logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Moliya-kredit tizimi statistikasi

Moliya-kredit tizimi statistikasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

52.2568359375 KB
Ko'chirib olish
Moliya-kredit tizimi statistikasi Reja: 1. Davlat byudjeti statistikasining vazifalari. 2. Bank statistikasining asosiy ko‘rsatkichlari. 3. Pul muomalasi statistikasi. 4. To‘lov balansi. 1. Davlat byudjeti statistikasining vazifalari. Davlat byudjeti – davlatning markazlashgan pul fondi bo‘lib, undan umumdavlat iste’molini qondirish maqsadida foydalaniladi. Davlat byudjeti statistikasining asosiy vazifasi uning asosiy parametlarini baholashdan iborat: - davlat byudjeti daromadlari va harajatlarining umumiy hajmini, harajatlar hajmini daromaddan ortib ketishi (defitsit) yoki aksincha daromadlar hajmini harajatlar hajmidan ortib ketishi (profitsit), rasmiy transfertlar va h.k.; - davlat byudjeti daromadlari va harajatlari tarkibi; - byudjet defitsitini moliyalashtirish manbalari; - davlatning ichki qarzlari hajmi; - soliqqa tortish hajmi, tarkibi va h.k. Davlat byudjetini o‘rganishning asosi bo‘lib, byudjetning daromadlari va harajatlarini iqtisodiy klassifikatsiyasi hisoblanadi. Byudjet daromadlari tarkibida quyidagilar ajratiladi: - soliq tushumlari – majburiy, o‘rni qoplanmaydigan, qaytarilmaydigan to‘lovlar (qo‘shimcha qiymat solig‘i, aktsizlar, foyda solig‘i, daromad solig‘i va h.k.); - soliq bo‘lmagan tushumlar (davlat mulkini sotishdan olingan, boshqariladigan kor х onalar kassa foydasi, jarimalar va h.k.); - o‘rni qoplanmaydigan tushumlar (transfertlar). Byudjet harajatlari bajarayotgan funktsiyalariga qarab quyidagi kategoriyalarga ajratib o‘rganiladi: - umumiy harakterga ega bo‘lgan davlat х izmatlari; - jamoa va ijtimoiy хizmatlar; - iqtisodiy faoliyat bilan bog‘liq bo‘lgan davlat хizmatlari; - boshqa funktsiyalar. Iqtisodiy klassifikatsiyani davlatni boshqaruv organlarining faoliyatini va ularning mamlakat iqtisodiyotiga ta’sirini aniqlash uchun foydalaniladi. Iqtisodiy klassifikatsiyada quyidagilar ajratiladi: A. Joriy harjatlar (tovar va х izmatlarga harajatlar, foizlarga to‘lovlar, subsidiyalar va joriy transfert to‘lovlari). B. Kapital harajatlar (asosiy kapitalni va zahiralarni hosil qilish uchun tovarlar sotib olish, erni va nomaterial aktivlarni, kapital transfertlarni sotib olish va h.k.). Byudjetni bajarilish darajasini tahlili umumiy daromadlar va harajatlar bo‘yicha rejani bajarish darajasini ifodalovchi nisbiy ko‘rsatkichni hisoblashdan, shuningdek ularning turlari va maqsadli foydalanish yo‘nalishlari bo‘yicha amalga oshiriladi. Davlatning aralashuvi natijasida amalga oshirilgan qayta taqsimlash jarayonlarining hajmini byudjetning daromad qismini yalpi ichki mahsulotga nisbati ifodalaydi. Byudjetning daromadlari va harajatlarini statistik o‘rganish dinamika qarorlari asosida amalga oshiriladi. Rejadan farq qilishga sabab bo‘lgan omillarni statistik baholaydi. Jumladan, soliq tushumlariga ta’sir qiluvchi asosiy omillar bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: - soliq bazasining o‘zgarishi; - soliq stavkasining o‘zgarishi. Soliq bazasi o‘zgarishining soliqni absolyut o‘sishiga ta’sirini quyidagi formula bo‘yicha aniqlash mumkin: U s =  S 1i x K 0i -  S 0i x K oi soliq hajmini absolyut o‘sishi quyidagicha aniqlanadi: U k =  S 1i x K 1i -  S 1i x K oi ; bunda, S 1i S 0i – i ko‘rsatkich bo‘yicha bazis va joriy davrdagi soliq bazasi hajmi; K 1i K oi – i ko‘rsatkich bo‘yicha bazis va joriy davrdagi soliq stavkasi. SHu ikki omil hisobiga o‘sgan soliqlarning absolyut summasi, soliq daromadlarining umumiy o‘sishiga teng bo‘ladi. Analitik maqsadlarda asosiy ko‘rsatkichlar bilan birga boshqa ko‘rsatkichlar х am qo‘llaniladi, ular mavsumiy va boshqa omillarni byudjetni tashkil bo‘lishiga va harajatlariga ta’sirini baholaydilar. Masalan, byudjet umumiy summasi bilan, ayrim olingan harajat turlari orasidagi bog‘lanishni, shuningdek yalpi ichki mahsulot bilan ayrim moddalar bo‘yicha daromadlar summasi orasidagi bog‘lanishni o‘rganish uchun elastiklikning empirik koeffitsientlaridan foydalanish mumkin: E=  U/  Х х Х/U; bunda, E – elastiklik koeffitsienti (omil «Х»ning 1%ga o‘zgarishi natijasida yakuniy ko‘rsatkich «U»ning o‘zgarish darajasi);  Х – « Х » omilining o‘sishi;  U – «U» yakuniy ko‘rsatkichning o‘sishi. 2. Bank statistikasining asosiy ko‘rsatkichlari. Bank tizimi (markaziy, tijorat va jamg‘arma) mamlakatning moliyakredit faoliyatida etakchi o‘rinda turadi. Banklar faoliyatini ifodalvchi ko‘rsatkichlar tizimi, ularning faoliyati ishonchligini va samaradorligini baholashi lozim. Ko‘rsatkichlarning birinchi guruhi statistik mutloq ko‘rsatkichlardan iborat bo‘lib, ularga quyidagilar kiradi: a) bank aktivlari va resurslari; b) bank depozitlari; v) bank kreditlari; g) kapital yoki ustav fondi; d) foyda. Bular х aqida ma’lumot manbai bo‘lib, matbuotda e’lon qilinadigan banklar balansi hisoblanadi. Lekin chuqur tahlil uchun bu ko‘rsatkichlar etarli emas, chunki bunday balanslarda kredit resurslari va ulardan foydalanish muddatlari ko‘rsatilmaydi. Bank aktivlari foydalanilgan kredit resurslari (qo‘yilmalar) bo‘lib, ular balansning jami (valyutasi)ga teng. Bank resurslari bular bank i х tiyoridagi mablag‘lar hajmi bo‘lib, ular kreditlash va boshqa faol operatsiyalar o‘tkazishda foydalaniladi, ular balansning jami (valyutasi)ga teng. Bank resurslarini ikki guruhga ajratish mumkin: 1) Х ususiy mablag‘lar . Bankning х ususiy kapitaliga aktsioner va rezerv kapitali kiradi, bank aktsiyalarini qimmatli qog‘ozlar bozorida joylashtirish natijasida hosil bo‘ladi, shuningdek ijtimoiy fondlar, ular foydasidan ajratmalar, taqsimlanmagan foyda hisobidan tashkil topadi. 2) Jalb etilgan va qarz mablag‘lar . Bankning jalb etilgan mablag‘lariga, korrespondent va banklararo depozit hisoblarida saqlanayotgan mablag‘lari; bank hisoblariga o‘tkazilgan (depozitlar) kor х ona va tashkilotlarning mablag‘lari; aholining jamg‘arma mablag‘lari; byudjet mablag‘lari va boshqalar. Qarz (depozit bo‘lmagan) mablag‘lar – markaziy bankdan olingan ssudalar, banklararo ssudalar, banklararo vaqtincha moliyaviy yordam va boshqalar. Tahlilning birinchi bosqichida guruhlash usulini qo‘llagan holda balans moddalarini tarkibi aniqlanadi. So‘ngra har bir guruh va guruh ostining ulushi aniqlanib, resurslar va qo‘yilmalar ulushining o‘zgarishi baholanadi. Buning uchun: 1) tarkibiy o‘zgarishlarning integral koeffitsienti aniqlanadi: yoki 2) quyidagi indeks hisoblanadi: bunda: d 1i – joriy davrda aktiv (passiv)lar i – moddasining ulushi d 0i – shu moddalarning bazis davrdagi ulushi P – resurslar yoki qo‘yilmalar hajmi. Agar solishtirilayotgan davrda tarkib o‘zgarmay qolsa, bu ko‘rsatkich nolga teng bo‘ladi, agar tarkib butunlay o‘zgarsa bu ko‘rsatkich birga teng bo‘ladi. Ko‘rsatkich 0,1ga teng yoki undan katta bo‘lsa, sezirarli darajada tarkibiy o‘zgarishlar yuz berganini ifodalaydi. Aktiv va passivlar umumiy summasi yoki ularning ayrim guruhlari summasi dinamikasini o‘rganish tahlilning alohida yo‘nalishi bo‘lib hisoblanadi. Banklarning moliyaviy holati va ishonchliligini tahlilini bank balansi likvidligi va etarliligining nisbiy ko‘rsatkichlarini hisoblab amalga oshiriladi. Buning uchun ularni O‘zbekiston Markaziy banki tomonidan o‘rnatilgan normativlar bilan solishtiriladi. Bank kapitalining etarlilik darajasini aniqlash uchun bank kapitalini yo‘qolishi mumkin bo‘lgan summaga nisbati olinadi: N 1 =K/A r -R u -R k -R d ; bunda, K – bank kapitali; A r =  A 0i x K pi – yo‘qotish riski hisobga olingan tortilgan aktivlar summasi; A 0i – alohida operatsiyalar bo‘yicha aktivlar; K pi – i–nchi operatsiyaning risk koeffitsienti; R u - qimmatli qog‘ozlar qadrsizlanishi hisobiga yaratilgan rezervning umumiy hajmi; R k – ssudalar bo‘yicha yo‘qolish mumkin bo‘lgan rezervlarning umumiy hajmi, R d – boshqa aktivlar va debitorlar bilan hisob-kitob operatsiyalari natijasida yo‘qotish mumkin bo‘lgan rezervning umumiy summasi hajmi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda bu ko‘rsatkich norma bo‘yicha 4%dan 8%gacha tebranadi. Bizning mamlakatimizda 2005 yil 1 yanvardan boshlab bunday normativ quyidagicha belgilangan: kapitali 5 mln.dan kam bo‘lmagan banklar uchun - 11%, kapitali 5 mln. va undan ortiq banklar uchun – 10% hajmida belgilangan. Banklar ishonchliligini bir meyordaliligi tomonidan (variatsiyasi) u yoki bu ko‘rsatkichlarning vaqt bo‘yicha o‘zgarishidan bilish mumkin (dispersiya, o‘rtacha kvadratik tafovut, variatsiya koeffitsienti). Banklarni likvidlik holatini ko‘rsatkichlari normativ bo‘yicha va amaldagini solishtirib ham bilish mumkin. O‘zbekiston Markaziy banki bu sohada bir necha likvidlik ko‘rsatkichlarini taklif etgan: bir onda, joriy, uzoq muddatli, umumiy likvidlik, qimmatbaho metallar operatsiyalari bo‘yicha muddatlari hisobga olgan holda, aktivlar, passivlar va boshqa omillar turi va summasini hisobga olgan holda taqsimlanadi. Umumiy likvidlik ko‘rsatkichi tez likvidlikka ega bo‘lganlar summasini, aktivlarning umumiy summasidan bankning majburiy rezervi ayrilaganiga bo‘lib aniqlanadi: N 5 =LA/A r -R 0 ; bunda LA – tez likvidlikka ega bo‘lgan aktivlar; A r – aktivlarning umumiy summasi; R 0 – bankning majburiy rezervi. Bu ko‘rsatkichning maksimal hajmi Markaziy bank tomonidan 20% qilib o‘rnatilgan. Banklar faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, aktivlar va kapitalning daromadlilik ko‘rsatkichi hisoblanadi. Foydaning (F) aktivlar umumiy summasiga (A) nisbati aktivlarning daromadlilik darajasini ifodalaydi, kapitalga (K) nisbati esa kapital daromadlilik darajasini ifodalaydi. Aktivlar daromadlik darajasi 2ta omilga bog‘liq: 1) kapital va aktivlar nisbati; 2) kapital daromadliligi: F/A=K/A х F/K; Har bir omilni ta’sirini baholash uchun indeks usulidan foydalaniladi. Olingan (kreditlarni sotishdan olingan yalpi daromad) va to‘langan (depozitlar х izmatiga to‘langan harajatlar) foizlar kreditlar berish va depozitlarga х izmat ko‘rsatish bo‘yicha o‘rtacha foiz stavkalarini aniqlash imkoniyatini beradi. O‘rta foiz stavkalarini o‘zgarishi ikkita omilga bog‘liq: 1) kredit(depozitlar) tarkibi; 2) har bir kredit (yoki har bir depozit) bitimi bo‘yicha yakka foiz stavkalari. Birinchi omil ta’sirini tarkib o‘zgarishlari indeksi yordamida, ikkinchisini doimiy tarkibli indeks yordamida, ikkala omilning ta’sirini o‘zgaruvchi tarkibli indeks yordamida aniqlanadi. Kreditlash muddati printsipiga rioya qilishni baholash uchun ssudalar aylanishi ko‘rsatkichi hisoblanadi. Aylanish soni = Ssudalarni o‘chirish bo‘yicha aylanishi O‘rtacha ssuda qarzi Aylanishning O‘rtacha Ssudalarni o‘chirish bo‘yicha aylanish = o‘rtacha uzunligi ssuda: qarzi Davrdagi kalendar kunlar soni Jamg‘arma banklaridagi depozitlar va kreditlarni baholash uchun har bir so‘mni o‘rtacha saqlash muddati (S) va mablag‘larni bankda o‘rtacha asrashi aniqlanadi (U): S=O v х D/V; bunda, S – o‘rtacha asrash davri (kunlarda) O v – davrdagi qo‘yilmalarning o‘rtacha qoldig‘i V – davrda qo‘yilmalarning berilishi muddati D – davrdagi kalendar kunlar soni. U=O 0 -O b /P v х 100; bunda, U – jamag‘armadagi qo‘yilgan mablag‘larning asrash darajasi O 0 -O b – davr o х iri va boshiga qo‘yilgan mablag‘lar qoldig‘i P v – davr mobaynida qo‘yilgan jamg‘armalar. Aholi jamg‘armalari summasi (depozitlar) va banklarning o‘z mablag‘ (kapital)lari nisbati (koordinatsi nisbiy miqdori) Markaziy bank tomonidan normativ ko‘rsatkich bo‘lib hisoblanadi (100%dan ortiq emas). Banklarning qo‘yilma operatsiyalarini baholash maqsadida qo‘yilmalar umumiy summasi va o‘rtacha qo‘yilma dinamikasini omilli tahlili amalga oshiriladi. Qo‘yilma umumiy summasiga ta’sir etuvchi omillar: jamg‘arma bank filiallari soni, bir filialga to‘g‘ri kelgan qo‘yilmalar hajmi va qo‘yilmaning o‘rtacha hajmi hisoblanadi. 3. Pul muomalasi statistikasi. Pul muomalasini ifodalaydigan statistik ko‘rsatkichlar tizimi, pul massasini aniqlashga, uning tarkibini va muomala tezligini o‘rganishga asoslanadi. O‘zbekiston Markaziy banki quyidagi pul massasi agregatlarini rasmiy ko‘rsatkichlar sifatida qabul qilgan va u O‘zbekiston statistikasida keng qo‘llaniladi. M0 – bank tizimidan tashqarida muomalada mavjud bo‘lgan naqd pullar; M1 – tarkibiga M0ni kiritadi, shuningdek milliy valyutadagi vositalar va jamg‘armalarni o‘z ichiga olib, ular kor х onalar, tashkilotlar, ijarachilar, fuqarolar va boshqalar hisob raqamidagi hisob-kitoblar qilish va qoldiq mablag‘larini; aholi va kor х onalarning tijorat banklaridagi so‘rab olguncha saqlanadigan depozitlarini; byudjet, kasaba uyushmalari, jamoat va boshqa tashkilotlar mablag‘larini; sug‘urta tashkilotlari mablag‘larini o‘z ichiga oladi. M2 – tarkibiga M1 ni va aholining tijorat banklaridagi depozitlarini kiritadi. 3.1-jadval O‘zbekiston pul massasi hajmi va tarkibi quyidagicha bo‘ladi Ko‘rsatkichlar 2010 yil 1 yanvarga 2011 yil 1 yanvarga mlrd. so‘m jamiga nisbatan %% mlrd.so‘m jamiga nisbatan %% Pul massasi (M2) Pullar (M1) SHu jumladan: Banklardan tashqaridagi mavjud pullar (M0) Mavjudsiz vositalar SHu jumladan: Talab qilinguncha saqlanadigan mablag‘lar Х alqaro amaliyotda pul massasini to‘rtadan ettitagacha bo‘lgan ko‘rsatkichlari hisoblanadi. 1996 yildan boshlab O‘zbekiston Markaziy banki ma’lumotlarida pul va bank statistikasining х alqaro andozalarga mos ko‘rsatkichlaridan foydalaniladigan bo‘ldi. Masalan, «Pullar» agregati M1 agregatiga o‘ х shaydi va mamlakatning barcha pul mablag‘larini ifodalaydi: ularni to‘ х tovsiz to‘lanadigan vosita sifatida ishlashi mumkin va ular banklardan tashqaridagi mavjud pullar va so‘rab olguncha turuvchi bank tizimidagi depozitlardan iborat. «Kvazipullar» agregati pul tizimidagi kam likvidli depozitlar bo‘lib, ular bevosita to‘lov vositasi sifatida ishlatilmaydi va ular aylanishi «pullar»ga nisbatan ancha sekin kechadi. Bu agregat muddatli va milliy valyutadagi jamg‘arma depozitlar va х orij valyutadagi jamg‘arma depozitlar bo‘lib, ular O‘zbekiston Markaziy banki balansida va tijorat banklari balansida hisobga olinadi. «Keng pullar» agregati «pullar» va «kvazipullar» agregatlarining yig‘indisiga teng. Pul massasi M2 agregatining «keng pullar» agregatidan asosiy farqi shundaki, M2 tarkibida х orij valyutasidagi depozitlar hisobga olinmaydi, lekin unga vaqtincha kirish chegaralngan depozitlarning bir qismi kiritiladi. Ular pul balansi tuzilganda alohida mustaqil agregatga o‘tkaziladi va pul massasi agregatlari hisoblanganda hisobga kiritilmaydi. «Pul bazasi» ko‘rsatkichi pul massasining mustaqil komponenti hisoblanadi. Pul bazasi M0 agregati – O‘zbekiston Markaziy banki chiqargan mavjud pullarni (O‘zbekiston Markaziy banki omborida saqlanayotgan pullarni hisobga olmagan holda) va tijorat banklarining Markaziy bankdagi majburiy rezervlarini o‘z ichiga oladi ( Х alqaro valyuta fondi tavsiyasiga asosan «pul bazasi» ko‘rsatkichini M0 agregatiga o‘ х shash sifatida qaraladi), Pul massasining dinamikasini kuzatib turish va tijorat banklarining iqtisodiyotga kredit imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida «pul mulplikatori» ko‘rsatkichidan foydalaniladi. Pul multiplikatori – koeffitsient, ya’ni muomaladagi pul massasini ko‘paytirish o‘lchovi bo‘lib х izmat qiladi. Uni hisoblash uchun M2 pul massasini pul bazasi: D m =M2/M0 ga bo‘linadi. Pul massasining aylanish tezligini aniqlash uchun yalpi ichki mahsulot hajmi (YaIM) davrdagi o‘rtacha pul massasi hajmiga bo‘linadi. Uning aksincha ko‘rsatkichi – iqtisodiy aylanishning ya’ni so‘mning «monetarizatsiya»si deb ataladi. Iste’mol baholarining orqa tomoni bo‘gan pulning sotib olish qobiliyati ham pul aylanish ko‘rsatkichlarining muhimlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Qator yillar uchun muomaladagi pul massasi agregatlarini yalpi ichki mahsulot bilan solishtirish indekslar – deflyatorlar degan ko‘rsatkichni aniqash imkoniyatini beradi. Bu ko‘rsatkich mamlakatdagi inflyatsiya darajasini aniqlash imkoniyatini beradi: indeks deflyator ortsa, inflyatsiya ortadi, agar indeks deflyator pasaysa, inflyatsiya pasayadi. O‘zbekiston indeks deflyatorini boshqa mamlakatlarning shunday ko‘rsatkichlari bilan solishtirish, inflyatsiya darajasi o‘zgarishi х aqida х ulosa chiqarish imkoniyatini beradi. Dunyoning boshqa mamlakatlariga nisbatan mamlakatning barcha moliyaviy aktivlari va majburiyatlari hajmi va tarkibini baholash uchun makroiqtisodiy moliyaviy statistkada to‘lov balansidagi boshqa ko‘rsatkichlar qatorida « х alqaro investitsion holat» nomli ko‘rsatkichlar tizimi ishlab chiqilgan. Bu tizim banklar, davlatni boshqarish organlari, kor х onalar va uy х o‘jaliklari moliyaviy aktivlari va majburiyatlari х aqidagi ma’lumotlarni o‘z ichiga oladi. Odatda х alqaro investitsion holat statistik hisobot ko‘rinishida chop etiladi, unda ko‘rsatkichlar yil yoki boshqa davr boshi va o х iriga nisbatan keltiriladi, shuningdek shu davr mobaynida х orij aktiv va majburiyatlarida yuz bergan o‘zgarishlarni tushuntiruvchi ma’lumotlar keltiriladi. Х alqaro investitsion holat moddalari nomi PB moliyaviy hisobot moddalari nomiga to‘liq o‘ х shaydi. 3.2-jadval O‘zbekiston kredit tashkilotlarining 2010 yil 1 kvartaldagi х alqaro investitsion holati quyidagi ko‘rinishga ega bo‘lgan Natijada holat o‘zgarish ХIХ Opera- Qayta Boshq Jami ХIХ 1.01.2010 y. tsiyalar baholas h a - lar (gr.2+gr.3 +gr.4) 1.04.10 (gr.1+gr.5) A 1 2 3 4 5 6 A Kredit tashkilotlar aktivlari Shu jumladan: Х orijga to‘g‘ri investitsiyalar Portfel investitsiyalar Boshqa investitsiyalar V Tashkilotlar majburiyatlari Shu jumladan: O‘zbekistonga х orij to‘g‘ri investitsiyalari Portfel investitsiyalar Boshqa investitsiyalar S S=A-V. Kredit tashkilotlarining sof х alqaro investitsion holati 4. To‘lov balansi. Iqtisodiyot sektorlari rivojini, mamlakatdagi iqtisodiy holatni va milliy iqtisodiyotni qolgan dunyo bilan o‘zaro aloqalari asosiy yo‘nalishlari va natijalarini baholash uchun Milliy hisoblar tizimi ko‘rsatkichlari bilan bir qatorda to‘lov balansi tuziladi. To‘lov balansi (TB) – shu mamlakat rezidentlari yoki milliy iqtisodiyot sub’ektlarining boshqa mamlakatlar rezidentlari bilan o‘zaro munosabatlarini harakterlaydigan ko‘rsatkichlar tizimidan iborat. Bu makroiqtisodiy tahlilning muhim quroli bo‘lib hisoblanadi. Hozirgi davrda bironta davlat o‘z qobig‘ida boshqa mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarni amalga oshirmasdan rivojlana olmaydi. Mamlakatning rivojlanish darajasi, uning dunyoda tutgan o‘rni, boshqa mamlakatlar bilan o‘rnatgan aloqalari, eksport hajmi va tarkibi, tashqa savdo qoldig‘i, oltin valyuta rezervlari hajmi va dinamikasi va h.k. kabi parametrlar bilan baholanadi. Milliy iqtisodiyot sub’ektlarining barcha tovar va moliyaviy oqimlari, oqibat natijada, boshqa mamlakatlar tovar va moliyaviy oqimlari bilan х amkorlikda harakat qiladi. SHu ma’noda TB ko‘rsatkichlari makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimida yakunlovchi bo‘lib hisoblanadilar. «To‘lov balansi» tushunchasi birinchi marta 1767 yilda D.Styuartning «Siyosiy iqtisod printsiplari tadqiqoti» asarida eksport-import qoldig‘i va u bilan bog‘liq bo‘lgan oltinning harakatini aks ettiruvchi tushuncha sifatida ishlatilgan. Ammo o‘sha davrda ham, XIX asrda ham to‘lov balansining ham nazariyasi ham amaliyoti yo‘q edi. Х alqaro operatsiyalarni tizimli hisobini olib borish zaruriyati paydo bo‘ldi, chunki shu davrda kapitalning х alqaro bozori rasmiylashdi, х alqaro to‘lov tizimi tashkil topdi, х am davlat organlari, х am markaziy banklar tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy qatnashchisiga aylandi. 1923 yilda birinchi marta to‘lov balansi AQSHda chop etildi. 1924 yilda millatlar ligasi tomonidan bir necha mamlakatlar balansi tuzildi, 1947 yilda esa TB tuzish bo‘yicha tavsiyanomalar ishlab chiqildi. 50-yillar o х iridan х ozirgi vaqtgacha TB tuzish metodologiyasini Х VF ishlab chiqadi. 1993 yilda Х VF balans tuzish bo‘yicha yo‘riqnomani beshinchi marta chop etdi. MHT va TB metodologiyasinining yaratilishi va amaliyotga joriy etilishi paralel ravishda amalga oshirildi, lekin hech qachon to‘qnash kelmadi. Ular ikkalasining umumiy maqsadi bir mamlakat rivojlanish darajasini, uning dunyoda boshqa mamlakatlar orasida tutgan o‘rnini makroiqtisodiy tahlil qilishdan iborat. Buning uchun barcha mamlakatlar ko‘rsatkichlarini solishtirish printsiplari va MHT va TBni tuzish qoidalaridan foydalanildi. Х VFning beshinchi ko‘rsatkichiga (1993 y.) asosan TBdagi hisob, klassifikatsiya va ta’riflar MHTdagi kabi bir-biriga o‘ х shab ketadi: - rezident va norezidentni aniqlash; - iqtisodiyotni institutsional birliklar, sektorlar va tarmoqlarga ajratish; - operatsiyalarni qayd etish vaqti: MHTda х am TB х am operatsiya vaqti hisoblash usuli bo‘yicha aniqlanadi. Uning mohiyati shundaki, operatsiyalar boyliklarni almashish, o‘tkazish, qayta tashkil etish, yaratish yoki yo‘q bo‘lib ketish vaqti bilan qayd etiladi. - tovar va х izmatlar amaldagi bozor bahosida baholanadi; - iqtisodiy operatsiyalar joriy va kapital operatsiyalarga ajratiladi. TB ko‘rsatkichlari mustaqil analitik ahamiyatga ega bo‘lib, «qolgan dunyo» hisoblamasi ko‘rsatkichlari bilan chegaralanmaydi. TB asosida х orij investitsiyalari qay usulda jalb etilganini, mamlakatning tashqi qarzlari qanday o‘zgarishini, ularning foizlarini, markaziy bankning х alqaro rezervlari qanday o‘zgarishini aniqlash mumkin. TB ko‘rsatkichlaridan ichki valyuta bozori va valyuta kursini tartibga keltirishda, davlatning fiskal va monetar siyosatini ishlab chiqarishda foydalaniladi. O‘zbekistonda TB tuzishni Markaziy bank amalga oshiradi. 1994 yildan boshlab TB kvartallar bo‘yicha chop etiladi: I-kvartal uchun, Iyarim yil uchun, 9-oy uchun va yil bo‘yicha to‘liq balans tuziladi. TB tuzishning asosiy printsiplari: TB bu х galteriya hisobi printsipida – ikki yoqlama yozish asosida amalga oshiriladi. Har operatsiya ikki marta qayd etiladi: bir hisobning kreditida, ikkinchi hisobning debetida, chunki ko‘pchilik operatsiyalar iqtisodiy boyliklarni almashishga asoslanadi. Masalan, kor х ona o‘z mahsulotini eksport qiladi va evaziga valyuta boyliklarini oladi: yoki х orij kor х onasi shu mamlakat rezidenti firmasini rivoji uchun mablag‘ qo‘yadi va evaziga moliyaviy aktivlar (aktsiyalar va h.k.) yoki mulk oladi. Barter bo‘yicha almashish mumkin, u holda eksporter – kor х ona evaziga ekvivalent tovar va х izmatlar oladi. Agar iqtisodiy boyliklar tekinga berilsa, u holda «transfertlar» moddasi kiritiladi. - Iqtisodiy tahlil uchun TB ko‘rsatkichlari guruhlanadi. MHTda ham TBda ham joriy va kapital operatsiyalar ajratiladi. Joriy operatsiyalarga tovar va х izmatlar va transfertlar bilan amalga oshirilgan operatsiyalar kiritiladi. Kapital operatsiyalar investitsion faoliyat bilan bog‘liq bo‘lib, ular kapital transfertlar va investitsiyalar (moliyaviy aktivlar va majburiyatlar) bilan operatsiyalarni aks ettiradi. Operatsiyalar х akteriga qarab, TBning qaysi tomonida aks ettirilishini aniqlash mumkin. 4.1-jadval To‘lov balansi operatsiyalarini yozish printsipi Operatsiya Kredit(+) Debet (-) A Tovarlar va noomil хizmatlar Tovarlar eksporti va х izmatlar eksporti Tovarlar importi va х izmatlar importi B. Meхnat va kapital хizmatlari Rezidentlar tomonidan norezidentlarga ko‘rsatilgan Norezidentlar tomonidan rezidentlarga ko‘rsatilgan V Joriy va kapital transfertlar Rezidentlar tomonidan tovar va х izmatlarni tekinga olish Norezidentlar tomonidan tovar va х izmatlarni tekinga olish G Moliyaviy aktivlar yoki majburiyatlar bilan operatsiyalar Norezidentlar oldidagi majburiyatlar ortishi yoki norezidentlarga talabning Norezidentlarga talabning ortishi yoki norezidentlar oldida majburiyatlarning kamayishi kamayishi Balans va ikki yoqlama yozish printsipidan kelib chiqib, joriy operatsiyalar hisobi kapital va moliyaviy aktivlar hisobi saldosiga teng bo‘lishi (qarama-qarshi belgi bilan) lozim. Binobarin, TBning umumiy saldosi doim nolga teng bo‘lishi kerak. Ammo amalda kredit va debet yozuvlari orasida balansga erishib bo‘lmaydi. Bunga sabab bir operatsiyaning kredit va debet yozuvlari uchun a х borotlar har х il manbalardan olinadi. Masalan, eksport bo‘yicha ma’lumot manbai bo‘lib boj х ona statistikasi hisoblansa, х orij valyutalarining kelishi bank statistikasi ma’lumotlaridan olinadi. Kredit va debet yozuvlari orasidagi farq «sof х atolar va o‘tkazib yuborishlar» deb ataladi. 4.2-jadval Agregat ko‘rinishida TBning umumiy ko‘rinishi quyidagicha: To‘lov balansining asosiy komponentlari (moddalari) Kredit (+) Debet (-) Saldo 1. Joriy operatsiyalar hisobi A. Tovarlar va nominal х izmatlar 1. Tovarlar 2. Хizmatlar B. Me х nat va kapital х izmati (ishlab chiqarish omillari daromadlari) 1. Meхnat хizmati 2. Kapital хizmati V. Joriy transfertlar 2. Kapital va moliyaviy qurollar bilan operatsiyalar A. Kapital bilan operatsiyalar 1. Kapital transfertlar B. Moliyaviy hisob 1. To‘g‘ri investitsiyalar 2. Portfel investitsiyalar 2.1 Aktivlar 2.2 Majburiyatlar (passivlar) 3. Boshqa investitsiyalar 3.1 Aktivlar Mavjud хorij valyutalari va depozitlar Savdo kreditlari va avanslari Berilgan kreditlar bo‘yicha balans Boshqa aktivlar 3.2 Majburiyatlar (passivlar) Mavjud хorij valyutalari va depozitlar Savdo kreditlari va avanslar Jalb etilgan kreditlar balansi Boshqa majburiyatlar 4. Rezerv aktivlar Sof hatolar va o‘tkazishlar Balansning ba’zi moddalari yanada aniqlik kiritishni taqozo etadi. 1. « Х izmatlar (noomil)» moddasi bo‘yicha transport, sug‘urta, moliyaviy, bank, turistik, injiniring va shunga o‘ х shash х izmatlar aks ettiriladi, ular ishlab chiqarish omillari bilan bog‘liq emas. 2. «Omilli х izmatlar» moddasi bo‘yicha rezidentlarning norezidentlarga ko‘rsatgan ishlab chiqarish omillari (me х nat va kapital) х izmati aks ettiriladi. Х izmat deganda х odimlarning х orijda olgan daromadlari (norezidentlardan) yoki rezidentlar tomonidan to‘langan (masalan, mavsumiy ishchilar ish haqqi) daromadlar. Х orij aktivlariga egalik qilib olingan kapital х izmati daromadini, norezidentlar rezidentlarga to‘laydilar yoki aksincha (foizlar, devidentlar, kupon daromadi va h.k.). 3. «Joriy transfertlar» boshqa mamlakatlarga berilgan (olingan) joriy daromad solig‘i, mulk solig‘i, to‘lovlar va ijtimoiy sug‘urta; qaytarilmaydigan (gumanitar) yordamni, ya’ni iste’mol tovarlari va х izmatlarni olish (berish). Ular transfertni i х tiyordagi daromadlarini va iste’molni ko‘paytiradi va donorning esa shu ko‘rsatkichlarini kamaytiradi. 4. «Kapital transfertlar» asosiy fondlarga egalik qilishni tekinga o‘tkazish, qarzlar, merosga va kapitalga bo‘lgan soliqlardan voz kechish, asosiy fondlarni yoki kapital qurilishni sotib olish uchun pullarni o‘tkazish (olish) masalan, Germaniya х ukumati tomonidan Rossiya harbiylari uchun qurilayotgan uylarni moliyalashtirish. Kapital transfertlar donorlar oluvchi va beruvchi mamlakatni aktiv va passivlarini o‘zgarishiga olib keladi, oluvchi (beruvchi) mamlakat milliy boyligi hajmini o‘zgartiradi. 5. «Moliya hisobida» aktivlar va majburiyatlar funtsional belgisi bo‘yicha klassifikatsiyalanadilar: to‘g‘ri investitsiyalar, portfel investitsiyalari, boshqa investitsiyalar va rezervlar. 5.1 «To‘g‘ri investitsiyalar» - kor х onani boshqarish jarayoniga ta’sir ko‘rsatish maqsadida kapitalda ishtirok etish. Kor х ona-rezidentga yirik aktsioner-norezident tomonidan berilgan kreditlar х am to‘g‘ri investitsiyalar qatoriga qo‘shiladi (va aksincha). 5.2 «Portfel investitsiyalar» qimmatli qog‘ozlarga qo‘shilgan qo‘yilmalarni anglatadi, aktsiyalar va h.k., ular daromad olish maqsadida sotib olinadi. Portfel investitsiyalarga shuningdek qisqa muddatli qimmatli qog‘ozlar va ularning davomi bo‘lgan (obligatsiyalar, veksellar, fyuchers valyutalari, optsionlar va boshqalar) bilan kiritiladi. Joriy davr investitsiyalari daromadni keyingi davrlarda keltiradilar va joriy operatsiyalar hisobida aks ettiriladi. 5.3 Investitsiyalar va rezervlar deb qaralmaydigan barcha operatsiyalar «Boshqa investitsiyalar» moddasida aks ettiriladi – mavjud х orij valyutasi va depozitlari bilan operatsiyalar, berilgan va olingan savdo kreditlari, boshqa kreditlar, boshqa aktivlar va majburiyatlar. 5.4 «Rezerv aktivlari» - markaziy bank va moliya vazirligining erkin konvertlanuvchi likvidlik х orij aktivlari. Ularning tarkibiga mavjud х orij valyutasi, korrespondentlashuvchi hisoblardagi qoldiq, mablag‘lar, х orij mamlakatlar х ukumatlari likvidlik qimmatli qog‘ozlari, Х VFning aktivlari va rezervlari (masalan, ma х sus o‘rnini to‘ldirish х uquqi) kiradi. Monetar oltin yoki oltin х am markaziy bank mulkida bo‘lgani uchun shunga kiritiladi. Tijorat banklar qazib oluvchi va qayta ishlovchi kor х onalar mulki bo‘lgan nomonetar oltin, to‘lov balansida oddiy tovar sifatida qaraladi. Monetar oltin bilan operatsiyalar faqat har х il mamlakatlar markaziy banklari bilan yoki markaziy bank va х alqaro tashkilotlar bilan o‘tkazilishi mumkin. Markaziy bankning tovar oltinni sotib olish (sotishi) natijasida oltinni monetarizatsiya (demonetarizatsiya) qilish mumkin; shu bilan markaziy bankda monetar oltin zahirasi ortishi (kamayishi) mumkin. Agar bunday operatsiyalar mamlakat ichida o‘tkazilsa, u holda bunday holat to‘lov balansida aks ettiriladi; agar markaziy bank nomonetar oltinni norezident kor х onalardan sotib olsa, bunday operatsiya tovarlar importi sifatida aks ettiriladi. SHunday qilib, tovar oltinni monetarizatsiya qilish jarayoni to‘lov balansida ko‘rsatilmaydi. Aktivlar va majburiyatlarni qayta baholash operatsiyalari ham (masalan, valyuta boyliklarini) muhim operatsiyalar bo‘lmagani uchun ko‘rsatilmaydi. Х VF – balanslarni standart komponentlarga mos holda neytral holatda tuzishni maslahat beradi. Bunday qilinsa, umumiy saldo doim nolga teng bo‘ladi. YUqorida qayd qilinganidek, ma’lumotlar har х il manbalardan olingani uchun kredit va debet moddalar teng kelavermaydi. Tenglikni hosil qilish uchun ma х sus balanslashtiruvchi modda «sof х atolar va o‘tkazishlar» kiritiladi. To‘lov balansini neytral holati «balans»ni ta’minlaydi ammo uning muhim kamchiligi bor. Ikki yoqlama yozuv printsiplariga rioya qilish uchun tenglashtirish amalga oshiriladi. Ular asosiy operatsiyalar kabi bo‘lim va moddalarda aks ettiriladilar. Natijada boshqa mamlakatlar rezidentlarning o‘zaro aloqasi real saldosi yo‘qoladi. Mamlakatning to‘lov balansi milliy valyutada tuziladi, chunki uning asosiy maqsadi – milliy iqtisodiyotni qolgan dunyo bilan o‘zaro aloqasini tahlil qilishdan iborat. Ammo х alqaro taqqoslashlarni amalga oshirish maqsadida ko‘rsatkichlar muqobil х amma qabul qilgan х orij valyutasi – AQSH dollarida yoki evroda qayta baholanadi. Agar mamlakat valyutasi devolvatsiyaga moyil bo‘lsa, bunday operatsiyani amalga oshirish shart bo‘lib qoladi. O‘bekiston to‘lov balansi AQSH dollarida tuziladi va chop etiladi.

O'xshashlar

Kredit va kredit tizimi
Moliya va moliya tizimi.
Germaniya moliya tizimi.
Yaponiyaning moliya tizimi.
Davlatning moliya tizimi.