиб кетишини тартибга солиш имконини беради. Номи ёзилган акциялар ўз ликвидлигига кўра исталган вақтда нақд пулга айланиши жиҳатдан акциядорга бирмунча ижобий таъсир қилади. Тақдим қилинадиган акциялар эса яъни эгасини бирор жойда рўйхатдан ўтказмасдан иккиламчи бозорда эркин сотилади бу эса унинг ликвидлигини таъминлайди. Акцияларни ушбу турлари қайта сотилишининг ҳар хил механизмлари мавжуд номи ёзилган акцияларнинг эгаси жамиятдан уни ҳарид қилишда рўйхатдан ўтказилган эгасининг номи ёзилган акцияларни олиш мумкин, улар мавжудлигини қайта рўйхатдан ўтганлигини тасдиқлайди.$ $Тақдим қилинадиган акцияларни қайта сотиш қимматли қо\ознинг бир мулкдордан бошқа мулкдорга тў\ридан-тў\ри ўтишдан иборат. Биз юқорида акционерлар жамиятини бошқаришда иштирок этиши ҳуқуқига қараб иккига бўлган эди яъни оддий ва имтиёзли акциялар. Оддий акциялар унга тегадиган дивиденд, фойдага қараб ҳар хил бўлади. Унинг миқдори қатъий кафолатланмайди, аммо эгасига акционерлик жамиятини йигинида овоз бериб, унинг ишини хал этишда иштирок этиши ҳуқуқини беради. Бундай акцияларни эгалари бошқа қимматли қо\озлар эгаларига нисбатан кўпроқ ўз зиммаларига олганликлари туфайли шундай акциялар бўйича олинадиган дивидендлар юқорироқ қилиб белгилинади. Имтиёзли акция шундай акцияки, унга тегадиган дивиденд фойдага қараб эмас балки заём тўлагани каби олдиндан белгиланган қатъий фоизларда берилади. Агар жорий йилда даромад тегмай қолса, у ҳолда унинг келажакда олиниши кафолатланади. Аммо имтёзли акция эгалари акционерлар мажлисида овоз бериш ҳуқуқига эга бўлмайдилар. Корхона молиявий мабла\ларнинг муҳим манбаларидан яна бири бу хўжалик юритувчи субъектнинг доимий ихтиёрида бўладиган кредиторлик қарзларида улар асосан қўйидагилардир: иш ҳақи юзасидан қарздорлик, меҳнатга ҳақ тўлаш фонди билан бо\лиқ бюджетдан ташқари фондларга ажратмалар, келгуси тўловлар учун резервлар ва бошқалар кутилаётган тўловлар учун резервлар ишчиларнинг меҳнат таътилларини таъминлаш ёки молиялаштириш учун мўлжанланган мабла\ларни тўлаш орқали шакллантирилади. Молиявий мабла\ларни тў\ри шакллантиришни ўзигина хўжалик субъектлари фаолиятининг ижобийлигидан дарак бермайди. Балки ҳар бир корхона молиявий мабла\ларни шакллантириш билан бирга уни тў\ри сарфланишини,$ $қайси йўналишга ишлатилишни хал қилиш лозим. Молиявий ресурларни ишлатилиши корхона томонидан кўп йўналишларида амалга оширилади. Молиявий ресурслар ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, истеъмолга ҳамда захирани шакллантиришга йўналтирилади. Такрор ишлаб чиқариш жараёнини сотиш босқичини ривожлантиришга мўллжалланган молиявий мабла\лар пул шаклидаги капитални ифодалайди. Капитал -бу айлантиришга куйилган пуллар бўлиб айланиш жараёнида ўзини кўпайтирувчи пуллар ҳисобланади. Пул айланиши уларни тадбиркорликка йуналтириш воситасида, ссудага бериш воситасида, қарзга бериш билан амалга оширилади. Капитал қуйиш шаклига қараб тадбиркорлик ва ссуда капиталига ажартишимиз мумкин. Тадбиркорлик капитали турли ташкилотларга тў\ри ёки потрфель инвестициялар сифатида куйилган капиталдир. Бундай капитал қуйиш фойда олиш мақсадида ёки корхонани бошқариш ҳуқуқини олиш мақсадида амалга оширилади. Ссуда капитали бу қайтарувчанлик ва тўловчанлик шартлари асосида қарзга берилган пул мабла\ларидир. Ссуда капитали тадбиркорлик капиталидан фаркли ўлароқ у корхонага инвестиция қилинмайди, балки бошқа инвесторга фоиз эвазига вақтинчалик фойдаланишга берилади. Ссуда капитали товар сифатида намоён бўлади ва унинг баҳоси у бўйича тўланадиган фоизлар ҳисобланади. Корхона молиявий мабла\лари молия-банк тизими ташкилотлари олдидаги молиявий мажбуриятларни бажариш учун ҳам ишлатилади. Буларга: бюджетга солиқли тўловлар, кредитлардан фойдаланганлик учун банк фоизлари, аввал олинган ссудаларни тўланиши, су\урта ҳаражатлари ва бошқалар киради. Хозирда бозор иқтисодиёти асосидаги иқтисодий тизим корхоналари ўз фаолиятлари ҳамда мол-мулкини су\урта қилишни зарур$ $қилиб куймокда. Бу эса ўз навбатида молиявий мабла\ларни бир қисмини су\ урта ҳаражатларига сарфлашга олиб келмокда. Молия-банк тизими ташкилотларга тўловларини солиқ бўйича имтиёзли банк фоизлариии су\урта ҳолати руй берганда тўланадиган су\урта тўлови сабабини камайиши корхона молиявий мабла\ларини ўзида қолишини таминлайди. Натижада бўш молиявий мабла\ни вужудга келтиришда корхона молиявий мабла\ларни хайрия мақсадларга, хомиийликка, ҳамда ра\батлантирувчи ва ижтимоий ҳаракатда бўлган пул фондларини шакллантириш мумкин. Молиявий мабла\ ларни бундай йўналишга ишлатилиши тў\ридан -тў\ри фойда келтирмаса ҳам ишлаб чиқаришни самарадорлигини оширишга, корхона обрусиини ошишига ва сотиш жараёнини тезлашишига ижобий таъсир қилади бу эса фойдани ошишига олиб келади. Хўжалик юритишнинг бозор механизми асосларига ўтиб бориши хусусийлаштирилган корхона раҳбарлари, акциядорлик аъзолари, шунингдек молиявий-иқтисодий хизматларнинг роли кучли даражада ошади. Корхонанинг меъёрдагидек фаолият кўрсатишини таъминлаш учун молиявий манбаларни излаш молиявий мабла\ларни энг самарали қуйиш йўналишларини аниқлаш, қимматли қо\озлар портфелини шакллантиришни ва молиявий менежементнинг бошқа масалалари корхоналар молиявий хизматчиларининг асоий вазифаларига айланади. Корхоналар молииявий хизмати ходимлари ва рахбарлари молиявий мабла\ларни инвестиция қилишннг мақсадлари тў\рисида аниқ тасаввурга эга бўлишлари ҳамда уларни жалб этиш бўйича маълум қарор қабул қилиишлари керак. +исқа ва ўрта муддатли мабла\ларга бўлган эҳтиёжларни қондириш учун кредит муассасаларининг ссудаларини ишлатиш мақсадга мувофиқдир. +ўшимча даромад олиш мақсадида пул мабла\ларини бошқа корхоналарнинг қимматли қо\озларига қўйишда молия хизматчилари, агар улар ўз$ $корхонасига зарар етказишни ҳоҳламасалар балки уни гуллаб -яшнашига кумаклашга интилсалар қўйидаги талабларга риоя этишлари шарт: -бошқа корхоналарни қимматли қо\озларини сотиб олаётганда корхона Ортиқча молиявий мабла\ларни жалб қилиши керак, бунда корхонада фавқулодда ҳолатларга мўллжалланган пул мабла\лари бўлиши керак. -исталган корхонани қимматли қо\озини сотиб олишдан олдин унинг фаолиятини молиявий натижаларини ўзгаришини ҳар томонлама таҳлилиии қилиб ва ўрганиб чиқиш керак. -бошқа корхонани акцияларини сотиб олишда ишончсиз текшириб кўрилган маълумотлардан фойдаланиш керак эмас. Ўзининг даромадлари тў\рисида ҳисобот бермайдиган корхоналарни акцияларни сотиб олмаслик керак. Корхона буш пул мабла\ларини жойлаштиришда бир объектга эмас, балки ҳалк хўжалигини турли тармоқларига йуналтириш зарур бу молиявий адашмовчиликларни олдини олади. Акцияларга пул мабла\лари инвестиция қилинган корхоналарни молиявий ҳисоботларни мунтазам урганиб бориш зарур. Корхонани акцияларнинг дивидендлари пастлиги қарабгина уларни сотиб олишдан бош тортиш тавсия этилмайди. Баъзан узоқ муддатда стабил ҳарактерга эга бўлган даромадларни келтирадиган акцияларни дивидендлари паст бўлса сотиб олиш мақсадга мувофиқдир. Бозор иқтисодиёти шароитида молиявий мабла\ларни тақчилиги уларни ташкил топиш манбаларини ҳамда ишлатилиши йўналишларини таҳлил қилишни тақозо этади. Корхона молиявий мабла\лари таҳлил қилинар экан биринчи навбатда уларни ташкил этиши мабла\ларини урганиб чиқиши лозим. Биз биламизки бозор иқтисодиёти шароитида корхонанинг хўжалик фаолияти ва унинг ривожланиши асосан ўз-ўзини молиялаштириш ҳисобига амалга оширилади. Корхонанинг ўз мабла\лари ва четдан жалб қилинган$ $мабла\лар корхона молиявий мабла\лари манбалари ҳисобланади. Корхона молиявий мабла\лари манбаларини динамикасини таҳлил қилишда қуйидаги жадвалдан фойдаланамиз. 3. Жамиятимиз тараққиётининг бош омилларидан бири миллий даромадни яратувчанлик фаолиятида иштирок этувчи хўжалик субъектлари фаолиятини самарадорлигини ошириш ва амалдаги иқтисодий ислоҳотлар устивор йўналишларидан келиб чиққан ҳолда тадбиркорлик фаолиятини кенг куламда ра\батлантириш, миллий валюта барқарорлигини таъминлаш, мамлакат миллий иқтисодиётининг экспорт потенциалини ошириш каби макроиқтисодий барқарорликни таъминлаш йўналишидаги ислоҳотлар ҳисобланади. Бунинг учун эса турли хил мулк шаклларида фаолият юритувчи хўжалик субъектларида тадбркорлик фаолиятини ра\батлантириш ва уларнин ишлаб чиқариш жараёни самарасини ўсишидан манфаатдорлигини ошириш бўйича етарли молиявий иқтисодий замин яратилиш лозим. Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат асосида фаолият юритувчи ҳар қандай хўжалик субъектлари молиявий иқтисодий фаолиятини белгилаб берувчи бош омилларидан бири ишлаб чиқарилган маҳсулот сотуви, кўрсатилган хизматлар ва бажарилган ишлар бўйича олинган пул тушумлари ҳисобланади. Маҳсулот сотувидан тушумнинг иқтисодий мазмуни, биринчидан, ижтимоий такрор ишлаб чиқаришнинг иқтисодий-молиявий натижаларини пулдаги акс этиши ҳисобланади. Шунингдек маҳсулот сотувидан тушум такрор ишлаб чиқариш жараёнидаги яратилган товарларнинг абстракт ва конкрет меҳнатини ўзида акс эттиради яъни такрор ишлаб чиқариш жараёнининг қайта ишлаб чиқариш, тақсимлаш, айирбошлаш, истеъмол боскичларидаги$ $ҳаражатларнинг ҳамма элементларини ва фойдани яъни янгидан яратилган қийматни ўз ичига олувчи асосий молиявий категория ҳисобланади. Маълумки, ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёни тайёр маҳсулотни истеъмолчиларга етказиб бериш билан тугалланади. Бозор муносабатлари шароитида бу жараен тайер товарларни қийматини ўзаро айирбошлаш жараени натижасида сотув қилиниши билан белгиланади. Товарлар сотуви ишлаб чиқариш жараенининг муваффакиятли тугалланишини асосий кўрсаткичларидан бири ҳисобланади ва бир вақтнинг ўзида корхонанинг меъёрдагидек хўжалик фаолиятини юритишда муҳим ҳисобланувчи айланма мабла\ларини айланишининг тугалланган боскичи ҳисобланади. Сотув қилинган товарлар истеъмолчиларга юборилган еки корхоналар томонидан турлича пул шаклида тушумга эга бўлган тайёр товарлар ҳисобланади. Маҳсулот сотувидан тушум ўзида сотув қилинган товарлар ва кўрсатилган хизматлар ҳисобига корхона ҳисоб рақамига келиб тушган пул мабла\лари йигиндисини ўзида акс эттиради. Маҳсулот сотувидан тушум корхонанинг пул даромадларини асосий манбаи ҳисобланади. Сотувдан тушум муҳим молиявий категория сифатида товарлар етказиб берувчи ва истеъмолчи ўртасидаги пул муносабатларини ўзида акс эттиради. Молиявий категория сифатида тушум корхоналар молиявий мабла\ларининг ва пул мабла\ ларининг бош молиявий манбаи ҳисобланади. Шунингдек молиянинг коорхоналар доирасидаги тақсимот функциясини асосий объектларидан бири ҳисобланади. Молиявий мабла\лар- меҳнатга тўловлар фонди ва пул қопламаларига тақсимланиш жараенида фойдаланувчи ялпи даромад ва пул қопламаларидан иборатдир, пул мабла\лари эса– айланма мабла\лар ва амортизация ҳисобланади.$ $Ҳозирги шароитда иқтисодий адабиётларда сотув қилинган маҳсулот тушунчаси ҳақида турли хил карашлар мавжуд. Хусусан, воситачилик– таъминот- савдо ва тайерлов ташкилотларда улгуржи баҳолар бўйича сотувдан тушумни маҳсулот сотувидан тушум ҳисоблаш мумкинми?– деган баҳсли мунозара мавжуд. +атор иқтисодчилар сотув тушунчаси сотувнинг асосий объекти ҳисобланган товарларни бевосита истеъмолчиларга тушиши билан бо\лиқ деб ҳисоблайдилар. Бу мунозара кушилган қиймат, акциз солиқларини тўловчилар ҳақидаги масалани хал қилишда кутарилади. Бу солиқларнинг тўловчилари истеъмолчилар ҳисобланади. Бюджетга уларни товарлар сотувини килувчи корхона, солиқ воситачилари келтириб туширади. Бизнинг фикримизча, корхоналар молияси учун муҳим ҳисобланган маҳсулот сотуви тушунчасининг моҳиятини аниқлаш учун қўйидагиларни кўриб утиш лозим: Биринчидан- сотувдан тушум қийматнинг товар шакли билан пул шаклини ўзаро алмашиши ҳисобланади. Сотиб олувчи томонидан товарлар бўйича тўловларни амалга ошириш натижасида товар пул шаклига алмашади; иккинчидан-субъектлар мулклари ўзаро алмашади: товарларни тўловини сотиб олувчи амалга оширганга кадар товарлар мулкий эгалиги ишлаб чиқарувчида бўлади. Товарларнинг тўловлари амалга оширилгандан сўнг сотиб олувчи мулкчилик субъектига айланади. Бу икки жараённинг мажмуаси, яъни мулк ва қиймат шаклининг ўзаро алмашуви сотув қилинган маҳсулот тушунчасининг иқтисодий моҳияти ҳисобланади. Шундан келиб чиққан ҳолда, тайер маҳсулотнинг товарларни ўзаро айрибошлаш операциялари учун фойдаланиладиган қисмини сотув қилинган маҳсулотга киритиш мумкин эмас (Бартер операциялари).$ $Бизнинг фикримизча, бундай шартномаларнинг амалга ошиши қонунчилик билан чекланиши лозим, модомики, бу мамлакатдаги пул муомаласини бузилишига олиб келади, маҳсулот сотувидан фойда миқдорини камайтиради ва солиққа тортишда четлашиш ҳолатларини вужудга келтиради. Маҳсулот сотувдан тушум ўлчовига сотув қилинган маҳсулотнинг миқдори ассортимент кўрсаткичлари, сотув қилинадиган маҳсулотларнинг сифати, ҳисоб китоб тартиблари ва баҳолар таъсир қилади. Маҳсулот сотувидан тушумнинг миқдорига ишлаб чиқариш хажми бо\лиқ бўлади ва сотув даврининг боши ва охиридаги сотув қилинмаган қолдик маҳсулотлар улчамига бо\лиқ. Умуман, ҳозирги шароитда ишлаб чиқариш жараёнларини интенсивлаштириш ва маҳсулот ишлаб чиқариш бирлигини юқори самарадорлигини таъминлаш хукуматимиз томонидан асосий масала сифатида куйилиши шароитда корхоналарда маҳсулот сотувидан тушумни режалаштириш ва унинг сифат кўрсатикичларини оширишнинг молиявий имкониятларини яратиш муҳим ҳисобланади. Сотув қилинган маҳсулотларнинг ассортимент кўрсаткичлари тушумга фаол таъсир кўрсатади. Ўз навбатида тушумга икки томонлама таъсир қилади. Товарлар баҳосини ўсиши шароитида маҳсулот ассортиментларининг ҳам юқори бўлиши тушум миқдорининг ошишига олиб келади. Бу ерда шуни такидлаш лозимки, тушумнинг миқдор кўрсаткичларига баҳоларнинг ўсишига тў\ри пропорционал аммо, тенг шарт шароитларда баҳоларнинг ўсиши маҳсулот сотувини хажмини пасайтиради. Натижада корхоналарнинг етарли даражадаги пул тушумлари шаклланмайди. Бу ҳолат албатта, бирламчи даражадаги тўланиши зарур бўлган жорий мажбуриятларни қайтариш имкониятини пасайтиради ва корхонанинг молиявий ҳолати ёмонлашиши мумкин.$ $Сотув қилинган маҳсулотнинг сифати ҳам тушум ўлчовига икки томонлама таъсир этади. Тайер маҳсулот баҳосига унинг сифати ва истеъмол хусусияти таъсир қилади. Мамлакатдаги тўлов ҳисоб китоб тартиблари ҳам сотувдаги тушумга таъсир этади. Маҳсулот сотувидан тушумнинг иқтисодий моҳияти нуқтаи назардан икки элементдан ташкил топади. Биринчиси, ялпи даромад иккинчиси пул жам\ армалари. Маҳсулот сотувидан тушум тақсимот муносабатларининг бош молиявий кўрсаткичлари сифатида ўзига ҳос хусусият касб этиб бундай хусусиятлар турли мулк шаклларида ва иқтисодиётнинг турли тармоқларида фаолият юритувчи корхоналар нуқтаи назардан туркумланади. Хусусан, моддий ишлаб чиқариш корхоналарида асосий фаолиятнинг молиявий натижаси сифатида олинган фойданинг бош молиявий манбаи ишлаб чиқарилган товарлар сотувидан тушган тушум ҳисобланади. Хизмат кўрсатиш соҳасида фаолият юритувчи хўжалик субъектларида эса кўрсатилган хизматлар ҳисобига олинган пул тушумлари асосий фаолиятнинг молиявий натижаларини молиявий манбаи ҳисобланади. Умуман олганда молиявий нуқтаи назардан бу икки хўжалик субъектида маҳсулот сотувидан тушумнинг шаклланиши бир мазмунни англатади яъни авансланган капиталнинг фойдалилиги, самарадорлилигини белгилаб берувчи бош молиявий кўрсаткич ҳисобланади. Аммо, ижтимоий такрор ишлаб чиқариш жараёнининг техник иқтисодий асослари нуқтаи назардан корхоналарда маҳсулот сотувидан тушумнинг шаклланиш йўналишлари фаркланади. Масалан, молиявий сектор институтларида маҳсулот сотувидан тушган тушум эмас балки операцион даромадлар сифатида ҳисобланади.$ $Маҳсулот сотувидан тушум молиявий категория сифатида тақсимот муносабатларининг асосий манбаи ҳисобланади. Маҳсулот сотувидан тушум молиянинг асосий ҳарактерли белгиларидан бўлган пул фондларини шакллантиришдаги асосий молиявий манбалардан бири ҳисобланади. Ҳар қандай қиймат тақсимот муносабатлари умумий эквивалент яъни пуллар воситасида амалга оширилади. Шунингдек тақсимлаш характеридан иборат бўлган пул муносабатлари ҳам молиявий муносабатларни ўзида акс эттиради -молиявий бозорлардан жалб қилинган мабла\лар; -молия банк тизимидан қайта тақсимлаш натижасида келиб тушган мабла\ лар. Корхонанинг хусусий ва унга тенглаштирилган мабла\лари қаторига фойданинг ҳамма турлари, амортизация, маҳсулот сотувидан тушган тушум, барқарор пассивлар, чиқариб юборилган мулкларни сотишдан тушган тушумлар ва бошқалар ҳисобланади. Молиявий бозорлардан жалб қилинган мабла\ларга хусусий акциялар, облигациялар ва бошқа қимматли қо\озларни сотишдан тушган тушум ва кредит инвестициялари киритилади. +айта тақсимлаш тартибидаги пул мабла\ларига су\урта тўловлари, дивидендлар ва фоизлар, пай бадаллари, бюджет субсидиялари ва бошқалар киритилади. Бизнинг фикримизча, молиявий мабла\лар категориясини бу усулда ёритиш нисбатан камчиликларга эгадир. Чунки, молиявий мабла\ларга таъриф берилганда молиявий мажбуриятларни бажаришга йўналтириган пул даромадлари ва тушумлари ҳам киритилган. Молиявий мабла\ларнинг манбалари сифатида эса асосан хусусий ва унга тенглаштирилган мабла\лар ҳисобланмокда.$ $Маълумки, корхонанинг олдидаги бюджетга тўловлар (солиқлар) ва ажратмалар, бюджетдан ташқари фондларга ажратма шаклидаги тўловларнинг нафақат фойдадан тўланади. Балки, уларнинг маълум қисми, таннархни таркибига ҳам киритилади. Шунинг учун ҳам корхонанинг хусусий молиявий мабла\ларини шаклланиш манбалари ялпи фойда эмас балки ялпи даромад ҳисобланади. Корхоналар доирасида шакллантириладиган молиявий мабла\ларнинг улчами, зарурий капитал куйилмаларни молиялаштириш, айланма мабла\ ларни кўпайтириш, ҳамма турдаги молиявий мажбуриятларни амалга ошириш, ижтимоий ҳарактердаги эхтиёжларни таъминлаш имкониятларини аниқлайди. Корхоналарда маҳсулот сотувидан тушган тушумнинг таркибий элементи сифатида молиявий мабла\лар фонд ва нофондли кўринишларда фойдаланилади. Чунки, молиявий мабла\ларни бир қисми ҳисобига турли хил пул фондлари шакллантирилади, шунингдек унинг маълум бир қисми, корхонанинг мажбуриятларини бажариш учун йўналтирилади. Амалиётда, пул мабла\лари, пул молиявий мабла\лар, пул фондлари тушунчалари гуёки бир хилдагидек қабул қилинади. Аммо, уларнинг ўртасида жиддий фаркланишлар ҳам мавжуд. Пул мабла\лари- молиявий мабла\ларга нисбатан кенгрок маънога эга бўлган тушунчадир. Молиявий мабла\лар эса корхона пул мабла\ларининг фақатгина айланмада бўлган қисминигина англатади. Пул фондлари эса молиявий мабла\лардан фондли шакллардаги йўналишларда фойдаланиш натижасида шакллантирилган фойда ҳисобланади. Пул мабла\лари ва молиявий мабла\ларнинг ўртасидаги фарк маҳсулот сотувидан тушган тушум моҳиятини ёритиш мисолида аниқланади.$ $Корхонанинг банкдаги ҳисоб рақамига келиб тушган тушумнинг умумий суммаси пул мабла\лари ўлчамини билдиради. Мазкур пул мабла\лари умумий суммасидан сезиларли қисми, хом ашё, материаллар, ёқил\и, электоэнергия шаклида ишлаб чиқариш жараёнига аванслаштирилган шаклидаги айланма мабла\лар ва қолган қисми соф тушум сифатидаги ялпи даромад молиявий мабла\ларнинг манбаи ҳисобланади. Иқтисодиётнинг ривожланиш суръатларини ошиши, ишлаб чиқаришнинг иқтисодий самардорлигини ошиши давлат бюджетининг согломлашиши кўп томондан корхоналарда шакллантирилган сотувдан тушган тушумни тақсимланиши ва шакллантириладиган молиявий мабла\лардан фойдаланиш самардорлигига бо\лиқдир. Молиявий мабла\ларнинг улчами ва таркиби кўп томондан ишлаб чиқариш хажмининг ўсиши ва самардорликни юксалишига бо\лиқдир. Ишлаб чиқаришнинг доимий равишда ўсиши ва уни самардорлиги кўрсаткичини юксалиши бир томондан корхоналар молиявий мабла\ларини миқдорини ортишига олиб келади, иккинчи томондан, давлатнинг молиявий мабла\ ларини миқдорини ўсишига олиб келади. Шунинг учун ҳам корхоналар молиявий мабла\ларини ўз ичига олувчи маҳсулот сотувидан тушган тушумни кўпайиши бир томондан давлат бюджети ва бюджетан ташқари фондларни самарали даромад манбаларини шаклланишига олиб келади. Чунки, бюджетнинг даромадлар манбалари ҳисобланувчи республика ҳамда маҳаллий солиқлар ва йигимларнинг солиқка тортиладиган объектларини шаклланиши маҳсулот сотуви, ишлар ва кўрсатилган хизматлардан тушган тушумнинг тақсимланиши натижасида шакллантирилади. Умуман солиқлар, кредит, су\урта ва бошқа иқтисодий категорияларнинг молиявий мазмуни янгидан яратилган даромадларни қайта тақсимлаш билан белгиланади. Масалан, солиқ тўловларининг асосий манбаи$ $корхона томонидан шакллантириладиган кушимча қиймат ёки якқолрок фаолиятнинг соф молиявий натижаси ҳисобланади. Корхона такрор ишлаб чиқариш жараёнида кушимча даромад олиш имкониятига эга бўлмаса солиқларни тўлашнинг иқтисодий асослари ҳам мавжуд бўлмайди. Мантикан олиб караганда корхона качон солиқларни тўлайди?- деган саволга, качонки у етарли даражада даромадга эга бўлса- деган соддагина жавобни беришимиз мумкин. Бу даромаднинг асосий манбаи сотувдан тушган тушум ҳисобланади. Кредит ва су\урта муносабатларининг ҳам молиявий мазмуни улардан фойдаланганлик учун тўланадиган ссуда фоизи ва су\урта бадаллари воситасида янгидан яратилган қийматни қайта тақсимлаш ҳисобланади. Умуман олганда асосий ва айланма ишлаб чиқариш фондларини шакллантириш мақсадида олинадиган қарз мабла\ларининг иқтисодий асоси ҳам мазкур қарз мабла\ларидан юқорирок даражадаги самарага эга бўлган ҳолатдаги ишлаб чиқариш муносабатларини ташкил қилиш ҳисобланади. Ташкил қилинган такрор ишлаб чиқариш самарадорлигини баҳолашнинг бош омилларидан бири эса маҳсулот сотувидан тушган тушум ҳисобланади. Солиқка тортиш билан бо\лиқ асосий муаммолардан бири маҳсулот сотувидан тушган тушумни ҳаражатлар элементлари бўйича тақсимланиши натижасида солиқка тортиладиган базани шаклланиши билан бо\лиқдир. Чунончи, бюджет даромадлари нуқтаи назардан солиқларни туркумланиши натижасида Республика бюджети даромадларини манбалари ҳисобланувчи солиқлар маҳсулот сотувидан тушган тушум ва корхоналардан шакллантириладиган фойда миқдорига бевосита бо\лиқдир яъни аксарият солиқлар даромаддан ундириладиган пропорционал, регрессив ва прогрессив солиқлар ҳисобланади. Маҳаллий бюджетлар даромадлари манбалари ҳисобланувчи солиқлар бўйича шакллантириладиган объектлар маҳсулот сотувидан тушган тушум ва ялпи фойдани ўсишига бо\лиқ эмас. Бундай$ $ҳолат аксарият ҳолларда бюджет муносабатлари билан бо\лиқ муаммоларни келтириб чикармокда. Ишлаб чиқариш жараёнини интенсивлашиши ва маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ҳисобига сотувдан тушган тушумни кўпайиши Республика бюджети учун солиқли тушумларни ҳам кўпайишига олиб келади. Бу ҳол Республика бюджети солиқлари воситасида маҳсулот ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш ва сотувдан тушумни кўпайтириш учун етарли солиқ имтиёзлари тизимини шакллантиришга олиб келмоқда. Чунки кўриб турибмизки бундай бюджетнинг ўзи ҳам манфаатдор ҳисобланмоқда. Ишлаб чиқариш самардорлигини юксалиши маҳсулот сотуви, бажарилган ишлар ва кўрсатилган хизматлардан тушган тушум таркибидаги ҳаражатларни минималлаштириш ва корхона манфаатдорлигини асоси ҳисобланган фойдани тушум таркибидаги салмогини юқори бўлиши билан белгиланади. Будай ҳолатда корхоналар эхтиёжи учун зарурий бўлган молиявий мабла\лар миқдорини шакллантириш ва улардан самарали фойдаланиш корхонанинг молиявий барқарорлиги, тўлов қобилияти ва баланс ликвидлилиги билан аниқланадиган молиявий муваффакиятларини англатади. Жорий давр мобайнида мазкур мабла\ларга эхтиёжлар ва улардан самарали фойдаланиш молиявий режалаштириш жараёнида аниқланади. Ҳар бир корхонанинг фаолияти равнақ топиб боравериши ва фойданинг ортиб боришига, албатта, кўпгина кўрсаткичлар таъсир кўрсатади. Булардан бири корхонаннинг молиявий натижаси бўлса, иккинчиси, товар маҳсулотини сотув қилиш натижасида тушган пул тушумларини таҳлил қилишдан иборатдир. Корхоналар маҳсулот сотувидан тушган тушумнинг тақсимланиши ўзига ҳос ҳаражатлар тизими воситасида амалга оширилади ва бундай ҳаражатларнинг функцонал вазифаларига кўра турли хил марказлаштирилган ва$ $марказлаштирилмаган пул фондлари ва корхона олдидаги молиявий мажбуриятлар бўйича тўловлар амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1999 йилда жорий этган “Маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотув қилишда таннарах таркибига кирувчи ҳаражатлар таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби” тў\ рисидаги низоми бўйича маҳсулот сотувидан тушган тушумнинг тақсимланишидаги ҳаражатлар тизимининг қўйидаги элементлари кўриб ўтилади: 1.Ҳаражатларни ишлаб чиқариш жараёнидаги функцияларига бо\лиқ равишда: -ишлаб чиқариш ҳаражатлари; -ноишлаб чиқариш ҳаражатлари. 2.Маҳсулотнинг қийматига олиб боришига бо\лиқ равишда: -тў\ри ҳаражатлар; -эгри ҳаражатлар. 3.Сотув қилинган маҳсулот билан чегириш вақтига бо\лиқ равишда: -таннарх таркибига киритиладиган ҳаражатлар; -давр ҳаражатлари. Сотув қилинган маҳсулот ўзгариш реакциясига бо\лиқ равишда: -Ўзгарувчан ҳаражатлар; -Доимий ҳаражатлар; -Доимий- ўзгарувчан ҳаражатлар. Маҳсулот сотувидан тушган тушум таркибидаги фойда миқдорига қўйидаги омиллар таъсир қилади: 1. Сотилган маҳсулот хажмининг ўзгариши. Бу омил корхона фаолиятига бо\лик (ички омил), чунки, маҳсулот қанча кўп сотилган бўлса, фойда ҳам шунча кўп бўлади.$ $2. Ишлаб чиқариш таннархининг ўзгариши. Бу омил ҳам ички хусусиятга эгадир. Чунки, маҳсулот таннархи қанча камайса, фойда мутаносиб тарзда кўпаяди. 3. Ишлаб чиқаришдан ташқари ҳаражатлар даражасининг ўзгариши. 4. Улгуржи баҳонинг ўзгариши. Бу омил ташқи хусусиятга эга бўлиб, яъни корхона фаолиятига бевосита бо\лиқ эмас. 5. Кушилган қиймат солиги ставкасининг ўзгариши (ташқи омил); 6. Маҳсулот ассортименти ва таркибининг ўзгариши. Албатта юқоридаги омиллар фойдага таъсир этади. Маҳсулот сотувидан тушган тушумга таъсир этувчи омиллар бу асосан фойдага таъсир этувчи ташқи омиллар ҳисобланади. Шунингдек маҳсулот ишлаб чиқаришда ассортиментини кўплиги, мамлакатдаги баҳо тизими, эгри солиқларнинг амалдаги ҳолати каби омиллар сотувдан тушган тушумга таъсир этади. Корхоналарда шакллантирилган маҳсулот сотувидан тушган тушумни тақсимланиши ва молиявий фаолиятнинг самардорлигини баҳоловчи соф фойда кўрсаткичининг шаклланишигача бўлган тақсимот муносабатлари жараёнида корхонаннинг пул окимлари баҳолаш имкониятига эга бўлинади. Бундай баҳолаш натижасида фойдага таъсир этувчи асосий омиллар аниқланади. Турли маҳсулотлар турлича рентабеллик даражасига эгадир. Бинобарин, корхоналар ассортименти бўйича маҳсулот ишлаб чиқариш режасига риоя килмасалар, бу ҳолат уларнинг фойдаси даражасига бевосита таъсир кўрсатади. Бу омил ички хусусиятга эгадир. Агар, корхона маҳсулот ассортименти бўйича маҳсулот ишлаб чиқариш режасини 100%га бажариб фойда олган бўлса бу корхонанинг ютугидир. Товар маҳсулотини сотишдан$ $келган фойдани таҳлил қилиш учун керакли маълумотлар йиллик ҳисоботнинг №2 “Молиявий натижалар тў\рисидаги ҳисобот” номли шакли олинади. “А” корхонани 2001 йил якунига кўра товар сотишдан келган тушумни тақсимланиши ва фойдани таҳлили. №2 жадвал Жадвал маълумотларидан куриниб турибдики, корхонанинг умумий иқтисодий фаоллиги пасайган. Чунончи, маҳсулот сотишдан тушган тушум кейинги йилга утиб 89,8%га пасайиши кузатилади. Шунингдек корхонанинг молиявий фаолиятида ҳам пасайиш тенденциясини кузатилади. Маҳсулот сотувидан тушган тушумнинг таркибидаги ишлаб чиқариш таннархи ҳаражатлари билан биргаликда, ноишлаб чиқариш ҳаражатларининг пасайиш динамикаси сотишдан тушган тушум, солиқли ҳаражатлар ва фойдани пасайишига нисбатан паст даражада пасайган. Бу ҳолат корхонадаги ишлаб чиқариш жараёнини камрок ҳаражат қилиб кўпрок фойда олиш принципига зид бўлганлигини кузатилади. Агар кузатадиган бўлсак маҳсулот сотувидан тушган тушум 10,2%(100%-89,8%) га камайган ҳолатда олинган фойда 38%(100%-62%) га камайган. Бу ҳолат корхонада умумий ишлаб чиқариш суръати пасайибгина қолмай маҳсулот сотишдан келган фойда кўрсаткичини сезиларли равишда пасайганлигини кузатилади. Корхонанинг сотувдан рентабеллик даражаси 2,4% дан 1,7% га яъни жорий давр рентабеллиги 0,7% ўтган даврга нисбатан пасайиши кузатилади. Агар кузатадиган бўлсак, сотувдан тушган тушумни пасайишига бир неча омиллар таъсир қилмоқда. Чунончи, маҳсулот ишлаб чиқаришда таннарх ҳаражатларининг ортиши натижасида корхона маҳсулот ишлаб чиқаришни нисбатан қисқартирган. Таннарх таркибидаги иш ҳақи,хом ашё ҳаражатлари ва амортизация каби ҳаражат элементларининг ортиши баҳоларни$

шакллантириш сиёсатидаги ўзгаришлар ва корхонанинг сотув қилинган маҳсулотлари таннархини назорат қилиш қобилиятини пасайганлиги билан белгиланади. Таннарх ҳаражатларини кўпайиши натижасида корхонада ялпи даромаднинг шаклланиш самарадорлиги ўтган йилга нисбатан сезиларли пасайган. Бу ҳол фойдани шаклланишига ҳам ўз таъсирини кўрсатган. Мазкур коэффициент динамикасидаги негатив ўзгаришлар корхона томонидан моддий- ишлаб чиқариш захираларидан фойдаланиш устидан назоратни кучайтириш ёки зарурий махсулот баҳоларини қайта кўриб чиқиш зарурлигини тасдиқлайди. Ялпи даромад мутлоқ миқдорида ва ўртача ялпи даромад даражаси, ялпи даромад суммасининг ишлаб чиқарилган маҳсулотга нисбатан аниқланади. Ялпи даромад суммасининг ўзгаришига 2 та омил таъсир кўрсатади: 1. Товар айланиш хажмининг ўзгариши; 2. Ўртача ялпи даромад даражасининг ўзгариши. Биринчи омилнинг таъсирини аниқлаш учун товар айланиши хажми бўйича мутлоқ фаркни режадаги ўртача ялпи даромад даражасига кўпайтириб, 100 га бўлинади. Иккинчи омилнинг таъсирини аниқлаш учун ўртача ялпи даромад даражаси бўйича мутлоқ фаркини ҳисоботдаги товар айланиши хажмига кўпайтириб, 100га бўлинади. Товар айланиши хажмининг режага нисбатан ортиқча бажарилиши ёки бажарилмаслиги ялпи даромад хажмини тубдан ўзгартириши мумкин. Шунинг учун ялпи даромад хажми ўзгаришига фақатгина юқоридаги омиллар таъсир қилиб қолмасдан, балки яна бошқа омиллар ҳам таъсир кўрсатиши мумкин. Таҳлилнинг асосий вазифаларидан бири таҳлил қилиш даврида ялпи даромад хажми бўйича режанинг бажарилишини ялпи даромад хажмининг

$ўзгаришига, товар салмо\и ўзгаришини таъсирини сотилган товарларнинг ассортименти ва сифат ўзгаришини ҳамда ўртача ялпи даромад даражасининг ўзгаришига таъсир кўрсатувчи омиллар аниқланади(2-жадвал) “А” корхонанинг ялпи даромадини таҳлили. 2-жадвал. Жадвалдан маълумки ялпи даромаднинг мутлоқ миқдори ҳисобот йилида режага нисбатан 15741,1 минг сумга камайган. Бу 2000 йил курстакичини 2001 йил кўрсаткичига солиштирганда 24,3%га камайганлигини кузатамиз. Бу кўрсаткич сотишдан тушган тушумнинг пасайиш суратидан анча паст ҳисобланади. Ўртача ялпи даромад даражасининг иқтисодий жиҳатидан асосланган миқдорининг белгиланиш ва ўзгариши асосан уларни савдо ташкилотининг жойлашган ўрни бўйича, товар айланиш хажми улушининг ўзгариши, савдо чегирмаларининг ўзгариши ва бошқалар қилиш. Табакалаштириш айрим товарларни сотиш билан бо\лиқ бўлган муомала ҳаражатларининг бир хил эмаслиги билан бо\лиқдир. Савдо чегирмаларининг энг юқори миқдори энг кўп меҳнат сарфланиб тайёрланадиган саклаш учун махсус шароитлар ва кушимча ишлов бериш талаб қиладиган, нисбатан суст айланадиган ва муомала ҳаражатлари даражасини ошириб юборадиган товарларга белгиланади. Ўртача ялпи даромад даражасини ўзгаришига товар айланиши хажми ичида айрим товарлар улушининг юқори ва паст даражада бўлиши, ўз навбатида ўртача ялпи даромад даражасининг кўпайишига ёки пасайишига олиб келади. Шунинг учун ҳам таҳлил жараёнида товар айланиши хажмининг тузилишини ўртача ялпи даромад даражасига ўзгариш таъсирини аниқлаш ҳам мумкин. 5. Маҳсулот сотувидан тушумнинг тақсимланиши натижасида корхоналар фаолиятининг асосий натижаси ҳисобланувчи фойда шаклланади.$ $Фойда ва рентабеллик самарали кўрсаткичлар бўлиб у корхонанинг молия ва хўжалик фаолиятининг натижасидир. Фойда сотилган махсулотнинг қиймати билан таннархи айирмаси; кўшимча маҳсулотнинг пул шакли. Фойда даромаднинг бир қисми маҳсулот таннархини пасайтириш; жадаллаштириш асосида ишлаб чиқариш хажмини ошириш фойда ўсишининг, корхона молияси барқарорлигининг асосий омиллари ҳисобланади. Фойдага 3 функция ҳосдир: -у иқтисодий кўрсаткич бўлиб, хўжалик фаолиятининг молиявий натижаларини кўрсатиб туради, - фойданинг манфаатдорлик функцияси тақсимоти ва ундан фойдаланилади ва намоён бўлади; - фойда корхоналарнинг молиявий мабла\ларини манбаини, маҳаллий ва давлат бюджетларининг даромад қисмларини манбаларини шакллантиришнинг асосидир. Корхоналар фойданинг хажмига объектив ҳарактердаги ишлаб чиқариш жараёнига бо\лиқ омиллар ва хўжалик фаолиятига бо\лиқ бўлмаган объектив омиллар таъсир қилиши мумкин. Объектив омилларга: истеъмол қилинаётган материал ва қувват берувчи мабла\ларнинг баҳо даражаси, амортизация ажратмасининг меёрий бозор конъюктураси киради. Интенсив омиллар молиявий согломлаштириш, самарли солиқ тизимини ташкил қилиш ҳисобига корхоналар ўз фойдаларини кўпайтириб беради. Иқтисод бир меёрда хали тўла изга тушмаган ишлаб чиқарувчиларнинг монопол шароити маълум даражада сақланиб турган истеъмол бозорида ракобат деярли йук. Инфляция шароитини утаётган иқтисодиётнинг ҳозирги ахволида турли мулкчилик шаклларида корхоналарнинг фойдасини кўпайиши асосан, истеъмол товарларини баҳосини сунъий равишда ошириш$ $ҳисобига амалга ошириш мумкин, яъни бунда, фойда тулдирилиши кўпайиши инфляция окибатида амалга ошади. Бунда ишлаб чиқаришнинг хажми билан фойданинг миқдори ўртасида ўзаро бо\лиқлик йук бўлади. Иқтисодиётнинг издан чиққанлиги натижасида хўжалик юритиш механизмларининг таъсири самарали бўлганлиги окибатида фойданинг ўзига ҳос функциялари тўла даражада ишламайди. Шу сабабли кўплаб корхоналарда максимал фойда олиниши билан таъминлаш. қўйидаги интенсив омиллар ҳисобига хўжалик субъектларига нисбатан самарали солиқ тизимини ташкил қилиш. Фойда турли истеъмолнинг иқтисодий мазмунига қараб молиялаштиришнинг асосий манбаи ҳисобланади. Фойданинг тақсимоти жараёнида давлат органлари орқали жамиятнинг манфаати хўжалик субъектининг бу хўжалик билан муносабат тури бўлган ҳамма хўжалик субъектларининг манфаати айрим ишчи хизматларининг манфаати алоҳида- алоҳида ҳисобга олинади. Тақсимотнинг объекти ялпи фойда ҳисобланади. қонунчилик асосида ялпи фойданинг бир қисми солиқли ва солиқсиз мажбурий тўловлар сифатида давлат бюджетига маҳаллий бюджетга келиб тушиши таъминланади. Ҳиссадорлик жамиятларида фойдани солиқка тортишга захира жам\ армалаларини шакллантириш тартиби эътиборга олинади. Фойданинг тақсимоти қуйдаги тамойиллардан келиб чиқади: биринчи навбатда бюджет олдидаги молиявий смажбуриятлар бажарилади; турли мулкчилик шаклларидаги фойданинг қолган қисми иқтисодий асосланган пропорцияларда жам\армаларга ва истеъмолга бўлинади. Жам\ариш билан истеъмол ўртасидаги нисбатни аниқлашда ишлаб чиқариш фондларининг ва етиштирилаётган маҳсулотлар ракобатбардошлик ҳолати ҳисобига олинади.$ $Хўжалик субъектлари корхона ихтиёрида қолган соф фойдани тақсимлаш жараёнида фойдани тақсимлаш усулини ўзлари мустақил хал қиладилар. 6. Солиқ тўлангандан кейин корхона ихтиёрида қоладиган фойда икки қисмга бўлинади: биринчи қисми, корхонанинг мулкини кўпайтиради ва жам\ариш жараёнида катнашади.иккинчи қисми фойданинг истеъмолга ишлатилаётган миқдорини белгилайди. Бунда жам\аришга йуналтирилган барча мабла\ларни тўла ишлатиб юбориш шарт эмас. Мулкни кўпайтиришга ишлатилмаган фойданинг қолдиги муҳим захира аҳамиятига эга ва кейинги йилларда курилиши мумкин бўлган зарарни коплаш учун, турли ҳаражатларни молиялаштириш учун ишлатилиши мумкин. Ўзбекистон Республикаси корхоналар тў\рисидаги қонунинг 18-моддасида шундай дейилади “Ҳамма турдаги корхоналарда хўжалик фаолиятининг молиявий натижаларниумумлаштирувчи асосий кўрсаткич фойдадир”. Бозор иқтисодиёти шароитида корхона фаолияти асосий кўрсаткичи ишлаб чиқариш самародорлигини ифодаловчи кўрсаткичлардан бири бу фойдадир. Фойда корхоналар ривожланишинг бирдан-бир манбаси ҳисобланади. қилинган даромад хажмига қараб мустақил маҳсулот ишлаб чиқариш ва молиявий фаолиятга баҳо берилади. Фойда корхона фаолиятининг асосий манбаи ҳисобланиб, унинг хажмининг кўпайганлиги ўз-ўзини мабла\ билан таъминлаш ва молиялашга, кенгайтирилган ишлаб чиқариш ташкил этишга ҳамда меҳнат жамосининг ижтимоий талабини қондиришда ишлатилади. Шунингдек олинган фойда ҳисобидан бюджет, банк ва бошқа ташкилотларга бўлган тўлов мажбуриятлари бажарилади. Ўз фойдаси ҳисобига сармоялаш корхона қарзнинг миқдорини кўпайтирмайди, сармоясини молиявий таркибини ўзгартирмайди, фоиз тўлашларни устирмайди ва сармояни камайтирмайди.$

Фойда корхонанинг хўжалик фаолияти, молиявий фаолиятини натижасида ва фавкулотдда фойдалар ва зарарлар ҳисобидан олиниши мумкин бўлган уч таркибий қисмидан шакллантирилади. Хўжалик фаолиятидан молиявий натижа корхонанинг асосий ишлаб чиқариш фаолиятида олинган молиявий натижанинг умумий молиявий натижага нисбатидир. У ўтган даврда корхонанинг асосий фаолиятидан олинган фойданинг ҳиссасини курсатади. Молиявий фаолият молиявий натижанинг умумий молиявий натижага нисбатидир. У ўтган даврда корхонанинг молиявий фолиятидан олинган фойданинг хиссасини кўрсатади. Фавкулотдда фойдалар ва зарарлар умумий молиявий натижада фавқулодда фойдалар ва зарарларнинг хиссасини кўрсатади. Таҳлил қилинаётган давр 3-йил бўйича фойдани шакллантиришнинг якуни сифатида қўйидаги 4-жадвалдан фойдаланамиз. “А” ҳиссадорлик жамиятида фойдани шакллантириш таркиби(фоиз ҳисобида) Жадвалдаги маълумотлардан кўриниб турибдики “А” ҳиссадорлик жамиятида фойданинг асосий ҳиссаси хўжалик фаолиятидан олинган фойда ҳисобига шаклланган. Бу ҳол мазкур тармок корхоналарнинг кўпчилиги учун ҳам ҳосдир. Бунда фавқулотдда фойдалар ва зарарлар бўлмаган. Шунга қарамасдан, корхона фойда олишнинг манбаларидан бири молиявий фаолиятни кўпайтириш керак бўлади ҳамда бу фаолиятдан қурилаётган зарарларни олдини олиш лозим. Корхона фойдаси бир қанча кўрсаткичлардан ташкил топади. Улар қуйидагилардир.

$1. Сотувдан тушган соф фойда маҳсулотни сотишдан тушган тушумдан қўшилаган қиймат соли\и ва акциз соли\и олиб ташланганидан кейинги сумма, яъни корхонанинг сотувдан олган даромади. 2. Сотилган маҳсулотнинг таннархи корхонанинг маҳсулот чиқариш бўйича ҳаражатлари бўлиб, ишлаб чиқариш мақсадларидаги бевосита ва билвосита, моддий ва меҳнат ҳаражатларини ўз ичига олади. 3. Маҳсулот сотишдан ялпи фойда. Корхонанинг сотилган маҳсулотдан олган даромадини тавсифлайди ва маҳсулот сотишдан олинган соф фойда билан сотилган маҳсулот таннархи ўртасидаги фарқ сифатида аниқланади. 4. Давр ҳаражатлари ишлаб чиқариш жараёни билан бевосита бо\лиқ бўлмаган сарф-ҳаражатлар (сотиш ҳаражатлари, маъмурий ва бошқа умум хўжалик ҳаражатлари) дир. 5. Асосий фаолиятдан олинган фойда корхонанинг асосий фаолиятида натижасида олинган фойдани тавсифлайди ва ялпи фойдадан давр ҳаражатлари ва асосий фаолиятининг бошқа ҳаражатларни чиқариб ташлаш ва асосий фаолиятидан бошқа даромадларни қўшиш йўли билан ҳисобланади. 6. Умумхўжалик фаолиятидан фойда бу асосий фаолиятнинг молиявий натижаси бўлиб, бунга молиявий фаолиятдан натижалар қўшилади. 7. Солиқлар тўланишига бўлган фойда фавкулотда фойда ва зарарлар ҳисобига олинган ҳолда аниқланади. 6-жадвал Даромадлар таркиби таҳлили (минг.сум) Корхонада амалга оширилган ҳаражатлар таркиби таҳлили$ $Маълумотлар “А” ОТАЖ корхонасининг молиявий натижалар тў\рисидаги ҳисоботидан олинди.” Соф фойданинг 2000 йилга нисбатан 12999 минг сумга кўпайиши қўйидаги омиллар хисобига содир бўлади. -сотувдан тушумнинг кўпайиши корхона даромадини 690208 минг сумга кўпайтирди. -сотилган маҳсулот таннархини ўсиши даромадини 567051 минг сумга кўпайтириди; -давр ҳаражатларининг ортиб кетиши фойдани 22363 минг сумга камайтирди; -фойдадан солиқ тўловлари ва бошқа ажратмаларни кўпайиши фойда миқдорини 31876 минг сумга камайтирди; Шундай қилиб барча омилларнинг таъсири бизга соф фойда миқдорини 1999 йилга нисбатан 12053 минг сумга,2000 йилга нисбатан эса 12999 минг сумга кўпайтириш имконини беради. Фойданинг тақсимланиши ва ишлатилиши таҳлил қилишда биз юқорида фақатгина фойдани шаклланишини таҳлил килдик. Энди корхона фойдасини ишлатилишини таҳлил киламиз. Бунда биз қўйидаги фойдаланамиз, жадвалдан куриниб турибдики, корхона фойдаси асосан икки йўналишига сарфланади: Бюджетга тўловлар ва бошқа ишлатишлар. Бюджет тўловлар 1996 йилда 7175 минг сумни, 2000 йилда 15612 минг сумни 2001 йилда эса 47488 минг сумни ташкил этган. Жами фойдада бюджетга тўловларни хиссаси 1999 йили 69% 2000 йили эса 74,6% бўлган. Бундан куриниб турибдики фойдани асосий қисми бюджетга тўловларга кетмокда. Бюджетга тўловларни бу даражада кўп тўлатишига иккита сабаб бор. Бу ҳам бўлса фойда солиги ва бошқа солиқлардир. Фойда солигига корхона фойдасининг 65% 1999 йилда ишлатилган бўлса, 2000 йилда эса олинган$ $фойданинг 80,2% сарфланган. 2001 йилда 70,1 ишлатилаган. Фойда солигини бу даражада кўп тўланишига сабаб корхонада солиқ базасига киритилувчи ҳаражатлар барча йилларда ҳам кўп амалга оширилган. Бу турдаги ҳаражатларни камайтириш биринчидан иқтисод қилинган ҳаражат миқдоридаги мабла\ни корхона ўзида қолиш имконини беради, иккинчидан фойда соли\ини камайтирган бўларди. Бошқа солиқлар миқдори йиллар давомида усиб борган. Шу билан бирга фойдадаги салмо\и ҳам усиб борган. Бошқа ишлатинишлар 2001 йилда 3218 минг сум, 2002 йилда 3172 минг сум, 2003 йилда 16171 минг сум бўлган. Жами фойдадаги салмоги йилларга мос равишда 31%, 16,9% ва 25,4% тенг бўлган. Бошқа ишлатишларда акциялар учун дивиденд тўлаш юқори салмокка эга 2001 йилда 21,7% фойда дивидендга сарфланган бўлса, 2002 йилда 13,5%, 2003 йилда 17,8% фойда сарфланган. Моддий ра\батлантириш фонди учун ажратмалар йиллар давомида усиб борган бўлсада, фойдани ишлатишдаги салмоги пасайиб борган. Ишлаб чиқаришни ривожлантиришга фойданинг 2002 йилада ишлатилиши 544,4 минг сум бўлган. 2003 йилда 4036,3 минг сумни ташкил этган. 2000 йилда фойданинг 5,2%, 2001 йилда 1,2% 2001 йилда 6,3% ишлаб чиқаришни ривожлантиришга сарфланган. Бу миқдор жуда оз бўлиб корхона ишлаб чиқаришни кенгайтиришга кўпроқ мабла\ларни жорий этиши лозим. Корхона учун дивидендлар хажмини ошириш албатта яхши, лекин шу ҳисобланган дивиденд миқдорини хиссадорлар билан келишиб ишлаб чиқаришга қайта инвестиция қилиш корхона учун ҳам, ҳиссадорлар учун ҳам фойдалидир.$ $Соф фойдани тақсимлашда қ ўйидаги махсус жам\армаларни ташкил қилиш асосида бўлиши мумкин: Жам\арма фонди ва истеъмол ҳамда фойда бевосита алоҳида йўналишларга бўлиниб захира жам\армаларини ташкил қилиши мумкин. Жам\арма фондлари қ ўйидаги таркибларни молиялаштиришга фойдаланилади: Илмий-тад қ и қ от ишларга лойихалаш, конструкторлик ва технологик ишларга, янги маҳсулот ва технологик жам\армаларни ишлаб чиқариш ва уни ўзлаштириш ишларига техника билан қайта куроллантириш ва корхонани цех бўлимлари қайта тиклаш, узоқ муддатли ссудаларни қайтаришга ва уларнинг фоизларини тўлашга, таннархга олиб бориладиган суммадан ташқари қисқа муддатли ссудаларни тўлашга, айланма мабла\ ларнинг ўсишини қ оплашга табиатни мухофаза қилишга, тадбиркорликка бо\ лиқ ҳаражатларга бошқа корхоналарни низом капиталини ташкил килувчи сифатида қ атнашилгандаги маълум даражадаги пай умумий суммаларини тўлашга, хўжалик юритувчи субъект ўз таркибига кирган иттифокчи ҳиссадорлик жамиятлари ёки компанияларга бадал тўловларини тўлашига. Истеъмол фонди ижтимоий заруратга ишлатилади. У жам\арма ҳисобидан қўйидаги тадбирларга бо\лиқ ҳаражатлар молиялаштиради: ижтимоий – маиший объектлардан фойдаланишга ноишлаб чиқариш объектларини қ уришга, со\ломлаштириш ва маданий оммавий тадбирларни ўтказишга, ишлаб чиқаришга бо\лиқ масъулиятни таъмирлашларни бажаришга бо\лиқ ишларни бажарганлик учун бериладиган мукофотларга моддий ёрдам кўрсатишга нафакага кушимча пул мабла\ларини ажратишга ва бошқаларга йуналтирилади. Тадбиркорликнинг мақсади нафақат юқори фойда олиш. Шу билан бирга корхоналар хўжалик фаолиятини юқори даражадаги рентабеллик қилишдан ҳам иборатдир. Рентабеллик абсолют фойдада кўрсаткичдан фар қ ли уларо қ$ $нисбатан олинган кўрсаткич бўлиб корхона даромадлилигини кўрсатади. Рентабелликни 3 гуруҳ кўрсаткичи мавжуд: маҳсулот рентабеллиги, ишлаб чиқариш фондларининг рентабеллиги, корхонани куйилмаларининг рентабеллигини. Маҳсулот рентабеллилигини ҳамма сотиладиган маҳсулот бўйича аниқлаш мумкин. Биринчи ҳолатда, рентабеллилик ҳамма сотилган маҳсулотдан олинган фойдани унинг ишлаб чи қ ариш ва сотиш ҳаражатларига бўлган нисбатини фоиз ҳисобида аниқланади. Бу кўрсаткичлар, корхонани кундалик ҳаражатларини самарадорлигини ва сотилаётган махсулотни даромадлигини кўрсатади. Ишлаб чиқариш фондларининг рентабеллилиги билан фойдани асосий ишлаб чиқариш фондларининг ва материал айланма мабла\ларининг ўртача йиллик қийматига нисбатан фоиз ҳисобида аниқланади. Бу кўрсаткични соф фойда бўйича ҳам ҳисоблаш мумкин. Бозор муносабатларининг ривожланишига бо\лиқ ҳолда корхоналарда молиявий ишлар сифат жиҳатидан янги мазмунга эга бўлмокда. Бозор муносабатлари такомиллашиб бориши билан молия хизматининг жиддий вазифаси фақатгина бюджет, мол етказиб берувчилар, ҳаридорлар, банк ва бошқа корхона ташкилотлар ва ўз хизматчилари олдидаги мажбуриятларни бажаришгина бўлиб қолмай, молиявий менеджментни о қ илона ташкил қилишдан ҳам иборатдир. Бу ҳол ўз навбатида молия хизмати ишларида сифат жиҳатидан ижобий ўзгаришидир. Молиявий менеджмент, хўжалик субеъктларини маълум даражадаги молиявий стратегия ва тактикасини ишлаб чиқади. Бунинг учун корхонада молиявий ҳисоботлар таҳлил қилиниб, хўжаликни актив ва пассивларини таркибини ўзгаришига бо\лиқ даромадларининг прогнозига(истикболига) баҳо берилади. Бу ҳолат тадбиркорликни бошқаришдаги тизимда молия хизматининг таркибида ва$ $уни ўрни тў\рисидаги таассуротни ўзгартириб, бозор муносабатларига мослаштиради. Соф фойданинг тақсимланишини режалаштириш жараёнида имтиёзли акциялар бўйича дивидендлар тўланиш тартиби, албатта, кўриб утилади. Оддий акциялар бўйича дивидентлар тўлаш тартиби эса корхона фаолиятининг молиявий натижаларига унинг ривожланиш истиқболларига ҳамда ҳисобот йилидаги молиявий ҳолатига бо\лиқ ҳолда хал этилади. Корхона фойдасининг инвестиция қилинувчи дивидендга тақсимланиш жараёни молиявий режалаштиришнинг муҳим масаласидир, чунки, айнан ана шундай корхонанинг ривожланиши ва унинг келгусида дивидентлар тўлаш имкониятлари келиб чиқади.Реклама мақсадларида тўланадиган нисбатан юқори дивидендлар корхона асосий капитали “йуқолиши”га олиб келади. Шунинг билан бир вақтда дивидентларнинг тўланмаслиги корхона акциялари бозор курсининг пасайишига олиб келади ва келгусида уларни муомалага чиқариш ва сотишда муаммоларга олиб келади. Дивидентларни реинвестициялаш ҳақидаги қарор етарлича асосланган бўлмоги ва келгусида катта фойда олишни кафолатлаши лозим. Маълум маънода бу тадбир хўжалик субъекти бўлмиш корхонага нисбатан қулай ва манфаатлидир. Чунки, дивиденд сифатида тўланмаган фойданинг бир қисми фойда солигига тортилмаяпти. Шу билан бир қаторда ишлаб чиқаришни ривожлантиришга кушимча молиявий мабла\лар манбаи вужудга келади. Бундан ташқари бу шароитда янги акцияларни чиқариш ва сотиш билан бо\лиқ орти қ ча ҳаражатлар ҳам бўлмайди.$

O'xshashlar

Нотижорат фаолиятини олиб борувчи муассасалар ва ташкилотлар молияси

Корхоналар молияси

Давлат молияси

Ташкилотлар ва уларни бошқариш

Ижтимоий таъминот молияси