Kredit ta’minoti uni turlari va rasmiylashtirilishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Kredit ta’minoti uni turlari va rasmiylashtirilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112 KB

Ko'chirib olish

Kredit ta’minoti uni turlari va rasmiylashtirilishi Reja: 1. Kreditning ta’minlanganlik tushunchasi va uning ahamiyati. 2. Kredit qaytarilishida garovning to’tgan o’rni. 3. Kredit ta’minlanganligining asosiy shakllari 4. Garovga olingan mulkni baholash va sug’urtalash.

Kreditning ta’minlanganlik tushunchasi va uning ahamiyati. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit bir necha tamoyillarga ega Bular kreditning qaytib berishliligi kreditning muddatliligi kreditning ta’minlanganligi maqsadliligi va to‘lovlilik tamoyillaridir Biz ko‘rib o‘tmoqchi bo‘lgan tamoyili kreditning ta’minlanganligidir Bu tamoyil yordamida kreditning iqtisodiyotni rivojlanishida qiymat va moddiy ishlab chiqarish o‘rtasidagi bog‘liqlik ta’minlanadi Bu tamoyilning asosiy mohiyati shundaki bunda xo‘jalik aylanishida ishtirok etuvchi bank mablag‘larining har bir so‘miga muayyan miqdorda moddiy boyliklar qarama-qarshi turishi kerak Banklar tomonidan iqtisodiyot tarmoqlariga berilgan har qanday kreditlar to‘liq tovar-moddiy boyliklari bilan yoki ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishi kerak Tarmoqlarga ta’minlanmagan kreditlarning berilishi bank kreditlarining bankka qaytib kelmasligiga asos bo‘ladi Bu o‘z navbatida bankning likvidligiga va pul muomalasiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin SHuning uchun ham bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar tomonidan beriladigan kreditlarning tovar moddiy-boyliklari va xarajatlar bilan ta’minlangan bo‘lishiga alohida e’tibor berilmoqda Bozor iqtisodiyoti sharoitida banklar faoliyatidagi eng asosiy muammolardan biri berilgan ssudalarning qaytarilmasligidir Ushbu muammoni qisman hal etish ya’ni mijoz tomonidan kreditni qaytara olmaslik riskini kamaytirish yo‘llaridan biri mijoz mulkining ma’lum qismini berilgan kredit uchun garov sifatida talab qilishdir O‘zbekiston Respublikisining bank qonunchiligi tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar turli shakldagi ta’minlanganlikka ega bo‘lishi ko‘zda tutiladi. O‘zbekiston Respublikisining Fuqarolar kodeksining 259- moddasiga asosan qarzdorning majburiyatlarini garov, qarzdorning mulkini ushlab qolish, kafolat, va qonun bo‘yicha yoki shartnomada ko‘rsatilgan boshqa usul bilan ta’minlangan bo‘lishi mumkin. Bu ta’minotning qaysi birini tanlash majburiyat turiga bog‘liq. Aksariyat hollarda kredit va qarz shartnomasini bajarish bo‘yicha garov, kafolat qulay hisoblanadi. Qarz oluvchi kreditning ta’minlanganligi sifatida bir yoki bir necha turdagi ta’minlanganlikni qo‘yishi va uni kredit shartnomasida ko‘rsatishi mumkin. Kreditning ta’minlanganligi bo‘yicha garov kredit shartnoma bilan

bargalikda rasmiylashtiriladi va unga albatta ilova qilinishi lozim. Jahon amaliyotida bank ssudalarini ta’minlashning o‘ta keng tarqalgan turlari quyidagilar hisoblanadi: - er uy-joy; - qimmatli qog‘ozlar; - debitorlik qarzlari yig‘indilari; - tegishli hujjatlar bilan birga taqdim etilgan tovarlar; - sug‘urta polislari va boshqalar  Er uy-joy va boshqa ko‘chmas mulk muhim ta’minlash ob’ekti bo‘lib hisoblanadi U hech qachon o‘z qiymatini to‘la yo‘qotmaydi SHu sababli, er uyjoy ishonchli garov hisoblanadi  Qimmatli qog‘ozlar bank uchun ma’qulroq ta’minlash turi hisoblanadi CHunki qimmatli qog‘ozlarni fond bozorida osongina sotish mumkin bankda saqlash uchun xarajatlar talab qilinmaydi SHular bilan bir qatorda ularni sotish va sotib olishda ortiqcha rasmiyatchilikning yo‘qligi qimmatli qog‘ozlarning ta’minlanganlik ob’ekti sifatida ahamiyatini oshiradi Ayni vaqtda shuni esda tutish lozimki agar ta’minlanganlik sifatida aksiya olinayotgan bo‘lsa uning kursi keskin tebranishi mumkinligini kurs pasayganda zarar ko‘rishligini albatta inobatga olish lozim  Debitor qarzdorlik yig‘iindisi deganda bu erda ochiq schyotlar bo‘yicha hisob-kitoblardagi qarzdorlik yig‘indisi tushuniladi Bu pul bankning mijozi jo‘natgan tovarlari uchun haridorlardan olishi lozim bo‘lgan puldir Bu turdagi ta’minlash ob’ekti jahon amaliyotida keng qo‘llaniladi  Xom-ashyo materiallar va tayyor mahsulotlar ko‘pchilik davlatlarda xususan respublikamizdagi kreditning keng qo‘llaniladigan ta’minlanish ob’ekti bo‘lib xizmat qiladi Sug‘urta qilinuvchi sug‘urta kompaniyasiga badal to‘lab boradi Sug‘urta muddati tugashi bilan mablag‘ to‘lagan shaxsga qaytarilishi mumkin Bank sug‘urta polisini yig‘ilgan badallar yig‘indisi mikdorida ta’minlanganlik uchun qabul qiladi

Ishonchli kreditlar va ularning qaytarilishini ta’minlovchi birdan-bir garov shakli kredit shartnomasi bo‘lib hisoblanadi Kredit shartnomasi shartlarining bajarilishini kredit ta’minlanganligining sharti sifatida qabul qilish xorijiy banklar tomonidan cheklangan hajmda ishonchga sazovor bo‘lgan doimiy mijozlarni qisqa muddatda kreditlash jarayonida qo‘llaniladi O‘rta va uzoq muddatli kredit berishda ham berilgan kreditlarni sug‘urta qilish sharti bilan istisno tariqasida qo‘llanilishi mumkin Odatda sug‘urta qilish qarz oluvchi hisobidan amalga oshiriladi Bizning amaliyotimizda ba’zi hollarda tijorat banklari tomonidan o‘z sho‘‘balarini va muassasalarini kredit berishda shu usul qo‘llanilishi mumkin YAxshi ta’minlangan kreditlar Bunday kreditlar zamonaviy bank kreditining asosiy turi sifatida ta’minlangan ssudalar hisoblanadi Ta’minlanganlik sifatida qarz oluvchining har xil shakldagi mulki ko‘proq ko‘chmas mulki va uning ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlar boshqa mulk shakllari bo‘lishi mumkin qarz oluvchi o‘z majburiyatlarini bajara olmagan hollarda ta’minlanganlik asosi bo‘lgan mulk bank ixtiyoriga o‘tadi va bank uni sotib etkazilgan zararlarni qoplash huquqiga ega bo‘ladi Bank tomonidan berilayotgan kredit miqdori taklif etilayotgan ta’minlanganlikning o‘rtacha bozor narxidan past bo‘ladi va mulk bahosi tomonlarning kelishuvchi natijasida aniqlanadi Kreditlar sifatli aktivlar bilan aytaylik er yoki hukumatning qimmatli qog‘ozlari ya’ni davlat zayomlari bilan ta’minlangan bo‘lsa u holda ularning foiz stavkasi ta’minlanmagan kreditlarnikiga nisbatan past bo‘lishi mumkin CHunki bunda kreditni qaytarmaslik riski minimallashtirilgan bo‘ladi Xalqaro kreditlar oltin olmos platina kabi nodir metallar bilan ta’minlangan bo‘lsa ularning foiz stavkasi sezilarli darajada past bo‘ladi Kreditning ta’minlanganligi uchun qabul qilinadigan mulk tez sotiladigan oldin biror majburiyat bo‘yicha garovga qo‘yilmagan korxonaga tegishli bo‘lgan mulkni o‘z ichiga olishi kerak Bank ssudalarini tovar-moddiy boyliklari bilan to‘liq ta’minlanganligi pul muomalasining barqarorligini ta’minlaydi chunki bank mablag‘larining aylanishi ya’ni pullari naqd pulga va aksincha transformatsiyalanib turadi

Ta’minlanganligi bo‘yicha kreditlar ta’minlanmagan va ta’minlangan kreditlarga bo‘linadi. Ta’minlangan kreditlar ta’minlanganlik xarakteriga qarab garovli, kafolatlangan, sug‘urtalangan va hokazolarga bo‘linadi. Ta’minlanmagan kreditlar ishonchli (blankali) deb ham ataladi va odatda faqat solo - veksel (qarz oluvchining ssudani qaytarish majburiyati) orqali taqdim etiladi. Ta’minlanmagan kreditlar qarz oluvchining obro‘sini hisobga olgan holda va uning daromadlari darajasini baholashdan so‘ng‘ina beriladi. Kreditning sifati past bo‘lganda ham u ta’minlanmagan kredit deb yuritiladi va bunda kreditlar bo‘yicha kreditning qaytmaslik riski yuqori bo‘ladi. Kreditning ta’minlanganlik tushunchasi, bu xujalik aylanmasida ishtirok etuvchi bank mablaglarining xar bir sumiga muayyan moddiy boyliklarning bir sumi karama-karshi turishi kerak. Banklar tomonidan xalk xujaligi tarmoklariga berilgan kreditlar tulik tovar moddiy boyliklari va ma’lum xarajatlar bilan ta’minlangan bulishi kerak. Tarmoklarga ta’minlanmagan bank kreditlarining berilishi bank kreditlarining bankka kaytib kelmasligiga asos hisoblanadi. Bu uz navbatida, bankning likvidligiga va pul muomalasiga katta ta’sir kursatadi. SHuning uchun xam, bozor iktisodiyoti sharoitida banklar tomonidan beriladigan kreditlarning tovar moddiy boyliklar va xarajatlar bilan ta’minlangan bulishiga muxim e’tibor berilmokda. Xozirgi sharoitda bu jarayonning amalga oshirilishini kuyidagicha ifodalash mumkin: Kredit olayotgan korxona bankka tovar yoki tovar xujjatlarini, boshka biror shakldagi mulkni garovga kuyadi. Agarda bank bergan kredit karz oluvchi tomonidan uz vaktida bankka kaytarilmasa, bank tovarni sotish hisobidan karz urnini koplash xukukiga ega buladi. Ba’zida kredit varrant asosida xam berilishi umkin. (Varrant – garov uchun xizmat kiluvchi xujjat). Bunda kreditor berayotgan krediti tovar modiy boyliklar bilan ta’minlanganligiga ishonch xosil kilishi kerak. Bank ssudalarining tovar moddiy boyliklar bilan ta’minlanganligi pul muomalasining barkarorligini ta’minlaydi, chunki bank aylanmasidagi pullar nakd pulga transformatsiyalanib turadi.

Xulosa kilib aytganda, kreditning ta’minlanganligi karz oluvchi uziga olgan majburiyatlarni buzish sharoitida karz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya kilishni ta’minlaydi va kreditni biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda uzining amaliy aksini topadi. Bu umumiktisodiy barkarorlik davrida, ayniksa, muximdir. Kreditning ta’minlanganligi deyilganda, berilgan kreditning qaytarilishi aniq moddiy kiymatliklar, pul xarajatlari yoki pul mablag‘larini olishga bo‘lgan huquq bilan kafolatlanganlik bulishi tushuniladi. Kreditning ta’minlanganligi amaliyotda garov ob’ektini tegishli tartibda rasmiylashtirish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Ayrim xollarda, masalan, yirik mijozlarga kredit berilayotganida garov sifatida anik shaklga ega bulgan garov ob’ekti emas, balki aktivlarning umumiy summasi olinishi mumkin. Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida asosan ta’minlanmagan kreditlar beriladi. Ular blankli kreditlar deb ataladi. Blankli kreditlar berishni keng tarkalganligining asosiy sababi kuyidagilar: - Tijorat banklarida mijozlarning mulkiy va moliyaviy xolatini baxolash tizimi yukori darajada rivojlangan. - Kreditlarni garov ta’minoti bilan ta’minlash ortikcha xarajatlarni va kushimcha vaktni talab kiladi. - Garov ta’minoti sifatida olingan ob’ektlar baXosining pasayish xavfi doimo sakalnib koladi Kreditlarni garov ta’minoti bilan ta’minlashning asosiy sababilari, bu mamlakatlardagi iktisodiy va siyosiy nobarkarorlik tufayli mijozlarning pul okimi zaif va nobarkarordir. Bizga ma’lumki, kredit garov ob’ekti bilan ta’minlanmagan takdirda, uni kaytarishning yagona manbai bo‘lib mijozning pul okimi hisoblanadi. Pul okimi kanchalik zaif va nobarkaror bulsa, kreditning kaytmaslik extimoli shunchalik yukori buladi. Mijozlarning kredit tarixini urganish amaliyoti shakllanmaganligi sababli kredit riski yukori buladi. tijorat banklarida mijozlarning moliyaviy va mulkiy xolatini baxolash tizimi rivojlanmagan buladi.

Kredit qaytarilishida garovning to’tgan o‘rni. Kreditning kaytarilishida garovning urni katta. Tijorat banklari tomonidan beriladigan kreditlar ta’minlanganligiga kura ikki yirik guruxga bulinadi: a) ta’minlangan kreditlar; b) ta’minlanmagan kreditlar. Garov ob’ektlari likvidlilik darajasiga kura bir-biridan tubdan fark kiladi. Xalkaro bank amaliyotida yukori likvidlilik darajasiga ega bulgan garov ob’ektlari birinchi toifali garov ob’ektlari deb ataladi. Garov ob’ektlariga kuyidagalar kiradi: 1. er; 2. Hukumatning kimmatli kogozlari; 3. markaziy bankda kayta hisobga olinadigan tratalar; 4. korxonalarning Hukumat tomonidan kafolatlangan kimmatli kogozlari; 5. tijorat banklarining kimmatli kogozlari. Er garov ob’ekti sifatida amaliyotda juda kadrlanadi. Odatda erning baxosi doimiy ravishda usib boradi va u barkaror hisoblanadi. Ayniksa rivojlanayotgan davlatlarda erning baxosi sezilarli darajada yukori sur’atlar bilan usadi, shuning uchun xam erni garovga olish asosida kreditlash moliyalashtirishning nisbatan xavfsiz shakli hisoblanadi. Bunda banklar istalgan va garovga olingan erni sotish yo‘li bilan kredit va uning foizini undirib olishlariga kattik ishonadilar. Lekin, erni garov sifatida foydalanish uchun xukukiy asoslar etarli bulishi lozim. Masalan, O‘zbekiston Respublikasida er fondining mutlok asosiy kismiga nisbatan xususiy mulkchilik mavjud emas. Kishlok xujaligida fermerlarga etarli uzok muddatli ijaraga berilgan, lekin ijara Xukukidan bank kreditlari uchun garov sifatida foydalanish mumkin emas. Hukumatning kimmatli kogozlari dunyoning deyarli barcha mamlakatlarida yukori likvidli garov ob’ektlari sifatida tijorat banklari tomonidan tan olinadi. Braziliya, Argantina va Rossiya davlatlarida Hukumatning kimmatli kogozlariga nisbatan sezilarli darajada ishonchsizlik kayfiyati mavjud. Bu kayfiyat ushbu

mamlakatlar Hukumatlarining defolt Xolatlariga yo‘l kuyganligi bilan izoXlanadi. Lekin bunday davlatlar kupchilikni tashkil etmaydi. Hukumatning kiska, urta va uzok muddatli kimmatli kogozlari mavjud bo‘lib, ulardan kreditlar olishda garov sifatida faol tarzda foydalaniladi. Lekin O‘zbekiston Respublikasida ushbu ob’ektdan faol tarzda foydalanish real shartsharoiti mavjud emas. Markaziy bankda kayta hisobga olinadigan tratalar, shubxasiz, yukori likvidlilik xususiyatiga egadir. CHunki tijorat banki markaziy bankdan uziga ajratilgan kayta hisobga olish kontengenti doirasida istalgan vaktda taratalarni topshirib pul mablaglari olish mumkin. Rivojlangan xorijiy davlatlar amaliyotida, xususan, Garbiy Evropa davlatlari xujalik amaliyotida sanoat korxonalrining Hukumat tomonidan kafolatlangan obligatsiyalari mavjuddir. Xar kanday kimmatli kogozning tulovini Hukumat tomonidan kafolatlanishi uning likvidlilik darajasini oshiradi. Kafillik va ta’minlanganlikning boshka shakllari. Kafillik garov ta’minotining bir shakli bo‘lib, tijorat banklarining kreditlash amaliyotida kullaniladi. Odatda, moliyaviy jixatdan barkaror bulgan korxonalarning, sug‘urta kompaniyalarining va boshka xujalik sub’ektlarining kafilliklari kredit uchun garov sifatida kabul kilinadi. Tijorat banklari kafilning moliyaviy va mulkiy xolatini baxolash tizimini takomillashtiradilar. Baxolash jarayonida moliyaviy koefitsientlardan keng kulamda foydalaniladi. Respublikamiz tijorat banklarining kreditlash amaliyotini taxlil kilish natijalari shuni kursatdiki, kafillik bilan ta’minlangan kreditlarning sezilarli qismini qaytmaslik holatlari kuzatildi. Kafillikdan tashkari, ta’minlanganlikning shakllaridan biri sug‘urta polisi hisoblanadi. Sug‘urta polisi sug‘urta tashkilotlari tomonidan yoziladi. Kredit uz vaktida kaytmagan sharoitda sug‘urta tashkiloti kreditning asosiy summasi va unga hisoblangan foizlarni tulab beradi. SHuning uchun xam sug‘urta

kompaniyalarining tulovga kobilligini baxolash tijorat banklarining faoliyatida muxim amaliy axamiyat kasb etadi. Kredit ta’minlanganligining asosiy shakllari Tijorat banklari kreditni qaytmaslik xatarini oldini olish maqsadida quyidagi ta’minot turlarini qabul qiladi: • mol-mulk (ko‘chmas va ko‘char mulklar); • xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning kafilligi (kafolati); • uchinchi (jismoniy) shaxslarning kafilligi; • qarz oluvchining muddatli va jamg‘arma omonatlari (depozitlari); • qimmatli qog‘ozlar; • sug‘urta polislari va boshqa ta’minot turlari; Ta’minot sifatida olinayotgan mol-mulk va kafillar (tashkilotlar) kredit olinayotgan hududda (filialda) joylashgan bo‘lishi shart. Boshqa hududlarda joylashgan mol-mulk va kafillar (tashkilotlar) ta’minot sifatida tan olinishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Kreditlarni qaytarish ta’minoti sifatida olingan ko‘chmas mol-mulk va boyliklarning mavjudligi va saqlanishi ssuda berishga qadar oldindan, mustaqil baholovchi yoki bank xodimi tomonidan baholanishi hamda kreditning amal qilish davrida bank xodimlari tomonidan garov ta’minoti saqlanayotgan yoki joylashgan joyga chiqib har chorakda kamida bir marta tekshirilishi zarur. Garovga olingan boyliklar hisobidan berilgan kreditlar - bu qarz oluvchining xususiy mulki hisoblangan, kreditor bankning talablari bo‘yicha aniq mulkiy boyliklar yuzasidan garov xuquqlari bilan ta’minlangan kreditlardir. Kreditlar moddiy garov bilan faqat kredit berish chog‘ida emas, balki kreditlarning butun amal qilish davri mobaynida ta’minlanishi shart. Qarz oluvchining molk-mulkiga bo‘lgan bankning garov xuquqi O‘zbekiston Respublikasining “Garov to‘g‘risida”gi Qonuniga muvofiq rasmiylashtiriladi. Garov shartnomasi notarial idorada rasmiylashtirilishi va belgilangan tartibda qayd etilgan bo‘lishi lozim.

Qarz oluvchi bir vaqtning o‘zida kreditni ta’minoti sifatida bir nechta ta’minot turlaridan foydalanishi mumkin. Garov predmeti har xil mol-mulkdan, shu jumladan, buyum, jixozlar va boshqa qimmatliklardan iborat bo‘lishi mumkin. Muomaladan chiqarilgan garov ob’eketlari, qarz oluvchining shaxsiyati bilan uzviy bog‘liq bo‘lgan talabnomalar, jumladan, shaxs xayotiga yoki sog‘ligiga etkazilgan zararni qoplash, aliment to‘g‘risidagi talabnomalar bundan istisno hisoblanadi va bu ob’ektlar ta’minot sifatida qabul qilinmaydi. Garovga qo‘yilayotgan mol-mulkni baholash O‘zbekiston Respublikasining “Baholash faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuniga asosan amalga oshiriladi. Bundan tashqari ta’minotning turlari quyidagilar kiritish mumkin: qimmatbaho toshlar va metallardan tayyorlangan zargarlik buyumlari, Moliya Vazirligi, banklar, boshqa kredit institutlar va sug‘urta kompaniyalarining kafolatlari. Tijorat banklari, kreditni qaytarish qobiliyati 2-toifadan past bo‘lmagan kredit oluvchilardan, kreditni qaytarilish ta’minoti sifatida “Madad”, “O‘zbekinvest”, “Ishonch” BSK, “Kafolat”, “Alskom” shuningdek, “O‘zdavlatsug‘urtanazorat” ning litsenziyasiga ega bo‘lgan boshqa sug‘urta kompaniyalaridan, kreditning qaytmaslik xatarini sug‘urtasi bo‘yicha bank-benefitsiar foydasiga sug‘urta polislarini qabul qilishlari mumkin. Mulkchilik shaklidan qat’iy nazar, qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish faoliyati bilan shug‘ullanuvchilarga berilgan kreditlar ta’minotiga “O‘zagrosug‘urta” davlat - aksiyadorlik sug‘urta kompaniyasi tomonidan kredit oluvchining kreditni qaytarmaslik xatari bo‘yicha bank - benifitsiar foydasiga berilgan sug‘urta polislarini qabul qilinishi mumkin. Bunda kreditlash faqat, sug‘urta to‘lovi sug‘urta kompaniyasining bankdagi hisob raqamiga o‘tkazilib, kredit oluvchi tomonidan bankka sug‘urta polisi taqdim etilgach amalga oshiriladi. Berilayotgan kredit hisobidan sug‘urta to‘lovini to‘lash man etiladi

O‘zbekiston Respublikasining “Sud hujjatlari va boshqa organlar hujjatlarini ijro etish to‘g‘risida”gi Qonunining 52-moddasiga muvofiq qarzdorning oilasi normal turmush kechirishi uchun zarur bo‘lgan uy-joy va boshqa mulklarni kredit ta’minoti sifatida olishga ruxsat etilmaydi. YUqori likvidlikka ega bo‘lgan qimmatli qog‘ozlar ham garov ashyosi bo‘lishi mumkin. Ularga quyidagilar kiradi: - davlatning qimmatli qog‘ozlari: - aksiya va obligatsiyalar; - boshqa emitentlarning depozit sertifikatlari. Garovga olingan mulkni baholash va sug‘urtalash. Garovga olinayotgan mol-mulkni turiga qarab mustaqil yoki bank ichki baholovchisi (kredit komissiyasi) baholashi mumkin. Tashqi baholovchi tomonidan mol-mulk baholanganda qarz oluvchi tomonidan uning xizmat xaqi to‘lanadi. Garovga olinayotgan mol-mulkni kredit komissiyasi joyiga chiqib quyidagi shartlarni hisobga olgan holda baholashi kerak: - mol-mulkga bo‘lgan egalik xuquqi; - garovga olinayotgan mol-mulkning boshqa majburiyatlardan xolisligi; - uzoq muddat davomida saqlanish xususiyati; - mol-mulkning jismoniy va ma’naviy eskirishi darajasi; - garovga olinayotgan mol-mulk bahosining barqarorligi; - iste’mol va ishlatish chegaralari (garovga olingan ta’minot turi tor doiradagi ixtisoslashtirilgan soxalarda ishlatilmasligiga e’tiborni qaratish lozim). Garovga olinayotgan mol-mulk turiga qarab, bank filiallari qarz oluvchi bilan ipoteka, ko‘chmas mulk va boshqa turlar bo‘yicha yozma shartnoma imzolaydi. Bu shartnomalar notarial idoralarda tasdiqlanishi kerak. Garovga qo‘yilgan qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha shartnoma rasmiylashtirilib, qarzdor tomonidan ushbu qog‘ozlar bankka saqlash uchun taqdim etiladi. Qarzdor tomonidan asosiy qarz va foiz to‘lovlari to‘liq qaytarib berilgan taqdirdagina garovga olingan qimmatli qog‘ozlar unga qaytarib beriladi. Garovga olingan qimmatli qog‘ozlarni qisman berilishiga yo‘l qo‘yilmaydi.

Garovga olingan vositalar bo‘yicha monitoring o‘rnatilishi lozim. Monitoring jarayonida garovga olingan vositalarning narxi bozorda garovga olinayotgan davrga nisbatan pasayib ketganligi yoki yaroqsiz holga kelib qolganlik holati aniqlansa, bank qo‘shimcha ta’minot turlarini talab qilish huquqiga ega bo‘ladi va bu holat bank hamda mijoz o‘rtasidagi tuziladigan kredit shartnomasida o‘z aksini topishi kerak. Kredit ta’minoti sifatida tovarlar, valyuta, valyuta boyliklari, shuningdek, avtotransport olinishi mumkin. Bu holda garovga qo‘yilgan mol-mulk zakalat sifatida bankka (garovni saqlab turuvchiga) topshiriladi. Avtotransport vositalari bundan mustasno bo‘lib, sotish, ijaraga berish, xadya qilish va boshqalar xuquqisiz garovga qo‘yuvchi ixtiyorida qoldiriladi. Zakalat garov shartnomasi kabi rasmiylashtiriladi va notarius tomonidan tasdiqlanadi. Ta’minot sifatida moliyaviy vositalar qabul qilinganda quyidagicha bo‘ladi. Moliyaviy vositalarning ta’minot sifatiad qabul qilinishi Ta’minot turi Garov ob’ektini baholashga qo‘yilgan talablar Qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilish miqdori foizda Sug‘urta polisi (qaytmaslik xatari). hujjatlar va moliyaviy hisobotlarning bevosita bog‘liqliligi. Ta’minotning 100% miqdorida Davlat qisqa muddatli majburiyatlari. (DQMM) Birjadan tashqari bozorda haridor tomonidan taklif etilgan bahoning 100%i miqdorida Garov bahosining 90% miqdorida Davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) Toshkent, Seul, Tokio, Nyu-York yoki Evropa Ittifoqi davlatlari fond birjalarida haridorlar tomonidan taklif etilayotgan va chet el valyutasi bilan Garov bahosining 90% miqdorida

belgilangan bahoning 100% miqdorida. Aksiyalar (birjada qiymatga ega bo‘lgan) Toshkent, Seul, Tokio, Nyu-York yoki Evropa Ittifoqi davlatlari fond birjalarida haridor tomonidan taklif etilayotgan aksiyalarning chet el valyutasi bilan belgilangan bahosining Garov bahosining 75% miqdorida 100% miqdorida. Aksiyalar (birjada qiymatga ega bo‘lmagan) Korxona tashkilotlarining tegishli tarzda tasdiqlangan moliyaviy hujjatlari (hisobot davri va o‘tgan davrlardagi auditorlar tomonidan tasdiqlangan balansi) asosida taklif etilayotgan bahoning 100%i miqdorida. Garov bahosining 75% miqdorida Tijorat banklaridagi sumdagi depozitlari Bankning ishonchlilik reytingi (0% dan 100% gacha) asosida Ta’minotning 100% miqdorida Tijorat banklaridagi valyuta depozitlar Bankning ishonchlilik reytingi (0% dan 100% gacha) asosida Ta’minotning 100% miqdorida Ta’minot turlarining baholash tamoyillari quyida o‘z ifodasini topgan. - Uchinchi shaxslarning kafilligi ta’minot turi sifatida qabul qilinganda garov ob’ektini baholashga qo‘yilgan talab yuridik shaxslar uchun moliyaviy hisobotlar asosida hisob – kitoblarga asoslanishi va jismoniy shaxslar uchun doimiy daromad manbasiga ega bo‘lishi talab etiladi va qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi 100 foiz miqdorida bo‘lishi belgilangan; - Bankning yoki sug‘urta kompaniyasining kafolati ta’minot turi sifatida qabul qilinganda garov ob’ektini baholashga qo‘yilgan talab Moliyaviy hisobot ko‘rsatkichlari asosida kafolatchi reyting darajasining talab darajasida bo‘lishi talab etiladi va qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi 100 foiz miqdorida bo‘lishi belgilangan; - Erkin er maydoni (bog‘ va qurilish maydonlari) ta’minot turi sifatida qabul qilinganda:

a) Baholovchi agent ta’minot ob’ektining bozor bahosidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlashi lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. b) Garov ob’ektini sotib olish qiymatidan (bitim 1 yil muddatdan keyin tuzilmagan bo‘lsa) 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. v) bank jarayoni orqali odatiy baholash. Bunda baholash qiymatidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. Bunda qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi garov bahosining maksimal 50% i miqdorida bo‘lishi belgilangan. - Tadbirkorlik faoliyatida ishlatilishi mumkin bo‘lgan mulklar (do‘kon, sex va ofis binolari) ta’minot turi sifatida qabul qilinganda: a) Baholovchi agent ta’minot ob’ektining bozor bahosidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlashi lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. b) Garov ob’ektini sotib olish qiymatidan (bitim 1 yil muddatdan keyin tuzilmagan bo‘lsa) 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. v) bank jarayoni orqali odatiy baholash. Bunda baholash qiymatidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin.

Bunda qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi garov bahosining maksimal 80% i miqdorida bo‘lishi belgilangan. - Qurilish maydonlari (tadbirkorlik maqsadlariga mo‘ljallangan) ta’minot turi sifatida qabul qilinganda: a) Baholovchi agent ta’minot ob’ektining bozor bahosidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlashi lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. b) Garov ob’ektini sotib olish qiymatidan (bitim 1 yil muddatdan keyin tuzilmagan bo‘lsa) 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. v) bank jarayoni orqali odatiy baholash. Bunda baholash qiymatidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash lozim, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. Bunda qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi garov bahosining maksimal 80% i miqdorida bo‘lishi belgilangan. - Ijaraga beriladigan ko‘chmas mulk (turar joy) ta’minot turi sifatida qabul qilinganda shartnoma asosida har yili kelishiladigan ijara xaqi uzoq muddatli investitsiyalarning kapitalizatsiya qilinadigan foiz summasi miqdoridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Bunda, baholash summasi qiymatidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash orqali aniqlanadi, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. (kapitalizatsiyaning bu omili rahbariyatning qaroriga asosan vaqti-vaqti bilan o‘zgarib turadi) Bunda qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi garov bahosining maksimal 50% i miqdorida bo‘lishi belgilangan.

- Ijaraga berilgan ko‘chmas mulk (tadbirkorlik maqsadlariga mo‘ljallangan) ta’minot turi sifatida qabul qilinganda SHartnoma asosida har yili kelishiladigan ijara xaqi uzoq muddatli investitsiyalarning kapitalizatsiya qilinadigan foiz summasi miqdoridan kelib chiqqan holda aniqlanadi. Bunda, baholash summasi qiymatidan 1 yil ichida olinadigan foizlarni chegirib tashlash orqali aniqlanadi, chunki ta’minot xuquqini tez realizatsiya qilib bo‘lmaydi. Garov ob’ektini bank hisobiga o‘tkazish va uni sotish yuzasidan sudning qarori chiqquncha 1 yil muddat o‘tishi mumkin. (kapitalizatsiyaning bu omili rahbariyatning qaroriga asosan vaqtivaqti bilan o‘zgarib turadi). Bunda qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi garov bahosining maksimal 80% i miqdorida bo‘lishi belgilangan. - Dastgox, uskuna va jixozlar (asosiy vositalar) ta’minot turi sifatida qabul qilinganda: a) kompyuter vositalari. Sotib olish bahosi (uskuna) minus 20% yillik amortizatsiya (eskirish qiymati) (sotib olingan yilni hisobga olgan holda). b) ko‘chmas dastgox (uskuna). Sotib olish bahosi minus 20% yillik eskirish qiymati. v) transport va harakatlanuvchi vositalar. Sotib olish bahosi minus 20% (engil transport) yoki 15% (ogir transport) yillik qiymati eskirishi. Bunda qo‘yilgan ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi garov bahosining maksimal 80% i miqdorida bo‘lishi belgilangan. - Zargarlik buyumlari va qimmatbaho metallar ta’minot turi sifatida qabul qilinganda ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi 60 foiz miqdorida bo‘lishi belgilangan; - Olinishi kutilayotgan bank o‘tkazmalari ta’minot turi sifatida qabul qilinganda ta’minot qiymatining bank tomonidan qabul qilinishi 80 foiz miqdorida bo‘lishi belgilangan.

Адабиётлар : 1. Финансы Подредакцией В.М. Родиновой. М.: Финансы и статистика, 1995. 2. Д. Шим и Д. Сигел. Финансовый менеджмент. М.,1996. 3. Д. Шим и Д. Сигел. Методы управления стоимостью и анализа затрат. М., 1995. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Кичик ва ўрта тадбиркорликни ривожлантиришни рағбатлантиришга оид қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, (1997. 31 январь). Солиқ ва божхона хабарлари, 1997 й. 6 - 12 январ. 7 - сон. 5. Ўзбекистон Республикаси Президентининг "Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш борасидаги чора - тадбирлар тўғрисида"ги Фармони, Халқ сўзи. 2000 й. 21 март. 6. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг "Тадбиркорлик субъектларини давлат рўйхатидан ўтказиш ва ҳисобга қўйиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида"ги қарори. Тошкент оқшоми. 2001 й. 24 август. 99 - сон. 7. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг "Кичик корхоналар, деҳқон ва фермер хўжаликларини маблағ билан таъминлаш, моддий - техник таъминлаш, уларга божхона имтиёзлари бериш, банк хизматлари ва бошқа хизматлар кўрсатиш бўйича қўшимча чора - тадбирлар тўғрисида"ги қарори. (2001. 10 сентябрь). Мулкдор, 2001 й. 14 - 20 сентябр. 37 - сон.

O'xshashlar

Alohida kredit turlari

Alohida kredit turlari va usullari

Kredit riski mazmuni, baholash va uni boshqarish usullari

Kredit va kredit tizimi

Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va ularning rasmiylashtirilishi