Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va ularning rasmiylashtirilishi - Iqtisodiyot - Referatlar

Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va ularning rasmiylashtirilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89 KB

Ko'chirib olish

Banklararo hisob-kitoblarning hisobi va ularning rasmiylashtirilishi Reja: 1- § . Banklararo hisob-kitoblarning mazmuni va ularning rivojlanishi 2- § .Banklararo hisob-kitoblarning tashkil etilishi, vakillik hisobvaraqlari orqali banklarning munosabatlari 3- § . Elektron to’lov tizimining joriy etilishi 4- § . Hisob -kitob markazlari ishining tashkil etilishi

1 - § . Banklararo hisob-kitoblarning mazmuni va ularning rivojlanishi Hozirgi kunda respublikamiz bank tizimi o’z ichiga bir necha turdagi banklarni oladi. Bular aktsiyador, xususiy, qo’shma, impoteka va davlat banklaridir. Bu tijorat banklarining har biri turli mulkchilik shakllariga tegishli bo’lgan korxona, tashkilot, muassasalarga hamda yuridik maqomga ega bo’lmagan tadbirkorlar va jismoniy shaxslarga xizmat ko’satadi. Banklar tomonidan xalq xo’jaligiga xizmat ko’rsatish jarayonida banklararo munosabatlar vujudga keladi. Banklararo munosabatlar banklararo hisob-kitoblar (oborotlar) orqali olib boriladi. Banklararo oborotlarning mazmuni shundan iboratki, bir bank xizmatidan foydalanuvchi korxonaning talab qiluvchiga saqlanadigan hisobvarag’idan boshqa hisobvarag’iga hujjatda ko’rsatilgan summa buxgalteriya yozuvlari orqali o’tkaziladi. Demak, bir - birlari bilan hisob-kitoblarni yurituvchi korxonalarining hisobvaraqlari turli banklarda joylashganligi ikkita bank o’rtasidagi hisob - kitoblarni yuzaga keltiradi. Agar o’zaro aloqada bo’lgan korxonalarning har ikkisi bitta bank xizmatidan foydalansalar, u holda banklararo oborotlar vujudga kelmaydi. Unda pul o’tkazish operatsiyalari bir bankning o’zida amalga oshiriladi. Operatsiyalarni boshlagan bankdagi oborotlar boshlang’ich bank oborotlari deyiladi. Operatsiyalarni tugallangan bankdagi oborotlar yakuniy oborotlar deyiladi. Har bir boshlang’ich oborotga yakuniy oborot mos kelishi shart. Respublikamiz banklari o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblarni o’tkazish tartibi bir necha marta o’zgartirilgan. O’tgan asr 80-yillarining oxiri 90-yillarning boshlarigacha barcha banklar davlat mulki bo’lib bir pog’onali bank tizimi mavjud edi. Banklararo hisob- kitoblarni olib borish bevosita to’g’ridan-to’g’ri bir bankdan ikkinchi bankka to’lov hujjatlarini jo’natish orqali olib boriladi. Hujjatlarni jo’natish pochta yoki telegraf orqali amalga oshirilar edi. Buning uchun boshqa bankka jo’natilishi lozim bo’lgan hujjatlar asosida «avizo», ya’ni ogohnoma tuzilib kerakli bankka jo’natilar edi. Avizolar debet va kredit avizolarga bo’linardi. Boshlang’ich oborotlar 830 hisobvaraqda (joriy yilning boshlangich avizolari) yakuniy oborotlar

840 hisobvaraqda (joriy yilning yakuniy avizolari) olib borilar edi. Banklararo hisob-kitoblar hisoblash markazida nazorat qilinar edi. 90-yillarning boshlaridan banklararo hisob-kitoblarni olib borish uchun hisob markazlari (raschetniy tsentr) ochildi. Bir yil o’tgandan so’ng ularning o’rnida kliring markazlari tashkil etildi. Lekin ularning nomi o’zgargani bilan funktsiyalari bir xil edi, ya’ni ular banklar o’rtasidagi hisobkitoblarni tashkil qilar edilar. Bir shahardagi hisob-kitoblarni olib borish uchun 871-hisob raqami (bir shahar ichidagi banklararo o’zaro hisob-kitoblar) dan foydalanilar edi. Turli shaharlarda joylashgan banklar bir-birlariga vakillik hisobvarag’i ochib o’zaro munosabatlari shu hisobvaraqlari orqali olib borilar edi. 1995 yilda Markaziy bank tomonidan xalq xo’jaligida hisob-kitoblarni tezlashtirish maqsadida barcha hududiy Markaziy bank boshqarmalari qoshida hisob-markazlari tashkil etish haqida qaror qabul qilindi. Kliring markazlari tugatildi. Pochta orqali jo’natiladitgan ogoxnomalar ham bekor qilindi. Yangi hisob-kitob tizimi «elektron pochta» to’lov tizimi joriy etildi. 2 - § . Banklararo hisob-kitoblarning tashkil etilishi, vakillik hisobvaraqlari orqali banklarning munosabatlari Hozirgi paytda tijorat banklari o’rtasidagi banklararo hisob-kitoblar Markaziy bank orqali o’tkaziladi. Buning uchun Markaziy bank qoshidagi Hisob-kitob markazlarida alohida tranzit hisobvaraqlari ochilgan. Bunday tranzit hisobvaraqlari tijorat banklarining hech birida yuritilmaydi. Lekin tijorat banklari o’zlarining banklararo munosabatlarini olib borish uchun Hisob-kitob markazida vakillik hisob-varag’ini ochishlari lozim. Tijorat bankining vakillik hisobvarag’i ikki xil ochilishi mumkin. • Hududiy boshqarma tijorat banklarining barcha bo’limlari uchun markaziy bank hududiy bosh boshqarmasida mintaqa bo’yicha yagona vakillik hisobvarag’i ochadi. Har bir bo’limga esa alohida subhisobvaraqlari ochiladi; • Tijorat bankining har bir bo’limi uchun alohida Markaziy bankning hududiy bosh boshqarmasida vakillik varag’i ochiladi.

Vakillik hisobvarag’i ochilayotganda Markaziy bankning xududiy bosh boshqarmasi o’rtasida vakillik munosabatlari to’g’risida shartnoma tuziladi. Tijorat banki vakillik hisobvarag’i ochilishini rasmiylashtirish uchun hududiy boshqarmaga hisobvaraq ochish to’g’risidagi ariza, bank ustavining notarial tasdiqangan nusxasi, imzolar va muxr izi tushirilgan varaqlarining notarial tasdiqlangan nusxasi va bosh bank arizasi yoki iltimosnomasi taqdim etiladi. Vakillik hisobvarag’i Markaziy bank farmoyishiga ko’ra ochiladi. Vakillik hisobvaraqlari nomerini va bank kodini Bank Depozitlari Milliy Axborot Bazasi (BDMAB) belgilaydi. Vakillik hisobvarag’i ochish to’g’risidagi farmoyish tijorat banki hududiy boshqarmasi va bo’limiga, uning nusxasi Respublika Markaziy bankning tegishli xududiy bosh boshqarmasiga jo’natiladi. Shunday qilib, bankning vakillik hisobvarag’i bu-tijorat bankiga O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki hududiy bosh boshqarmalarining hisob - kitob markazlarida ochilgan hisobvarak bo’lib, u banklararo hisob-kitoblarini o’tkazishga mo’jallangandir. Vakillik hisobvarag’i ham boshqa hisobvaraqlar singari 20 razryaddan iborat. Hisob-kitob markazida vakillik hisobvaraqlari tijoart banklariga hamda hisob- kassa markazlariga ochiladi. Boshka banklarga ochilgan vakillik hisobvaraqlari 21302- balans hisobraqami bo’yicha, hisob-kassa markazlariga ochilgan vakillik hisobvaraqlari 21304 - balans hisob raqami orqali olib boriladi. Masalan: Parvina bankining Toshkent shahar bo’limi Toshkent hisob-kitoblar Markazida asosiy vakillik hisobvarag’ini ochgan. Uning BDMAB tomonidan berilgan kodi 00410. Parvina banki Toshkent shahar bo’limining vakillik hisobvarag’i nomeri quyidagicha bo’ladi. 21302000K00000410001 bunda: 1. 21302 - «Boshqa banklardagi vakillik hisobvaraqlariga to’lashga» deb nomlangan balans hisobvarag’i nomeri. 2. 000 - valyuta kodi, bu 3 ta nol vakillik hisobvarag’ining «so’m» da yuritilishini bildiradi.

3. K - nazorat kaliti 4. 00000410 - bankning unikal kodi. Parvina banki bo’limining Toshkent shahar kodi 00410 Lekin har bir hisob varakda unikal kod uchun 8 ta raqam ajratilgani sababli, bu kod nollar bilan to’ldiriladi. 5. 001 - ushbu bank hisobvarag’ining tartib nomeri Yuqorida ko’rsatilgan vakillik hisobvarag’i Hisob-kitoblar markazida yuritilib HKM uchun passiv hisobvaraqlardir. Mablag’larning kelib tushishi va hisobvarag’ qoldig’i hisobvaraqining kredit qismida, mablag’larning kamayishi esa uning debet qismida aks ettiriladi. Barcha to’lovlar vakillik hisobvarag’i qoldigi chegarasida amalga oshiriladi. Har bir bankning o’zi ham vakillik hisobvarag’ini yuritadi. Bu hisobvaraq bank balansining aktiv qismida yuritilib, bankning ichki vakillik hisobvarag’i deb nomlanadi. Ichki vakillik hisobvarag’i 10301 balans hisobvarag’ida yuritiladi. Tijorat bankining Hisob-kitob markazida ochilgan vakillik hisobvarag’i tashqi vakillik hisobvarag’i deb yuritildi. To’lovni amalga oshirish uchun asosiy mezon operatsion kunning boshida ichki va tashqi vakillik hisobvaraqlaridagi oborotlarning va qoldik mablag’larining bir-biriga mos kelishi hisoblanadi. To’lovning eng katta summasi cheklanmagan. Har kuni ertalab hisob markazi tomonidan berilgan tijorat banki hisobvarag’idan ko’chirmasi tijorat banki tomonidan tasdiqlangandan so’ng, ushbu hisobvaraq bo’yicha yangi kun operatsiyalari boshlanadi. Shunday qilib, banklararo hisob-kitoblar Hisob-kitob markazi orqali tashkil etiladi. Hisobkitoblar markazi - bu O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki xududiy bosh boshqarmalarining buxgalteriya hisobi, hisob va hisob-kitoblar boshqarmasining bo’limi bo’lib, uning funktsiyasiga banklarning vakillik hisobvaraqlariga xizmat ko’rsatish va banklararo hisob-kitoblarning uzliksizligini ta’minlash kiradi. Hisob-kitob markazlari ma’lumotlarini qabul qilish , nazorat va uzatishning avtomatlashgan tartibiga ega bo’lgan to’lov tizimining ishonchliligi va xafsizligini

mustaxkamlash maqsadida tashkil etilgan edi. Hozirgi kunda bu markazlar elektron to’lovlar tizimi asosida banklararo hisob - kitoblarni olib bormoqdalar. 3 - § . Elektron to’lov tizimining joriy etilishi O’zbekiston Respublikasining bozor munosabatlariga o’tishi bilan bank tizimida bir qator o’zgarishlari bo’lib o’tdi. Ikki pog’onali bank tizimi paydo buldi. Tijorat banklarining shoxobchalari kengaytirildi. Bundan tashqari, turli mulkchilik shakllarining paydo bo’lishi banklar o’rtasidagi munosabatlarning ko’payishiga olib keldi. Shu munosabatlar bo’yicha hisob-kitoblarni o’z vaqtida tezkorlik bilan amalga oshirish uchun yangi avtomatlashtirilgan tizimni joriy etish zarurati tug’ildi. Ilgari pochta yoki telegraf orqali to’lov hujjatlari bir bankdan ikkinchi bankka jo’natilganda to’lovlar bir necha kunga, xatto 15-20 kunga cho’zilib ketar edi. Bundan tashqari, noqonuniy avizolarni jo’natish hollari ham kuzatilgan edi. Yuqoridagi kamchiliklarni bartaraf etish maqsadida yangi to’lovlar tizimini joriy etish masalasi kun tartibiga qo’yildi. Vazirlar Mahkamasining 1994 yilning 18 martidagi 146-sonli «Bank tizimini rivojlantirish va pul muomalasini barqarorlashtirish chora-tadbirlari» haqidagi qarorida banklararo hisob-kitoblarni yaxshilash bilan bog’liq bo’lgan bir qator vazifalar belgilab berilgan edi. Ular quyidagilardir: 1. Kompyuter markazlarini joriy etish; 2. Elektron pochta tizimini ishlab chiqish va joriy etish; 3. Hisob ishlarini avtomatlashtirish; 4. Noqonuniy hisob-kitob operatsiyalarini o’tkazishning oldini olish; 5. Noqonuniy avizo-ogohnomalarni rasmiylashtirishga yo’l qo’ymaslik. Ko’pgina tijorat banklarida bankning hisob ishlarini mexanizatsiyalash darajasi juda past ekanligini hisobga olib, O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki banklararo hisob-kitoblarni elektron pochta tizimi orqali tashkil etishga qaror qildi. Elektron pochta orqali to’lovlar tizimining texnik jihatdan o’rnatishning uncha qimmat emasligi,qisqa muddatda tadbiq etilishi, kadrlarni tez muddatlarda o’qitilishi yangi tizimning joriy etilishini tezlashtirdi. Dastlab tajriba o’tkazildi.

1994 yilning iyul-oktyabr oylarida Markaziy bank tomonidan programma ishlab chiqildi va shu yilning 1-oktyabridan e’tiboran elektron pochta tizimidan tajriba sifatida foydalanila boshlandi. Tajriba davomida uni ishlatish bo’yicha o’zgarishlar kiritildi. Dastlab to’lovlarni 2-4 kun ichida o’tkazilishga erishildi. Xalq xo’jaligidagi hisob-kitoblarni tezlashtirish maqsadida 1995 yil boshidan boshlab har bir viloyat Markaziy bank qoshida xududiy hisob markazlarini tashkil etishga qaror qilindi. Har bir rayondagi ilgari faoliyat ko’rsatib kelgan kliring markazlari yopilib,ularning faoliyati to’xtatildi.Shu munosabat bilan oddiy pochta avizolari bekor qilindi. Respublika ichidagi barcha hisob-kitoblar uzog’i bilan ikki kun ichida o’tkazilishi belgilab berildi. Shu tariqa elektron to’lovlar tizimi joriy etildi. Elektron to’lovlar tizimi bu-umumdavlat tizimi bo’lib, banklararo to’lovlarni tashkil etadi va u qog’ozsiz texnologiyalarni O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki elektron pochta vositalari orqali o’tkazilishiga asoslangandir. Hozirgi kunda elektron to’lovlar tizimi yuqori o’tkazish imkoniyatiga ega bo’lib, to’lovlarning respublika miqyosida 15-20 daqiqa mobaynida o’tishini ta’minlaydi. Bir xudud, ya’ni viloyat ichida esa to’lovlar 3-5 daqiqa ichida yakunlanadi.Elektron to’lovlar tizimi quyidagi funktsiyalarni bajaradi: 1. O’zbekiston Respublikasi banklari o’rtasida naqd pulsiz hisob-kitoblarni jadallashtirish; 2. Uzatiladigan elektron to’lov hujjatlarini ruxsatsiz tashqi daxl etishdan himoya qilish: 3. Banklarning vaqtincha pul resurslaridan samarali foydalanish; 4. Kredit va xatarlilik darajasini boshqarish; 5. To’lov operatsiyalarini tartibga soluvchi qonun va qoidalarga rioya qilish; 6. Tijorat banklari tomonidan amaldagi qonunchilikka va bank faoliyati me’yoriy hujjatlariga rioya qilinishi bo’yicha Markaziy bankning nazorat va kuzatuv funktsiyalarini bajarish; 7. Ma’lumotlar bazasini yaratish.

Elektron to’lovlarni o’tkazishda initsiator va benifitsiar banklar ishtirok etadi. Initsiator bank bu-to’lov operatsiyalarini boshlovchi bank, benifitsiar bank esa to’lov operatsiyalarini yakunlovchi bankdir. Banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar elektron to’lov hujjatlari asosida amalga oshiriladi. Elektron to’lov hujjati O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan shaklda pul hisob-kitob hujjatlari asl nusxasi asosida yaratilgan «elektron» belgili hujjat bo’lib, uning asosiy nusxasi hisoblanadi va asl nusxa kuchiga ega bo’ladi. Elektron to’lovlar tizimida uzatish uchun mo’ljallangan hujjatlarning to’g’ri to’ldirilganligi uchun bank mijozi javobgar bo’ladi. Xududiy axborotlashtirish Markaziga qayta ishlash uchun uzatiladigan elektron to’lov hujjatlarini hisoblab o’tkazish, hisobdan chiqarish va ularning elektron fayllarini shakllantirilishi to’g’riligi uchun javobgarlik initsiator-bankka, xududiy axborotlashtirish markazidan qabul qilinadigan to’lov hujjatlari uchun javobgarlik esa benifitsiar bankka yuklatiladi. Elektron to’lov tizimi bir qator printsiplar asosida faoliyat ko’rsatib, ular quyidagilardir: 1. To’lovlar bo’yicha transaktsiyani o’tkazish tashabbusi initsiator-bankka tegishli bo’ladi; 2. To’lovni amalga oshirishdan oldin operatsion kunning boshida tijorat banklarining ichki va tashqi vakillik hisobvaraqlaridagi oborotlar va qoldiq mablag’lari bir-biriga muvofiqligi tekshiriladi; 3. Amalga oshirilgan transaktsiya qaytarilmaydi. 4. To’lovlarning eng yuqori summasi cheklanmagan 5. To’lovlar initsiator - bank tomonidan vakillik hisobvarag’idagi mablag’ qoldig’i chegarasida to’lanadi. Undan ortiqcha mablag’ sarflash overdraft summasi miqdorida amalga oshirilishi mumkin. Elektron to’lovlar ishtirokchilari O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining Axborotlash markazlari va hisob-kitob markazlaridir. Elektron to’lovlar tizimidan foydalanuvchilar hisob-kitob kassa markazlari va tijorat banklaridir. Elektron to’lovlar tizimi ishtirokchilari va foydalanuvchilarining huquq va majburiyatlari

tijorat banklari, axborotlash markazlari va hisob - kitob markazlari o’rtasida tuzilgan shartnoma bilan tartibga solinib turiladi. Har bir bank elektron to’lovlar tizimiga ko’shilishi uchun avvalo Respublika Markaziy bankida ro’yxatga olingan hamda BDMAB tomonidan unikal kod berilgan bo’lishi lozim. Shu bilan birga ushbu bank elektron to’lovlar tizimiga chiqish imkoniyatini beradigan tegishli dasturiy majmuaga ega bo’lishi lozim. Shundan so’ng, bank elektron to’lovlar tizimiga ulanguncha Axboratlashtirish bosh markazi xodimlari yordamida ma’lumotlarni qabul qilish, uzatish bo’yicha bir necha sinov tajribalarini o’tkazish yo’li bilan bank tayyorgarligining haftalik tajriba tekshiruvi o’tkaziladi. Bunday tajriba tekshiruv ishlari ijobiy natija olguncha davom ettiriladi. Tajriba tugagandan so’ng hududiy Axboratlashtirish markazida bankning elekron to’lovlar tizimida ishlashga tayyor ekanligi to’g’risida dalolatnoma tuziladi va bank elektron to’lovlar tizimiga ko’shiladi. 4 - § . Hisob -kitob markazlari ishining tashkil etilishi Hisob - kitob markazlari elektron to’lov tizimiga ulangan tijorat banklari bilan belgilangan vaqt davomida alohida tarmoq orqali axborot almashish tartibida ish olib boradi. Elektron to’lov tizimi bo’yicha ish kuni boshlanishidan banklarning ichki va tashqi vakillik hisobvaraqlarining qoldiqlari va oborotlari qiymatining mosligi tahlil qilingandan so’ng banklarga tizimda ishlashga ruxsat etiladi. Fayllarni qabul qilish qayta ishlash va nazorat qilish , jo’natish avtomatik rejimda seanslar bo’yicha amalga oshiriladi. Banklardan kelgan har bir elektron fayl bir daqiqa interval bilan qayta ishlab turiladi . Kelgan har bir fayl ichki nazoratdan o’tkaziladi Tekshiruvdan muvaffaqiyatli o’tgan fayl Hisobkitoblar markazida qayta ishlashga ruxsat etiladi. Kelib tushgan to’lov turiga qarab HKMda buxgalteriya provodkalari amalga oshiriladi. Lekin tekshiruv jarayonida biror bir yozuvida xato chiqsa ham fayl to’lig’icha bankka qaytariladi.

Hisob-kitob markazida banklararo oborotlarni o’tkazish uchun bir qator hisobvaraqlar yuritiladi. Eng ko’p ishlatiladigan hisobvaraqlar hisob - kitoblar markazi balansining aktiv qismidagi 17400 va balansning passiv qismidagi joylashgan 27400 hisobvaraqlaridir. Bu ikkala hisobvaraqlar tranzit hisobvaraqlar bo’lib, 17400 hisobvaraq olinadigan banklararo oborotlarni, 27400 hisobvaraq to’lanadigan banklararo oborotlarni hisobga olish uchun ishlatiladi. 17400 va 27400 hisobvaraqlar asosiy hisobvaraqlar bo’lib, ularning har biri bir nechtadan subhisobvaraqlarni o’z ichiga oladi. Ular haqida quyida to’xtalib o’tamiz. Hisob-kitoblar markazidan o’tadigan barcha to’lovlar hudud ichidagi va hududlararo to’lovlarga bo’linadi. To’lovlarning har bir bo’limini alohida ko’rib chiqamiz a) Xudud ichidagi banklararo hisob-kitoblar hisobi Bir hudud ichida banklararo hisob kitoblar - bu bir hisob kitob markazida ochilgan vakillik hisobvarag’iga ega bo’lgan banklar orasidagi hisob-kitoblardir. Hudud ichidagi banklararo hisobkitoblarni o’tkazish uchun 27416 balans hisobvarag’i ajratilgan. 27416 hisobvarag’ining nomi «Bir hisob kitoblar Markazi ichidagi o’zaro hisob kitoblar»dir. Bir hisob-kitob markazida xizmat ko’rsatadigan banklarning barcha elektron to’lov hujjatlari 27416 - balans hisobvarag’ida hamda tijorat banklarining vakillik hisobvarag’ida aks ettiriladi. Tijorat banklaridan elektron hujjatlarni qabul qilib olgan hisob-kitob markazi ularni banklar bo’yicha saralaydi. Bu hujjatlarning o’zi alohida debet va kredit hujjatlariga bo’linadi. Shundan keyin debet hujjatlari bo’yicha alohida, kredit hujjatlari bo’yicha alohida buxgalteriya yozuvlari o’tkaziladi. Debet hujjatlari bo’yicha dastlab quyidagi provodka o’tkaziladi. Debet 27416 Kredit 21302 TB «A» Bir vaqtning o’zida quyidagi javob provodkasi o’tkaziladi.

Debet 21302 TB «B» Kredit 27416 Bu ikki yozuv orqali biz 27416 hisobvarag’ining tranzit hisob varaq ekanligi va bir vaqtning o’zida yopilishini ko’rishimiz mumkin. Hisob-kitob Markazlariga tijorat banklariga tushadigan hujjatlarning asosiy qismi kredit hujjatlaridir. Kredit hujjatlari bo’yicha ham hisob-kitob Makazlarida buxgalteriya yozuvlari o’tkazilib ular quyidagilardir. Bir tijorat bankining vakillik hisobvarag’ida pul mablag’larining ko’payishi bo’yicha: Debet 21302 TB «A» Kredit 27416 Ikkinchi tijorat bankining vakillik hisobvarag’ida pul mablag’larining kamayishi bo’yicha: Debet 27416 Kredit 21302 «B» Tijorat banklarining vakillik hisobvarag’idan mablag’larni hisobdan chiqarish va vakillik hisobvarag’iga mablag’larni o’tkazish har bir kelib tushgan yozuvning qayta ishlash jarayoni bilan bir vaqtda amalga oshiriladi, shuning uchun barcha to’lov hujjatlari bir vaqtning o’zida 27416 hisobvarag’ining ham debeti ham krediti bo’yicha aks ettiriladi. Bu hol har bir operatsiya bo’yicha va mos ravishda kun yakunlari bo’yicha 27416 - hisobvarag’ining avtomatik ravishda yopilishiga olib keladi, ya’ni hisob varak qoldigi nolga teng bo’ladi 27416-hisob raqamining 0 ga yopilishi bir hisob- kitoblar Markaziga qarashli tijorat banklari o’rtasida hisob kitoblarning muvaffaqiyatli yakunlanganligini ko’rsatadi. Bir hudud ichidagi barcha to’lovlar tijorat banklarining vakillik hisobvarag’i bo’yicha chiqariladigan ko’chirmalarda 27416 - shaxsiy javob varaqda va hudud ichidagi o’tkazmalar jurnalida aks ettiriladi. Ularni kun oxirida majburiy tartibda

beriladi. Hudud ichidagi banklararo hisob kitoblar taqqoslanmaydi, lyokin ular bo’yicha hisob tuzib boriladi. Markaziy bankka beriladigan hisobot uchun hudud ichidagi to’lovlar bo’yicha 606 - shakldagi tuzilgan hisobot Toshkent shahri axboratlashtirish bosh markaziga topshiriladi. Unda kun bo’yicha hisob-kitob markazidan o’tadigan hudud ichidagi debet va kredit oborotlarining umumiy summasi va soni ko’rsatiladi. B) Hududlararo hisob - kitoblar hisobi Banklararo hisob-kitoblar bir viloyat ichidagi hisob - kitoblar markazi orqali amalga oshirilib qolmay viloyat tashqarisiga ham chiqishi mumkin. Bunda banklararo hisob-kitoblar viloyat Markaziy banki boshqarmalari qoshida ochilgan Hisob-kitob markazlari orqali o’tkaziladi. Turli Hisob-kitoblar markazida vakillik hisobvarag’iga ega bo’lgan banklar o’rtasidagi hisob-kitoblar hududlararo hisob-kitoblar deb yuritiladi. Hududlararo hisob-kitoblarda Hisob-kitoblar markazlaridan o’tadigan barcha elektron to’lovlarning filiallararo oborotlari hisob-kitoblar markazlarida ochiladigan quyidagi hisobvaraqlarida aks ettiriladi. 27402-joriy kunning boshlangich avizosi 17405 - joriy kunining javob avizosi 17409 - joriy kunning taqqoslangan avizosi 27414- taqqoslanmagan kredit avizosi Har bir tijorat bankidan kelib tushgan barcha elektron to’lov hujjatlari asosida hisob-kitoblar markazida debet va kredit elektron avizolar shakllanadi. Hududlararo va banklararo hisob-kitoblar bo’yicha ham buxgalteriya yozuvlari alohida kredit va debet, alohida kredit elektron avizolar bo’yicha dasturiy yo’l bilan amalga oshiriladi. Xududlararo banklararo to’lovlarni bir hisob-kitob markazi boshlab beradi, ikkinchi hisob markazi esa ularni qabul qiladi, ya’ni operatsiyalarni yakunlaydi. Operatsiyalarni boshlab beruvchi hisob-kitoblar markazida quyidagi buxgalteriya yozuvlari o’tkaziladi: Debet 21302 TB «A»

Kredit 27402 Tushunish oson bo’lishi uchun kredit avizolari bo’yicha operatsiyalarni keltiramiz. Yuqoridagi buxgalteriya yozuvi ham kredit avizolari bo’yichadir. Bu buxgalteriya yozuvi birinchi hisob-kitoblar markazida to’lovchi tijorat bankining hisobvarag’idan pul kamaytirilib kunning boshlang’ich avizosi hisobvarag’iga o’tkazilgani va boshlang’ich banklararo oborotlar bajarilganligini bildiradi. Hisob-kitoblar markazida boshqa (birinchi) hisob-kitoblar markazining tijorat bankidan olingan elektron avizolar bo’yicha dasturiy usulda quyidagi javob buxgalteriya yozuvi o’tkaziladi. Debet 17405 Kredit 21302 TB «B» Bu buxgalteriya yozuvi birinchi hisob-kitoblar Markazidan kelgan elektron avizoga javoban , elektron pullarni joriy kunning javob avizosi hisobvarag’i orqali «B» tijorat bankining vakillik hisobvarag’iga o’tkazilganligini bildiradi. Boshqacha qilib aytganda, bir hisob-kitob markazi boshlagan banklararo operatsiyasi ikkinchi hisob-kitob markazida yakunlanadi. Barcha hududlararo hisob-kitoblar tijorat bankining vakillik hisobvarag’larida va 17405, 27402 - balans hisobvaraqlarining shaxsiy hisobvaraqlarida aks ettiriladi. Hisob-kitoblar Markazidan jo’natilgan elektron to’lov hujjatlari asosida «Hududlararo hisob-kitoblar bo’yicha jo’natilgan hujjatlarning elektron avizolari ro’yxati va 606 -shakldagi hisobot tuziladi. Olingan elektron avizolar bo’yicha esa «Hududlararo olingan hisob-kitoblar bo’yicha olingan elektron avizolar ro’yxati» tuziladi. Hisob-kitob markazlarida yaratilgan (ya’ni tijorat banklaridan olingan hujjatlar asosida shakllantirilgan) debet va kredit avizolar asosida har kuni 606 shakldagi hisobot shakllanadi. Hudud ichidagi va xududlararo to’lovlar mavjud bo’lmagan

hollarda ham hisobot tuziladi, lekin bu hisobot shakli kunlik aylanmasi nol holida tuziladi. Bunda aylanmalar yil boshidan boshlab hisobotda aks ettiriladi. Hududlararo hisob-kitoblar bo’yicha 606 - hisobot shakli tizimi vaqti qat’iy chegaralangan, chunki bunday hisob-kitoblar bo’yicha taqqoslash operatsiyalari o’tkaziladi. Taqqoslash uchun o’z vaqtida olingan ma’lumotlar asosida elektron tabulyagramma tuzish lozim bo’ladi. Tuzilgan hisobot kompyuter ekraniga chiqariladi, so’ngra ma’lumot tarzida qogozga bosib chiqariladi. U ro’yxat bilan yoki hududlararo to’lovlar va 27402 hisob raqamining shaxsiy hisobvaraqlari bilan filiallar hisobvarakalarining hisobvaraqlarini yozish bo’yicha buxgalteriya yozuvlarini hisobga olmagan holda taqqoslanadi. Tuzilgan hisobot Axboratlashtirish Markaziga beriladi. Bu erda hisobot tekshiruvdan o’tkaziladi va berilgan hisobot bo’yicha tasdiq fayli tuziladi hamda hisob-kitoblar markaziga jo’natiladi. Tasdiq faylini olgandan so’ng hisob- kitob markazlarida ular qayta ishlanadi. Qayta ishlash jarayonida xatolar topilishi mumkin, bunday hollarda hisobot xatolarni tuzatgan holda qayta tuziladi va Axborotlash bosh markaziga yuboriladi. Umuman, hisobot davridagi axborotlar joriy kun uchun 27402 - hisob raqam bo’yicha kunning oxiridagi qoldiqqa teng bo’lishi shart. Yil boshidan hisoblangan oborotlar yil boshidan boshlab 27402-hisob raqam bo’yicha sof oborotlarga teng bo’lishi lozim Hisob-kitoblar markazidan 606 hisobot va elektron avizosi bilan olinadigan fayllar Axborotlash bosh markazida «filiallararo oborotlar tekshiruvi» bo’yicha keyingi bosqichda qayta ishlanadi. Bunday tekshiruvni o’tkazishdan maqsad «taqqoslash» vazifasini bajarish uchun elektron tabulyagrammalarni shakllantirishdir. Elektron to’lovlar tizimida hududlararo hisob-kitoblarni amalga oshirilishini nazorat qilish uchun Har bir Hisob-kitoblar markazida taqqoslash vazifasi o’rnatilgan. Taqqoslash vazifasining mohiyati kun davomida Axborotlashtirish bosh markazidan olingan elektron tabulyagrammalarni barcha javob elektron avizolar bilan solishtirishdir. Ushbu vazifa hisob-kitoblar markazi amaliyot

kunining bajarilishi shart bo’lgan yakuniy bosqich bo’lib hisoblanadi. Axborotlashtirish bosh markazidan tabulyagrammalar olingandan so’ng hisob- kitoblar markazida «taqqoslash» vazifasini amalga oshirish boshlanadi. Bu vazifani bajarish jarayonida tabulyagrammalar to’plami va kun davomida hisob- kitoblar markazidan o’tgan javob avizolar to’plamining ma’lumotlari quyidagi asosiy belgilar bo’yicha taqqoslanadi. • «A» bankning kodi • «B» bankning kodi • mijozlar hisobvaraqlari nomeri • avizo raqami, sanasi, summasi Taqqoslash natijalari bo’yicha filiallararo hisobvaraqlarining yopilishi bilan yakunlanadigan hisob-kitoblar markazining hisobvaraqlari bo’yicha tegishli buxgalteriya o’tkazmalari bajariladi. Yuqorida kredit avizolarni misol qilganimiz uchun kredit avizolar bo’yicha o’tkazmalarni ko’rib chiqamiz. Taqqoslangan avizolar uchun hisob-kitoblar markazida quyidagi buxgalteriya yozuvlari kayd etiladi. Debet 17409 Kredit 17405 Javob elektron avizolar ro’yxatda topilmasa yoki ikki belgi bo’yicha qiyoslanmasa, bunday avizolar taqqoslanmagan avizolar bo’lib hisoblanadi. Taqqoslanmagan kredit avizolar bo’yicha quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari bajariladi. Debet 17409 Kredit 27414 Taqqoslash vazifasini hal hilish jarayonining oxirgi bosqichida filiallararo oborotlar hisobvaraqlarini yopish avtomatik tarzda amalga oshiriladi. Filiallararo

oborotlar bo’yicha hisobvaraqlari faqat Toshkent Hisob-kitob markazida ochilgan 27418 tranzit hisobvaraqlari orqali o’tkazmalar asosida yopiladi. Toshkent shahar Hisob-kitoblar markazida barcha hududiy Hisob-kitob markazlaridan filiallararo oborotlar hisob-varaqlarini yopish to’g’risida elektron avizolar olingandan so’ng dasturiy tarzda quyidagi buxgalteriya o’tkazmalari amalga oshiriladi. Debet 17405 Kredit 27418 Debet 27418 Kredit 17405 606-shakldagi hisobot barcha Hisob-kitoblar markazlaridan o’z vaqtida olinsa hamda Toshkent shahar hisob-kitoblar markaziga filiallararo oborotlar hisobvaraqlarini yopish bo’yicha elektron avizo yuborilsa, amalga oshirilgan o’tkazmalar natijasida 27418- hisob raqam har kuni 0 ga yopiladi. Bu Respublika bo’yicha olingan operatsion kun bo’yicha hududlararo barcha hisobkitoblar to’g’ri yakunlanganligini ko’rsatadi.

Asosiy adabiyotlar 1. «O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1995 y. 26 dekabr. 2. «Banklar va bank faoliyati to’g’risidagi»gi O’zbekiston Respublikasi Qonuni. 1996 y. 25 aprel. 3. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Hisob-kitoblar mexanizmini takomillashtirish va respublika hamda mahalliy byudjetlarga to’lovlarning o’z vaqtida kelib tushishini rag’batlantirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi Farmoni. 1998 y. 4 fevral. 4. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bank buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasi. 5. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarining buxgalteriya hisobining hisobvaraqlar rejasi. 6. O’zbekiston Respublikasida «Naqd pulsiz hisob-kitoblarni tashkil qilish haqida»gi 60-sonli Nizom. 2002 y. 12 yanvar. 7. O’zbekiston Respublikasi banklarida ochiladigan bank hisobvaraqlari haqidagi 1-sonli yo’riqnoma. 2001 y. 6 oktyabr. 8. O’zbekiston Respublikasi banklarida buxgalteriya hisobi va hisoboti to’g’risidagi 61-sonli yo’riqnoma. 1997 y. 5 sentyabr. 9. Abdullaeva Sh.Z. «Pul, kredit va banklar» Toshkent 2000 y. 10.Abdullaeva Sh.Z, Navro’zova K.N. «Banklarda buxgalteriya hisobi asoslari» O’quv qo’llanma T. 2001 y. 11.Murugova I.A. Navro’zova K.N. «Osnova buxgalterskogo ucheta bankax» T. 2001 g.

O'xshashlar

Naqd pulsiz hisob-kitoblar, ularning hisobi va rasmiylashtirilishi

Mehnatga haq to’lash bo’yicha xodimlar bilan hisob-kitoblarning sintetik hisobi

Pul mablag’lari va hisob–kitoblar hisobi

Budjet tashkilotlarida hisob-kitoblar hisobi

To’lov talabnomalari bilan hisob-kitoblar hisobi