Корхоналар молияси - Iqtisodiyot - Referatlar

Корхоналар молияси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

221.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Корхона моллиясини ташкил этиш асослари 2. Корхона молиясини ташкил этиш тамойиллари 3. Молиявий ҳисобот

www.arxiv.uz Корхона молиясини ташкил этиш асослари Республикамизнинг бозор иқтисодиётига ўтиши, илгари давлат тасарруфида бўлган корхоналарни турли мулкчилик шаклида бўлган корхоналарни тақазо этди, чунки мулк ўз эгасини топмас экан бозор шароитида рақобатбардош товарлар ишлаб чиқармайди, бозорда ўз ўрнини топиш хамда бозор иқтисодиётига босқичма-босқич ўтиш самарасиз бўлади. 1991 йил 15 февралда Республикамизда «Корхоналар тўғрисида»ги қонун қабул қилинди. Ундан кейин «Ер тўғрисида», «Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида», «Тадбиркорлик фаолияти ва уни қўллаб-қувватлаш тўғрисида», «Ижара тўғрисида», «Акционерлик жамиятлари ва акциядорларни хуқуқларни химоя қилиш тўғрисида», «Қишлоқ хўжалиги корхоналарини санация қилиш тўғрисида», «Банкротлик тўғрисида», «Хусусий корхоналар тўғрисида» ва бошқа бир қатор қонунлар қабул қилиниб турли мулкчилик шаклидаги корхоналарнинг фаолиятини юритишни хуқуқий асосларини яратиб берди. Бу қонунлар республикамизга чет эл инвестицияларини кириб келиши учун кенг йўл очиб берди, чунки қонунларда чет эл инвестицияларига жуда хам кўп молиявий енгилликлар бериш кўзда тутилган. Корхона молияси бу иқтисодий пул муносабатларни пул харакати мобайнида вужудга келиб турли хил пул фондларини хосил қилишни билдиради. Корхона молияси ўз муносабатларни амалга оширишда 4 гурухга булинади. 1. Бошқа корхона ва ташкилотлар билан. 2. Корхонанинг ички молияси. 3. Юқори ташкилотлар билан. 4. Молия-кредит тизими билан. Молия-кредит тизими билан алоқалар қуйидагилар: Хар хил даромаддаги бюджет билан. 2. Банклар билан.

www.arxiv.uz 3. Суғурта ташкилотлар билан. 4. Бюджетдан ташқари фондлар билан. 5. Фонд бозорлари билан. 6. Инвестиция фондлари билан. Корхона пул фондлари билан 1. Устав капитали. 7. Валюта фонди. 2. Асосий воситалар фонди. 8. Инвестиция фонди. 3. Айланма маблағлар фонди. 9. Амотизация фонди. 4. Қўшимча капитал. 10. Истеъмол фонди. 5. Захира капитал. 11. Бюджетга тўловлар фонди 6. Жамғарма фонди. ва бошқа фондлар. Чет элга экспорт қилинган товарлар учун солиқлардан имтиёзлар бўлди. Экспортдан келган тушумни 30% ини корхонанинг валюта фондига тўғридан тўғри жорий счётга ўтказилди ва уни давлатнинг захира, яъни валюта захирасига ўтказилади. Корхона ўз соф фойдасини пул фондларига сарфлайди. Корхонанинг фонд бозорлари билан бўладиган муносабатлари турли хилдаги фондларни хосил қилиш, уларни шакллантириш ва фойдаланишдан иборат. Масалан: Устав фонди. Устав фондига, ҳисобига корхонанинг асосий воситалари ва айланиш маблағлари шаклланади. Бу корхонанинг ўз маблағларининг асосий манбаси ҳисобланади. Хиссадорлик жамиятида устав фонди чиқариладиган барча акциялар қиймати билан тенг бўлиши лозим. Иш натижасига кўра устав фонди миқдорини кўпайиши ёки камайиши мумкин, яъни қўшимча акциялар чиқариш ёки уларнинг номинал қийматини ошириш орқали устав фонди кўпайиши мумкин. Муомаладан акцияларни қайтариб олиш туфайли эса устав фондини камайтириш мумкин. Корхона молиясини ташкил этиш тамойиллари Устав фонди - корхоналарнинг ўз маблағларининг манбаи

www.arxiv.uz ҳисобланади. Бундан ташқари корхоналарнинг устав фонди асосий воситаларни қайта бахолаш ҳисобига, акцияларни номинал қийматидан кўра баланд нархда сотиш ҳисобига, ишлаб чиқаришга бепул асосий воситаларни сотиб олиш ҳисобига кўпайиши мумкин. Асосий воситаларни қайта бахолаш: асосан чуқур иқтисодий кризис вақтида ва пулнинг қадрсизланиши ҳисобига амалга оширилади, хозиргача бизнинг республикамизда асосий воситалар 7 мартадан ортиқ қайта бахоланган бўлиб, бундай қайта бахолаш жорий йилнинг 1 январ холатига бахоланиб келинмокда. Захира фонди бу фонд фойдадан ажратмалар ҳисобига ташқил қилинади. Фонднинг асосий мақсади бўлиб, фавқулотда зарарларни қоплаш, акцияларни қайта сотиб олиш ҳисобланади. Жамғарма фонди бу фонд корхоналарнинг ишлаб чиқаришини кенгайтириш учун ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун мўлжалланган. Бу фонд ўз олдига куйган мақсадига эришиш учун инвестиция фондидан ва амортизация фондидан фойдаланади. Корхонанинг ишлаб чиқариш харажатлари деб, махсулотни ишлаб чиқариш ва реализация қилиш билан боғлиқ харажатларга ёки давр харажатларига айтилади. Уларга хом ашё, материал, ёқилғи, аммортизация ажратмаси, ишчи ва хизматчилар иш хақи хамда махсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлган бошқа харажатлар киради. гар бир хил махсулот ишлаб чиқариш билан боғлиқ харажатларнинг жами суммасини ишлаб чиқарилган махсулот сонига тақсимласак, ишлаб чиқарилган бир махсулотнинг таннархи келиб чиқади. Таннарх кўрсаткичи корхона фаолиятида мухим сифат кўрсаткичларидан бири ҳисобланади. У қанча паст бўлса, ишлаб чиқариш рентабеллиги шунча юқори бўлади. Юқорида ишлаб чиқариш харажатларига берилган тушунчалардан маълумки, таннархга корхоналарнинг хамма харажатлари қўшилмайди, баъзи

www.arxiv.uz харажатлари бошқа манбалар ҳисобидан қорежаади. Масалан, фойда ҳисобидан давр харажатлари қорежаади. Махсулот ишлаб чиқариш харажатлари харажат калкуляция моддалари бўйича ишлаб чиқариш турлари харажатнинг вужудга келиш жойлари, махсулот турлари бўйича бухгалтерия ҳисобида акс эттирилади. Харажатларни ана шундай умумлаштириш ва гурухлаш учун бир неча синтетик бухгалтерия счётлари қўлланилади. Ишлаб чиқариш харажатларига махсулот ишлаб чиқариш технологик жараёни билан тўғридан тўғри боғлиқ харажатлар киради. Масалан, ишлаб чиқариш ахамиятидаги материал, ишлаб чиқариш характеридаги мехнатга хақ тўлаш, ижтимоий суғуртага ажратма харажатлари, ишлаб чиқариш харажатлари киради. Ишлаб чиқариш ахамиятидаги материал харажатларига «Харажатлар таркиби тўғрисида»ги Низомга мувофиқ қуйидагилар киради: 1. Ишлаб чиқарилаётган махсулот асосини ташқил қиладиган, четдан сотиб олинадиган хом ашё ва материаллар. 2. Махсулот ишлаб чиқариш технологик жараёнини меъёрда таъминлаб туриш, махсулот ураш ва бошқа ишлаб чиқариш мақсадлари учун махсулот ишлаб чиқариш жараёнида ишлатиладиган, сотиб олинган материаллар. Шунингдек, асосий фондлар, арзон бахоли ва тез эскирувчи буюмлар қаторига кирмайдиган бино, иншоот, асбоб ускуналарни таъмирлашда ишлатиладиган сотиб олинган материаллар ва эхтиёт қисмлар. 3. Ушбу корхонада қўшимча қайта ишлашни ёки йиғишни талаб этувчи сотиб олинган комплектлашган махсулот ва ярим тайёр махсулот. 4. Асосий фаолият турига тааллуқли бўлмаган чет корхона ва хўжаликларга бажариладиган ишлаб чиқариш характеридаги иш ва хизматлар. 5. Табиий хамда минерал хом ашё базасини қайта тиклаш учун қилинадиган ажратмалар сув учун тўланадиган тўловлар ва бошқалар. 6. Четдан сотиб олинадиган ёқилғининг хамма турлари. Технологик мақсадларга, корхона транспорти бажарадиган ишлаб чиқаришга хизмат

www.arxiv.uz қилиш бўйича транспорт ишларига, биноларни истишга, ишлаб чиқаришга сарфланадиган энергиянинг хамма турлари. 7. Корхонанинг хўжалик, технологик ва бошқа ишлаб чиқариш мақсадлари учун учун сотиб олинадиган энергиянинг хамма турлари. 8. Меъёр чегарасидаги материал ресурсларининг камомади ва бузилишидан келадиган нобудгарчилик. 9. Материал ресурсларини транспортда ташиш, ортиш, тушириш билан боғлиқ харажатларининг тегишли элементига қўшилади. 10. Мол етказиб беручилардан олинган материал ресурслари билан бирга сотиб олинаган тара ва ўраш харажатлари материал ресурслари қийматига қўшилади. 11. Махсулот таннархига қўшиладиган материал ресурслари характерларидан, қайтарилган чиқиндилар ёки таралар қиймати уларни сотиш ёки улардан фойдаланиш хақикий таннархи бўйича чиқариб ташланади. Бизга маълумки, хар бир корхона ўзи ишлаб чиқарган махсулотни реализация қилади ва шу билан хўжалик жараёнларининг якунловчи босқичи содир бўлади. Махсулотни реализация қилиш учун эса қатор харажатлар қилинадики, бозор иқтисодиёти шароитида улар корхонада содир бўладиган харажатларнинг асосий салмоғини ташқил этади. «Харажатлар таркиби тўғрисида»ги Низомга асосан махсулот реализацияси билан боғлиқ бўлган харажатлар таркибига қуйидагилар киритилади: махсулотни ўраш, сақлаш, ортиш, жойигача ташиш, меъёр чегарасида реклама харажатлари ва хоказо. Шуни қайд этиш лозимки Низомга мувофиқ Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1995 йил 4 апрелдаги 17-02.98 сонли «Корхона ташкилотлар бухгалтерия ҳисоботида ўзгаришлар тўғрисида»ги қарорига асосан корхона ва ташкилотларнинг бухгалтерия ҳисоботи, молиявий ҳисоботига, счётлар режасига баъзи ўзгаришлар киритилди. Жумладан махсулот реализацияси билан боғлиқ бўлган харажатларни

www.arxiv.uz ҳисобга олиш тартибида хам ўзгаришлар мавжуд. Ушбу харажатларда эндиликда аввалгидек махсулот тўла таннархига киритиладиган ишлаб чиқаришдан ташқари харажатлар сифатида юритилмайди, балки 9400-«Давр харажатлари» счётининг 9410-«Махсулот реализацияси харажаталари» субсчётида юритилади. Бозор иқтисодиёти шароитида хар бир корхона, ташкилот ўзининг молиявий ресурсларини ташқил қилиши ва ундан фойдаланиши мумкин. Бу маблағларнинг манбаи эса фойда, амортизация фонди, қимматли қоғозларни сотишдан тушган маблағлар, акция эгаларининг бадали ва улушлари, кредитлар, мақсадли молиялаштириш маблағлари ва шунга ўхшаш йўналишдаги маблағлардир. Корхонанинг устав капитали унинг маблағларининг ташқил бўлишида асосий манба ҳисобланади. Устав капиталининг холати ва харакати 8510-«Устав капитали» номли пассив, синтетик счётида ҳисобга олиб борилади. Бу счётнинг кредит қолдиғи қайд қилинган устав капиталининг суммасини билдиради, дебет устав капиталининг камайиши, кредит устав капиталининг кўпайишини билдиради. Корхонанинг фаолиятига асосий бахо берадиган кўрсаткич молиявий натижа ёки балансда кўрсатилган, яъни фойда ва зарардир. Бу фойда ва зарарлар қуйидаги муомалалар натижаси бўйича олинади: а) махсулотларни реализация қилиш бўйича; б) ишларни бажариш ва хизмат кўрсатиш натижасида; в) асосий воситаларни сотиш натижасида; г) номоддий активларни сотиш бўйича; д) моддий қийматликларни сотиш бўйича; Бундан ташқари корхона реализациядан ташқари муомалалар бўйича хам фойда ёки зарар кўриши мумкин: а) олинган ёки тўланган жарималар суммаси; б) валюта курсидаги фарқ; в) қимматбахо қоғозлар бўйича олинган даромадлар;

www.arxiv.uz г) бошқа корхоналар улушлари бўйича олинадиган даромадлар; д) бошқа турдаги даромадлар ва сарфлар; Ушбу даромад ва йўқотишлар 9900-«Якуний молиявий натижалар» счётида йиғилиб борилади ва бошқа счётлар билан боғланади. Қонунга мувофиқ корхоналар ва жисмоний шахслар давлат бюджетига тегишли солиқлар тўлагандан кейинги қолган соф фойда корхонанинг таъсис хужжатлари ва акциядорларнинг умумий йиғилиш қарорига мувофиқ жамғарма, истеъмол фондига ва захира фондига тақсимланади. Молиявий ҳисобот Жамият эҳтиёжини янада тўлароқ қондириш учун зарур бўлган моддий неъматларни ишлаб чиқариш, асосан, саноат корхоналарининг зиммасига тушади. Саноат маҳсулотларини ишлаб чиқаришнинг муттасил ўсиши миллий даромад ҳажмини оширади, ишлаб чиқариш ўсиш суръатларининг юксалиши учун қўшимча манбаларни яратади ва меҳнаткашларнинг моддий фаровонлик даражасини яна ҳам оширади. Маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишда таҳлилнинг асосий вазифалари қуйидагилардан иборат: -маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш бўйича белгиланган режа топшириқларининг тиғизлигини текшириш; -корхоналарни маҳсулотлар ишлаб чиқариш режасининг бажарилиши ва ўзгаришининг ҳажми, таркиби, номенклатураси, ассортименти, сифати ва бир текисда ишлаб чиқаришга баҳо бериш; -ўтган йилга ҳамда бизнес режага нисбатан режанинг бажарилишидаги фарқни ва унинг сабабларини аниқлаш; -тузилган шартнома мажбуриятлари асосида маҳсулотни етказиб бериш бўйича сотиш режасининг бажарилишига баҳо бериш; -маҳсулотни ишлаб чиқариш ва сотишни амалга ошириш бўйича захираларни аниқлаш ва унинг таркиби ҳамда сифатини яхшилаш кабилар.

www.arxiv.uz Ишлаб чиқариш дастурининг бажарилишини таҳлил қилишда бир қанча ахборот манбалари, жумладан, 1 М «Корхонанинг маҳсулот ишлаб чиқариш бўйича йиллик ҳисоботи», «Ойлик ва чораклик ҳисоботлари» ҳам қўлланилади. Бундан ташқари 1-Т «Саноат маҳсулотларининг таннархи», «Айрим саноат маҳсулотларининг рентабеллиги», янги техникани жорий қилиш бўйича ҳисобот, маҳсулотнинг сифати ва нави бўйича статистик маълумотлар ва ҳоказолардан фойдаланилади. Молиявий ресурслар корхона ихтиёридаги пул маблағлари бўлиб, улар жорий харажатлар ва ишлаб чиқаришни ривожлантириш учун хизмат қилади, молиявий мажбуриятларни бажариш ва ишчиларнинг иқтисодий ахволи барқарорлигини таъминлаш учун ишлатилади. Молиявий ресурсларни шакллантириш бир қатор манбалар ҳисобидан амалга оширилади. Мулкчилик хуқуқи асосида молиявий ресурслар манбаи иккита йирик гурухга ажратилади, буларга: хусусий ва бегона пул воситаларидир. Уларни янада аниқроқ тоифалаш хам мумкин, яъни: хусусий ва унга тенглаштирилган маблағлар; молиявий бозордаги ресурслар; қайта тақсимлаш тартибидаги пул киримлари. Молиявий ресурслар корхона ташқил топаётган вақтда, яьни устав капитали ташқил этилганда шакилланади. Устав капитали-бу таъсисчилар капитали ҳисобига хосил қилинган корхона мулкидир. Амалдаги қонунларга асосан устав капиталининг энг кам ўлчамлари белгилаб қўилади. Молиявий ресурслар биринчи галда асосий ва ёрдамчи фаолият натижасида олинган фойда, шунингдек ишлаб чиқаришдан чиқарилган мулкни сотишдан тушган тушум, барқарор пассивлар, турли мақсадли тушумлар, мехнат жамоси азоларининг бадал тўловлари ва хиссаларидан ташқил топади. Барқарор пассивларга устав захира,ва бошқа капиталлар; узок муддатли қарзлар; корхона айланмасида доимо мавжуд бўлган кредиторлик қарзлар (тўлов муддатларининг ўзгариб туришидан келиб чиқадиган иш хақи бўйича қарзлар, бюжетдан ташқари фондларга

www.arxiv.uz ажратмалар бўйича қарзлар, бюжетдан қарзлар, харидор ва таьминотчилар билан ҳисоб китоблар бўйича қарзлар) киради. Янги ташқил этилаётган ёки қайта тикланаётган корхоналарнинг молиявий ресурслари молия бозорида акция сотиш, корхона томонидан чиқарилаётган қимматбохо қоғозларни сотиш орқали шаклланади. Корхоналар ўзлари қарайдиган ассоциациялар, концернлардан молиявий ресурслари олиши мумкин; тармоқ структуралари сақлаб қолинган холда юқори ташкилотлардан, давлат бошқарув органларидан бюжет субсидиялар кўринишида, суғурта ташкилотларидан хам молиявий ёрдам олишлари мумкин. Молиявий ресурсларидан фойдаланиш қуйидаги йўналишлар бўйича амалга оширилади:  ишлаб чиқариш харажатлари ва махсулот сотиш жорий харажатлари;  ишлаб чиқаришни кенгайтириш, уни техник жихатдан янгилаш, номоддий активлардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган капитал қўйилмаларни молиялаш;  молиявий ресурсларни қимматбахо қоғозларга инвестициялаш;  молия, банк тизимларига қўилмалар,бюжетдан ташқари фондларга тўловлар;  турли хил пул жамғармаларини ва захираларини ташқил этиш; хомийлик ва мехр-шавкат мақсадлари ва х.к. ларга йўналтириш. Корхона ўз фаолияти давомида асосий фондлар ва айланма воситаларни кенгайтириш хамда махсулот ишлаб чиқариш хамда сотиш, ўз мехнат жамоасини ижтимоий ривожлантириш учун моддий ва молиявий харажатлар киради. Корхона харажатларининг энг кўп қисмини махсулот ишлаб чиқаришга кетган харажатлар ташқил этади. Ишлаб чиқариш харажатлар йигиндиси корхонага махсулот ишлаб чиқариш таннархини беради. Корхона шунингдек, махсулот ишлаб чиқариш ва сотиш учун харажат қиладилар яъни ишлаб чиқаришдандан ташқари, тижорат харажатларини хам амалга

www.arxiv.uz оширадилар. Ишлаб чиқариш таннархи ва тижорат харажатлари махсулотнинг тўлиқ ва тижорат таннархини ташқил этади.Уни корхона хақконий белгилаш қуйидагилар учун зарурдир: -маркетинг тадқиқотлари ўтказиш ва улар улар асосида энг кам харажат килган холда янги махсулот ишлаб чиқаришни бошлаш; -харажатлар айрим моддаларнинг махсулот таннархига таъсирини аниқлаш; -нарх-навони ташқил этиш; -ишнинг молиявий натижасини тўғри аниқлаш. Махсулот таннархи - бу махсулот ишлаб чиқариш жараёнида табиий ресурслар хом ашё, материал, ёқилғи, энергия,асосий фондлар, мехнат ресурслари ишлаб чиқариш ва сотиш харажатларидан иборат. Махсулот таннархини ташқил этувчи харажатлар уларнинг иқтисодий таркибидан келиб чикиб, қуйидагича гурухланади: -моддий харажатлар; -иш хақи харажатлари; -ижтимоий эхтиёжларга ажратмалар; -асосий фондлар амортизацияси; -бошқа харажатлар. Моддий харажатлар ишлаб чиқаришга сарфланадиган харажатларнинг энг кўп элементидир: унинг умумий харажатлардаги улуши 60-90%ни ташқил этади, фақат қазиб чиқарувчи тармоқлардагина унинг улуши катта эмас. Моддий харажатлар таркиби бир турда бўлмасдан, унга хом ашё ва материаллар сарфи хам киради. Хом ашё ва материаллар қийматига комиссион мукофотлар, брокерлар ва бошқа воситачилик хизматлари учун тўловлар хам киради. Ишлаб чиқариш жараёнида ишлатилган хом ашё ва материаллар қийматига қўшилган қиймат солиғисиз олинган махсулот таннархи қўшилади. Лекин бу қоидани инкор этувчи бошқа қоидалар хам мавжуд. Агар

www.arxiv.uz корхона махсулоти ҚҚСдан озод бўлса, унда тўланган ҚҚС суммасини тўланган солиқ суммасидан чиқариб бўлмайди. Бундай холларда тўланган ҚҚС махсулот таннархига олиб борилади. Моддий харажатларга, шунингдек, қуйидагилар киради:  технологик мақсадларда ишлатилган ёнилғи ва энергия;  корхонада монтаж қилиш, йиғув, қўшимча ишлов бериш учун ишлатилган полуфабрикатлар ва буюмлар;  идиш қутилар учун сарфланган харажатлар;  машина ва жихозларни таъмирлаш учун эхтиёт қисмлар;  чет корхона ва ташкилотларнинг корхона асосий фаолиятига кирмайдиган ишлаб чиқариш хизматлари;  арзон бахоли ва ейилувчи мехнат предметларининг эскириши, асбоблар, лабаратория жихозлари, махсус кийимларнинг эскириши;  табий ресурслардан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган солиқлар ва йигимлар: ер, сув учун тўловлар ва б.  ишлаб чиқаришдаги ички сабабларга кўра бракка йўл қўйилиши ва бекор туриб колишлар туфайли йўқотишлар;  табиий йўқотиш меъёрдаги ва айбдор шахслар бўлмаган холлардаги йўқотишлар. Иш хақи тўлаш харажатлари-бу асосий ишлаб чиқариш ишларига иш хақи харажати, шу жумладан нархлар ошиши билан боғлиқ тўловлар, корхона штатида турмайдиган ишчиларга иш хақи тўлаш харажатлари в.х.к. Харажатларнинг бу элементига қуйидагилар киради:  таъриф ставкаси, окладлар ва бошқаларга асосланган хуқуқий бажарилган иш учун иш хақи тўлови;  ишчиларга натура шаклида тўланган махсулот қиймати;  ишлаб чиқариш натижаси бўйича берилаган қўшимча хақ ва мукофатлар;  ишчиларга, қонунларга асосан бепул берилган кийимлар, уй-жой комунал хизматлари ва бошқалар;

www.arxiv.uz  хар йилги навбатдаги ва ўқув таътиллари учун тўловлар;  корхона қайта ташқил этилиши, штатлар қисқариши ва бошқа сабаблар бўйича ишдан бўшаган ишчиларга тўловлар. Корхона махсулоти таннархига иш хақи билан бевосита боғлиқ бўлмаган тўловлар кирмайди: моддий ёрдам ва ишчиларга совғалар, яшаш шароитларини яхшилаш учун ссудалар, дам олиш учун тўловлар. Ошхоналар, болалар муасасалари, уй-жой хўжаликлари ходимларининг иш хақлари таннархга киритилмайди,балки махсус манбалар ҳисобидан қорежаади. Ижтимоий эхтиёжларга ажратмалар-бу бюджетдан ташқари ижтимоий фондларга ажратмалардир. Харажатларнинг навбатдаги йирик элементи-бу асосий ишлаб чиқариш фондларининг эскириши бўлиб, у амортизация ажратмалари суммасига тенгдир. Таннарх таркибидаги бошқа харажатлар-бу солиқлар, йиғимлар, бюджетдан ташқари фондларга тўловлар, корхона мулкини мажбурий суғурта қилиш, ихтирочилик учун мукофатлар, кредитлар бўйича тўловлар, хизмат сафарлари тўловлари, бошқа корхона ва ташкилотларга қўриқлаш ва ёнғинга карши кураш учун тўловлар, кафолатли таъмирлаш ва хизмат кўрсатиш учун, алока хизматлари учун, ҳисоблаш марказлари хизмати учун, банк хизматлари учун, асосий ишлаб чиқариш фондлари учун тўловлар, номоддий активлар ва бошқалар учун тўловлар киради. Ишлаб чиқариш харажатларига асосий ишлаб чиқариш фондларини ишчи холатда тутиб туриш учун сарфланадиган барча турдаги харажатлар, капитал, жорий таъмирлаш, машина ва жихозларни сақлаш хамда ишлатиш учун сарфланадиган харажатлар киради. Энг мухим таъмирлаш ишларини олиб боришининг бир меёрда бўлишига эришиш мақсадида махсулот таннархи ҳисобидан корхоналар таъмирлаш учун захира фонди ташқил этишлари мумкин. Бу хол бир неча йил мобайнида ўз жихозларини бир марта

www.arxiv.uz таъмирлайдиган ва таъмирловчилардан ташқари жами ишчиларга мехнат таътили берадиган корхоналарга хосдир. Айрим турдаги махсулотларнинг таннархини аниқлашда калкулация бўйича махсулот бирлигига харажатлар гурухидан фойдаланилади, бу нархларни шакллантириш жараёнида зарурдир. Гурухлаш сифатида калкулациянинг қуйидаги туркумларидан фойдаланилади: 1. Хом-ашё ва материаллар. 2. Сотиб олинадиган ярим фабрикатлар, корхона хизматлари. 3. Қайтариладиган чикитлар. 4. Технологик мақсадлардаги ёнилғи ва энергия. 5. Ишлаб чиқариш асосий ишчиларнинг иш хақи. 6. Ишлаб чиқариш ишчиларнинг қўшимча иш хақи. 7. Ишлаб чиқаришнинг тайёрлаш ва ўзлаштириш харажатлари. 8. Ижтимоий суғурта ажратмалари. 9. Муайян мақсадга йўналтирилган асбоб ва ускуналарнинг эскириши ва бошқа ижтимоий харажатлар. 10. Жихозларни сақлаш ва ишлатиш харажатлари. 11. Цех харажатлари. 12. Умумзавод харажатлари. 13. Брак туфайли йўқотишлар. 14. Бошқа ишлаб чиқариш харажатлари. 15. Ишлаб чиқаришдан ташқари харажатлар. Корхона фаолияти самарадорлигининг оширишнинг энг асосий шарти - бу махсулот таннархини пасайтиришдир. Махсулот таннархини камайтирадиган омиллар жумласига янги технологияларни қўллаш, хом ашё, ёнилғи, электро-энергияни тежаш, мехнат унумдорлигини ошириш, тухтаб колиш ва брак туфайли йўқотишларни олдини оли, махсулот сотиш харажатларини қисқартириш,

www.arxiv.uz бошқарув аппаратини харажатларини тартибга солиш ва хоказолар киради. Махсулот таннархи ишлаб чиқариш ва сотишнинг ўсиши натижасида юзага келадиган шартли доимий харажатларни қисқартириш ҳисобига хам камайиши мумкин. Маблағлар ортича сарфланишининг олдини олиш учун корхоналар моддий, мехнат ва молиявий ресурслар нормативларидан фойдаланишлари мумкин, улар корхона томонидан мустақил равишда ишлаб чиқарилиши хам мумкин. Жорий харажатларни бошқаришда ишлаб чиқариш харажатлари сметасини бажарилишини назорат қилиш кўзда тутилади. Ишлаб чиқариш харажатлари сметаси - бу ички хужжатлар бўлиб, умумий харажатлар даражасини нафакат назорат қилади, балки улар хажмини бўлинмалар билан хам солиштириш имкониятини беради. Харажатлар сметаси ишлаб чиқилишида махсулот бирлигининг таннархи аниқлаб олинади, улгуржи нарх ҳисоби учун база хосил қилинади, Янги технологияларни қўллаш, махсулот ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари камайтириш имконияти вужудга келтиради, фойда олиш учу насос яратади. Сметалар, шунингдек, корхонанинг айланма воситаларига бўлган эхтиёжини аниқлаш ва олиниши мумкин бўлган фойданинг ўлчамлари учун хам қўлланилади. Корхона ихтиёрида қоладиган ва унинг эркин тасарруфидаги фойда соф фойда дейилади. Ушбу кўрсаткич солиқ тўловига кадар бўлган фойда суммасидан солиқлар ва тўловлар суммасини чегириш асосида аниқланади. Соф фойда тахлилида унинг утган йилларга шунингдек, корхона бизнес режаси кўрсаткичларига нисбатан ўзгаришлари ўрганилади. Молиявий натижавийликнинг ушбу якуний қатори барча ички ва ташқи ахборотдан фойдаланувчилар эътиборидаги масала ҳисобланади. Ички ахборотдан фойдаланувчилар ушбу қаторни ўрганиш ва тахлил этиш асосида корхонанинг жорий даврдаги натижавийлигига бахо

www.arxiv.uz берадилар. Шунингдек, улар фойдани ўстириш ёки зарарни минималлаштириш бўйича мавжуд ички имкониятларнинг борлигига, истиқбол режаларини белгилашга, корхонанинг молиявий ахволини яхшилаш юзасидан бошқарувнинг мухим стратегик қарорлариини қабул қилишда катта эътибор берадилар. Ташқи ахборотдан фойдаланувчилар корхонанинг фойдалилик даражасита, ўз активларини мақсадли бошқаришнинг шартларини белгилашга хам жиддий ахамият беришади. Масалан, корхона мулкида хиссали катнашувчилар акция эгалари келишувига ёки хусусий капиталдаги улушига караб тақсимланадиган ҳисоб фойдасининг холатига корхона ихтиё рида коладиган соф фойда хамда солиқ идоралари солиқ тўловига кадар бўлган фойда билан кизиксалар, инвестиция хомийлари эса корхона фаолиятининг барқарорлиги ва ўсиш даражаларига кўпроқ қизиқадилар. Соф фойданинг ўзгаришига таъсир этувчи омилларни қуйидаги гурухларга ажратиш мумкин: - махсулот, иш ва хизматларни сотиш хажмининг ўзгариши; - махсулот, иш ва хизматлар бахосининг ўзгариши; - махсулот, иш ва хизматлар ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгариши; - давр харажатларининг ўзгариши; - молиявий фаолиятдан олинадиган фойда ва зарарларнинг ўзгариши; - фавкулодда фойда ва зарарлар ўзгариши; - фойдадан олинадиган солиқлар ва солиқли тўловларнинг ўзгариши. Тахлил этишда хар бир омилнинг соф фойда ўзгаришидаги мутлоқ қийматлари аниқланади. Уларнинг ўзгаришларига бахо бериш асосида корхонада фойдани ўстириш юзасидан ички имкониятларнинг мавжудлиги ўрганилади (1-жадвал). Соф фойда; Жадвал маълумотларидан шуни хулоса қилиш мумкинки корхонада рентабеллик кўрсаткичлари ўтган йилга нисбатан бирмунча ўсган. Фақат

www.arxiv.uz махсулот рентабеллиги, ишлаб чиқариш таннархи ва қарз мабларларига нисбатан рентабеллик кўрсаткичлари бўйича ўтган йилга нисбатан пасайиш кузатилган. Асосий воситалар рентабеллиги 5,8 % га, айланма активлар рентабеллиги (моддий) 3,2 % га, ўз маблағлари рен табеллиги 4,5% га, жами активлар рентабеллиги 0,9% га, умумий рентабеллик эса 2,1 % га ўсган. Тахлилда рентабеллик ва унинг ўзгариши омилига ахамият берилади. Бундан ташқи шв рентабелликнинг хар бир кўрсаткичи бўйича хам омилли тахлилни белгилаш ва ўтказиш лозим. Бунда бевосита таъсир этувчи белги сифатида формулада катнашувчи бирликлар олинади. Махсулот (иш ва хизматлар)ни сотиш бўйича рентабеллик даражаси кандай 17 шқланади ва уни тахлил қилишнинг ўзига хос хусусиятлари нималардан иборат? Махсулот, иш ва хизматларни сотиш бўйича рентабел лик кўрсаткичи корхона ва давлат ахамиятига молик мухим кўрсаткич ҳисобланади. Ушбу кўрсаткич асосида корхона сотилган махсулотларнинг фойдалилик даражасига бахо беради ва ўзининг маркетинг режаларини тўзиб чиқади, мухим бошқарув қарорларини қабул қилади. Хукумат улар бўйича ўзи нинг солиқ назоратини белгилайди. Жумладан, савдо корхоналари бўйича товар оборотининг фойдалилик даражасидан келиб чиқан холда ялпи даромад миқдорини ҳисоблашнинг шкалали механизми белгиланган. Махсулот, иш ва хизматларни сотиш бўйича рентабел лик тахлилида унинг режага ва ўтган йилларга нисбатан ўзгаришига, шунингдек, динамик ўзгаришларига эътибор берилади. Рентабеллик ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омилларни аниқлаш хам тахлилнинг мухим шарти ҳисобланади. Махсулот ва хизматларни сотиш бўйича рентабеллик ўзгаришига таъсир этувчи омилларга қуйидагиларни киритиш мумкин: - сотишдан олинган соф тушум суммасининг ўзгариши; - сотишдан олинган ялпи фойда суммасининг ўзгариши. Сотишдан олинган соф тушум суммасининг ўзгаришида физик хажм ўзгариши, яъни товарларнинг миқдорий ва бахо ўзгаришлари ўз ифодасини

www.arxiv.uz топади. Сотишдан олинган ялпи фойда суммасининг ўзгаришида, албатта, ишлаб чиқариш харажатларининг ўзгаришига хам ахамият берилади. Рентабеллик даржжасига таъсир этувчи омилларни аниқлаш тартиби Ижобий омил рентабеллик кўрсаткичларининг тури бўйича фарқ қилади. Масалан, сотув рентабеллигида бу кўрсаткич махсулотларни сотишдан олинган соф тушум суммаси олинса, мулк рентабеллигида корхона мулки сифатида олинади ва хоказо. Махсулот, иш ва хизматларни сотиш бўйича рентабел лик молиявий менежментда мухим ҳисобланади. Яъни, шу асосда махсулот, иш ва хизматларни сотиш, ишлаб чиқариш харажатлари ва фойда ўртасидаги алокадорлик, боғлиқлик ўрганилади ва корхонанинг асосий фаолияти ва унинг натижавийлигига бахо берилади. Индекс-дефилятор хар чоракда босиб чиқарилади. Уларни реали зация қилишдан олинган манфий натижа солиқ ундириш мақсадла рида солиққа тортиладиган фойдани озайтирмайди. Махсулотларни тактик таннархидан юқори бўлмаган нархлар да реализация қиладиган ташкилотлар бўйича солиққа тортиш мак садлари учун айни шу корхона ишлаб чиқарган махсулотлари учун улар реализация қилиш вақтида минтакада таркиб топган бозор нархи ҳисобга олинади, шунда хам амалдаги таннарх қийматидан паст миқдор қабул килинмайди. Башарти, агар таҳкилот ўзи ишлаб чиқарган махсулотини сифати юк.ори бўлмаганлиги ёки истеъмол ху сусиятларининг пастлиги туфайлими ёхуд ушбу махсулотга ёки шу каби махсулотларга бозорда таркиб топган нархлар уларнинт амалдаги таннархидан паст бўлганлиги туфайли таннархидан юқорирок нарх ларда реализация кила олмаган бўлса, солиққа тортиш мақсадларида махсулотнинг амалда реализация қилинган нархи қабул қилинади. Ташкилотлар махсулотларни айирбошласалар ёки тортиш учун савдо пули миқдори айни шу каби ишга ўхшаш махсулотларни реализация қилишса шу махсулотлар айирбошланган ёки бепул бериб юборилган даврдаги ойда ҳисоб-китоблар чиқарилган ўртача реализация нархи

www.arxiv.uz олинади, башарти бундай ёки шу каби махсулот реализацияси содир этилмаган бўлса, бундан олдинги ишдаги реализация нархи олинади, бирок шунда хам махсулотнинг амалдаги таннархидан паст нарх қўлланмайди. Агар ташкилот авваллари ишлаб чиқармаган махсулотни иш лаб чиқаришни йўлга қўйган бўлса ва аввал харид килинмаган махсулотни (асосий воситаларни, ишлаб чиқариш захираларини, кам бахоли тез эскирадиган буюмларни, бошқа мол мулкларни) харид, килиб, ўзга ташкилотлар билан алмаштирадиган бўлса, солиққа тор тиш мақсадларида айни шу каби махсулотлар учун битим бўйича мажбуриятлар бажарилган даврда бозорда амалда таркиб топган нарх қабул қилинади, шунда хам унинг амалдаги таннархидан (баланс қийматидан) паст бўлишига йўл қўйилмайди. Асосий воситаларни, товарларни ва бошқа мол мулкларни бепул олган ташкилотлар бўйича солиққа тортиладиган фойда ушбу восита ва мол- мулкларнинг «ўтказиб бериш» далолатномаларида кўрсатилган қийматга кўпаяди, бирок бепул ўтказиб бераётган ташкилотда ҳисобда бўлган баланс (асосий воситалар бўйича қолдиқ) қийматидан оз бўлишига йўл қўилмайди. Бунда уларнинг қиймати ўтказиб бераётган трамплинг ўтказиб бериш хужжатларида бухгалтерия ҳисобидаги маълумотларга кўра кўрсатиб қўилади. Солиққа тортишда ижтимоий маданий ва коммунал маиший мақсадларга аталган хусусийлаштирилаётган ташкилотлар объектларининг қийматлари, Ўзбекистон Республикаси ижро хокимияти субъектлари ва махаллий ўзини-ўзи бошқариш органлари ихтиёрига ўтказиб берилаётган объектларнинг қийматлари, шунингдек турар жой коммунал мақсадларга аталган йўлларнинг, электр тармоқларининг ва кичик станцияларнинг, газ тармоқлари, сув олиш иншоотларининг ва бошқаларнинг қиймати ҳисобга олинмайди. Ўзбекистон Ресгпубликаси қонунларига мувофиқ давлат бюджет ва нобюджет фондларига санкциялар тариқасида тўланган суммалар ташкилот тасарруфида қоладиган фойдани озайтиришга олиб борилади. Давлат кредит мажбуриятларини (ДКМ) қайта қўллашдан оладиган мусбат фарқ

www.arxiv.uz кўринишидаги даромадлар солиққа тортилмайди (ДКМ ни қайта бахолаш натижасида юзага келган манфий фарқ кўринишидаги зарарлар солиққа тортиладиган базани камайтирмайди. Ташкилотларнинг хорижий валютада олган даромадлари сўмларда олинган даромад пуллари билан қўшилган холда солиққа тортилади. Экспорт - импорт алмаштириш операцияларини амалга оширувчи ташкилотлар бўйича валютадаги савдо пуллари солиққа тортиш мақсадларида божхона хужжатлари расмийлаштирилган кунда амалда бўлган курс бўйича қайта ҳисоблаб қўйилади. Солиққа тортиш мақсадида яъни қуйидаги суммаларга озайтирилади: Асосий воситаларни қиймат кўринишида такрор ишлаб чиқаришда катнашишлари бахолаш молиявий менежментнинг асосий концепцияси таркибига киради. Асосий воситалар такрор ишлаб чиқариш жараёнида иштирок этишини аниқ ва техник молиявий маълумотлар асосида тахлил этиш мумкин. Бу маълумотлар таркибига қуйидагилар киради: - амал килаётган қонунлар ва норматив хужжатлар; - режа кўрсаткичлари; -мол етказиб берувчи корхоналарнинг молиявий холати бўйича. - товар ва хизматлар бозорининг ахволи. Молиявий менежер молиявий маълумотларга таяниб, корхонанинг узоқ муддатли активларидан ва айланма капиталидан самарали фойдаланишни йўлга қўйиши лозим. Корхонанинг узоқ муддатли активлари ишлаб чиқариш жараёнида узоқ муддат иштирок этади ва қуйидаги шаклларда бахоланади: - асосий воситаларнинг дастлабки қиймати ёки инвентар бахоси; - тикланиш бахоси; қолдиқ қиймати бозор бахоси ва ликвидли бахолар шакллари алохида молиявий муносабатларни ифодалайди ва хар хил усуллар билан ҳисоблаб чиқилади. Етакчи ролни объект кўриниши тугагандан сўнг аниқланувчи инвентар

www.arxiv.uz қиймати эгаллайди. Бино ва иншоотнинг инвентар қийматига қурилишлари , капитал қўилмалар ва бошқа харажатлар киради. Машина ва ускуналарнинг инвентар қийматига машина келтириш ва ўрнатиш учун қилинган харажатлар хам қўшилади. Асосий воситаларнинг инвентар ёки дастлабки қийматига солиқлар ва хизматлар қўшилади. Шунинг учун хам уларнинг қачон келтирилганлиги хамда қачон ишлаб чиқаришга жорий этилганлиги мухим ахамиятга эга. Асосий воситаларни қайта бахолашни олиб боришдан мақсад асосий капитални тиклаш, реконструкция қилиш, модернизациялаш учун зарур бўлган пул фондларини шакллантириш, шунингдек, эскириш қийматини ҳисоблаб чиқишдир. Қайта бахолаш барча асосий воситалар бўйича олиб борилади, шу жумладан, амалда ишлатилаётган, ишламай турган, ижарага берилган ҳисобдан чиқарилгани учун далолатнома тузилган, лекин хали чиқарилмаганлари хам қайта бахоланади. Мамлакатимизда мустақилликка эришилгандан сўнг асосий фондларни қайта бахолаш жорий йилнинг 1-январь холатига амалга оширилиб келинмокда. Асосий воситаларни қайта бахолашни ўтказиш тартиби тўғрисида Ма кроиқтисодиёт ва статистика Вазирлиги, Молия Вазирлиги ва Давлат Солиқ Кў миталарининг Низоми ишлаб чиқилган. Ушбу низомга биноан барча Вазирликлар, идоралар, қўмиталар хамда идоравий мансублиги ва мулкчилик шаклидан катъий назар уюшмалар, бирлашмалар, корхоналар учун асосий воситаларни қайта бахолашни ўт казишнииг ягона тартиблари белгиланиб келинмоқда. Қайта бахолаш мақсадида ташкилотнинг асосий воситалари деганда, қуйидагилар тушунилади: Ўзининг асосий воситалари; харид қилинган кўрилиши тугатилмаган объектлар; узоқ муддатли ижарага олинган асосий воситалар ва узоқ муддатли лизинг бўйича олинган асосий воситалар. Асосий воситалар қийматини қайта бахолаш ўтказилган даврдаги нархлар

www.arxiv.uz доирасидан келиб чиқиб ўтказилади. Қайта бахолаш учун асосий воситаларнинг тўлиқ тиклаш қиймати асос бўлади. Тўлиқ тиклаш қиймати қайта бахолаш санасида мавжуд бўлган бозор нархлари ва тарифлари бўйича худди шундай янги объектларни барпо этиш учун амалга ошириш керак бўлган харажатларнинг тўлиқ қиймати, шу жумладан, объектларни харид қилиш, кўриш, тиклаш, ўнатиш харажатлари, импорт қилинадиган объектлар учун божхона тўловлари ва хоказолар бўйича белгиланади. Маънавий эскирган объектлярнинг тўлиқ тиклаш қиймати объектнинг маънавий эскиришини акс эттирилган холда. уларни тайёрлашга доир мавжуд харажатлар асосида, қайта бахолаш санасида мавжуд бўлган нархлар ва тарифлар бўйича белгиланади. Ишлаб чиқарилган объектларнинг тўлиқ тиклаш қийматини белгилаш пайтида уларни аниқ нусхасини тайёрлаш учун нархлар ва харажатларни хозирги шароитда белгилаш амалда мумкин эканлиги сабабли хозирги объектларнинг энг мухим фойдаланиш хусусиятларига нисбатан тўзатишлар киритилган, ишлаб турган худди шундай кўрилётган объектларнинг тўлиқ тиклаш қиймати асосида урин эгаллаш белгиланади. Техник холатидан катьий назар ташкилотнинг мулкида, унинг хўжалик юритиши, тезкор бошқаруви ва узоқ муддатли ижараси (лизинг) да бўлган, ишлаб турган ва фойдаланилаётган, ҳисобдан чиқариш учун тайёрлаб қўйилган, лекин белгиланган тартибда тегишли д алолатномалар билан расмийлаштирилмаган барча асосий воситалар қайта бахоланиши керак. Бинолар, иншоотлар ва қурилиши тугатилмаган объектларни қайта бахолаш учун индекслар обьектларни харид қилишга доир ха ражатларни амалга ошириш даврлардан келиб чикиб ўрнатилган: 1995 йилгача бўлганлари 18,5 коэффициенти бўйича бахоланади; 1996 йил 1 январгача 9,9 коэффициент бўйича бахоланади; 1997 йил 1 январгача 7,0 коэффициент бўйича бахоланади; 1998 йил 1 январгача 4,7 коэффициенти бўйича бахоланади;

www.arxiv.uz 1999 йил 1 январгача 3,4 коэффициенти бўйича бахоланади; 2000 йил 1 январгача 1,5 коэффициенти бўйича бахоланади; 2001 йил 1 январгача 1,0 коэффиценти бўйича бахоланади. Чунончи, агар қурилиши тугатилмаган объект қиймати 2.01.2001 йилда 1250,0 минг сўмни ташқил этса, умумий суммадан хар бир даврда қилинган харажатларни ажратиш лозим. Тугатилмаган қурилишни қайта бахолашга қурувчи балансида турган қурилиш и тугатилмаган ёки давом этаётганидан катъий назар, ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш қурилишининг барча обтьектлари киради. Асосий воситаларни қайта бахолашдан сўнг уларнинг қолдиқ қиймати бозор бахоси, ликвидацион бахоси ва баланс қийматларини аниқлаш лозим Асосий воситаларнинг қолдиқ қиймати корхона бино, иишоот ва мулкларни хусусийлаштириш жараёнида қўлланади. Бозор бахоси бу сотувчи ва харидорларнинг келишув шартномасидаги баходир. Бунда асосий воситаларнинг қолдиқ қийматига қўшиладиган бахолар. Тиклаш бахоси амал қиладиган қонунлар асосида корхонанинг ликвидацион комиссияси томонидан ўрнатилади. Асосий воситаларнинг балансдаги қиймати асосий воситаларнинг қолдиқ қийматига қилинган харажат (таъминлаш)ларни қўшиб, эскирган қисмини чиқариб ташлаб аниқланади. Тадбиркорлик фаолияти молиявий маблағларини жараёнида мухим ўринни корхонанинг айланма маблағлари эгаллайди. Корхона айланма мабларлари қуйидаги кўринишларда бўлади: - товар моддий захиралари қиймати; - ту галланмаган ишлаб чиқариш; - ишлаб чиқариш ва муомаладаги жорий харажатлар; - муомала жараёнидаги пул харажатлари; - мехнат хақи ва бошқалар. Комплект буюмлар, запас қисмлар ва идишлар бахоланади.

www.arxiv.uz Хақикий таннархга яна қуйидаги харажатлар қўшилади: -моддий ресурсларни келтириш учун қилинган харажатлар; -кредит фоизини тўлаш учун килингаи харажатлар; -устама ва қўшимчалар, комбинацион харажатлар, таъминотчи ташкилотларга тўловлар, ташқи иқтисодий фаолиятга тўловлар, биржага қилинадиган харажатлар, транспорт харажатлари, товарларни сақлаш ва бошқа харажатлар. Бозор иқтисодиёти шароитида моддий ресурсларнинг бахолари ўзгариб туради. Шунингдек, ресурсларни етказиб келиш бўйича харажатлар хам ўзгарувчан характерда бўлади. Мувофиқ равишда товар моддий захиралар кийматини бахолашда бахолаш амалга оширилаётган пайт хам мухим ахамият касб этади. Товар моддий захираларни бахолашда қуйидаги ёндашувлар мавжуд бўлиши мумкин: - жорий бахода бахолаш; - материал ресурсларни хақикий сотиб олинган бахода бахолаш; - сотиб олинган материалларни ўртача бахолар орқали бахолаш. Жорий бахода бахолаш моддий захираларни ишлаб чиқаришга сарфланишида уларнинг охирги партияси аниқ олинган нахрлар бўйича бахоланишини билдиради. Бу усул хўжалик амалиётида Л ИФО усули деб аталади. Материал ресурсларни хақикий келишиб олинган бахода махсулотнинг таннархини ҳисоблашга моддий ресурслар кандай бахода (ютиб олинган бўлса, шу бахоларда харажатларга киритилади. Бу усулни хўжалик амалиётида ФИФО усули деб аталади. Ижара шароитларида ЛИФО усули корхона (қуйидагини камайтиришни кўрсатади, ФИФО усули эса фойдани ошириб кўрсатади. Корхона ва фирмаларда харажатларни молиялаштириш жараёнида молиявий менежмент қуйидаги тамойилларга асосланиши лозим: - алохида кўринишдаги жорий харажатларга маблағларни самарали сарфлаб, юқори рентабеллик даражасига эришиш; - молиялаштириш жараёни устидан назорат олиб бориш. Молиявий

www.arxiv.uz менежмент асосий эътиборни ишлаб чиқариш ва муомала харажатларини камайтиришга каратиши лозим. Жорий харажатларни бошқаришни амалга оширишда ишлаб чиқариш, муомала харажатларининг сметасини назорат килиб борилади. Бундай молиявий маълумот корхона ичида ва унинг бўлимларида олиб борилаётган харажатларнинг назоратини маблағларнинг самарадорлиги қиймат кўринишидаги айланма мабларларни самарали бошқариш мезони сифатида вақт омили хизмат қилади. Айланма маблағлар бир кўринишда қанча кўп (пул ёки товар) турса, айланиш даври секинлашади ва бу ўз навбатида корхонага салбий таъсир кўрсатади. Айланма маблағлар қанчалик тез айланса, корхонанинг молиявий ахволи яхшиланиб боради. Корхона молиявий натижалари кўп жихатдан айланма маблағлардан окилона фойдаланиш ва улар билан таъминланганлик даражасига боғлиқ. Айланма маблағлардан (фойдаланиш даражасини оборот қилиш кўрсаткич лари акс эттирилади, улар барча айланма маблағлар бўйича ёки айланма мабларларнинг муайян турлари бўйича ҳисоблаб чиқилади. Оборот қилиш кўрсаткичларини жорий активларнинг алохида таркибий қисмлари (ишлаб чиқариш захиралари, дебиторлик ва кредиторлик қарзлари) бўйича бахолаш ликвидлик кўрсаткичлари тахлилини тўлдиради ва чуқурлаштиради. Таркибий б ў линмаларнинг ялпи даромади ижара х а ққ и, маз кур б ў линма томонидан бош қ а б ў линмаларга ёки корхонага ет казилган зарарни қ оплаш манбаи б ў либ хизмат қ илади. Корхона даражасида барча молиявий мажбуриятларни ба жарган б ў линма ихти ё рида соф фойда қ олади Б ў линма ў зининг соф фойдасидан хусусий жам ғ арма ва ис теъмол, шунингдек захира фондларини х осил қ илади. Жамғарма фонди хисобидан ишлаб чиқаришни ривожлантиришга, истеъмол фонди хисобидан, одатда, ижтимоий ривожланиш ва мехнат жамоасини моддий рағбатлантиришга, захира фондидан, маса лан айланма ишлаб чиқариш фондини (марказлашган холда бел гиланганидан ортиқ) ташқил этишга маблағ ажратилади. Таркибий бўлинмалар даромадини шакллантиришга бундай ёндошиш

www.arxiv.uz қуйидагиларга имконият яратади: - режалаштириш даражасида корхона даромадининг бир қ исмини ишлаб чиқариш харажатларига пропорционал тарзда тақсимлашга (бунда ялпи ва соф даромаднинг бўлинма иш якун лари билан ўзвий боғлиқлиги ўрнатилади); корхона ички даражасида товар пул муносабатлари эле ментларининг, бўлинма махсулотининг (ишининг, хизматининг) режалаштирилган хисоб-китоб нархи шаклланишига; • корхона ички даражасида товар-пул муносабатлари эле ментларининг ташқил этилишига имкон яратувчи, бўлинма махсулотининг (ишининг, хизматининг) режалаштирилган хисоб-китоб нархи шаклланишига; • корхона ички оборотини чеклайди ва шу орқали корхона даромадини такрорий хисоблашларга йўл қўйилишининг олдини олишга имкон беради. Таркибий бўлинмалар ва уларнинг мехнат жамоалари ре жалаштирилган топшириқлар ва шартномавий мажбуриятларни сўзсиз бажарилиши бўйича жавобгардирлар. Таркибий бўлинма шартнома мажбуриятларини бажармаганлиги учун кўрилган за рарни қоплаш масъулиятини ўз зиммасига олади. Иқтисодий зарарни аниқлаш ва моддий йўқотишлар ўрнини қ оплаш корхонанинг ички иқтисодий муносабатлари доирасида амалга оширилиб, унинг асосида қуйидаги принциплар ётади: - барча бўлинмалар (асосий, ёрдамчи, хизмат кўрсатувчи, бошқарув) томонидан иқтисодий зарар ва моддий йўқотишлар ў рнини қоплаш; ишлаб чиқаришнинг барча уч элементи (мехнат предметлари, мехнат воситалари, ишчи кучи) бўйича эътирозлар ва санкциялар системасига кириш; иқтисодий (моддий) жавгарликни сўзсиз ва ўз мудда тида амалга ошириш; кўрилган зарарга бо ғ ли қ х олда эътирозларнинг объек тив б ў лиши ва

www.arxiv.uz санкцияларнинг реаллиги; иқтисодий зарарнинг тўла хажмда қорежаиши; зарарни қоплаш манбасини тўғри танлаш, чунки бунга муайян даражада ишнинг самарадорлиги болиқ бўлади. Бу прииципларнинг барчаси у ёки 6у даражада профилактика ишларини олиб боришга имкон яратади, яъни аксарият холларда корхоналарда кузатилувчи шартномавий мажбурият лар бузилишининг олдини олади. Жуда катта айланувчанлик шароитида тўловга қобилиятсизлик, хом ашё, материаллар, бошқа эхтиёт қисмларни етказиб беришда ўзилишлар эхтимоли кучаяди. Айланувчанлик айланишлар сони билан ўлчанади: Муайян вақт оралиғидаги реализация хажми ў ша вақт оралиғидаги айланма воситаларнинг ўрт.суммаси. Агар айланма воситаларнинг айланишлари сони кўпайса ёки бир хилда бўлса, у холда корхона бир текис ишлаётган ва молиявий ресурсларидан рационал фойдаланаётган бўлади. Кўрилаётган даврдаги айланишлар сонининг пасайиши корхона нинг ривожланиш суръати пасайганлигини ва унинг молиявий ун ахволи оғирлашаётганлигини билдиради. Айланма воситаларнинг айланишини тезлатиш уларии айла нишдан бутунлай ёки қисман озод қилади. Тўлиқ озод бўлишда жорий йилда айланма воситалар суммасининг камайиши (махсулот сотилиши ўсган ғолда) тушунилади. Қисман озод бўлиш сотиш хажми айланма воситалар ўсиш суръатидан ўзиб кетганда содир бўлади. Бунда асосий воситалар х ажми камлиги шароитида сотишнинг катта ў лчамлари таьминланади. Ўз айланма воситалари билан таъминланиш к ў рсаткичлари корхона учун му х им х исобланади. Улар корхонанинг ў з айлан ма воситаларининг айланма воситаларнинг жами суммасига нисбати ор қ али ани қ ланади. Айтиб ўтилганидек, корхонанинг айланма воситаларини бошқаришнинг самарадорлиги унинг молиявий-хўжалик фао лияти натижаларига катта таъсир кўрсатади.

www.arxiv.uz Бир томондан, мавжуд айланма воситалардаи иложи бори ча рационал фойдаланиш зарур - бу ерда сўз, асосан ишлаб чиқариш захиралари, тугалланмаган ишлаб чиқаришни қ исқартириш, хисоб шаклларини такомиллаштириш ва бошцалар тўгрисида бормоқда. Бошқа томондан, корхоналар айни пайтда харажатни тан нархга олиб борувчи турли хил вариантлардан фойдаланиш им кониятига эгадирлар, махсулот сотишдан тушган тушумни со лиққа тортиш учун аниқлашлари мумкин. Мисол учун, сотиш х ажмини прогнозлаш ва сўровдан қатъи назар корхона махсулотини интенсив ишлаб чиқаришдан манфаатдордир. Бу нинг учун турли усуллар ичидан мақсадга мувофиқ усулни танлаб олиш керак. Қабул қилинган қарорлар таннархга, фойда ва солиқлар ўлчамига кандай таъсир этишини кўзатиб бориш мум кин зарурдир. Кўрсатилган имкониятларнинг анчагина қисми корхона айланма воситаларини бошқаришда мухим ахамиятга эга. Кам бахоли ва тез эскируачи буюмлар бўйича айни пайтда уларни айланма воситалар таркибига олиб борувчи қиймат чега раси белгиланган. Корхона рахбари кам бахоли ва тез эскирув чи буюмларнинг энг кам қиймати чегарасини белгилаш хусусиятига эга, бу эса харажат камайишига олиб келади, чунки эскириш оз даражада бўлиб, таннархга борувчи сумма оз бўлади. Бундан ташқари, кам бахоли ва тез эскирувчи буюмларнинг эскиришини хисобловчи қатор усуллардан фойдаланиш мумкин: - эксплуатацияга беришда эскиришни 100% х исоблаш, жорий давр харажатларининг ў сишига олиб келади; - эксплуатацияга эскиришни 50% х исоблаб бериш ва уни чи қ аришда эскиришни 50% х исоблаш. Моддий иш л аб чи қ ариш за х иралари айланма активлар ичи да энг кам й ўқ отувчан х исобланади. Уни қисман пул маблағига айлантириш учум фақат харидор излаш учун эмас, балки сотилган махсулот пулини ундириб олиш учун хам вақт йўқотилади. Буни тахлил қилиш самарали молиявий бошқариш учун катта

www.arxiv.uz ахамиятга эга, захиралар фақат айланма активлар таркиби дагина эмас, балки бутун корхона активлари таркибида хам се зиларли ахамият касб этади. Бу шундан далолат берадики, корхона ўз махсулотини сотишда қийинчиликларга дуч келади ва бу ўз вақтида махсулот сифатининг пастлигидан, технологик ишлаб чиқаришнинг бўзилиши, самарасиз сотиш усулларини танлаш, бозории ўрганмасликдан келиб чиқади. Моддий ишлаб чиқариш захиралари оптимал даражасининг бўзилиши, корхона ф аолиятини зарарга олиб келади, чунки бу захираларни сақлашга ортиқча харажат бўлади, товарлар бахосининг тушиши хавфини туғдиради, товарнинг бирон-бир кўрсаткичи бўзилиши оқибатида мижозларни ўзидан узоқлаштиради. Шу сабабли захиралар хажмини бир хилда тутиб туриш молиявий фаолиятда мухим х исобланади. Моддий ишлаб чиқариш захиралари хисоботларда таннарх ёки бозор нархларида акс эттирилади. Қабул қилинган стандартларга асосан моддий ишлаб чиқариш захираларини бахолашда база сифатида уларни харид қилиш харажатларини ифодаловчи таннарх хисобланади. Бу харажатлар доимий бўлмай, товарлар нархларининг ўзгариши билан ўзгариб туради, шунинг учун бир хил товар тури уни сотиб олиш вақтида турли бахода бўлиши мумкин. Захиралар миқдори хаддан зиёд бўлган тақдирда, қайта ишлаш жараёнида бўлган ва омборларда турган товарларкинг хақиқий таннархини аниқлаш мушкул. Бу муаммони хал этиш учун хисобга олишда маълум йўл қўйишлардан фойдаланилади, уларга асосан қайта ишлашга киритилаётган захиралар кетма-кетлиги товарлар бирлигининг физик оқими сифатида эмас, балки улар қийматининг харакати сифатида қаралади . Бунга асосан захираларни бахолашнинг қуйидаги усуллари қўлланилади: харид қилинаетган товар хар бир бирлигининг таннархи бўйича ; ўртача таннарх бўйича харид вақтииинг дастлабки пайтида сотиб олинган захира таннархи бўйича ФИФО ; харид вақтининг охирги пайтида сотиб олинган таннархи бўйича - ЛИФО Сотиб олинаётган захиралар хар бир бирлигининг таннархи асосида бахолаш усули - 6у уларнинг хақиқий таннарх бўйича харакати

www.arxiv.uz хисобидир. Бу усулдан фойдаланиш учун товар-моддий бойликларнинг барчасини сотиб олишнинг жисмоний идентификацияси зарур бўлиб, буни йирик серияли ишлаб чиқаришда амалга ошириш қийин. Шунинг учун бу усулни, унинг аниқлигига қарамасдан, фақат махсус буюртмалар тайёрлайдиган ёки қимматбахо товар ишлаб чиқарадиган компаниялар қўллаши мумкин (автомобиллар, айрим мебель турлари, заргарлик буюмлари ва ўртача таннарх бўйича захираларни бахолаш ўртача катталиклар хисоби формулаларидан фойдаланишга асосланган. ФИФО усули бўйича захираларни бахолашда қуйидаги йўл қабул қилинади: захиралар корхона томонидан қандай кетма-кетликда харид қилинаётган бўлса, ўша кетма- кетликда ишлатилади, яъни ишлаб чиқаришга биринчи навбатда киритилаётган захиралар харид вақтининг дастлабки пайтида сотиб олинган захиралар таннархи бўйича бахоланади. Бахолаш тартиби материаллар харакати кетма-кетлигига боглиқ эмас. Ҳисоблашда қуйидаги формуладан фойдаланамиз: Р қ Н Қ П-К. Бу ерда, Р - сарфланган материаллар қиймати, Н - давр бошига материаллар қолдиғи, П - давр мобайнида келиб тушгаи материаллар қиймати, К - давр охирига материаллар қолдиғи. Давр охирига материал қолдиқлари охирги харид нархида бахоланади: К - УхЦ,бу ерда, К - хисобот даври охирига материалларнинг н атура шаклидаги сони, Ц - охирги сотиб олиш бахоси. Мисол: давр охирига омбордаги матолар қолдиғи - 100 м, охирги сотиб олиш бахоси - 10000 сўм, давр мобайиида 2 000000 сўмлик материал келиб тушди. Давр охирига пул шаклидаги қолдиқ: К қ 100 х 10000 қ 1000000 сўм. ФИФО усули бўйича материаллар сарфи:

www.arxiv.uz Р - 500000Қ2000000 - 1000000 - 1500000 сўм. Бу усул ишлаб чиқариш захиралари қолдиғини, уларнииг нархи усган тақдирда хам, кўпайтиришга имкон беради. Активларни бахолашда корхона мулки холатининг ўсиши кўзатилади. Лекин бунда мулк солиғи суммаси кўпаяди, таннарх пасаяди ва Демак, фойда ва фойда солиғи кўп бўлади. Бу усулни қўллашда давр охиридаги захиралар уларнинг амалдаги хақиқий таннархи бўйича бахоланади, сотилган махсулотнинг таннархида эса нисбатан аввал харид қилинган Материаллар нархи хисобга олинади. Пировардида корхоналар, моддий ишлаб чиқариш захиралари нархининг кўтарилиши асосида сотиладиган махсулотлар нархини оширишга интилишлари мумкин. Вахоланки, бу махсулотларни ишлаб чиқаришда фойдаланилган захиралар уларнинг нархлари ошмасдан туриб сотиб олинган эди. Хатто, ФИФО усулидан фойдаланилганда моддий-ишлаб чиқариш захиралар нархларининг кўтарилиши шароитида, сотиладиган махсулотлар нархи ўзгармас бўлиб қолган тақдирида хам корхоналар кўраётган фойда нисбатан юқори бўлади. ЛИФО усулининг маъноси шундаки, ишлаб чиқариш захираларининг келиши охирги сотиб олиш таннархига қараб бахоланади, давр охирига захиралар таннархи эса энг олдинги сотиб олиш таннархидан келиб чиқиб аниқланади. Мисол: Давр охирига матолар қолдиғи - 100 сўм., биринчи сотиб олиш бахоси - 800 сўм. К қ 100 х 800 қ 80000 сўм. Давр бошига қолдиқ - 500000 сўм, 2000000 сўмлик материал келиб тушди. ЛИФО усули бўйича материаллар сарфи: Р қ 5000000 Қ 2000000 - 80000 - 6920000 сўм. Яъни, ФИФО усулига нисбатан таннархга кўпроқ сумма олиб борилади. ЛИФО усули сотилган махсулот таннархи ва сотишдан олинган соф фойдани янада яхшироқ аниқлашнинг имконини беради. Лекин ФИФО усулидан фарқли ўлароқ ЛИФО усули жорий даромад ва харажатлар боғлиқлигини таъминлайди ва инфляция таъсирини силлиқроқ, қилиб кўрсатади. Шунингдек, нархлар ошишида корхона хисоботларида кўрсатилган фойда камаяди.

www.arxiv.uz Моддий ишлаб чиқариш захираларини бахолаш бўйича кўрсатилган барча усуллар халқаро хисоб аа хисобот стандартларига мос келади, лекин компаниялар соф фойдаларининг турли хил бўлишини кўрсатади. Корхона бахолаш усулини ўзининг молиявий хўжалик фаолиятидан келиб чиққан холда мустақил равишда белгилайди.Айрим тадбиркорлар ЛИФО усулига танқидий назар билан қарайдилар, чунки 6у усул нархлар ошиб бораётган давр Д корхона фойдасини анча камайтириб кўрсатади. Шунинг учун, ЛИФО усули солиқ тўловларини камайтириб кўрсатишига қарамасдан, компаниялар хисоботларида фойдани ошириб кўрсатиш учун ундан фойдаланишни ўзларига эп кўрмайдилар чунки катта бўлмаган молиявий натижа компаниянинг молиявий бозордаги обрўига ёмон таъсир этиши мумкин. Жумладан, 1 акцияга тўғри келувчи соф фойда компания қимматбахо қоғозларининг котировкасига таъсир зтувчи асосий кўрсаткичлардан бири хисобланади. Таннарх моддий ишлаб чицариш захираларини бахолашнинг асоси бўлиб хизмат қилади. Лекин айрим шароитларда бу захираларнинг бозор нархи таннархдан кам булса, хисоботларда бозор нархидан фойдаланилади Моддий ишлаб чиқариш захираларининг бозор нархи корхона учун моддий ишлаб чиқариш захираларининг кандайдир элементларини ал-маштириш учун зарур бўлган харажатлардир. Шундай қилиб, «бозор нархи», бу ерда захиралар сотиб олинадиган бозорни (улар сотиладиган бозорни эмас) белгилайди ва «тиклаш қиймати» деган иборага мос келади. Энг кам бахолаш коидасини қўллаш эхтиёткорлик тамойили билан асосланади, чунки моддий ишлаб чиқариш захираларини тиклаш қийматининг камайтирилиши кўп холларда сотиш бахоси камайишининг даракчиси бўлади ёки нархларнинг хакикатда камайишини кўрсатади. Келтирилган мисоллар айланма воситаларни бошқариш жараёни корхона фаолияти молиявий натижаларига кай даражада таъсир кўрсатишини намоён этади. Корхона активларини, шу жумладан айланма воситаларини бошқаришдан кўзланган асосий мақсад, корхонанинг тўловга қодирлигини

www.arxiv.uz таъминлаган холда, қўйилган капиталдан максимум фойда кўришдир. Бу борада, иқтисодий инкирозлар шароитида, тўловга қодирлик фойдалиликдан кўра мухимдир (тўловга қодир бўлмаслик, зарар кўришга қараганда аянчлирок бўлиши мумкин). Қўйилган капиталга нисбатан энг кўп фойда олишга эришиш ва юқори даражада тўловга қодирликни таъминлаш муайян Даражада бир-бирига зиддир. Чунки рентабелликни ошириш учун пул маблағлари турли хил айланма ва ноайланма активларга сарфланиши лозим. Тўловга қодирликни таъминлаш учун эса, корхонада доимо маълум бир даражада пул маблағлари бўлиши зарур, у жорий тўловлар айланишидан олиниши керак. Шундай қилиб, корхона айланма воситаларини бошқаришнинг Мухим вазифаси тўловга қодирлик ва рентабеллик ўртасида оптимал нисбатни таъминлаш хисобланади ва бунга айланма воситаларнинг тизими ва ўлчамидан келиб чиқиб эришилади. Шунингдек, ўзининг ва ташқаридан олинган айланма маблағларнинг ўзаро муомаласини қўллаб туриш хам мухим, чунки бундан корхонанинг молиявий барқарорлиги ва мустақиллиги келиб чиқади ва келгусида янги кредит ва бошқаларни олиш имконияти яратилади. Корхона, молиявий ахволини яхшилаши учун, айланма активларнинг дебитор қарзларга айланишини камайтириши лозим яъни бошқа корхона айланмасида юрган ўз маблағларини камайтириши лозим. Корхона балансида туриши ва аниқланишига кўра дебитор қарзларнинг ишлаб чиқариш захираларига нисбатан ликвидлиги бўлади. Шу боисдан, дебитор қарзларнинг мавжудлиги шу суммадаги ортикча запасларнинг бўлишидан кўра мақбулроқдир. Бундай хол кўп хилдаги хизматлар кўрсатувчи молиявий тизимга эга бўлган ривожланган мамлакатлар учун хосдир. Дебитор қарзлар банкларга ёки бошқа факторинг ёхуд форфейтинг операциялари билан шуғулланувчи молиявий институтларга сотилиши мумкин, Хом ашё ва материалларни кўплаб сотиб олиш чуқур уйлаб чикилган бўлиши лозим. Инвестиция сиёсатида чуқур иқтисодий хисоб-китоблар мухим ахамиятга эга. Инвестиция (сармоя) - бу фойда олиш мақсадида муайян ишга

www.arxiv.uz йуналтирилган узоқ муддатли капитал куйилмадир. Инвестициялар молиявий ва реал бўлиши мумкин. Молиявий инвестицияга қимматли қоғозлар, акциялар, ак-цияларни сотиб олиш, фоиз эвазига банкларда депозит хисоб ракамларга пул куйиш киради. Реал инвестиция эса капитал қурилиш, ишлаб чиқаришни ривожлантириш ва кенгайтиришга капитал куйилишини англата ди. Нормал фаолият кўрсатувчи корхоналарнинг асосий хўжалик вазифаларидан бири максимал даромад олиш мақсадида уз пулидан унумли фойдалана олиш хисобланади. Эркин бозор шароитига ўтиш даврини бошдан кечираётган хар кандай мамлакатда муайян молиявий кийинчиликларнинг келиб чиқиши табиий холдир. Бундай холатлар Ўзбекистон Республикаси хам истисно эмас. Мамлакат иқтисодиётини юксалтиришда, унинг ривожланган мамлакатлар каторидан жой олишида ишлаб чиқаришнинг жахон андозалари асосида юритилиши мухимдир. Ишлаб чиқаришга янги техника ва технологияларни жалб этишда хорижий сармояларга кенг ўрин берилмокда. Бу борада шахсан рес публика Президентининг ўзи жонбозлик кўрсатм окда. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг давлат мул кини хусусийлаштиришда хорижий сармояларни жалб қилишни рагбатлантириш чора-тадбирлари тўғрисидаги қарори кабул килингач, хорижий инвестициялар киритиш учун янада кенг им кониятлар яратилди. Шу билан бир каторда республика иқтисодиётига салбий таъсир кўрсатувчи катор муаммолар борки, уларнинг айримлари устида тухталиб ўтиш мақсадга муво фикдир. Иқтисодий конунлардан маълумки, моддий-техника, хом ашё ресурсларининг захиралари чекланган бир пайтда одамлар нинг эхтиёжлари усиб бормокда. Бу эса яиги, юқори унум ли тежамкорлик билан ишловчи техника ва технологиядан фой даланган холда кўплаб корхоналар барпо қилинишини ва иш жойлари яратилишини такозо этади.

www.arxiv.uz Республика ахолисининг 70 фоизидан кўпроги қишлоқ жой ларда яшаши сабабли асосий эътибор шу жойларда махсулотларии қайта ишловчи, ракобатбардош товарлар ишлаб ч и к а р у в ч и к и ч и к в а х у с у с и й к о р х о н а л а р т а ш к и л э т и ш г а каратилмокда. қишлоқка саноатнинг киритилиши узоқ вакт ва кўплаб маблағ талаб этувчи жараёндир. Ривожланган давлатларда ишга ярокли ахолининг 20% га якини йирик корхоналарда, 80% дан зиёд кисми кичик корхо наларда ва тижорат сохасида ишласа, Ўзбекистонда техноло гияларнинг етишмаслиги, бу борада ахборотнинг камлиги, нор- мативлар зарур даражада ишлаб чикилмаганлиги, умуман бизнес ишида тажрибанинг етишмаслиги туфайли бу нисбатнинг бутун лай аксинча эканлиги кўзатилмокда. Хўжалик субъектларида молиявий ресурсларнинг етишмас лиги ахволни янада мураккаблаштиради. Сарм оялар сохасидаги ислохотларнинг асосий йуналишларидан бири давлат томонидан сармоя куиишнинг кискартирилиши хисобланади. Инвестицион соха ислохотида хусусийлаштирилган корхо наларнинг сармоявий фаолиятига хам мухим ўрин ажратилади. Корхоналар, мулкини ва акцияларини сотиш хисобига капитал куйилмаларини молиявий таъминлаш учун қўшимча имкониятларга эга бўлади, деб хисобланади. Аммо акцияларга талабнинг сустлиги ва катта кисми мехнат жамоаси хамда маъмуриятга биркитилганлиги туфайли бир катор холатларда хусусийлашти-ришнинг инвестицион самарадорлиги кутилган натижадан паст буляпти. Яна шуни таскидлаш керакки, ички ва ташқи сармолдор ларни жалб этиш учуи эркин бозорда уз акцияларини жойлаш тиришда уларнииг манфаатдорликлари хисобга олинмаган, кор хонада қизиқтириш механизми яратилмаган. 2004 йил бошидаги маълумотларга кўра, акциядорлик жамиятлари аввал эълон қилинган эмиссия акцияларининг деярли 39 млрд. сўмлиги сотилмаган ва қайта жойлаштирилмаган. Акционерлик жамиятла рига айлантириш жараёни акцияларни сотиш ва иккиламчи бо-

www.arxiv.uz зорда уларнинг бахосини кўтариш хисобига қўшимча инвести циялар тушириш манбаига айлантирилмади, Ин фляциянинг пасайиши, банк фоизи ставкаларининг ка- майиши ва давлат киска муддатли облигацияларининг даромад лилиги иқтисодиётнинг реал тармогига катта миқдорда кредит ресурсларини жалб этишга кумак бериши керак. Лекин хозирча бу захиралар етарли эмас. Шу сабабли ишлаб чиқаришни кенгайтиришга интилаётган корхоналар олдида инвестиция манбаларини излаш муаммоси юзага келди. Мамлакат ичкарисида мо лиявий захиралар такчиллиги сезилаётгани туфайли кўплаб кор- хоналар сармоя ажрата оладиган, замонавий ишлаб чиқариш ва бошқарув технологиясига эга бўлган хамда чет эл бозорига чиқишга ёрдам берувчи хорижий хамкорлар топишга интил мокда. Бугунги кунда хорижий сармояларни кенг куламда жалб этиш халқ хўжалигини структуравий қайта кўришга эришишнинг мухим шарти, деб каралмокда.Лекин бу ўринда энг асосий муаммо шундаки, бизнинг тад биркорларнинг ўзига хос манфаатлари хар доим хам бир- бирига иос тушавермайди. Кўплаб сабаблар туфайли хорижий инвесторларнинг асосий кисми иқтисодиёти ўтиш даврида бўлган мамлакатларга сармоялар куйишга факатгина дивиденд ва фоизлар кўринишида пул ишлаш йўли деб қарамайдилар. Улар бундай сармоя киритишни уз умумий стратегиясининг бир кисми деб хисоблайдилар. Хорижий тадбиркорларнинг асосий мақсади эртаси бор бўлган бозорда мустахкам урнашиб олиш, молиявий окимлар устидан назорат урнатиш, импорт ва валюта чеклашларини четлаб ўтиш ва баъзан ракобатчи корхонани бо зордан сикиб чиқаришдан иборат. Шу сабабли хам хорижий ин вестицияларга иқтисодиётни кўтаришда асосий харакатлантирувчи куч сифатида караш мумкин эмас. Хорижий инвестицияларни жалб этиш,чет эл тадбиркорларига имтиёзлар яратишда, аввало, мамлакат манфаатидан келиб чиқиш лозим. Шуни назарда тўтиш керакки, агар корхона устидан назо рат юритиш хорижий тадбиркорлар кулида булса, у холда қарор қабул қилиш хуқуқи ва даромад мамлакатдан ташқарига кучади. Корхона

www.arxiv.uz эгалари назарида фойдали бўлган қарор мам лакат иқтисодиёти учун бутунлай зарарли бўлиб колиши мумкин. Мисол учун агар корхона тугатиладиган булса, унинг ходимлари даромади хам йуколади, давлаг даромади кискаради, бунинг устига, давлат ишсиз ходимларни ишга жойлаштириш харажат ларини уз зиммасига олиши керак бўлади. Айнан шу сабабли хам хорижий хамкорларни жалб этишда, бу лойихада иштирок этаётган барча томонлар манфаатларининг мутаносиблигига асосланиш лозим. Аммо манфаатлар келишиб олинган тақдирда хам бу иқтисодиети ўтиш даврини бошдан кечираётган мамлакатлар корхоналарининг хорижий шериклар билан хамкорлиги муваф факиятли бўлади, деган маънони англатмайди. Одатда хорижий инвесторларни корхона фаолиятинииг 4 мухим жихати қизиқтиради: ишлаб чиқариш имкониятлари; • корхонанинг бозор нуқтаи назаридан тутган мавкеи ва бунинг корхона рахбарияти томонидан тушунилиши; • бошқарув тизимининг ахволи; • корхонанинг ижтимоии мухит билан муносабати; • корхоиа рахбарияти томонидан инвестицион жараён ва з ифалари ва мураккабликларининг англаниши. Ўзбекистондаги ва шуиингдек, иқтисодиёти ўтиш даврида бўлган бошқа мамлакатлардаги корхоналарнинг кўплаб рахбарлари хорижий шериклар билан хамкорлик қилишга тайёр эканлигини билдиришм.окда. Аммо тадқиқотларнинг курсаги- шиша, уларнииг харакатлари бирмунча бир-бирига зиддир. Бир томондан, маъмуриятлар уз корхоналари устидан назоратни саклаб колишни истасалар бошқа томондан, хорижий инве сторлар ўтиш даври учун хос бўлган кўплаб ишлаб чиқариш объектлари ташкил қилиниши ва молиязий муаммоларни хал этишни уз зиммасига олади, деб хисоблайдилар. Корхона рахбарлари ва ташқи инвесторлар ўртасидаги ўзаро

www.arxiv.uz муносабатларни кийинлаштирувчи сабаблардан бири си фатида уларнинг инвестицион жараённи тасаввур этишлари кийин кечишини кўрсатиш мумкин. Корхона рахбарларининг фикрича, инвестицион жараённинг бир мунча мураккаб босқичи - бу сармоя жалб этиш ва уни сармоядорга қайтариш, яъни хамкорликнинг ўзаро олди-берди босқичидаи иборат. Олинган маблағнинг самараси, узлаштириш ва фойда олиш улар учун му аммо хисобланмайди. Бундай муносабатни кискача қуйидагича ифодалаш мумкин: «Менга пулни беринг, уни кандай сарфлашни ўзим биламан». Лекин инвесторлар хайрия ишлари билан шуғулланишмайди, юқорида таъкидланганидек улар маблағни ўз шахсий манфаат лари йўлида сарфлашади. Уларнинг ўз сармоялари қўйилган корхонани бевосита бошқаришда қатнашишга ёки бундай кор хонани назорат қилишга интилишлари шу билан изохланади. Юқорида қайд этилганидек, Ўзбекистон Республикаси иқтисодиёти хам бозор муносабатларига ўтиш жараёнида турган давлат хисобланади ва инвестицион мухитнинг хамма хусусият лари Ўзбекистон учун ўринлидир. Хозирги пайтда Ўзбекистон иқтисодиётига турли мамлакатлар томонидан киритилаётган сармояларни, республикадаги инвестицион мухитнинг ўзига хос хусусиятларини : 1. Халқаро молия ташкилотларининг инвестиц и ялари; 2. Халқаро банкларнинг инвестициялари; 3. Чет мамлакатлар хукуматлари ажратган инвестиция маблағ лар и ; 4. Миллатлараро комланиялар инвестициялари. Ўзбекистонга сармоялар дунёдаги турли китьа мамлакатла ри ва халқаро банклар томонидан қўйилмоқда. Америка Қўшма Штатлари глобал давлат сифатида Ў збекистонда хам ўз манфаатларига эга. Лекин АҚШ хукумати ўзининг ташқи сиёсатида биринчи навбатда келажакка дахлдор бўлган омилларга эътибор қаратмоқда. Шу нуқтаи назардан олиб қараганда, Ўзбекистон бугун АҚШнинг стратегик манфаатлари

www.arxiv.uz доирасига тушиб қолди ва икки давлат ўртасидаги ўзаро хамкорлик узоқ келажакни кўзлаб амалга оширилаётир. Умуман олганда, америкаликларнинг сармояларини жалб қилиш кийин иш. Чунки улар европаликларга нисбатаи анча бой ва уларни қизиқтириш учун катта ф ойда келтирувчи йирик- йирик лойихапар таклиф этилмоғи лозим. Бугунги кунда АҚШ асосан МДХ давлатларининг мудофаа саноати комплексини конверсия қилишга маблағ сарфлаяпти ва бу сиёсат АҚШ харбий-сиёсий манфаатларига мос келади. Германия асосан ишлаб чиқариш, воситалари, электротехни ка, химия алоқа ва озиқ-овқат сохаларида етакчи ўрин эгалла гани учун Ўзбекистонда хам айнан шу сохаларга ўз инвестиция ларини сарф қиляпти. Германия инвестицияларининг афзаллиги шундаки, улар Ўзбекистонда хом-ашёни қайта ишлаш саноати ривожланишига ёрдам беряпти. Бу эса республикада саноатнинг сезиларли даражада тараққий этишига олиб келади ва мустақил иқтисодиётнинг пойдеворини яратиб, унинг бошқа давлатлар иқтисодиётига боғлиқлигини камайтиради. Немислар бизга асосан узоқ муддатли, ўзаро фойдали хамкорликни таклиф этмоқдалар. Чунки немислар учун асосий нарса, бу Германиянинг экспорт потенциалини ошириш йўли билан Германияни бойитишдир. Энг мухими шуки, немислар ду нё мамлакатларига ёрдам кўрсатишнинг субъектив сабабларига эътибор бермайдилар ва оддий халқ катта сиёсатнинг курбони б ўлм ас ли ги л оз им , д еб х ис об ла йд ил ар Инглизларнинг Ўзбекистон бозорига кириб келиши босқичма-босқич ва аста - секинлик билан узлуксиз равишда давом этяпти. Инглиз сармоялари мамлакатимиз бозорига бошқа давлатлардан фарқли равишда эрта кириб келди. «Узанглоинвест» компаиияси инглиз инвестицияларини Ўзбекистон иқтисодиётига жалб қилишга ёрдам бериш, уни тартибга солиб туриш, лойихаларни ишлаб чиқиш ва амалга оши риш билан шуғулланади. 1993 йилда Франция Ўзбекистонга 150 млн. АҚШ доллари га тенг бўлган кредит линиясини очди. Фра н ц у з капитали ишти- рокида

www.arxiv.uz Ўзбекистонда 3 та йирик лойиха амалга ошириляпти. Биринчиси: «Техник» фирмаси иштирокида Бухоро вилоя тида нефтни қайта ишлаш заводи к у риб битказилди. И к к и н ч и с и : Т ош к е н т ш а х р и д а ц е л лю л о з а з а в о д и . У ч инчи лойиха эса - Тошкент шахри аэропортини замонавий техника воситалари билан қайта жихозлашдир. 2007 йилга қадар ривожланган хорижий давлатларнинг 100 дан ошиқ корхоналари фаолият кўрсатмоқда. Умуман олганда, инвестиция ишлаб чиқаришнинг ривожла нишини жадаллаштиради, ахоли учун қўшимча иш жойлари яра тилишига имкон беради. Ўзбекистон Президенти И. Каримов инвестицияларнинг ролига юксак бахо бериб, «Инвестиция базасини ривожлантириш ва чуқурлаштириш ислохотларимиз страте гиясининг жуда мухим шартидир. Иқтисодиётни таркибий жихатдан қайта қуриш, экспорт имкониятини кенгайтириш сохасида белгиланган йуналишлар кучли инвестиция сиёсатини ў тказиш билангина руёбга чиқади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. «Корхоналар тўғрисида»ги қонун. 1991-2006 йиллар. 2. «Ипотека тўғрисида» қонун. 2005 йил. 3. «Хусусий корхоналар тўғрисида»ги қонун. 2003 йил. 4. «Банкротлик тўғрисида»ги қонун. 2005 йил 16-декабрь. 5. «Электрон тўловлар тўғрисида»ги қонун. 2005 йил 16-декабрь. 6. «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги қонун. 2000 йил 25 май. 7. «Фаолиятнинг айрим турларини лицензиялаш тўғрисида»ги қонун. 2000 йил 25 май. 8. «Ташқи иқтисодий фаолит тўғрисида»ги қонун. 2000 йил 26-май. 9. «Қимматли қоғозлар бозорида инвесторларнинг хуқуқларини химоя қилиш тўғрисида»ги қонун. 2001 йил 30 август. 10. «Солиқ кодекси» 1997-2006 йиллар

O'xshashlar

Давлат молияси

Ижтимоий таъминот молияси

Суғурта ташкилоти молияси

Хорижий корхоналар маркетинги

Кичик корхоналар маркетинги