Хорижий корхоналар маркетинги - Iqtisodiyot - Referatlar

Хорижий корхоналар маркетинги

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

154 KB

Ko'chirib olish

Хорижий корхоналар маркетинги Режа: 1. Хорижий корхоналар маркетингининг хусусиятлари 2. Хорижий корхоналарнинг маркетинг дастури 3. Хорижий корхоналарнинг маркетинг дастурини асослаш услублари

Хорижий корхоналар маркетингининг хусусиятлари Хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналар бизнес амалиётида қўшма корхона (ҚК) номини олган. Улар мамлакатимиз ва хорижий шерикларнинг капиталларини бирлаштириш асосида тузилади ва фаолият кўрсатади. ҚКлар билан бирга мамлакатда тўлалигича хорижий инвесторларга тегишли бўлган фирмалар, шунингдек чет эл фирмаларининг филиаллари ва вакил корхоналари ҳам фаолият кўрсатиши мумкин. 1. Фаолият кўрсатиш турларига қараб қўшма корхоналар, илмий- тадқиқот, ишлаб чиқариш, сотиш, тайёрлаш, харид қилиш, комплекс мақсадларда тузилган бўлиши мумкин. 2. Шерикларнинг қайси мамлакатга мансублигига кўра улар, бозор иқтисодиёти ривожланган ёки «ғарб-ғарб», «шимол-жануб» (ривожланган, ривожланаётган мамлакатлар) ва хоказо. 3. Қўшма корхоналар қатнашчиларининг таркибига кўра хусусий ва давлат, давлат корхоналари ва ташкилотлари иштирокида тузилган корхоналар, ташкилотларни ўз навбатида илмий ва халқаро ташкилотларга гуруҳлаш мумкин. 4. Қўшма корхона қатнашчиларининг капиталдаги улушига кўра тенг асосда тузилган қўшма корхона хорижийкапиталнинг кўп ёки кам бўлган корхона ва ҳоказолар. Бундай гуруҳлаш маркетинг изланишлари олиб бориш ва инвестициялар маркетингини бошқаришда уларнинг қайси бирини танлаш, қайси тури бизнинг шароитимизга мос келиши кўпроқ наф беришини аниқлашда катта аҳамиятга эга. Қўшма корхоналар акционерлик жамиятлари, маъсулияли чекланган жамиятлар, холдинглар, коммендит, ширкатлари ва бошқа хар хил корхоналар шаклида ташкил этилади. Қўшма корхоналар тузиш, уларнинг фаолияти хар бир мамлакат томонидан қабул қилинган қонунлар, коммунал тенглаштирилган актлар, маҳкамалар кўрсатмалари ва ҳоказолар билан тартибга солиниб турилади.

Қўшма корхоналар тузишдан олдин катта маркетинг изланишлари олиб борилмоғи лозим. Бу изланишларнинг кўлами кенг ва аҳамияти каттадир. Маркетинг изланишлари қўшма корхоналар тузишнинг бир қанча ўзаро боғлиқ жараёнларини ўз ичига олади. Улар қуйидагилардир: қўшма корхона тузишдан асосий мақсадларни белгилаш; қўшма корхонанинг умумий техник-иқтисодий кўрсаткичларини таҳлил қилиш; чет эллик шерикларини (ҳамкорларни) излаш ва танлаш; ниятлар ҳақидаги протоколларни тайёрлаш ва имзолаш; бўлғуси қўшма корхонанинг техник-иқтисодий асослаш хужжатининг ишлаб чиқариш ва иқтисодий самарадорлигини аниқлаш; лойиҳаларни, таъсис хужжатларни тайёрлаш; қўшма корхона тузиш ҳақидаги таклифни юқори бошқарув ва махаллий хукумат органлари билан келишиш; таъсис хужжатларини чет эллик шерик билан бирга имзолаш; қўшма корхонанинг давлат рўйхатидан ўтказиш. Қўшма корхоналарини тузишдан мақсад бозордаги кондирилмаган талабни қондириш, четдан товар келтиришни қисқартириш ва экспорт имкониятини оширишдир. Бунда чет эл илғор техникаси ва технологиясини, маркетинг ва менежментни, қўшимча моддий ва ва молия ресурсларини иқтисодиётнинг энг зарур тармоқларига жалб этишдир. Кейинги босқич қўшма корхонанинг қандай бўлишлиги, фаолият даражаси, маҳсулоти, иқтисодий кўрсаткичлари шу жихатдан фойдалилигига аниқланади. Бунда сиёсий, экологик жихатлари хам эътиборга олинади. Чет эллик шерик танлашда унинг ўрни, халқаро имиджи, илғорлиги, ривожланганлик даражаси, кафолатланганлиги, ташқи бозордаги ўрни аниқланади. Шерикнинг хўжалик фаолияти ҳар томонлама таҳлил қилинади ва ўрганиб чиқилади. Танланган чет эл фирмаси маҳсулотини рақобатга бардош бериш қобилиятига баҳо берилади, ўтказилган маркетинг изланишлари натижаларига асосан қўшма корхонанинг хорижлик қатнашчиси аниқланади. Ниятлар ҳақидаги баённома республикада ва танланган чет эллик шерикнинг маълум бир соҳада қўшма корхона тузишга тайёр

эканлигини қайд этиб, ҳамкорликнинг асосий шартларини белгилайди. Бўлғуси қўшма корхонани техникиқтисодий жиҳатдан асослаш уни ташкил қилаётган томонга юклатилади. У чет эллик шерик томонидан ўрганиб чиқилгач, рози бўлганлиги ҳақида ёки бирор ўзгартириш киритиш ҳақидаги таклифи билдирилади ва ҳар бир фикрга келинади. Қўшма корхонани техник жиҳатдан асослашда унинг самарадорлик даражасини аниқлаш асосий ўринни эгаллайди. Қўшма корхоналарнинг иқтисодий самарадорлигини миллий иқтисодий нуқтаи назардан қуйидаги формула ёрдамида аниқланади: бунда: Эн - миллий иқтисодиётнинг интеграл иқтисодий самарадорлиги; Д tн - t -йилда миллий иқтисодиёт даромади; З t н - t -йилда миллий иқтисодиёт харажатлари; У t -йилда ҳисобга олинадиган харажат ва тушумларнинг ҳисобланаётган даврининг биринчи йилидан узоқлаша борган сари қадрининг пасайиш даражасини аниқлайди. Бунда Eқ0,1 қилиб олиш тавсия этилади. Агар Эн <0, бўлса, бундай қўшма корхонани тузиш фойдасиздир. Эн> 0 бўлган тақдирда бундай қўшма корхонани тузиш мақсадга мувофиқдир. Эқ0 бўлса, у ҳолда Е нинг миқдорини ҳисоблаб чиқмоқ лозим. Бўлғуси қушма корхонанинг техник иқтисодий жиҳатдан асослари таъсис ва лойиҳа ҳужжатларида ўз аксини топади. Булар жумласига қўшма корхонанинг мақоми ва фаолияти кўрсатиш шартларини ўзида акс эттирувчи битим- шартнома киради. Шартноманинг асоси қўшма корхонанинг Низомидир. Унда “Низом фонди” маблағ ҳажми, қатнашчиларнинг улуши, томонлар маъсуляти, бахсларни ҳал қилиш, назорат-ҳисобот тартиби каби масалалар ўз аксини топади. Уставда қўшма корхонани бошқарув тизими, таркиби кўрсатилади. Раҳбарятнинг ваколатлари, вазифаси ва фаолият чегараси аниқ белгиланади. Унда умумий ишчилар, инженер-техник ходимлар сони аниқланади. Бошқарув тизимида ташкил этилаётган бўлимлар, уларнинг ўзаро муносабатлари алоҳида акс

эттирилади. Ходимларга тўланадиган ҳақ, қўшма корхонанинг оладиган фойдаси, уни тақсимлаш тартиби, ҳисобот ва ҳокозолар муфассал баён этилади. Қўшма корхоналарда барча ҳисоб-китоблар сўм ва хорижий валютада амалга оширилади. Қўшма корхоналарнинг фойдасининг шакилланиши ва ундан фойдаланиш қуйидаги чизмада берилган. Устав фондига бизнинг улушимиз сифатида ер, сув, ер участкалари, табиий бойликларимиздан фойдаланиш баҳоси, ҳуқуқи, электр қуввати, тайёр инфратузилмалари баҳоси ва бошқалар киритилиши мумкин. Умуман олганда устав фондининг миқдори қўшма корхонанинг лойиҳалаштирилган қувватига эришиш ва иш фаолиятини бошлаш учун зарур бўлган харажатларга асосланиб ҳисоблаб чиқилади. Устав фондида қўшма корхоналарнинг улуши чегараланмайди. Улар ўз имкониятларига кўра ўз баҳоларини ошириб боришлари мумкин. Шу улуш фойдани тақсимлашда асос бўлиб хизмат қилади. Қўшма корхоналарнинг ҳисоб-китоб ишлари жахон стандартлари асосида амалга оширилади. Моддий техника таъминоти ҳар иккала мамлакат бозори орқали амалга оширилиши мумкин. Қўшма корхоналар товар ва хизматларини сотишда (сўмда) улгуржи савдо орқали, ташқи бозорда ўзлари ёки хорижий валютага сотадилар. Бу ишларнинг бажарилишида маркетинг раҳнамолиги сезилиб турмоғи ва улар илмий асосда маркетинг нуқтаи назаридан бошқарилиб турмоғи лозим. Буларнинг барчаси қўшма корхонани таъсис этиш хужжатларида акс эттирилади ва улар жамланиб ҳукуматга рухсат олиш учун берилади. Юқори ташкилотлари қўшма корхона тузиш ҳақидаги таклифни кўриб чиқар экан, қуйидагиларга алоҳида эътибор берадилар: қўшма корхоналарнинг миллий иқтисодиёт нуқтаи назаридан самарадорлиги; атроф-муҳитга зарарсизлиги, янги техника, технология ва чет эл илғор тажрибасини кириб келиш имкониятлари, янги иш жойлари пайдо бўлиши, хорижий валютани келиб тушиш миқдори ва имкониятлари, импортни ўрнини босиш даражаси, илгари ишлаб чиқарилмаган товарларни ишлаб чиқарилиши, қўшма корхонани жойлашиши кўзда тутилган ноҳия ҳокимятининг розилиги ва ҳоказолар. Кўрсатилган ишларга ижобий жавоб

олингач, бундан қўшма корхона рўйхатдан ўтади ва бу ҳақда матбуотда эълон қилинади. Қўшма корхонанинг фаолияти кўрсатишини тўхтатиш ҳам таъсис этиш ҳужжатларида, уставда ва шартномаларда акс эттирилади. Қўшма корхонанинг фаолияти тўхтатилса ёки унинг чет эллик шериги аъзоликдан чиқмоқчи бўлса, унинг бадали пул ёки товар шаклида, шартномада кўрсатилганидек, қайтариб берилади. ҚКлар ўз маҳсулотларини сотишда ҳам ички, ҳам ташқи бозорга таяниши мумкин. Ички бозорга таянувчилар кўпчиликни ташкил қилади. Лекин халқаро меҳнат тақсимотига, жаҳон бозор маданиятига қўшилиб кетишга уринаётган ҚҚлар қизиқиш уйғотади. Эркин тадбиркорликни тушуниш учун корхонанинг маҳсулот сотиш ва башорати ва фаолият режаси (моҳиятан бу маркетинг стратегияси деган гап) мазкур ҚҚ чиқиб боришга ҳаракат қилаётган ҳудуднинг ижтимоий, иқтисодий, ҳуқуқий хусусиятларини ҳисобга олмай туриб тузилмаслигини англаб олиш лозим. қимматли қоғозлар бозори, хомашё бозори, меҳнат бозори, қўлланиладиган технологияларни таҳлил қилиш, нархларни кузатиб борши ва башорат қилиш ҳам шулар жумласига киради. Бозорни оператив бошқаришга (маркетинг тактикаси) келганда эса шуни айтиш мумкинки, тадбиркорликнинг кўплаб ҳуқуқий асосларини ва ушбу ҳудуддаги истеъмолчиларнинг психологиясини билмай туриб уни йўлга қўйи шнинг иложи йўқ. ҚҚ фаолиятида фақат мамлакат бозорини билишгагигна асосланиб бўлмайди. Раҳбарлар ва мутахассислар ҚҚ ўз маҳсулоти ва хизматлари билан кириб боришни мўлажаллаётган ҳудуднинг табиий-иқлимий, тарихий, ижтимоий- сиёсий, ҳуқуқий ва бошқа ҳаёт шароитлари билан ўрнатиладиган барча чеклашларни таҳлил қилиш ва миқдорий баҳолашлари лозим. Агар аниқланган чеклашларни муваффақиятли енгишга ва харажатларни қоплаш ҳамда фойда олишга имконият бўлса, у ҳолда ҳақиқий эркин тадбиркорлик ҳақида гапириш мумкин бўлади. Умуман олганда ҚҚларда маркетинг ишларини ташкил қилиш ва унинг мазмуни бошқа хўжалик тузилмаларидагига қараганда кам фарқ

қилади. Лекин ҳар бир конкрет йўналиш ҳар доим ўзига хосдир. Бу ерда ташқи бозорнинг хусусиятлари билан бирга, мамлкатимизнинг хорижий инвестициялар ҳақидаги қонунларида ўрнатилган ҳуқуқий муносабатларга хос жиҳатларни ҳисобга олиш лозим. Масалан, ҚҚларга қуйидаги омиллар молиявий қулайликлар туғдиради: солиққа тортиш базасининг камайтирилиши; солиқларни тўғридан-тўғри камайтириш ёки ҳатто улардан озод қилиш; маълум бир вақт мобайнида солиқлардан озод қилиш ёки уларни тўлашни орқага суриш кўринишидаги солиқ каникуллари; ҚҚлар фаолиятига қулайлик туғдирувчи махсус ҳудудларнинг, эркин иқтисодий зоналарнинг очилиши ва ш.к. Маркетинг дастурлари ишлаб чиқиш нуқтаи назаридан ҚҚларнинг энг муҳим имтиёзларидан бири ўз моддий ишлаб чиқаришини таъминлаш мақсадида хориждан келтирилаётган мулкнинг божхона пошлинаси ва солиқ тўлашдан озод этиш ҳисобланади. Улар томонидан олиб келинаётган технологик ускуналар ва уларнинг эҳтиёт қисмлари ҳам, шунингдек ҚҚ экспорт қилаётган бир қатор тиббий дорилар ишлаб чиқиш ва биргаликдаги илмий ишлар ўтказиш учун зарур бўлган материаллар ҳам қўшимча қиймат солиғига тортилмайди. Ўзбекистон Республикасида Чет эл инвестициялари тўғрисидаги қонунга мувофиқ тўлалигича хорижий инвесторларга тегишли корхоналар ва устав маблағида хорижий инвестициялар 30%дан кўпроқни ташкил қилган корхоналар ипорт пошлинаси тўламай туриб, устав маблағи сифатида киритиши учун мўлжалланган материаллари ва бутловчи маҳсулотлар олиб киришга ҳақлидирлар. Шунингдек улар башарти етказиб бериш тўғрисидаги битимлари 1993 йил 1 январга қадар тузилган бўлса, ишлаб чиқариш учун мўлжалланган маҳсулотларга ҳам пошлина тўлашдан озод қилинадилар. Санаб ўтилга ва бошқа бир қатор имтиёзлар ҚҚлар учун жуда кенг имкониятлар беради. Лекин мавжуд имконитяларни амалга ошириш учун яна ҚҚ тузишда унинг фаолиятининг барча ташкилий- иқтисодий томонларини яхшилаб

ўйлаб чиқиш, бозорни ўрганиш, унда ўз «замини»ни топа билиш, бошқача қилиб айтганда, маркетинг дастурини ишлаб чиқиш ҳақида қайғуриш керак. Шундай қилиб, ҚҚда маркетинг стратегияси ва тактикасини ишлаб чиқишнинг муҳим хусусияти, бир томондан. Бозордаги шерик мамлакатнинг ҳуқуқий ва бошқа ҳаёт нормалари билна ўрнатиладиган турли чеклашларни ҳисобга олиш бўлса, иккинчи томондан, бозорни ташкил қилувчи эркинликнинг кенглиги даражасидир. Масалан, ҚҚ энг қулай сиёсий шароитга эга, яъни нисбатан барқарор ҳукумат, барқарор пул курсига эга мамлакатларнинг маҳсулот сотиш бозорида фаолият кўрсатишни маъқул кўриши мумкин. Шунингдек, ҚҚ маркетинг хизмати кам харажат қилган ҳолда бозорга у ёки бу даражада таъсир кўрсатувчи жўғрофий ва маданий-тарихий шароитлар ҳақида маълумотлар олиши мумкин. Бу ҚҚларнинг ишончлироқ ва тезкор маълумот манбаларига эгалиги билан изоҳланади. Ривожланган мамлакатларда хорижий инвестициял арга эга корхоналарда маркетинг фаолияти борасида ўлкан тажриба тўпланган бўлиб, улардан республика ҚҚлари ўз шароитларига мослаштиришлари мумкин. ҚК маркетинг фаолиятини амалга оширишда халқаро микромуҳитни ҳам эътиборга олиб иш юритиш зарур. Бу ерда хусусан рақобатчилар, воситачилар, мижозлар, етказиб берувчилар, кооперация сервис, яъни сотишдан олдин ва сотишдан кейин хизмат кўрсатиш ҳамда уларнинг кенг имкониятлари ҳақида фикр юритилмоқда. Шундай қилиб, қўшма корхоналардаги маркетинг улар фаолиятининг ички ва ташқи хусусиятларидан келиб чиқиб муҳим аҳамият касб этади. Жаҳон бозорига чиқиш, бозор иқтисодиётида хўжалик фаолияти тажрибасини ўзлаштириш, валюта олиш учун тузиладиган ҚҚлар бу вазифаларни фақат чуқур профессионал ёндашув асосидагина ҳал қилишлари мумкин. Бундай ёндашув эса барча маркетинг усул ва воситаларини ўзлаштиришни талаб қилади. Бундан ташқари, хорижий шериклар ўзларининг қонуний талаблари ва манфаатларини ҳам илгари суради. Улар ўзлари қўйган маблағга уларнинг мамлакатларидаги банк фоизларидан кам бўлмаган миқдорда дивидендлар олишни хоҳлайдилар. Бу

сумма хорижий шерикда у чет элга валюта олиб кетгани учун белгиланган солиқни давлатимизга тўлаганидан кейин қолиши керак. Ўз томонидан ҚҚ амортизация тўловларини валютада ишлаши керак. Бу хориждан ускуналар сотиб олиш учун зарур. Бунга эса фақат халқао стандартларга жавоб берадиган маҳсулот ишлаб чиқариш ва сотиш натижасидагина эришиш мумкин бўлади. Хорижий корхоналарнинг маркетинг дастури Ҳар бир корхона самарадорлигининг ўзига хос кафолати пухта ўйланган бизнес-режа ва иложи борича кам сарфлар билан юқори натижаларга эришган ҳолда уни амалга ошириш учун шароти яратиш ҳисобланади. Бизнес-режанинг муҳим қисми маркетинг режаси(маркетинг дастури)дир. Бевосита маркетинг дастури (режаси)ни тузишдан олдин маркетингнинг турли блокларини қамраб олувчи бир қатор саволларга жавоб бериш фойдалидир. Уларни маркетинг омиллари деб ҳам ташади ва бу омиллар қаторига қуйидагиларни киритиши мумкин: - бозор имкониятларини таҳлил қилиш ва баҳолаш; - маркетинг муҳити (макро ва микромуҳит); - назорат қилинадиган ўзгарувчилар (товар, нарх, сотиш усуллари, реклама ва маҳсулот ўтказишни рағбатлантириш), булар ёрдамида бозорнинг зарур акс таъсири таъминланади; - ходимларни тайёрлаш; - харажатлар самарадорлигини баҳолаш. Биринчи блок бўйича қуйидаги саволлар қўйилади. ҚК айнан қандай бозорни (янгисиними ёки анъанавий бозорними, балки ҳам унисини ҳам бунисинидир) ўзлаштирмоқчи? Агар анъанавий бозор бўлса, унинг чегараларини қандай кенгайтириш, рақобатчилардан ўзиб кетиш мумкин? Агар янги бозор бўлса, унда ўзининг нисбатан монопол бўлган ҳолатини қандай қилиб узоқроқ сақлаб қолиш мумкин?

Корхонанинг мақсадлари ва ресурслари мувофиқ келиши учун нималар қилиш керак? Иккинчи блок бўйича қуйидаги саволлар қўйилади. Макромуҳит (демографик, сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, табиий- жўғрофий, маданий ва айниқса ҳуқуқий ҳамда илмий-техник) омилларини қанчалик ҳисобга олиш лозим? Микромуҳитнинг қайси омилларига (рақобатчилар, воситачилар, етказиб берувчилар, ишлаб чиқариш, савдо ва хизмат кўрсатувчи ходимлар, савдо тармоғини жойлаштириш ва б.) алоҳида эътибор бериш лозим? Учинчи блок бўйича қуйидаги саволлар қўйилади. ҚҚ ушбу бозорга қандай маҳсулотлар, хизматлар, ишлар ёки уларнинг тўпламини таклиф қилади ва қандай ҳажмларда? Маҳсулотни бозорга олиб чиқиш, сотилишини кузатиб бориш, истеъмол қилинишига кўмаклашиш, утиллаштириш учун қандай сервис зарур бўлади? Қандай улгуржи ва чакана савдо нархларини ўрнатиш керак, нархларда қайси шароитларда қандай чегирмаларга ва имтиёзларга йўл қўйиш мумкин? Ишлаб чиқарилаётган маҳсулот қай тарзда реализация қилинади? Реклама тадбирларини ким ва қандай муддатларда тайёрлайди ва ўтказади? Товар ва корхонанинг нуфузи қайндай бўлади? Корхона бозорнинг қандай сегментларига чиқмоқчи (бир сегмент ёки бир нечта ёхуд бутун бозоргами)? қайси босқичларда қандай маҳсулот ўтказиш усулларини қўллаш мумкин? Тўртинчи блок бўйича қўйиладиган саволлар қуйидагилардан иборат? Корхона маркетинг бўйича мутахассис билан таъминланганми? Ўз маркетолог ходимларининг хизматига таяниш лозимми ёки мустақил маркетинг хизматларидан фойдаланиш лозимми? Ўз мутахассислари ва четдан жалб қилинган ходимларнинг фаолиятида уйғунликка эришиш мумкинми? Бешинчи блок бўйича қуйидаги саволлар қўйилади. Маркетинг дастурига сарфланадиган кутилаётган харажатлар қандай? Уларни камайтиришнинг иложи борми ва нима ҳисобига? Корхона фойданинг

қандай даражасига умид қилиши мумкин? Фойдани ошириш учун қандай молиявий ва бошқа имтиёзлардан фойдаланиш мумкин? Тижорат таваккали каттами ва қайси даражада унга йўл қўйиш мумкин? Таклиф қилинаётган саволларга жавоб бера туриб, улардан имкони борларининг тўғрисига қўйилган мақсадга эришишни таъминловчи ишлар мажмуини ўтказишни талаб қиладиган сарфлар суммасини қўйиш мақсадга мувофиқдир. Айтилганларни ҳисобга олиб, товарлар ишлаб чиқарши ва сотиш билан шуғулланадиган қўшма корхона учун қисқа муддатли бир неча вариантда маркетинг дастури ишлаб чиқилган. Масалан проф. А.Н.Романов бошчилигидаги дарсликда қуйидаги вариантини таклиф қилинган. Тадбирлар ва ишлар комплекси. I . Бозор имкониятларини таҳлил қилиш ва баҳолаш. 1. Мақсадлар ва вазифаларни ифодалаш: - товар ишлаб чиқариш учун мавжуд моддий ресурсларни баҳолаш; - ишлаб чиқарилган ва ўзгартиришни талаб қиладиган товарлар билан савдо қилиш учун бозорни аниқлаш, уларга бўлган талабни ва бозор сиғимини аниқлаш; - товарларни позициялаштириш (товарларнинг истеъмол хусусиятларини харидорларнинг маъқул кўришлари билан таққослаш); 2. Маркетинг муҳитини баҳолаш: - маркомуҳит (бозор фаолиятининг демографик, иқтисодий, сиёсий-ҳуқуқий омиллари, маданият, илмий-техник тараққиёт ва ш.к.); - микромуҳит (рақобатчилар, воситачилар, мижоқлар, етказиб берувчилар). 3. Эҳтимол тутилган рақобат усутнликларини олиш йўлларини баҳолаш: - нархларни пасайтириш; - рекламани кучайтириш; - сотиш жойларини кўпайтириш; - янги бозорларни аниқлаш; - ёндош товарлар киритиш.

II. Маркетинг комплексини ишлаб чиқиш (назорат қилувчи ўзгарувчилар тўплами). 1. Товарлар ассортиментини ишлаб чиқиш: - анъанавий товарлар; - янги товарлар (воситалар янгича танлаб олинган, юқорироқ сифат, янгича ўраш-қадоқлашга эга товарлар); 2. Ўраш-жойлаш ва маркировкани ишлаб чиқиш. 3. Сервис ва унинг конкрет йўналишларини аниқлаш. 4. Нархлар ва нархларни ташкил қилиш сиёсати: - дастлабки баҳо; - иложи бўлган энг юқори нарх (бозор конъюнктурасини ҳисобга олган ҳолда); - энг паст нарх (ишлаб чиқариш, сотиш ва фойданинг ўрта нормасини олишни ҳисобга олган ҳолда). 5. Тақсимлаш каналларини таҳлил қилиш ва танлаб олиш - воситачилар билан (ким? қанча?); - воситачиларсиз. 6. Сотиш усуллари: - улгуржи; - чакана; - почта орқали. 7. Товарнинг ҳаракатланиш йўлларини аниқлаш: - буюртмаларга ишлов бериш; - захираларни аниқлаш ва сақлаш; - омборга жойлаштириш; - траснпортировка ва экспедиторлаш. 8. Реклама ва маҳсулот сотишни рағбатлантириш: - оммавий ахборот воситаларида; - реклама кампанияларини ўтказиш; - кўргазмалар, тақдимот маросимларида қатнашиш.

III. Ходимларни тайёрлаш. Маркетинг бўйича мутахассисларни ўқитиш дастурларини ишлаб чиқиш ва уларни ўқитишни ташкил қилиш. IV . Дастурнинг бажарилишини назорат қилиш. 1. Сотувларни ўлчаб кўриш. 2. Талаб, таклиф, нарх ҳисоб-китобларини мувофиқлаштириш. 3. Бошқа мувофиқлаштирувчи ҳаракатларни ўтказиш. V . Сарфларнинг самарадорлигини баҳолаш (харажатлар ва фойдани таққослаш). 1. Конкрет вазифаларни ҳал қилиш муддатлари бўйича маркетинг дастурининг ўзини қоплашини ҳисоблаб чиқиш. 2. Умуман дастур ва унинг элементларининг иқтисодий самарадорлигини ҳисоблаб чиқиш. Ишлаб чиқилган сарфларнинг самарадорлиги маркетингда умумэътироф этилган усуликалар бўйича баҳоланади. Бунда уни умуман барча сарфлар ва харажатларнинг алоҳида бандлари бўйича баҳолаш мумкин. Маркетингга қилинган харажатларнинг ўзини қоплаш хусусияти ҚК фаолияти шароитларида ташқи бозорда одатда унинг анча узоқроқ муддатлилиги ҳисобланади. Агар ҚКақат ички бозорда товар сотса, у ҳолда бу ерда ўзини қоплашнинг бир нечта вариантлари бўлиши мумкин: бошқа корхоналардагига қараганда тезроқлиги; бошқа корхоналар даражасидалиги; секинлашганлиги. Ўзини қоплаш даври умумиқтисодий омиллар (капитал айланиш тезлиги, қўйилган капиталга олинадиган фойда нормаси ва б.) билан бирга ишлаб чиқарилаётган маҳсулот ассортименти, нархлар, реклама, сервис даражаси ва х.к.

Хорижий корхоналарнинг маркетинг дастурини асослаш услублари Маркетинг дастурини қанчалик илмий асосда ишлаб чиқилганлиги ва ҳаётийлигини, тегишли иқтисодий ва чуқур ташкилий-техник жиҳатдан ва самарали тактика билан таъминланганлиги белгилайди. ҚҚ фаолиятининг ўзига хослигидан келиб чиқадиган маркетинг тактикасининг асосий хусусиятларига эътибор қаратмоқ лозим бўлади. Маълумки, бозорни узоқ вақт ва оператив бошқаришнинг энг қиммат ва айни пайтда энг зарур шарти бозор ҳақида ахборот тўплаш, таҳлил қилиш, қайта ишлаш ва бозор сиғимини истиқболлаш ҳисобланади. Маркетинг тактикаси мавжуд ва махсус ташкил қилинадиган ахборотга таянади. ҚК зарур ахборотни махсус равишда ахборот тўплаш, уни қайта ишлаш ва таҳлил қилиш билан шуғулланадиган, истиқбол кўрсаткичларини ҳисоблаб чиқадиган махсус фирмалардан олиши мумкин. Лекин бунинг қимматлигидан шериклар биргаликда ёки алоҳида ҳолда зарур ахборотни олиши, шундан сўнг уни бирлаштириши мумкин. ҚК маркетингининг бу борадаги афзаллиги хорижий инвесторлар ва ўз имкониятларидан фойдалана олишдир. Бундан ҳар иккала ҳамкор манфаатдор эканлиги, маъхлумотлар манбаини кенгайтиради. ҚК маркетинги товарлар ҳаётлик даврига алоҳида эътибор қаратмоғи лозим. Ҳар бир мамлакат, ҳудудда ҳар бир товарга алоҳида муносабат ва ўзига хос хусусият мавжудлиги ҚК маркетологларидан айнан шу бозорни ўрганиш, баҳолаш, истиқболлашда катта меҳнат, маблағ ва махсус билимларни талаб қилади. ҚК ўз маҳсулоти билан ташқи бозорга чиққанда унинг олдида конкрет минтақа шароитларида маҳсулотнинг ҳаётлик даври давомийлигини аниқлаш муаммоси пайдо бўлади. Корхонанинг бозор билан аксил алоқасини таъминловчи ахборотга эга бўлиш ва унинг асосида тезкор бошқарув чораларини кўриш ҚКнинг бозордаги мавқеини эгаллаш ва уни сақлаб қолишининг муҳим шарти ҳисобланади. Бу ҳолда ҚК маркетинги масалани икки йўсинда: ўз тижорат ваколатхоналарини тузиши керакми ёки маҳаллий агентликлар хизматларидан

фойдаланиш йўли билан ҳал қилиши мумкин. Харажатларни ҚК эгалари ўртасида тақсимлаш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Нархлар тўғрисидаги масала ҳам ҚК маркетингининг муҳим ва мураккаб масалаларидан бир бўлиб, у юритилган нархлар сиёсати даромадлар ва фойданинг режалаштирилган даражасини таъминлайди, рақобатбардошликка ижобий таъсир кўрсатади ва айни пайтда тижорат хавф-хатарининг ўзига хос кафолати ҳисобланади. Шунинг учун нархларни белгилаш ва ўзгартириш бўйича ишлар аввал-бошдан бизнес-режа билан боғлиқ ҳолда маркетинг режасига киритилиши керак. Бу иш ҳам чуқур махсус билимларни, кўп ҳолларда эса махсус хизмат яратишни ва қўшма корхона тузиш бошланишидаёқ ҳал қилиниши лозим. Дарҳақиқат, нархларнинг ҚК рентабеллигини ҳисоблашдаги тутган ўрни бу масалани ўз вақтида, кечиктирмай ечишни зарур қилиб қўяди. ҚК маркетингида реклама, маҳсулот ўтказишни рағбатлантириш, сервис алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, бу ишнинг ўта мураккаб йўналишидир, чунки бу ерда кўп нарса фақат аниқ ҳисоб- китобларгагина эмас, балки психологик моделлаштиршга асосланиб қурилади. Айниқса товарлар билан тўйинган, рақобат кураши кучли хорижий бозорда рекламани ташкил қилиш катта қийинчилик туғдиради. Бунда шу ҳудуд, мамалакат хусусиятлари, урф-одатлари, анъаналари ва тарихий-табиий шароитларини билиш алоҳида аҳамият касб этади. Маҳсулот ўтказишни рағбатлантириш ва сервис ташкил қилиш бўйича ишлар жуда ўзига хослиги билан ажралиб туради. Кўплаб маҳсулотлар, айниқса, техник мураккаб маҳсулотларни эксплуатация қилиш мижоз хусусияти, ҳолати, истиқболи, ривожланиш тенденциялари, инфратузилмаси ҳолати, таъмирлаш хизматларининг мавжудлигига қараб кескин фарқ қилади. Сервис хизматини ташкил қилиш махсус дастур ва ҳатто кейинчалик тадбиркорлик фаолиятининг мустақил йўналишини йўлга қўйишни талаб қилиш мумкин. Булар ҳам ҚК маркетингидан илмий асосланган йўл-йўриқлар ишлаб чиқилишини талаб қилади. Хорижий бозорга чиқишда тақсимлаш каналлари ҳақидаги масала маълум қийинчиликлар туғдиради. Ҳар гал у товарларни ишлаб чиқаришдан

тортиб то истеъмолчиларга етказиш давомида энг кам воситачилик босқичларидан фойдаланган ва энг мақбул сотиш тармоғини танлаган ҳолда ҳал қилинади. Буларнинг барчаси инвестициялар иқлимида ўз ифодасини топади. Инвестициялар маркетинги тактикаларидан бири инвестиция иқлимини ўрганишдир. Бунинг учун инвестор махсус маркетинг изланишлари олиб боради ёки ихтисослашган махсус фирмалар, ташкилотлар хизматидан ва тавсияларидан фойдаланади. Масалан, Германияда шундай фирмалардан бири «БЕРИ» ахборот хизматидир. Бу фирма буюртма асосида ҳар қандай мамлакатдаги инвестиция иқлимини таҳлил қилиши ва у ҳақда ахборотнома ишлаб чиқиши, тавсия бериши мумкин. Фирма инвестиция иқлимининг умумий кўрсаткичи -БЕРИ индекси деб аталади. Бу индексни 45 мамлакат бўйича 100 та мутахассис ҳар йили уч марта ҳисоблаб чиқади ва аниқлайди. Бунда 0 баллдан (тўғри келмайди, номақбул) 4 баллгача (маъқул, ўнғай, қулай) баҳо берилади. Инвестиция иқлимини характерловчи мезонлар қуйидаги 15- жадвал кўрсаткичларида яккол кузга ташланади. Жадвалдан куриниб турибдики БЕРИ индексини, яъни инвестициялаш иқлимини асосан шу мамлакатдаги сиёсий барқарорлик ва иқтисодиётининг аҳволи белгилаб берар экан. жадвал БЕРИ индекси мезонлари БЕРИ индекси мезонлари улуши, % ҳисобида 1. Сиёсий барқарорлик: Кўзда тутилмаган давлат тунтаришлари эҳтимоллиги ва уларнинг кишилар фаоллигига таъсири. 12 2. Чет эл инвестициялари ва фойдасига муносабат: Хусусий тадбиркорларга таълуқли бўлган социал харажатлар миқдори. 6 3. Миллийлаштириш: Текинга қайтариб бермаслик шарти билан тортиб олиш эҳтимолидан маҳаллий корхоналарга устунлик беришгача. 6

4. Девальвация: Корхона фаолиятига таъсирини юмшатувчи усуллар ва девальвациянинг таъсири. 6 5. Тўлов баланси: умумий баланс ва счетлар баланси бўйича, шунингдек чет эл инвесторларининг даромадига таъсир этувчи омиллар. 6 6. Бюрократия масалалари: Божхонада расмийлаштириш, валютани ўтказиш ва шу каби операциялар, уни тартибга солишда давлатнинг роли ва даражаси. 4 7. Иқтисодий ўсиш суръати: Ялпи миллий маҳсулотнинг йиллик хақиқий ўсиш суръати 3.3-6 фоиз, 6-10 ва 10 фоиздан юқори оралиқда 10 8. Валютанинг конвертабеллилиги: Миллий валютанинг чет эл валютасига ўтказиш, алмаштириш имконияти, миллий валютанинг корхона фаолият кўрсатаётган бозордаги тутган ўрни. 10 9. Шартномани амалга ошириш имконияти: Шартномани амалга ошириш эҳтимоли, урф-одат ва тил бўйича фарқ тўфайли пайдо бўладиган қийинчиликлар. 6 10. Меҳнат унумдорлиги ва иш ҳақи харажатлари: Иш хақи даражаси, меҳнат унумдорлиги, ишга қабул қилиш тартиби. 8 11. Экспертлар ва хизматлардан фойдаланиш имконияти: Корхона юридик, бухгалтерия, маркетинг, технология ва қурилиш соҳасидаги кутадиган маслаҳат-ёрдамлари. 2 12. Транспорт ва алоқани ташкил этиш: Транспорт инфраструктурасининг ҳолати, корхона ва унинг филиаллари орасидаги, шу жумладан мамлакат ичидаги транспорт йўллари ва алоқа тизимини ташкил этиш ва фойдаланиш 4 13. Маҳаллий бошқарув ва шерикчилик: Бошқаришнинг ҳар-хил масалаларини ҳамкорликда ҳал қилишда ўз капитали билан маҳаллий шериклар сони ва уларнинг имкониятлари. 4 14. Қисқа муддатли кредит: Чет эллик шерикларга (вакилларга) қисқа муддатли кредит бериш ва улардан фойдаланиш имкониятлари. 8 15. Ўзоқ муддатли кредит ва ўз капитали: устав капиталига шериклар томонидан ўз улушини қўйиш шарти ва миллий валютада узоқ муддатли кредит бериш шарти. 8 Улар ва нафақат хозирги, балки келажакда кўтиладиган ривожланиш ва ўзгаришларни хам акс эттирадилар. Масалан, сиёсий барқарорлик ўзида буладиган хар хил сиёсий узгаришларни, шу жумладан: ижтимоий туқнашувларни

(забастовкалар, стачка, иш ташлаш ва ҳоказоларни) акс эттиради. БЕРИ индекси билан бир қаторда инвесторларнинг экспертлари жойларда махсус учрашувлар (танишиш, ўрганиш, тадқиқ қилиш) ўтказиши ишнинг янада пухта бўлишини таъминлайди. Бунда, улар БЕРИ индексида ўзининг аксини топа олмаган баъзи масалаларига хам эътибор берадилар. Масалан, экспертларнинг диққат эътиборидан мамлакатда ҳукм сураётган норасмий қонуниятлар, жамоачилик, маҳаллийчилик, уруғчилик, диний, этник ва бошқа кўринишдаги иқтисодий-сиёсий ва ижтимоий ҳаётга таъсир этувчи боғлиқлар ва омиллари четда қолмаслиги лозим. Шундай қилиб, инвестиция иқлими чуқур ва ҳар томонлама ўрганилиб ва инвестиция хавфи ҳисоблаб чиқилади. БЕРИ индекси 0 бўлганда тўлиқ хавфини англатади, яъни бу мамлакатга инвестиция киритиш мумкин эмас, номақбул демакдир. Инвестиция иқлими қанча юқори, қулай бўлса, инвесторнинг инвестициялаш хавфи шунчалик паст бўлади. Агар бу иқлим қанчалик паст бўлса, инвестиция қабул қкилувчининг сарф-харажатлари ҳам шунча юқори бўлади. Яъни, инвестиция иқлими ва инвестиция хавфи бир- бирларига тескари пропорционал экан. Инвестиция иқлими моделини маркетологлар томонидан яратишини, аввало, инвесторлар билан бўладиган иқтисодий муносабатларни қанчалик тўғри ёки хато эканлигини, уларга таъсир этувчи омилларни, мамлакатдаги сиёсий ва иқтисодий аҳволнинг ҳолатини, инвесторларнинг хулқ-атвори ҳақида тулииқ, тасаввур қилиш имконини беради. Маркетинг режасини иқтисодий-ташкилий таъминлаш кўп жиҳатдан ўз ходимларини тайёрлаш ёки маркетингнинг конкрет йўналишларига ихтисосолашган мустақил хизматларни жалб қилиш билан ҳам боғлиқ. Ҳали ташқи бозорга чиқмай турибоқ қўшма корхона қаерда, қай тарзда ва нима ҳисобига кадрларни тайёрлаш ва малакасини ошириш таъминланишини ҳал қилиб олиши керак. Фан техника ва илмий тараққиёт кучайиши билан интелектуал потенциал ишлаб чикаришни энг кучли омилига айланиб боради ва унинг жиддий қисми бўлиб қолди. Шунинг учун хам зеҳн-идрок ишлаб чиқариш кучларини ривожлантириш учун сарфланадиган қўйилмалар ўсиб бориш хусусиятига эгадир.

Бугунги кунда реал инвестициялар таркибида илмий изланишлар, фан, таълим, кадрларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш учун сарфланадиган харажатлар ўсиб бормоқда. Шу сабабли ҳам бозор иқтисодиёти ривожланган АҚШ, Япония, Германия, Буюк Британия каби мамлакатларда фан ва илмий изланишларга сарфланадиган қўйилмалар ўсиш суръатлари бўйича асосий фондларга сарфланадиган инвестициялардан юқоридир. Жаҳон бозорига кириб бориш, кенг кўламда маркетингни ривожлантириш батафсил ахборотга эга бўлиш, юқори даражадаги компьютер тизимларини ташкил этишни, юқори малака, юксак маданиятли, Ватаним деб яшовчи кадрлар тайёрлашни ва бу соҳада дунёдаги ривожланган давлатлар даражасига эришишни талаб этади. Шунинг учун хам тез суръатлар билан ривожланишда реал инвестиция таркибида фан, техника, таълим, кадрларни қайта тайёрлаш учун сарфланадиган реал инвестициялар асосий ўринлардан бирини эгаллаши зарур. Маркетинг изланишлари стратегия ва тактикасини бошқариш - бу муаммолар устувор даражасида бўлмоғи лозим. Асосий фондларга сарфланган реал инвестициялар мақсади, сарфланиш йўналиши ва бошқа кўрсаткичларга кўра ҳудудлараро, тармоқлараро, технологик ҳамда қайта ишлаб чиқариш тадбирларига эга. Бундай инвестицияларни, уларнинг актив (машиналар, асбоб- ускуналар) ва пассив (бинобарин, иншоотлар) қисмларини ташкил этиш учун сарфланган умумий харажатдан йиғиндисидаги улуши инвестицияларни технологик таркибини ташкил этади. Бу миқдор ҳам кўп жиҳатдан маркетинг билан, маркетингни илмий бошқариш билан ўзвий боғлангандир. Бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатларда реал инвестицияларнинг асосий қисми шахсий инвестициялар ҳиссасига тўғри келади. Давлат секторида хам реал инвестициялар сарфи муҳим аҳамиятга эга. Иқтисодий мувофиқлаштириш сиёсати асосида кредитлар, субсидиялар ажратилади, ҳамда давлат капитал қўйилмалари мувозанатлаштирилади ва реал инвестициялар ўзлаштирилади. Давлат томонидан ўзлаштириладиган инвестициялар, авваламбор, бозор инфраструктурасини ва у билан боғлиқ бўлган тармоқларни ривожлантиришга сарфланади. Инвестицияларни самарадорлигини кўтариш асосан, асосий капитални

актив элементларини вужудга келтириш ва ўстириш ҳисобига амалга оширилмоғи лозим. Бу вазифани ҳал этишда маркетинг фаолиятини туғри ташкил этиш ва бошқариш алоҳида аҳамиятга лойиқдир. Жаҳон хўжалик системасида ишлаб чиқариш тобора байналминаллашиб бориши билан капитални экспорти кенгайиб бориши ва ташқи инвестициялар ҳажми ўсади. Маркетологлар бу ишни ижобий ҳал қилишга ёрдам бермоқлари керак. Улар шунингдек, реал капитални жамғариш жараёнини ташқи инвестицияларга боқлиқлик даражасини сабабини, жумладан ишлаб чиқариш комплексини қайси типда бўлиши, дунё хўжалик алоқаларига ва халқаро меҳнат тақсимотида иштироки, ички бозорни ўсиш суръатлари, ташқи инвестициялар оқими ҳамда импорт қилувчи мамлакатларда инвесторлар учун яратилган қулайликларга ҳам боғлиқлигини аниқлайдилар. Маркетологлар бу борада инвесторлар ўз фойдаларини олиб чиқиб кетган ҳуқуқининг кафолатини импортчи мамлакат иқтисодиётини барқарорлиги, каби инвестиция иқлимини яхшилаш тактикаси ишлаб чиқиш муҳим роль ўйнамоқлари лозим. Ўзбекистоннинг халқаро иқтисодий ҳамжамиятга кириб бораётганлиги ҳам ҚҚлар фаолиятида кенг истиқболларни очмоқда.

Адабиётлар : 1. Каримов И.А. Бош мақсадимиз -кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ислом Каримовнинг 2012 йилда мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш якунлари ҳамда 2013 йилга мўлжалланган иқтисодий дастурнинг энг муҳим устувор йўналишларга бағишланган Вазирлар Маҳкамасининг мажлисидаги маърузаси. // Халқ сўзи, 2013 йил 19 январь, №13(5687). 2. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учебник. / Под ред.проф. В.А.Алексунина. - М: «Дашков и К», 2006. -716 с. 3. Маркетинг в отраслях и сферах деятельности. Учеб. пособие / Под ред. д-ра экон.наук,проф. Н.А. Нагапетьянца.- М: Вузовский учубник, 2006.- 272 с. 4. Маркетинг: Учебник для вузов/ Н.Д.Эриашвили, К.Ховард, Ю.А. Ципкин идр.; под.ред. Н.Д. Эриашвили. -М: ЮНИТИ-ДАНА, 2009,631 с. 5. Беляев В.И. Маркетинг: основы теории и практики. Учебник. - М: КНОРУС, 2010. - 680 с. 6. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing. Darslik. - T.: TDIU, 2011. -202 b. 7. Soliyev A., Buzrukxonov S. Marketing, Bozorshunoslik. Darslik. – T.: Iqtisod- Moliya, 2010.- 424 b.

O'xshashlar

Кичик корхоналар маркетинги

Корхоналар молияси

Инвестициялар маркетинги

Хизматлар маркетинги

Инвестициялар маркетинги