Kredit va kredit tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Kredit va kredit tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Kreditning mohiyati, zururiyati, funksiyalari va uning bozor iqtisodiyotidagi o`rni. 2. Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari. Kredit resurslari va kredit uyushmalari 3. Kreditning asosiy tamoyillari. 4. Kreditning shakllari va turlari. 5. Kreditning chegaralari. Kredit foizi va unga ta`sir qiluvchi omillar. 6. Bazi davlatlarning kredit tizimi .

www.arxiv.uz Kreditning mohiyati, zururiyati, funksiyalari va uning bozor iqtisodiyotidagi o`rni Ma`lumki, jamiyat faoliyatining asosini ishlab chiqarish tashkil etadi. Ishlab chiqarishni o`zluksizligini ta`minlashda esa kreditning o`rni muhim hisoblanadi. Boshqacha aytganda korxonalarning bozor iqtisodiyoti sharoitida ish yuritishida ishlab chiqarish jarayonining o`zluksizligini ta`minlash, korxonaning asosiy va aylanma fondlarining aylanishini to`xtab kolishiga yo`l qo`ymaslik, korxonalarni moliyaviy resurslari bilan ta`minlash, korxonalar tomonidan tovar mahsulotini sotganda, sotilgan tovar uchun to`lov summmasini olish va boshqa obyektiv va subyektiv sabablar kreditning zarurligiga olib keladi. Kredit (lotincha – ishonish – verit, doveryatsya) deganda o`z egalari qo`lida vaqtincha bo`sh turgan ayrim qiymat yoki pul mablag`larining boshqalar tomonidan ma`lum muddatga xaq to`lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlar tushuniladi. Kredit qadimdan ma`lum bo`lib, u dastlab savdoda almashuv jarayonida paydo bo`lgan bo`lib, u avval tovarlarni kreditga sotilishi bilan bog`liq. Bunga sabab haridorni tovar sotib olishga hamisha ham naqd puli bo`lmaydi, u tovar sotilsa tushadi, tovar sotuvchi esa uni tushishini kutib turolmaydi (shu davrda tovarning qiymati tushib ketishi, sifati pasayishi mumkin.). Shu va boshqa xolatlar tovarlarni kreditga sotishga olib kelgan. Kredit tovar ishlab chiqarishning va tovar muomilasining ajralmas qismi bo`lib hisoblanadi va uning rivojlanishi bilan bog`liq. Tovar ishlab chiqarishning rivojlanishi bilan pul shaklidagi kredit paydo bo`ldi. Keyinchalik kredit berish mustaqil faoliyatga aylanib, uning asosiy funksiyasi bo`lib pul egalari va unga vaqtincha muxtoj bo`lganlar o`rtasidagi vositachilikdir. Hozir bu faoliyat maxsus malaka va texnikaga ega bo`lgan maxsus ixtisoslashgan muassasalar-banklar tomonidan amalga oshirilmoqda. Kreditning imkoniyati va zarurligi shu bilan bog`liqki korxonalar mahsulot sotishda, xodimlarga mehnat xaki hisoblanganda, korxona va jismoniy shaxslar o`z pullarini banklarda saklashi va boshqa xollarda vaqtinchalik bo`sh bo`lgan pul mablag`lari bo`lgani xolda boshqa korxona va tashkilotlarda o`z faoliyatlarini o`zluksizligini ta`minlash uchun tegishli pul mablag`iga ehtiyoj sezadi. Bu xolat qishloq xo`jalik korxonalariga ham tegishli

www.arxiv.uz bo`lib, bu ishlab chiqarishni mavsumiyligi, mahsulot ishlab chiqarish vaqti bilan uni sotish xajmini ko`pchilik mahsulotlar bo`yicha mos kelmasligi, sotilgan mahsulotlarga pulni o`z vaqtida kelib tushmasligi va boshqa xolatlar ularni kreditdan foydalanishni takozo etadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning ahamiyatini oshishi quyidagilar bilan bog`liq: 1. Naqd puldan foydalanishni kamaytirib, muomila harajatlarini, pul emissiyasini kamayishini ta`minlaydi. 2. Korxonalar va axolining vaqtinchalik bo`sh pul mablag`lari kredit muassasalarida saqlanishi tufayli ulardan unumli foydalanish ta`minlanadi. 3. Bank muassasalariga tuplangan pullar xalq xujaligi tarmoqlari, korxonalarning asosiy va aylanma mablaglarining tuldirishning qarzga olingan manbai sifatida muhim ahamiyatga ega. 4. Kredit tufayli xujaliklar urtasidagi shartnoma majburiyatlarining bajarilishi ta`minlanadi, mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonining o`zluksizligi ta`minlanadi va boshqalar. Ijtimoiy iqtisodiy tizimda kreditning o`rni va roli u bajarayotgan funksiyalar bilan aniqlanadi. Kreditning funksiyasi – bu kreditning iqtisodiyotdagi faoliyatining muayyan ravishda namoyon bo`lishidir. Kreditning funksiyalari: 1. Qarzga beriluvchi qiymatni vaqtincha foydalanishga berish. Bunda kreditor va qarz oluvchi o`rtasidagi munosabat shunday aniqlanadiki, kreditor qarz oluvchiga resurslarni taklif qiladi, qarz oluvchi bu resurslarni ishlatadi va bunda qarzga beriluvchi qiymat kreditor va qarz oluvchi o`rtasida aylanadi. 2. Qayta taqsimlash. Kredit takror ishlab chiqarish jarayonining barcha bosqichlariga – ta`minot, ishlab chiqarish, taksimlash, muomila va iste`molga xizmat kiladi. Ushbu funksiya yordamida korxonalar, tashkilotlar, davlat va shaxsiy sektorning bo`sh pul mablag`lari va daromadlari ssuda kapitaliga aylantiriladi va vaqtincha foydalanishga, muayyan to`lov asosida beriladi. Bu funksiya yordamida ishlab chiqarishdagi proporsiyalar va pul kapitali harakati boshqarilib turiladi . 3. Muomila harajatlarini tejash. Bu funksiya yordamida nakt pulsiz hisob-kitoblar rivojlantirilib, hisob-kitoblarni tezligini va kam harajatliligi ta`minlanadi. Kapitalning

www.arxiv.uz muomilada bo`lish vaqtini tejalishi uning ishlab chiqarishda bo`lish vaqtini oshiradi va ishlab chiqarishni kengaytirishga, foydani ortishiga olib keladi. 4. Kapital to`planishining jadallashuvi va markazlashuvi. Kapital to`planishi jarayoni iqtisodiy rivojlanishning barqarorlashuvi va xo`jalik yurituvchi subyektning o`z maqsadiga erishishining muhim sharti hisoblanadi. Bu ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kredit yordamida katta xajmdagi mablag`ga ega bo`lishga imkon yaratadi. Ushbu funksiya xozirgi sharoitda rejali iqtisodiyot davrida rivojlanmagan va mablag`lar bilan ta`minlanmagan faoliyat jabhalarini moliyaviy mablag`lar bilan ta`minlash jarayonini sezilarli tezlashtiradi. 5. Muomilaga to`lov vositalarini chiqarish. Bu funksiyani amalga oshirish jarayonida kredit faqatgina tovar emas, balki pul muomilasining jadallashuviga, undan naqd pullarni siqib chiqarib, to`lovlar aylanishining tezlashuviga ijobiy ta`sir ko`rsatadi. Kredit tufayli pul muomilasi doirasiga veksel, chek, kredit kartochkalari kabi vositalar kiritilib, naqd pulli hisob-kitoblarni, naqd pulsiz hisob-kitoblarga almashtiradi. Bu esa ichki va tashki bozordagi iqtisodiy munosabatlar mexanizmini osonlashtiradi va tezlashtiradi. Bu masalani hal etishda tijorat krediti zamonaviy tovar almashinishining kerakli elementi sifatida muhim o`rin tutadi. Kreditning obyekti - bu (kreditor) qarz beruvchidan qarz oluvchiga beriladigan qiymatdir. Boshqacha aytganda kredit aynan qaysi maqsad uchun berilsa, shu kredit obyekti hisoblanadi. Qishloq xo`jaligida banklar dehqonchilik va chorvachilik harajatlari - mineral o`g`it, yoqilg`i va moylash materiallari va boshqa harajatlar kreditlanadi. Kredit munosabatlarining subyektlari bo`lib (qarz beruvchi) va qarzdor (qarz oluvchi)lar hisoblanadi. Boshqacha aytganda kreditlash subyektlari bo`lib davlat korxona va tashkilotlari, qurilish tashkilotlari, savdo tashkilotlari, fermer va shirkat xo`jaliklari, yakka mehnat faoliyati bilan shug`ullanuvchi tadbirkorlar, qo`shma korxonalar, mikro firmalar, birlashmalar, tijorat banklar va boshqalar hisoblanadi. Yuqoridagi subyektlar kredit oluvchi sifatida faoliyat ko`rsatsa, tijorat banklari yoki boshqa kredit muassasalari kredit beruvchi subyekt sifatida namoyon bo`ladi. Kredit munosabatlari rivojlanishining asosiy bosqichlari. Kredit resurslari va kredit uyushmalari

www.arxiv.uz O`zining tarixiy rivojlanishida kredit quyidagi bosqichlarni bosib o`tgan: Boshlang`ich shakllanish. Bu bosqichning asosiy belgisi ssuda kapitali bozorida maxsus vositachilarning yo`qligi. Kredit munosabatlari, bo`sh pul mablag`larining egasi va qarz oluvchi o`rtasida bevosita amalga oshirilgan. Bu yerda kredit sudxo`rlik kapitali sifatida namoyon bo`ladi. Uning harakterli xususiyati bo`lib: - Qarz beruvchi va qarz oluvchi o`rtasida to`g`ridan to`g`ri kelishuvga asoslangan qarz munosabatlarining to`liq markazlashmaganligi. - Mablag`larni taqsimlashning cheklanganligi. - Qarz mablag`laridan foydalanganligi uchun juda yuqori foiz normalarining belgilanganligi va boshqalar. Bu bosqichning tugallanishiga ishlab chiqarishning tobora rivojlanib borishi tufayli qarz resurslariga bo`lgan ehtiyojni keskin oshganligi va alohida olingan sudxo`rlar kapitalini bu talablarni qondirishga yetarli bo`lmaganligi. Tarkibiy jihatdan rivojlanish. Bu bosqich ssuda kapitali bozorida kredit-moliya tashkilotlari kabi maxsus vositachilarning paydo bo`lishi bilan harakterlanadi. Kapital sudxo`rlik va sarroflik idoralari zaminida vujudga kelgan dastlabki banklar keyinchalik kredit institutlariga an`anaviy bo`lib qolgan quyidagi funksiyalarni o`z zimmasiga oldi: - bo`sh moliyaviy mablag`larni o`z vaqtida foiz bilan to`lash majburiyati asosida qarz oluvchiga berish. - yuridik va jismoniy shaxslar uchun har xil to`lov va hisob-kitoblar bo`yicha xizmat ko`rsatish (keyinchalik davlat uchun ham). - qator maxsus moliyaviy operatsiyalarni o`tkazish (veksel va boshqalar). Bu bosqichning asosiy belgisi – iqtisodiyotda kredit munosabatlarini davlat tomonidan markazlashgan holda boshqarilishidir. Davlat mikiyosida kredit munosabatlarining markazlashuvi har bir davlatning Markaziy banki yordamida amalga oshiriladi. Dastlabki milliy davlat kredit institutlarining paydo bo`lishi naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib borish uchun qo`l keldi, hamda tijorat banklarining operatsiyalari va xizmat ko`rsatish ko`lamining kengayishiga olib keldi.

www.arxiv.uz Kredit munosabatlarining takomillashuvi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida kredit munosabatlari yangi sifat darajaga ko`tarilib bu iqtisodiyotda informatsion texnologiyaning rivojlanishi, global bank tarmoqlarining kompyuter texnologiyalari va ma`lumotlar bazalarining shakllanishining, mijozga xizmat ko`rsatishining yaxshilanishi va kredit munosabatlarini xalqaro bozorga ham tarkalishi va boshqa sifat o`zgarishlar bilan bog`liq. Kreditlashning asosiy manbalari (resurslari) bo`lib, quyidagi vaqtinchalik bo`sh pul mablag`lari hisoblanadi: 1. Tovarlarni sotish va kerakli moddiy qiymatlarni sotib olish vaqtlarining bir-biriga mos kelmasligi tufayli yuzaga keladigan bo`sh pul mablag`lari. 2. Hisoblangan ish xaki bilan uni to`lash vaqtlari orasidagi vaqtincha bo`sh pul mablag`lari. 3. Kengaytirilgan takror ishlab chiqarish jarayonida yig`iladigan va kapitallashtirish uchun mo`ljallangan mablag`lar. 4. Shaxsiy sektor daromadlari, jamg`armalari. Korxonalar faoliyati natijasida yuzaga keluvchi taksimlanmagan foyda yoki undan foydalanish jarayonida paydo bo`luvchi bo`sh pul mablag`lari (to`lanmagan dividend va boshqalar) va boshqa bo`sh pul mablag`lari. Kreditlashning ko`lami va rivojalanishi kredit resurslarining xajmiga bog`liq. Mikromoliya institutlaridan biri bo`lib kredit uyushmalari hisoblanadi. Kredit uyushmalari o`zaro yordamning tashkiliy-xuqiqiy shakli sifatida dastlab Germaniyada XIX asrning ikkinchi yarmida qishloq xo`jalik va kredit kooperativlari shaklida tashkil topgan. XX asr boshida Yevropa kredit kooperativlari AQSH, Kanadada taraqqiy etib, Janubiy Amerika davlatlarida taraqqiy eta boshladi. O`zbekistonda bunga birinchi qadamlardan biri bo`lib 2002 yil 4 aprelda «Kredit uyushmalari to`g`risida»gi qonunning qabul qilinishi hisoblanadi. Qonun 30 moddadan iborat bo`lib uning 3-moddasiga ko`ra – «Yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan kreditlar berish maqsadida ixtiyoriy teng xuquqli a`zolik asosida to`ziladigan kredit tashkiloti kredit uyushmasi deb e`tirof etiladi».

www.arxiv.uz Kredit uyushmalarini davlat ruyxatidan o`tkazish ularga litsenziya berish O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan amalga oshiriladi. Qonunning 7-moddasiga binoan kredit uyushmasi a`zolarining soni 50 tadan kam bo`lishi mumkin emas. Kredit uyushmasining ustavi uning ta`sis xujjatidir. Kredit uyushmasi a`zolari pay badallarining umumiy so`mmasi ustav jamg`armasi hisoblanadi. Ustav jamg`armasi faqat pul mablag`laridan shakllantiriladi va uning eng kam miqdori O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilanadi. Kredit uyushmasining yuqori boshqaruv organi bo`lib uyushma a`zolarining umumiy yig`ilishi hisoblanadi. Kredit uyushmasi uning a`zolari umumiy yig`ilishi qaroriga ko`ra, ixtiyoriy ravishda, litsenziya bekor qilinganda va uyushma bankrot deb e`lon qilinganda (28-modda) tugatiladi. Kredit uyushmalarining tijorat banklaridan asosiy farki katta foyda olish emas, balki o`z a`zolarining biznesini rivojlantirishga past foizda kredit-moliya yordami ko`rsatish. Uning kreditlaridan foydalanishni rasmiylashtirish oddiy tushunarli hisoblanadi. O`zbekistonda 2007 yilning 1 iyuliga 45 ta kredit uyushmalari mavjud bo`lib, shundan Toshkent shahrida 10 ta, 6 tadan Andijon va farg`ona viloyatlarida, Buxoro viloyatida 4 ta, Namangan va Samarqandda 3 tadan, Jizzax va Toshkent viloyatlarida 2 tadan va qolgani Qashqadaryo, Surxondaryo va sirdaryo viloyatlariga tegishli. Ular jumlasiga Xazina va SHerdor (Samarqand), Ishonch (Jizzax), Lastochka (Navoiy), Marvel va Tayanch (Namangan), Buxoro tadbirkori va Umid (Buxoro), Madadkor (Andijon), Baraka va Taraqqiyot (Toshkent viloyati) va boshqalarni kiritish mumkin. Samarqandning «SHerdor» kredit uyushmasi O`zbekistondagi birinchi kredit uyushmasi hisoblanadi. Ushbu kredit uyushmasi 2002 yilda to`zilgan bo`lib uni 4300 a`zosi mavjud. Kredit uyushmalarining asosiy maqsadi odamlar o`z faoliyatini rivojlantirib o`z farovonligini oshirishni o`zlashtirsin. Bu borada xalkda «Agar och qolganga baliq sovg`a kilsang yaxshi ish qilgan bo`lasan, agar sen uni baliq tutishga o`rgatsang ikki barobar ko`p ish qilgan bo`lasan» degan ibora mavjud.

www.arxiv.uz Shu jihatdan kredit uyushmalari kichik tadbirkorlikni taraqqiy ettirishda muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun ham kredit uyushmalari butun dunyo bo`ylab rivojlanishga ega. Bunda kredit uyushmalarining jahon tashkiloti (Wossi) ni mavjudligi ham ahamiyatli. Bu tashkilot 30 yillarda tuzilgan bo`lib unga 96 mamlakatdagi 32 ming dan (112 mln. a`zosi bilan) ortiq kredit uyushmalari kiradi. Uni kredit uyushmalarinin rivojlantirish bo`yicha bir loyihasi O`zbekistonda ham amalga oshirilmoqda. 2003 yilni sentabrida Beshkek shahrida ushbu xalqaro kredit uyushmasi boshchiligida «Markaziy Osiyoda barqaror kredit uyushmalarini to`zish to`g`risida» birinchi xalqaro konferensiya o`tkazildi. Har yilni 20 oktabrida xalqaro kredit uyushmalari kuni utkaziladi. Bu kun 1948 yildan beri nishonlanadi. O`zbekistonda 2007 yilni 1 iyuliga kredit uyushmalarining jismoniy va yuridik shaxslardan a`zolar soni 56 000 tani tashkil etadi. Kredit uyushmalariga a`zo bo`lishning ustunligi shundaki, ular ham kredit oluvchilar, ham shu ushmaning hissadorlari hisoblanadi. O`zbekiston kredit uyushmalarining aktivlari 32,5 mlrd. so`mni, kredit quyilmalari 27,7 mlrd. so`mni, depozit va pay badallari 7,2 mlrd. so`mni tashkil etadi. Kredit uyushmalari tomonidan berilgan kreditlarning salmog`i banklar tomonidan berilgan kreditlarning 6 foizini, mikrokreditlarning 5,6 foizini tashkil etadi. 2005 yilning iyunida O`zbekistonda kredit uyushmalari assotsiatsiyasi to`zildi. 2006 yilda kredit uyushmalari tomonidan berilgan mikrokreditlarning o`rtacha miqdori 1213 dollarni tashkil etadi. Respublikamizda kredit uyushmalari to`g`risidagi qonunga Oliy Majlis tomonidan 2006 yilning 24 yanvarida ayrim o`zgartirishlar kiritildi.

www.arxiv.uz Kreditning asosiy tamoyillari Kredit munosabatlari ma`lum tamoyillarga asoslanadi. Iqtisodiy kategoriya sifatida kredit quyidagi tamoyillarga ega: Kreditning qaytarilishi. Bu tamoyil kreditning umumiy belgisi hisoblanadi, lekin u o`z-o`zidan vujudga kelmaydi. U moddiy jarayonlarga, qiymat aylanishining tugashiga asoslanadi. Ammo doiraviy aylanishning tugashi – bu qaytarib berish emas, qaytarib berish uchun zamin tayyorlash hisoblanadi. qaytarib berishlik obyektiv belgi hisoblanadi va bu tamoyil boshqa iqtisodiy kategoriyalardan, shu jumladan moliyadan farq qiladi. 1. Kreditning bu tamoyili amaliyotda kredit va undan foydalanganlik uchun foiz summasini kredit bergan muassasa hisobiga ko`chirish yo`li bilan to`lanadi. Shu yo`l bilan banklar kredit resurslarini qayta tiklanishini ta`minlaydi. Sobiq иттифоқ даврида «qaytarilmaydigan ssuda» tushunchasi mavjud bo`lib, u qishloq xo`jaligida ham keng tarqalgan edi. Bu banklarni korxonalar moliyaviy axvolini hisobga olmagan xolda berilib, aslida u budjet subsidiyasining qo`shimcha shakli sifatida namoyon bo`ladi. 2. Kreditning muddatliligi. Bu kreditning ma`lum muddatga berilishini anglatib, u qisqa va uzoq mudatli kreditga bo`linadi. Bu muddat qarzdor uchun xoxlagan muddatda emas, balki u shartnomada belgilangan muddat hisoblanadi. Kreditni o`z vaqtida qaytarilishi ikkala tomon uchun ham muhim hisoblanadi. Qarz bergan tomon uchun kreditni o`z vaqtida foiz bilan kaytarilishi uni yana kreditga berish imkoniyatini yaratadi, qarzdorni esa shartnomada ko`zda tutilgan jazo choralaridan qutultiradi. 3. Kreditning muddatliligi kelib tushuvchi boyliklarni tejamli va qayta ishlatish muddatiga, ishlab chiqarilgan mahsulotni jo`natish muddatiga, tovarlarni sotish muddatiga va pirovard natijada aylanma mablag`larni doiraviy aylanishini tezligiga bog`liqdir. 4. Kreditni tovar-moddiy boyliklar bilan ta`minlanganligi. Bu tamoyilning moxiyati shuki, bunda xo`jalik aylanmasida ishtirok etuvchi bank mablag`larining bir so`miga muayyan boyliklarning har bir sumi qarama-qarshi turishi kerak. Berilgan kreditlar tovar- moddiy boyliklari va ma`lum harajatlar bilan ta`minlangan bo`lishi kerak. Ta`minlanmagan kreditlarning berilishi kreditlarni bankga qaytib kelmasligiga asos hisoblanadi.

www.arxiv.uz 5. Buning uchun xozirgi sharoitda qarz oluvchilar bankga tovar yoki tovar xujjatlarini, mulkni garovga qo`yadi. Kredit varrant (garov uchun xizmat qiluvchi xujjat) yoki uchinchi shaxs kafolati asosida ham berilishi mumkin. 6. Kreditning bu tamoyili qarz oluvchi o`ziga olgan majburiyatlarini buzish sharoitida qarz beruvchining mulkdorlik manfaatlarini ximoya kilishni ta`minlaydi va o`zining amaliy aksini kreditning biror garov yoki moliyaviy kafolat asosida berishda topadi. Bu umumiqtisodiy barkamolikka erishish davrida muhimdir. 7. To`lovlilik. Bu tamoyilga asosan korxonalar foydalanilgan qarz mablag`larini hisoblangan foizi bilan to`liq o`tkazadilar. Kredit uchun xak to`lashning iqtisodiy moxiyati qarz beruvchi va qarz oluvchi o`rtasidagi qo`shimcha olingan foydaning taqsimlanishini qayd qilishda namoyon bo`ladi. Xozirgi sharoitda ssuda foizi mikdori shartnomada o`z aksini topadi va u kreditlashning o`rtacha normasi va bank marjasidan tashkil topadi. 8. Kreditning maqsadliligi. Bu shu bilan bog`liqki, qarz oluvchi olingan kreditni ma`lum maksadga (tovar moddiy boyliklar sotib olish, ishlab chiqarish harajatlarini koplash va boshqalar) yo`naltirilgan bo`lishi zarur. Bu maksadlar kredit beruvchi va kredit oluvchi o`rtasida tuzilgan shartnomada o`z aksini topadi. Korxona olgan kreditni faqatgina kredit shartnomasida ko`rsatilgan ishni bajarishga (sotib olishga va boshqalar) sarflashi kerak. Kreditning samaradorligi. Bu tamoyil nafaqat kredit va foiz summasini bankga qaytarib to`lashni, balki shu kredit yordamida kreditlanadigan yoki moliyalashtiriladigan soha, tarmoq, korxona kancha samaradorlikka erishishini ifodalashi zarur. Shuning uchun har bir loyixa kredit hisobiga bajariladigan boshqa tadbirlar samara beradigan bo`lsagina ularga mablag` ajaratilishi lozim. Binobarin samardorlik kreditning zaruriy tamoyillaridan biri bo`lib unga rioya qilish kreditning boshqa tamoyillarining bajarilishi uchun asos hisoblanadi. Kreditning shakllari va turlari Jahon amaliyotida kreditlarni yagona, umumlashgan tasnifi yo`q. Chunki kreditlarning turli xil shakllari har bir mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga, uning

www.arxiv.uz urf-odatlariga, axoli orasida kreditlarni berish va qaytarish buyicha tarixan shakllangan (tovar shaklida, pul shaklida, boshqa shakllar va shartlarda) usullariga bog`liq bo`ladi. Umuman kreditning shakllari uning turi va usullariga ko`p jihatdan bog`liq. Kreditning asosiy turlari: 1. Bank krediti. 2. Davlat krediti. 3. Iste`mol krediti. 4. Tijorat krediti. 5. Lizing krediti. 6. Xalqaro kredit. Iqtisodiyotda keng tarqalgan kredit munosabatlarining biri bank kreditidir. Bank kreditini beruvchi kredit muassasalari kreditlash jarayonini amalga oshirish uchun Markaziy bankdan maxsus litsenziya olgan bo`lishi zarur. Bunda kredit munosabatlarining asosini kredit shartnomasi tashkil etadi. Bank kreditlari quyidagi belgilari bo`yicha guruhlanadi: a) Kreditlash obyektlarining iqtisodiy mohiyatiga ko`ra b) tovar-moddiy boyliklar uchun beriladigan kredit. c) ishlab chiqarish harajatlari (xom-ashyo va boshqalar) uchun beriladigan kredit. d) To`lash muddatiga ko`ra (qisqa, o`rta va uzoq muddatli) e) Muddatli f) Muddati kechiktirilgan g) Muddati o`tgan. h) Kreditni to`lash manbalariga ko`ra. i) Qarz oluvchining o`z mablag`lari hisobiga. j) Garant mablag`lari hisobidan

www.arxiv.uz k) Ta`minlanganlik tamoyilining amal qilishiga qarab. l) Bevosita to`g`ri ta`minlangan (o`z mulki va mablag`i hisobiga). m) Bilvosita ta`minlangan kreditlar (uchinchi shaxs kafolati) n) Ta`minlangan kreditlar (sug`urta va yuqori tashkilotlar) o) p) To`lanadigan foiz darajasiga ko`ra q) Past foiz stavkali. r) O`rta foiz stavkali s) Yuqori foizli t) Foizsiz (hukumat qaroriga ko`ra ayrim sohalarni rivojlantirish yoki tadbirlarni amalga oshirish uchun). Bank krediti qaytarish muddatiga ko`ra qisqa, o`rta va uzoq muddatli kreditlarga bo`linadi. Bu mezon turli mamlakatlarda turli muddatni o`z ichiga oladi. Jumladan: Muddati Rossiya AQSH Buyuk Britaniya Fransiya O`zbekiston Qisqa 1 yilgacha 1 yilgacha 3 yilgacha 1 yilgacha 1 yilgacha O`rta 1-3 yil 1-6 yil 3-10 yil 2-7 yil 1-3 yil Uzoq 3 yildan ortiq 6 yildan ortiq 10 yildan ortiq 7 yildan ortiq 3 yildan ortiq Qisqa muddatli kreditlar asosan aylanma mablag`larni moliyalashtirishga, o`rta va uzoq muddatli kreditlar asosiy kapitalni moliyalashtirishga beriladi. Davlat kreditining asosiy xususiyati kredit munosabatlarida davlatning qatnashuvidir. Davlat kreditida davlatning bir tomondan qarz beruvchi va ikkinchi tomondan qarz oluvchi sifatida ishtirok etishi, qarz beruvchi vazifasini bajara turib davlat davlat kredit institutlari, jumladan Markaziy bank orqali iqtisodiyotning har xil sohalarini kreditlashni o`z zimmasiga oladi. Bu markazlashgan kreditlar iqtisodiyotning ustivor tarmoqlarini kreditlash,

www.arxiv.uz davlat ahamiyatiga ega bo`lgan aniq tarmoq va sohalarga, agar budjetdan moliyalashtirish imkoniyati bo`lmaganda vaqtincha foydalanishga mablag` ajratilishi mumkin. Undan tashqari tijorat banklariga banklararo kreditlar bozorida kredit resurslarini kim oshdi savdo yo`li bilan yoki to`g`ridan to`g`ri sotish jarayonida davlat tomonidan mablag`lar vaqtincha foydalanish uchun berilishi mumkin. Davlatning qarzlari ko`paygan hollarda davlat budjeti kamomadini moliyalashtirish maqsadida davlat qarz oluvchi sifatida davlat qarzlarini joylashtirish jarayonini amalga oshiradi. Davlat xazina majburiyatlarini chiqarish, moliya bozorlarida davlat qimmatli qog`ozlarini joylashtirish, davlat zayomlarini chiqarish va sotish yo`li bilan banklarning, aholining va boshqa moliya-kredit institutlarining pul mablag`larini yig`adi va ularni davlat qarzi va budjet kamomadini qoplashga sarflaydi. Davlat o`z qarzidan voz kechishi ham mumkin. Bundan tashqari davlatni ichki va tashqi qarzlari, davlat kafil va kreditor sifatida ham bo`lishi mumkin. Iste`mol kreditining xususiyati u jismoniy shaxslarga beriladi. Kreditning bu shaklida kredit beruvchi sifatida maxsus kredit muassasalari bilan birga savdo va xizmatlarni sotishni amalga oshiradigan jismoniy shaxslar ham bo`lishi mumkin. Iste`mol krediti ikki shaklda: pul shaklida va tovar shaklida berilishi mumkin. Jismoniy shaxslarga bunday kreditlar ko`chmas mulkka egalik qilish uchun, har xil tovar va xizmatlar, uy jixozlarini sotib olish va boshqa ehtiyojlarni qondirish uchun beriladi. O`zbekistonda hozirgi vaqtda bunday kreditlar uy-joy sotib olish va qurishga, avtomobil sotib olishga va boshqa maqsadlarga berilmoqda. Mamlakatimizda 2001-2002 o`quv yilidan boshlab talabalarga o`qish xizmati uchun «Oltin davrim» krediti berilmoqda. AQShda bu sohaga kam foizli yiliga 2500 dollar, oxirgi kursda 5000 dollar miqdorida kredit berilib talaba uni o`qishni tugatib ishlash davomida uzadi. Tijorat krediti iqtisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining dastlabki shakllaridan hisoblanadi. Tijorat kreditining obyekti bo`lib sotiladigan tovarlar, subyekti bo`lib mol yetkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar hisoblanadi. Bu kreditning asosiy maqsadi tovarlarni sotishni tezlashtirish va shu orqali foyda olishdan iborat.

www.arxiv.uz Tarixan tijorat kreditining quyidagi usullari mavjud: 1. Veksel usuli 2. Ochiq schyot orqali 3. Chegirma berish. 4. Mavsumiy 5. Konsignatsiya Veksel- bu qarz majburiyati bo`lib, qarz oluvchi o`z zimmasiga qarzni ko`rsatilgan so`mmada, ko`rsatilgan shartlarda, belgilangan muddatda to`lash majburiyatini oladi. Amaliyotda vekselni oddiy va o`tkazma turlari mavjud. Oddiy vekselni qarz oluvchi korxona qarz beruvchi korxonaga beradi va tovarlar va ko`rsatilgan xizmatlar uchun unga to`lash majburiyatini o`z zimmasiga oladi. O`tkazma vekselda (bu hujjat tratta ham deyiladi) kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar so`mmasi uning topshirig`iga asosan uchinchi shaxsga ёки векселни ko`rsatuvchiga o`tkazilishi lozim va hokazo. Ochiq schyot orqali hisoblashilganda haridor tovarga buyurtma berilishi bilan yuklab jo`natiladi, to`lov esa o`rnatilgan muddatlarda kelishilgan summa chegarasida vaqti-vaqti bilan amalga oshirilib boriladi. Bunda haridor har gal tovar olishda kreditni rasmiylashtirib o`tirmaydi, ya`ni kreditga murojaat qilmaydi. Chegirma berish usulida haridor to`lov hujjatlari yozilgandan so`ng, shartnomada kelishilgan ma`lum davr ichida to`lovni amalga oshirsa to`lov yig`indisidan chegirma beriladi. Agar ushbu davrda to`lay olmasa, unda belgilangan muddatda to`lovni to`liq amalga oshiradi. Mavsumiy kredit odatda o`yinchoqlar, suvenirlar va boshqa xalq iste`mol mollarini sotishda qo`llaniladi. Masalan, o`yinchoqlarni vaqtidan oldin olib yangi yil o`tgach yanvar- fevral oyida to`laydi. Buni ishlab chiqaruvchilar uchun qulayligi ular o`yinchoqlarni omborlarda saqlash harajatlaridan xolos bo`ladilar. Konsignatsiya usulida tovarni sotib oluvchilar hech qanday majburiyatsiz sotib oladilar, ya`ni tovarlar sotilganidan keyin puli to`lanadi, agar u sotilmay qolsa egasiga qaytarib beriladi.

www.arxiv.uz Xorijiy mamlakatlarda tijorat kreditidan keng foydalaniladi. MDH mamlakatlari amaliyotida tijorat kreditidan kam foydalaniladi. Umuman jaxon amaliyotida ham tijorat kreditining ochiq schyot, konsignatsiya, chegirma berish usullari kengroq foydalaniladi. Tijorat kreditining salbiy tomoni bo`lib tovarlarni kreditga bergan tashkilot unga pul tushgunga qadar mablag`ga muxtoj bo`lishi, uni o`zi kreditga murojaat qilishga majbur bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham korxonalarni tijorat kreditidan foydalanishi bank kreditidan foydalanishni inkor qilmaydi. Yuqorida ko`rsatilgan kamchiliklarni hisobga olmagan holda tijorat krediti tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablag`larini xo`jalik faoliyatidan tezroq bo`shashini ta`minlashda katta ahamiyatga ega. Kreditning xalqaro kredit shakli bilan fanning «Xalqaro valyuta, xisob va kredit munosabatlari» mavzusida batafsil tanishish mumkin. Lizing inglizcha ijara ma`nosini bildiradi. Eramizdan oldingi to`rtinchi asrda yashagan grek faylasufi Aristotel – «Boylik mulkka egalik qilishda emas, balki undan samarali foydalanishdadir», - degan shu fikr bilan olim lizing g`oyasiga asos solgan. Mulk tushunchasida mulkka egalik qilish va undan foydalanish xuquqi tushunchalari mavjud. Keyingi vaqtlarda mulkdan foydalanishning yangi shakli ijara munosabatlari, keyinchalik esa uni takomillashgan maxsus turi moliyaviy ijara – lizing vujudga keldi. Tarix ma`lumotlariga ko`ra lizing eramizdan oldingi 2000 yillarda Shumer davlatida mavjud bo`lgan, Venetsiyada rivojlangan. Uni rivojlangan bosqichi XIX asrning ikkinchi yarmi va XX asrning dastlabki yillariga to`g`ri keladi. Avstriyalik olim V.Xayor 1877 yilda o`zining «Yevropada qanday qilib biznes qilish kerak» nomli kitobida «Bell» telefon kompaniyasida o`zi ishlab chiqargan telefon apparatlarini ijaraga berganligi va shu orqali katta foyda ko`rganligi to`g`risida gap yuritadi. Bunda iste`molchilar nafaqat telefon apparatidan foydalanish xuqiqini, balki kelishilgan tulovlarni bajarganlaridan so`ng uning egasi bo`lish xuquqini ham qulga kiritishgan. Buyuk Britaniyada XX asr boshlarida konchilar temir yo`l vagonlarini avval ijaraga olib keyin sotib olishgan.

www.arxiv.uz Bugungi zamonaviy lizing (moliyaviy ijara) XX asrni 50 yillarida AQSH da shakllanib takomillashdi. Vositachi sifatidagi birinchi lizing kompaniyasi 1952 yilda San- Fransisko shahrida ishbilarmon Genri Shonfeld tomonidan asoslangan «United States leazing corporation» dunyoga keldi. AQShdagi lizing bo`yicha shov-shuvlar Germaniya, Italiya va Fransiyada davom etdi. Jaxon banki tarkibida xalqaro lizing munosabatlarini tartibga solish bo`yicha Xalqaro Moliya korporatsiyasi (XMK) ish boshladi. Bugungi kunda XMK 50 mamlakatning 96 lizing kompaniyalari faoliyatini moliyalashtirgan. 40 mamlakatning 120 dan ortiq lizing sohasidagi investitsiya loyihalarini amalga oshirishda texnik yordam ko`rsatgan hamda 25 mamlakatdagi lizing kompaniyalarining muassisi hisoblanadi. 1995 yilda O`zbekistonda tashkil etilgan dastlabki «O`zbeklizing interneyshnl AJ» ning ta`sischilaridan biri ham XMK hisoblanadi. O`zbekistonda birinchi xalqaro lizing operatsiyasi 1993 yilda tashqi iqtisodiy faoliyat banki tomonidan «O`zbekiston havo yo`llari»ga chet el kompaniyalaridan samolyotlar xarid qilingan. Respublikamizda lizing operatsiyalarining rivojlanishi 1999 yilni 14 aprelida qabul qilingan va 2002 yil 13 dekabrida tegishli o`zgartirishlar kiritilgan «Lizing to`g`risida»gi qonunni qabul qilishi bilan bog`liq. Yuqoridagilarga asosan lizing – bu mulkiy munosabatlar majmui bo`lib bunda bir taraf (lizing beruvchi) boshqa bir tarafning (lizing oluvchining topshirig`iga binoan uchinchi taraf (mol yetkazib beruvchi) dan lizing shartnomasiga muvofiq lizing obyekti bo`lgan mulkni o`z mulki qilib sotib olib uni to`lash asosida lizing shartnomasida belgilangan shartlar bilan vaqtinchalik foydalanish va egalik qilish uchun lizing oluvchiga beradi. Lizing munosabatlarining asosiy xujjati bo`lib shartnoma hisoblanib u quyidagi qismlardan iborat: 1. Shartnomaning mohiyati va maqsadi 2. Texnikani olib ketish tartibi 3. Texnikaning qiymati 4. U bo`yicha to`lovlar

www.arxiv.uz 5. To`lovlar tartibi 6. Texnikani yetkazib berish 7. Bo`nak to`lovlarini to`lash 8. Lizing to`lovlarini to`lash 9. Tomonlar xuquq va majburiyatlari 10. Foydalanish shartlari 11. Tomonlarning javobgarliklari 12. Nizolarni hal qilish 13. Amal qilish muddati 14. Boshqa shartlar 15. Tomonlarning rekvizitlari Lizing obyekti bo`lib iste`mol qilinmaydigan va qonunchilik bilan taqiqlanmagan tadbirkorlik faoliyatida qullaniladigan har qanday buyumlar, barcha mulk majmualari, shu jumladan yer uchastkalari va boshqa tabiat obyektlari, binolar, inshoatlar, uskunalar, transport vositalari hamda boshqa kuchar va kuchmas mulklar hisoblanadi. Moliyaviy lizingning mohiyati mulk qiymatini bo`lib-bo`lib to`lash asosida sotib olishni ifodalaydi va tovar krediti shakliga ega bo`ladi. Bunga lizing muddati davomida lizing beruvchining barcha xarajatlarini to`liq koplashga yetarli bo`lgan va unga foyda keltirishni ta`minlaydigan lizing to`lovlari yig`indisini ko`zda tutadi. Lizing to`lovi lizing obyekti qiymatini, mulkni sug`urtalash xarajatlariini va kredit uchun lizing (foiz) stavkasini o`z ichiga olgan so`mmani tashkil etadi. Respublikamiz qishloq xo`jaligida lizing munosabatlarining rivojlanishida 1999 yil 30 oktabrda O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan «Qishloq xo`jalikmashlizing aksiyadorlik lizing kompaniyasini tashkil etish to`g`risida»gi hamda Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 2 noyabrdagi «Qishloqni lizing shartlarida qishloq xo`jalik texnikasi bilan ta`minlash chora-tadbirlari to`g`risida» gi qarorlari va O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002 yil 28 avgustdagi «Lizing tizimi taraqqiyotini yanada rivojlantirish choralari to`g`risida»gi farmoni muhim ahamiyatga ega.

www.arxiv.uz Yuqoridagi Prezident farmoniga ko`ra iqtisodiyot tarmoqlari, ayniqsa kichik va o`rta biznes subyektlarini zamonaviy texnologik uskunalar bilan ta`minlash maqsadida 2002 yilning 1 sentabridan boshlab: 1. Lizing to`lovlari qo`shilgan qiymat solig`idan ozod etiladi. Chetdan lizinga berish uchun respublika xududiga keltiriladigan texnologik uskunalar bojxona to`lovi va qo`shilgan qiymat solig`idan ozod etiladi. 2. Lizing oluvchi – xo`jalik subyektlari lizinga berilgan mulk bo`yicha lizing shartnomasi davrida mulk solig`idan ozod etiladi. Lizinga beruvchining yalpi daromadidan lizinga berish uchun olingan mulk bo`yicha kredit to`lovi bo`yicha foizlar va boshqa to`lovlar chiqariladi. Umuman yuqoridagi farmon va qarorlar lizingdan foydalanuvchilarni tegishli mulkka ega bo`lish bo`yicha katta imkoniyat va imtiyozlarni beradi. Kreditning chegaralari. Kredit foizi va unga ta`sir qiluvchi omillar Kredit munosabatlarining subyektlarga yoki kreditlarning turlariga nisbatan aniq ko`rsatkichlar shaklida belgilab qo`yiladigan kreditdan foydalanishning qat`iy chegarasi kreditlash chegarasi deyiladi. Masalan, kreditning hajmi va yalpi ijtimoiy mahsulot hajmi o`rtasidagi nisbatdan foydalanib kredit chegarasini belgilash mumkin. Bu ko`rsatkichning optimal darajasi korxonani kreditga layoqatligini hisobga olgan holda kreditlashdir. Bunga har xil normativlarni qo`llash, bir mijozga beriladigan kredit miqdorini cheklash kabi tadbirlarni kiritish mumkin. Kreditning quyidagi chegaralari mavjud: 1. Kreditning ichki chegarasi - kreditning turli shakllarga ega ekanligidan kelib chiqadi (banklar, tijorat va boshqalar). Kreditning ichki chegarasi miqdor jihatdan kreditning har bir shakliga bo`lgan talabga, korxona va xalq xo`jaligining ehtiyojiga va kredit resurslarining mavjudligiga bog`liq 2. Kreditning qayta taqsimlash chegarasi iqtisodiyotda mavjud kredit resurslarining hajmi bilan belgilanadi .

www.arxiv.uz Kreditning antitsipatsiyaviy chegarasi. Kredit yordamida pul jamg`armalarini hosil qilish imkoniyatlarini so`ngi chegarasi antitsipatsiya deb yuritiladi va bu imkoniyat uning barcha shakllarida namoyon bo`ladi. Kreditning asosiy sharti - bu qarz uchun haq to`lash. Bu xaq qarz summasining yig`indisiga nisbatan foiz hisobida olinganidan uni qarz foizi yoki kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Foiz miqdori kreditning turi, uni to`lash muddati, olingan qarzni o`z vaqtida uzilishiga bog`liq. Masalan, tijorat kreditining foiz stavkasi odatda, bank kreditining foiz stavkasidan past bo`ladi. O`zbekiston Respublikasi hududida banklar tomonidan xo`jalik subyektlarini qisqa muddatli kreditlashni tashkil etish tartibi to`g`risidagi Nizomga binoan (Toshkent, 2001 y) foiz stavkasi bank bo`yicha hisobot oyi boshiga bo`lgan o`rtacha foiz stavkasiga Markaziy bank tomonidan tartibga solinadigan foyda normasini hisobga olgan holda belgilanadi. Mamalakatimizda milliy valyutada ajratilgan kreditlar bo`yicha o`rtacha yillik foiz stavkasi 2001 yilda 27,9%, 2002 yilda 32,9 %, 2003 yilda 28,1%, 2004 yilda 23,3%, 2005 yilda 18,8% va 2006 yilda 15,7% ni tashkil etgan. Adabiyotlarda kreditning nominal va real foiz stavkalari tushunchalari mavjud. Nominal foiz stavkasi deganda kredit shartnomasi- da ko`zda tutilgan foiz stavkalari tushuniladi. Real foiz stavkasi ═ nominal foiz stavkasi - inflyatsiya darajasi. Bundan tashqari kreditning qat`iy belgilangan va suzib yuruvchi foiz stavkalari tushunchalari ham mavjud. Qat`iy belgilangan foiz stavkalari kredit shartnomasi bajarilgunga qadar o`zgarmasdan qoladi. Bunda bank o`zining aktivlarini ma`lum qismini yo`qotishi mumkin. Suzib yuruvchi stavkada foiz stavkalariga tegishli o`zgarishlarni hisobga olgan holda o`zgartirishlar kiritib boriladi. Xalqaro kreditlar bo`yicha foiz stavkalari jaxon ssuda kapitallari bozorida aniqlanib, bu bozorlarning asosiy qismi London, Tokio, Nyu York, Frankfurt-na-Mayne, Parij, Bryussel shaharlarida joylashgan.

www.arxiv.uz Umuman kreditlar bo`yicha foiz stavkalari turli omillar ta`sirida o`zgarib turadi. Shunday omillarning asosiylari bo`lib quyidagilar hisoblanadi: 1. Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi. 2. Pul bozoridagi talab va taklifning nisbati. Talab oshsa, foiz ortadi, taklif oshsa u kamayadi. 3. Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan kutiladigan naf darajasi. Ko`proq naf keltirsa, foiz yuqori va aksincha. 4. Qarzni to`lash muddati va sharti. Qarz uzoq muddatga berilib uni asta-sekin kichik qismlar bilan qaytarilsa, qarzdor yuqori foizga rozi bo`ladi va aksincha. 5. Qarzni qanday pul bilan berilishi. Qarz erkin konvertirlangan valyutada berilsa foiz yuqori va aksincha. 6. Inflyatsiya darajasi. Bunda foiz darajasi inflyatsiya darajasiga nisbatan to`g`ri mutanosiblikda o`zgaradi. 7. Pulni qarz berishdan ko`ra boshqa yo`sinda ishlatishdan tushadigan daromad. Bunda pul egasining afzal ko`rish prinsipi amal qiladi. Masalan, agar aksiya bo`yicha dividend yuqori bo`lsa foiz pasayadi va aksincha. 8. Qarz berishning xatar darajasi. Agar qarzning qaytib kelishi kafolatlansa foiz past, agar uni qaytishi shubxali bo`lsa foiz yuqori bo`ladi va boshqa omillar. Ba`zi davlatlarning kredit tizimi Xar bir mamlakatning kredit tizimi Markaziy va tijorat banklari, nobank va boshka tashkilotlarni uz ichiga oladi. Jumladan, Shvetsariyada Davlat banki 40 ga yakin tijorat banklari faoliyatini nazorat kiladi, AKSH da 13 mingga yakin tijorat banklari mavjud. Shvetsariyada xar 10 ming axoliga bittadan moliya muassasalari tugri keladi. Rossiyada 1995 yil boshiga Markaziy bank litsenziyasiga ega bulgan 2486 tijorat banki mavjud. Buyuk Britaniya bank tizimi eng kadimiylardan xisoblanadi Buyuk Britaniya bank tizimi ikki darajada: -Yukori darajada-Markaziy bank; -Kuyi darajada- boshka tijorat banklari faoliyat ko`rsatadi.

www.arxiv.uz Buyuk Britaniya Markaziy banki 1694 yilda tashkil etilgan va uning asosiy maksadi kirolga karz berish xisoblanadi. Angliya bank tizimi 1946 yilda markazlashtirilgan. Buyuk Britaniya tijorat banklari depozit banklari xisoblanib ular bank tizimini asosini tashkil etadi. Urushdan keyingi yillarda malakat tijorat banklari tomonidan urta va uzok muddlatli kredit berish kengaydi. Ularning muddati 2-7, bazan 20 yilgacha bulgan davrni tashkil etadi. Barcha mamlakatlardagidek Buyuk Britaniyada xam kreditlash tizimida mijozning kreditga layokatligini baxolash muxim xisoblanadi. Angliya banklarida mijozning kreditga layokatligini baxolahshda savollar varagi mavjud bulib unga javoblar bankga kredit berish qarorini kabul kilishga imkoniyat beradi. Jumladan, ushbu savollar varagida kuprok kuyidagilarga etibor karatilgan: a. 1. Kreditning maksadi, konuniyligi, bank kredit siyosatiga tugri kelishi: b. 2. Kredit summasini xisoblashdagi aniklik, tasdiklovchi xujjat, suralgan summani yetarli, kam yoki kupligi; c. Kreditning kaytarilishi muddati va manbasi; d. Kreditlanayotganit loyixaning realligi- zarurligi, texnik- iktisodiy asoslanganligi, uning xisobvaragi va balansini baxolanganligi; e. 5. Xatarlar- bank va kompaniya uchun xatarlar manbalarini mujassamlanganligi, uni oldini olish choralari; f. 6.Taminlanganlik- taminlashni mavjudligi, garov kiymati, uning sugurtanganligi va boshkalar. g. 7. Foydalilik - shartnomada daromadni xarajatlarni koplashi. h. Kredit berishni xal kilishda nemis banklarni kuyidagi muommalalar kiziktiradi: i. Tadbirkorning shaxsiy xarakteri-xulki, kiligi, odati, odillik dakrajasi, oilaviy xolati, yoshi, mansabi, xobbisi va boshkalar. j. Malumoti-diplom nusxasi malakasi, iktisodga kizikishi, rejalashtirish kobiliyati, xatarga kul urushi; k. Texnik bilim saviyasi maxsus bilim yurti, tajribasi, ishga ixtisoslashuvi; l. Jismoniy xolati-sogligi xolati, sport bilan shugullanishi.

www.arxiv.uz Mulki- jaxsiy mulki, kuchmas mulkga egalik kilishi, daromad manbalari, karzlari, solik majburiyatlari, oila azolarning mulkiy xolati, musobakalardagi ishtiroki. Ushbu savollarga javoblar bank bulimida suxbat, telefon yoki anketa tuldirish orkali aniklanishi mumkin. Nemis banklarida mijozning tulovga layokatligini baxolashda arizaning «oylik daromad xisobi» bulimi asosiy urinni egallaydi: 3. А. Oylik daromad. 4. 1. Solikdan tashkari maosh 5. 2. Bolalar uchun olinadigan nafakalar. 6. 3. Pensiya 7. 4. Omonatlar va kimmatli kogozlar buyicha foizlar. 8. 5. Boshka daromadlar. 9. Daromadlarning jami 10. B. Oylik xarajatlar. 11. 1. Joriy xarajatlar. 12. 2. Sugurta badallari. 13. 3. Oldingi kredit uchun tulovlar. 14. 4.Kvartira tulovlari. 15. Boshqa xarajatlar. Xarajatlarning jami Germaniyada kredit shartnomasini tipik shakli kuyidagi kursatkichlarga ega: - tomonlarning tulik nomi va manzillari - olingan va olinayotgan kreditlar tugrisida tulik malumotlar: - yangi kreditning maksadi: - yangi kreditning shartlari -kredit uchun xisoblangan va undiriladigan foiz summalarini xisoblash tartibi - kredit kaytarilishining kafolati - boshka shartlar - masul shaxslarning imzolari va ularning tegishli muxrlar bilan tasdiklanganligi Germaniyada bank va mijoz urtasidagi kredit shartnomasi kuyidagi 3 boskichda tuziladi:

www.arxiv.uz - mijoz tomonidan kredit shartnomasi tarkibini shakllantirishi; - shartnomani bank tomonidan kurib chikilishi va xulosa berilishi; - kredit shartnomasini imzolash Tarixiy malumotlarga kura bank tizimi buyicha ayrim tushuncha va terminlar dastlab Italiyada paydo bulgan. Jumladan,XVI asrda Flarensiya va Vinetsiyada dastlabki kichik xajmdagi Jiro – banklar tashkil etilgan . Italiyaning zamonaviy bank tizimining xususiyatlari bulib, birinchidan, bank tizimida davlat sektori katnashishining sezilarli ulushga egaligi va ikkinchidan, banklar va boshka kredit muassasalarini kiska muddatli, urta muddatli va uzok muddatli kreditlash institutlariga bulinishi. Kiska muddatli kreditlash institutlari kuyidagi guruxlarga bulinadi: 1. Davlat kredit muassasalari – yirik firmalarni kreditlovchi tijorat banklari. 2. Bank operatsialarini keng xajmda amalga oshiruvchi milliy kizikishlar banklari. 3. Kup mikdordagi bulimlarga ega va urta xamda kichik tadbirkorlarga, xususiy mijozlarga xizmat kursativchi tijorat banklari. 4. Anik xudud chegaralari bilan cheklangan va faoliyati xususiy mijozlar bilan boglik omonat kassalari. 5. Sanoat va kishlok xujalik ishlab chikarishi urta yoki kichik korxonalarni moliyalashtirishga muljallangan xalk yoki kooperativ banklar. 6. Korxonalarga asosan investitsion zayomlar beruvchi maxsuslashtirilgan kredit institutlari. Urta va uzok muddatli kreditlash uchun tor mutaxasislik ( sanoat, kishlok xujaligi, ipotek kreditlash, urta va kichik tadbirkorlarni kreditlash) xarakterli. Buni kuprok, kredit muddati belgilaydi. Bu institutlarning kupchiligi davlatniki yoki kisman davlatniki. Italiyada kredit tizimining yukori organi bulib 1947 yilda tashkil kilingan davlat instituti – kreditlar va omonatlar buyicha vazirliklararo kumita xisoblanadi. Italiya tijorat banklari asosan kiska muddatli kreditlash institutlari guruxiga kiradi. Konun talablaridan kelib chikib ular 18 oydan ortik muddatga kreditlash xukukiga ega emas. Ammo uzok va urta muddatli kreditlash banklari kumagida tegishli konunlarni chetlab utish xollari uchraydi va banklar ba`zan xar kanday muddatga kredit berishadi. Shu xolatdan kelib

www.arxiv.uz chikib banklar 1936 yildan ularni maxsuslashtirishga xarakat kilgan bulsada , tijorat banklarining faoliyati universal xarakterga ega.

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar : 1. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, Toshkent, 2001y. 2. Banklar va bank faoliyati to`g`risidagi qonun , Toshkent,1996y. 3. Markaziy bank to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2002y. 4. Fuqarolarning davlat pensiya ta`minoti to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2007y. 5. Bank siri to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2003y. 6. Valyutani tartibga solish to`g`risidagi qonun, Toshkent, 2003y. 7. Davlat budjetining g`azna ijrosi to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2007y. 8. Fuqarolarni jamg`arib boriladigan pensiya ta`minoti to`g`risidagi qonun, Toshkent, 2004y. 9. Kredit uyushmalari to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2006y. 10. Tashqi iqtisodiy faoliyat to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2003-y. 11. Budjet tizimi to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2007y. 12. O`zbekiston Respublikasining Mexnat Kodeksi, Toshkent, 1995y. 13. Fermer xo`jaligi to`g`risidagi qonun , Toshkent, 2004y. 14. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Kredit va bank tizimi

Moliya-kredit tizimi statistikasi

Bank tizimi. Pul-kredit siyosati

Xalqaro kredit

Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili