logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Kredit va bank tizimi

Kredit va bank tizimi

Yuklangan vaqt:

12.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

233.5 KB
Ko'chirib olish
Kredit va bank tizimi Reja: 1. Kreditning mohiyati, vazifalari va manbalari. 2. Kredit turlari va tamoyillari. 3. Foiz va unga ta ’sir etuvchi omillar. 4. Kredit va bank tizimi. 5. Pul multiplikatori. 6. Markaziy bank va uning asosiy vazifalari. 1. Kreditning mohiyati, vazifalari va manbalari. Kredit so ’zi lotincha credit - ishonch degan ma’noni anglatib, tovar yoki pulni ma’lum bir muddatda qaytarish sharti bilan qarzga berishni bildiradi. Birov pulini qaytarib olishga ishongani uchun qarz beradi. Kredit munosabatlari juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Dastlab natura shaklida (g ’alla, chorva va boshqalar) mulkdorlar tomonidan qarzga berish rasm bo’la boshlagan. Keyinroq pul shaklida ham beriladigan bo’ldi. Qarzga pul berishning dastlabki shakli sudxo’rlik bo’lib, u nihoyatda yuqori darajada protsent bilan qaytarilishi bilan kreditdan farq qiladi. Qadimgi Gretsiyada eramizgacha IV- asrda oyiga 42 %, yiliga 570 % gacha foiz to’langani tarixiy manbalarda qayd etilgan. Bundan tashqari sudxo’r qarz oluvchidan qo’shimcha imkoniyatlar yaratilishini ham talab qilgan. Badiiy adabiyotda birinchi bo’lib, frantsuz yozuvchisi O. Balzak sudxo’r obrazini yaratgan. S. Ayniyning “Sudxo’rning o’limi“ asari o’zining mazmuni, obraz ifodasi jixatdan Balzak asaridan ham o’tib ketgan desak xato qilmaymiz. Sudxo ’rlik qarzi bir tomondan kuchayib mayda ishlab chiqaruvchilarni xonavayron qilgan, ikkinchi tomondan kapitalning dastlabki jamg’arish uchun zarur mablag’larni shakllanishga yordam bergan. Industrial ishlab chiqarish va klassik kapitalizmning vujudga kelishi bilan kreditsiz ishlab chiqarish faoliyatini yuritish qiyinlashib qoladi. Kapital bir xo ’jalikda pul shaklida, ikkinchisida tovar shaklida bo’lib, turli sohalarda harakati bir-biriga to’g’ri kelmaydi. Kapital harakatining alohidalashgani tufayli bir xo’jalikda pul etishmasa, ikkinchisida bo’sh pul mavjud bo’ladi. Natijasida mablag’i yo’q xo’jaliklar, bo’sh pul mablag’i borlardan qarz olishga majbur bo’ladilar. Bo’sh pul mablag’i borlar o’z pullarini ma’lum muddatga qarzga berar ekanlar, pularini boshqa birovni qo’liga topshirib, xatarli tavakkal qilganlari uchun ma’lum miqdorda haq oladilar. O’z mablag’i etarli bo’lmagan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy resurslarga bo’lgan ehtiyojini kredit orqali qoplaydi. Takror ishlab chiqarish jarayonini uzluksiz davom etishini ta’minlash zaruriyati kredit munosabatini ob’ektiv zarur qilib qo’yadi. Chunki tovarlar ishlab chiqarish, uni sotish, tovar ishlab chiqarish uchun zarur resurslarni sotib olish bir vaqtning o’zida yuz bermaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bo ’sh pul mablag’larini o’lik boylik, xazina sifatida saqlash befoyda. Jamiyat taraqqiy etishi bilan kredit munosabatlari rivojlanib, yangi-yangi imkoniyatlar vujudga kela boradi. Hozirgi iqtisodiyotni kreditsiz tasavvur qilib bo ’lmaydi. Kredit iqtisodiy kategoriya bo ’lib, u vaqtincha o’z egalari qo’lida bo’sh turgan pul mablag’larini boshqalar tomonidan ma’lum muddatga haq to’lash sharti bilan qarzga olish va qaytarib berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlarni ifodalaydi. Shunday qilib pulning ssuda kapitali tariqasida ya ’ni daromad olish uchun qarzga berish va qaytarib olish bilan bog’liq munosabatlar vujudga keladi. Kredit munosabatlari faqat pul bilan bog ’liqmi? Tovar shaklida ham kredit berilishi mumkin-ku degan savol tug ’ilishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hamma kredit asosan pul shaklida bo’ladi. Tovar shaklida berilgan taqdirda ham pul kredit shaklida hujjatlashtiriladi. Kredit munosobatlari ikki sub ’ekt o’rtasida yuz beradi. Biri bo’sh pul egasi, ikkinchisi unga muxtoj, ya’ni qarz oluvchi. Kredit sub ’ektlari har xil. Bular yuridik hamda jismoniy shaxslar; bank, korxona, firma, davlat turli toifa aholi bo’lishi mumkin. Bir sub’ektning o’zi bir vaqtda ham qarz oluvchi, ham qarz beruvchi bo’lishi mumkin. Kredit aloqalari pul egasi bilan qarz oluvchi o’rtasida bevosita yoki bilvosita bo’lishi mumkin. Birinchi holda ular to’g’ridan-to’g’ri muomalaga kirishadi. Ikkinchi holda ular vositachilar orqali aloqaga kirishadilar. Odatda, asosiy vositachi rolini banklar o’ynaydi. Kredit iqtisodiy kategoriya sifatida qator vazifalarni bajaradi. 1. Taqsimlash. Bo ’sh pul mablag’larini qaytarish sharti bilan qarzga berish orqali kapitalni turli tarmoqlar, korxonalar o’rtasida taqsimlash va qayta taqsimlashni amalga oshiradi va ishlab chiqarish resurslarini ko’chib yurishini ta’minlaydi. 2. Emissiya. Kredit asosida va unga bog ’liq holda pul belgilari, pulga tenglashtirilgan naqd pulsiz to’lov vositalari, turli qimmatbaho qog’ozlar emissiya qilinadi, xo’jalik oborotiga kiritiladi. 3. Nazorat qilish . Kredit operatsiyalarini bajarish jarayonida iqtisodiy faoliyat, moliyaviy ahvol nazorat qilinadi. Davlat kredit munosabatlari orqali pul oborotining barcha jarayonlarini boshqarishni amalga oshiradi. 4. Bo ’sh pul mablag’larining harakatdagi, oborotdagi kapitalga aylantirish. Bunda pulni pul topadi degan naql amalga oshadi. 5. Rag ’batlantirish . U yoki bu maqsad uchun qarz berish, qarzni undirish orqali, tejamkorlik, iqtisodiy o’sish rag’batlantiriladi. 6. Tovar ishlab chiqarish uzluksizligini ta ’minlaydi, ishlab chiqarish vaqtini qisqartiradi. Kredit berish uchun avvalo qarz beradigan mablag ’ bo’lishi kerak. Bu mablag’lar qaerdan olinadi, manbai nima? degan savol tug’iladi. Mablag’lar manbai quyidagilar: Birinchidan, korxonalarning vaqtincha bo ’sh pul mablag’idir . Bu mablag’lar kapitalning doiraviy aylanishi bilan bog’liq bo’lib, ma’lum muddat uning bir qismi bo’sh bo’ladi. Chunonchi amortizatsiya ajratmalari, bu mablag’lar asosiy kapitalni yangilash payti kelguncha bo’sh bo’lib, bankdagi hisob schyotlarida jamlanib boradi. “Tezlashtirilgan” amortizatsiya siyosati tufayli bu mablag’lar o’sib borish tendentsiyasiga ega. Mahsulot sotishdan keladigan pul tushumlari. Bu pul ham xom-ashyo, materiallar sotib olish, xodimlar mehnatiga haq to ’lash, vaqti kelguncha bo’sh turadi. Korxonalarning ishlab chiqarish, fan va texnikani rivojlantirish fondlari, moddiy rag’batlantirish fondlari ham asta jamlanib borib, belgilangan maqsad bo’yicha ishlatilguncha bo’sh turadi. Korxonalar foydasi davlat byudjeti va kredit tizimi bilan hisob-kitob qilinguncha, shuningdek foydalanguncha bankdagi hisoblarda saqlanadi. Ish haqi ham har 15 kunda berilar ekan, ungacha bu pul yig’ila boradi, hamda ishlatilguncha bo’sh bo’ladi. Ikkinchidan , moliya - kredit muassasalarining pul mablag ’lari . Ularning daromadlari bilan xarajatlari o’rtasidagi farq xarajatlarni qoplaganidan ortgani bo’sh pul mablag’larini tashkil etadi. Tijorat banklari va moliya-kredit muassasalarining minimal pul rezervlari ham ssuda fondi manbai bo’ladi. Uchinchidan , davlat ixtiyoridagi pul . Davlatning zahiradagi pul mablag ’lari, markaziy va mahalliy hokimiyatlarning xarajatlari bilan soliq tushumlari o’rtasidagi farq tarzida bo’sh pullar mavjud bo’ladi. Byudjet tizimi mablag’lari harakati natijasida ma’lum miqdorda bo’sh pullar hosil bo’ladi. To ’rtinchidan , turli maxsus (pensiya, sug’urta, xayriya), ijtimoiy fondlarning mablag’lari . Bu fondlarning pullarini hosil bo’lishi va ishlatilishi har xil vaqtda yuz beradi. Bu ma’lum miqdorda pul mablag’larini bo’sh qolib, qarz fondiga aylanishi uchun imkon beradi. Beshinchidan , aholi pul daromadlari va jamg ’armalari. Fuqarolarning iste’molchi sifatida qimmatbaho tovarlar olish, uy qurish, marosimlar o’tkazish uchun jamg’arilgan pullari ishlatilgunga qadar bo’sh bo’ladi. Oltinchidan, tadbirkorlar, katta puldorlar qo ’lidagi pullar. Bulardan tashqari: davlat byudjetidan uzoq muddatli qarz berish uchun maxsus mablag ’ ajratiladi. Undan tashqari MB qo’shimcha emissiya tufayli moliya-kredit muassasalariga kreditlar berishi mumkin. Ma ’lum vaqt mobaynida bo’sh pullar uning egalariga xech qanday daromad keltirmaydilar, shuning uchun kam miqdordagi foiz bilan ham qarz berish foydali bo’lib qoladi. Natijada ana shu bo’sh pullar ssuda kapitaliga aylantiriladi. Bunda banklar muhim rol o’ynaydi. Ular yuqori foiz bilan pulga muhtoj bo’lgan biznesmenlar, tadbirkorlar va boshqalarga o’z maqsadlarini amalga oshirish uchun qarz beradi. Hozirgi sharoitda xo’jalikni moliyalashtirishda qarz mablag’larini ulushi oshib borishi tendentsiyasi kuzatilmoqda. Ularning ulushi ayniqsa kapital quyilmalar hajmida ko’payib bormoqda. Bunday tendentsiya Yaponiya, Italiya, Frantsiyada yaqqol ko’zga tashlanadi. Masalan: Yaponiya firmalari ishlab chiqarishni kengaytirish uchun sarflagan mablag’larni 4/5 qismi chetdan jalb qilingan, ya’ni qarz olingan. Respublikamiz iqtisodiyotiga ham shunday tendentsiya xos. 2. Kredit turlari va tamoyillari . Kredit turlari xilma-xil, ularga turli jihatdan yondashish mumkin. - Qarz oluvchilarning asosiy guruhlariga ko ’ra: korxonalar, aholi, davlat krediti; - Ko ’zlangan maqsadga ko’ra: iste’mol, qishloq xo’jaligi, savdo, investitsiya, byudjet kreditlari. - Berilgan vaqtiga ko ’ra: qisqa (1 yilgacha), o’rta (1 yildan 5 yilgacha), uzoq (5 yildan ortiq) muddatli kreditlarga bo’linadi. - Funktsiya qilish sferasiga ko ’ra, kredit ikki turga bo’linadi: oborot kapitalini tashkil etish, uni tor ma’noda kredit deb yuritiladi. Hamda asosiy kapital olish uchun sarflanadigan, odatda uni ssuda deb yuritiladi. 1. Overdraft – bank mijoziga kunlik foiz to’lash sharti bilan hisob raqamidagi mablag’i etmagan hollarda shartlashilgan miqdorda qarz berib, bank kreditini ta’minlanishini talab qilmasligi mumkin. Bunda bank mijozi hisobiga kelib tushgan pulni darrov o’z hisobiga o’tkazib olmaydi. Mijoz qarzni o’ziga qulay paytda to’laydi. 2. Kontokorrent shaklida qarz berganda bank moliyaviy jihatdan barqaror deb topgan mijozlariga oborot mablag ’lari uchun kreditni qattiq cheklamasligi mumkin. 3. Avans-Evropa mamlakatlarida bankning har xil shartga ko ’ra (overdraft, kontokorrent ham shunga kiradi) qarz berishi. - Kreditni qaytarish ta ’minlanganligiga ko’ra ham ikki turga bo’linadi: ta’minlanmagan yoki blankli (overdraft, kontokorrent) va ta’minlangan kredit; - Kredit berish usuliga ko ’ra: kompensatsion ya’ni o’z mablag’larini to’ldirish uchun hisob schyotiga (varaqasiga) o’tkaziladigan va to’lov to’g’ridan-to’g’ri qarzni qaytarish, haq to’lash topshirilgan kredit; - Kredit qaytarilishiga ko ’ra: to’lash muddati uzaytirilgan, bo’lib to’lanadigan, hamda biri to’la qaytariladigan kreditlarga bo’linadi. Qarz hajmi va muddatini cheklanishi darajasiga ko’ra limitlangan va limitlanmagan kreditlarga bo’linadi. Kreditning qaysi turi bo’lmasin, qanday shaklda berilishidan qat’iy nazar, kredit berishning asosiy tamoyillariga rioya qilinishi kerak. Ular quyidagilar: 1. Belgilangan muddatda qaytarilib berilishi . Bu faqat kreditning tamoyiligina emas , balki uning xususiyati , mohiyatini ifodalaydi . Uni pul berishning boshqa shakllari subsidiya, dotatsiya kabilardan farqi ham shunda, qaytarish bo ’lmasa kredit munosabatlari ham bo’lmaydi. 2. Muddatliligi . Kredit berishning bu tamoyili avvalgi tamoyil bilan chambarchas bog ’langan. Kredit shartnomasi tuzilayotgan paytda qaytarish sharti bilan birga muddati ham ko’rsatiladi. Qarz mablag’laridan foydalanganligi uchun to’lanadigan haq ham uning muddatiga bog’liq. 3. Kreditdan foydalanganlik uchun haq to ’lash tamoyili . Qarz olib, birovning mablag’ini ishlatib turgani uchun ma’lum miqdorda foiz to’lanadi. Ssuda kapitali bozorida foiz darajasi muhim rol o’ynaydi, bozordagi vaziyatni belgilaydi. Protsent stavkasi shakllanishiga bozor omillari, eng avvalo, talab va taklif, undan tashqari Markaziy bank hisob stavkasi, banklararo kredit bozoridagi protsent stavkasi, depozitlar stavkasi ta ’sir etadi. Depozitlar bo’yicha stavka qancha yuqori bo’lsa, kredit uchun ham shuncha yuqori bo’ladi. 4 . Moddiy jixatdan ta ’minlanganligi . Qarz oluvchi ham, qarz beruvchi ham qarzga olingan mablag’ni qaytarilishiga ishonch, ya’ni real imkoniyati borligini ifodalaydi. Agar kredit berish uchun real tovar moddiy boyliklar zahirasi hisobga olinsa, shuning o’zi kreditning ta’minlangani bo’ladi. Agar kredit sezonli xarajatlarni qoplash uchun berilsa, bu xarajatlar real moddiy boyliklar qiymatiga kirishi ko’zda tutiladi. Kredit savdo bitimlari uchun berilsa, shartnoma tuzilib, qarz egasiga qaytarilishi hisobga olinadi. Kredit berishda garov olish alohida o ’rin tutadi. Kafolatli shartnoma asosida kredit jismoniy shaxslar, dexqon xo’jaliklari, fermerlar, ijarachilarga berilishi mumkin. Bunday shartnomaga ko’ra kafolatchi qarzni qaytarilishiga kafil bo’ladi, moboda qarz olgan qaytara olmasa, kafil bo’lgan shaxs to’lashi kerak bo’ladi. Qarz shartnomasi sug’urta kompaniyalari javobgarligi asosida ham tuzilishi mumkin. 5. Maqsadliligi . Kredit qat ’iy ravishda aniq maqsad uchun beriladi. Bank kredit berish uchun qarz olayotgan uni nima maqsadda olayotgani, undan qanday foyda olishi mumkinligini tahlil qiladi. Tadbirkorlar uni «biznes-reja»da ko’rsatishadi. Kredit berayotganda bank albatta uni hisobga oladi, kreditni qaytarmaslik xatarini belgilaydi. 6 . Kredit berishga tabaqalashgan xolda yondashish . Bu tamoyil turli qarz oluvchilarga individual tarzda yondashishni ifodalaydi. Bank qarz berib, qaytarib olmaslik xatarini hisoblab chiqib, har bir mijoz uchun qarz berish yoki bermaslik masalasini har tomonlama tahlil etib hal etadi. Kreditning tarixiy rivojlanish jarayonida turli shakllari kelib chiqib, ularning eng asosiylari tijorat va bank kreditidir. Tijorat krediti - bu korxonalar, tadbirkorlar va boshqa xo ’jalik sub’ektlarining bir-biriga tovar shaklida beradigan kreditidir. Bunda tovarlar qarzga beriladi. Ko’pincha tijorat krediti veksel (qarz majburiyatnomasi) bilan hujjatlashtiriladi. Tijorat krediti cheklangan tarzda qo’llaniladi. Uni keng tarzda qo’llanishiga quyidagilar to’sqinlik qiladi: a) qarz beruvchini rezerv mablag ’i, rezerv fondini cheklanganligi; b) tovar shaklida kreditni ishlatilishini cheklanganligi. Aytaylik korxona material qarz olgan bo ’lsa, uni faqat ishlab chiqarish vositasi xom-ashyo sifatida ishlatishi mumkin, uni ish xaqi tarzida ishlata olmaymiz; v) bu qarz ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaradigan korxonalardan ularni iste ’mol qiladiganlarga berilishi mumkin, aksincha emas. Tijorat kreditining bu cheklanganligi bank krediti yordamida xal etiladi. Bank krediti - bu moliya kredit muassasalari (banklar, fondlar, assotsiatsiyalar) tomonidan har qanday xo ’jalik sub’ektlari (tadbirkorlar, korxonalar, tashkilotlar va boshqalar) ga pul shaklida - ssuda tarzida beriladi. Bank krediti qisqa (1 yilgacha), o’rta (1 yildan 5 yilgacha) va uzoq (5 yildan ortiq) muddatga berilishi mumkin. Kredit faqat tovar muomalasi (aylanishini)ga xizmat ko’rsatib qolmay, kapital jamg’arilishga ham xizmat ko’rsatadi. Bank krediti bitimlar hajmi, muddati, yo’nalishi bo’yicha cheklanmaganligi jihatidan tijorat kreditidan farq qilishi, uni kreditning asosiy va ustun shakliga aylantiradi. Kreditning ulardan tashqari quyidagi shakllari mavjud. Iste ’mol krediti . Iste’mol krediti aholi ehtiyojlarini qondirishga mo’ljallangan. U tovar yoki pul shaklida bo’lishi mumkin. Bu kredit eng avvlo uzoq muddat foydalaniladigan iste’mol tovarlarni sotib olish uchun beriladi. U tovarlar sotilayotgan magazinlar tomonidan to’lov muddatini kechiktirish yoki bank tomonidan shu maqsad uchun ssuda berilishi tarzida bo’lishi mumkin. Odatda bu kredit uchun belgilanadigan foiz yuqori bo’ladi. Hozirgi paytda imtiyozli kreditlar ham berilmoqda. Masalan, AQSh da banklar iste’molchilarga kredit kartochkalari beradi, ularga narxi 2500 dollarga qadar tovarlar xarid etiladi, xarid puli banklarga magazinlar bergan schyotga qarab to’lanadi. Bunday kredit g’oyat imtiyozli bo’ladi, uning foizi boshqa qarz foizidan ancha kam bo’ladi, hatto foizsiz ham bo’lishi mumkin. Talabalarga o’qish haqini to’lashlari uchun maxsus qarz beriladi. Bu qarz uchun foiz eng ko’p bo’lganda 8 foiz qilib belgilanadi, qarz yiliga 2500 dollar, oxirgi kursda esa 5000 dollar miqdorda beriladi. Bunday qarzni talaba o’qishni tugatib pul topgach o’zadi. Hozirgi paytda, yakka uy joylar qurish uchun uzoq muddatli kreditlar-pul shaklidagi iste’mol kreditlaridir. Respublikamizda ham hozirgi paytda uy-joy qurish, oliy o’quv yurtlarida o’qish uchun imtiyozli kredit berish keng qo’llanilmoqda. Ipoteka krediti; ko ’chmas mulk (er, bino, uy-joy kabilar) ni garovga qo’yib olinadigan kredit. Odatda ipoteka kreditidan asosan qishloq xo’jaligida asosiy fondlarni yangilash uchun yirik kapital quyilmalarni qoplash uchun foydalaniladi. Davlat krediti ; Davlat bir tomondan qarz oluvchi, ikkinchi tomondan qarz beruvchi sifatida maydonga chiqadi. Bunda davlat krediti paydo bo ’ladi. Davlat aholidan, firma, korxonalar, tashkilotlar, banklardan qarz oladi. U davlatning qarzdorlik guvohnomasi bo’lib, u vaqti kelganda qarzni uzish va foiz tqlashni kafolatlaydi. Ularni markaziy va mahalliy xokimiyatlar chiqaradilar. Qarz va uning foizi byudjet hisobidan qoplanadi. Davlat qarzni eng avvalo byudjet tanqisligini qoplash uchun oladi. AQShda davlat obligatsiyalari emissiya tufayli davlat qarzi 3 trln. dollardan ortib ketdi. Kredit munosabatlarida davlat faqat qarzdor vazifasini o’tamay, qarz beruvchi rolini ham bajaradi. Davlat o’z mablag’lari hisobidan bankda qarz fondini tashkil etadi, xazinadan qarz beradi. Xazina qarzi davlat byudjetidan, korxona va firma, tashkilotlarga ularning moliyaviy sanatsiyasi (sog’lomlashtirish) uchun sarflanadi. Bu qarz ham ma ’lum muddatga, qaytarib berish va foiz to’lash sharti bilan beriladi. Foiz g’oyat imtiyozli bo’lib daromad olishni ko’zlamaydi. Davlat o’z qarzidan voz kechishi ham mumkin. Xo ’jaliklararo pul krediti xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni bir-birriga beradigan krediti. Korxona, tashkilotlar aktsiya, obligatsiya, kredit biletlari va boshqa qimmatbaho qog’ozlar chiqarish orqali beriladi. Bu operatsiyalar korxonalarni markazlashtirilmagan moliyalashtirish (aktsiya chiqarish) va kreditlash (obligatsiya va boshqa qimmatbaho qog’ozlar) degan nom olgan. Xalqaro kredit bu ssuda kapitalining xalqaro miqyosdagi xarakatidir. Xalqaro kredit tovar yoki pul (valyuta) shaklida berildi. Qarz beruvchilar va qarz oluvchilar banklar, xususiy firmalar, davlat organlari, xukumatlar, yirik korparatsiyalar, xalqaro va regional tashkilotlari bo ’lib, ularning kredit berish shartlari bir-birinikidan jiddiy farq qilishi mumkin. 3. Foiz va unga ta ’sir etuvchi omillar. Rivojlangan bozor xo ’jaligida ssuda kapitali bozori vujudga keladi. Bu bozorda alohida tovar-kapital oldi-sotdi qilinadi. Bunda pul qo’shimcha fazilat foyda keltirishga ega bo’ladi. U ishlatib turishga berilar ekan, egasiga avvalgi miqdoriga qaraganda belgilangan foiz darajasida ko’payib shartlashilgan muddatda qaytib keladi. Bozorga chiqarilgan pulining narxi protsent bo’ladi. Bu uning ma’lum ehtiyojni qondirish uchun pulning xossasidan foydalanganligi uchun beriladigan xaq bo’ladi. Foiz darajasi yoki miqdori avvaldan belgilanadi. U ssuda protsenti hamda bank protsentidan iborat. Mijozlar odatda o’z pullarini bankka qo’yar ekanlar unga foiz olishadi. Bu bankning pul egalariga to’laydigan foizi bo’lib, uni bank protsenti deb ataladi. U yuqori bo ’lsa pulni bankda saqlovchi mijozlar ko’payadi, kamaysa aksincha. Aytaylik mijoz o ’z pulini bankka qo’yib qarzga bergan kapitali 50000 so’m bo’lsin. 5000 so’m daromad olsin u holda yillik bank protsenti 10% ni tashkil etadi. Bankdan qarz oluvchi ssuda protsenti to’laydi. har bir ssuda oluvchini olgan qarzi unga qanchaga tushishi qiziqtiradi. Uni quyidagicha hisoblab chiqarish mumkin: r = kr x r ’ x t; r-ssuda uchun to’langan umumiy foiz. kr- qarz miqdori; r’- protsentning yillik miqdori; t - kredit berilgan vaqt. Aytaylik, “Zamin bank” Fermerga 200 ming so’m, 14% yillik protsent hisobidan yarim yilga qarz berdi. Fermer xo’jaligi kredit uchun qancha haq to’lashi kerak? Ssuda foizi quyidagicha bo’ladi: r = 200*14*6/12=14000. Demak, fermer 200 ming so’mni 106 ming so’m qilib qaytarishi kerak. Odatda ssuda foizi bank protsentiga nisbatan yuqori belgilanadi. Bu bank xarajatlarini qoplash va daromad olish imkonini beradi. Bankning oladigan protsenti bilan beradigan protsenti o’rtasidagi farq marja deyiladi. Bu erda shunday savol tug’iladi, qanday manba hisobiga to’lanadigan protsent qoplanadi? Qarzga olingan pul kapital sifatida ishlatiladi, ya’ni foyda olish nazarda tutiladi. Pul egasi mulkdor sifatida shu pulni ishlatib olingan foydaning bir qismini talab qiladi. Shunday qilib, protsent qarz pulini ishlatib olingan daromaddan qoplanadi. Buni A. Smit o’zining «Odamlar boyligi.” asarida ko’rsatib o’tgan. Qarz puli iste ’mol uchun ishlatilsa, foiz daromadning bir qismi bo’lmaydi (chunki daromadning o’zi yo’q), u qarzdorning kelajakda iste’mol uchun mablag’idan qoplanadi. Agar tadbirkor 200 ming so’m olib ishlab chiqarish yoki savdoga ishlatsa 14000 so’m protsent to’lasa uni foydasidan qoplanadi, agar iste’molchi mebel xarid qilsa 14000 so’mni ish haqidan to’laydi. Bankning yalpi foydasi uni o ’tkazgan barcha operatsiyalaridan olingan daromadi bo’lib, uning xarajatlari (bank xodimlariga ish haqi, amortizatsiya, bank binosini saqlash xarajatlari, kantselyariya xarajatlari va boshqalar) qoplanganidan qolgan qismi bankning sof foydasi hisoblanadi. Sof foydani bankning o ’z kapitaliga nisbati bank foydasi normasini ifodalaydi. Bank foyda normasi ikki omilga; tadbirkorlarning foyda normasi va ssuda protsenti darajasiga bog’liq. Professor. P. Samuelson va V. Nordxaus “Ekonomiks” da shunday yozishgandi: “Agar firma maksimal foyda olmoqchi bo’lsa, shunday protsentni tanlashi lozimki, foyda normasi protsent stavkasiga qaraganda yuqori bo’lishi kerak”. Banklarga qo ’yilgan omonatlarga belgilangan protsent, aholi pulini qay miqdorda bankka qo’yishi, qimmatbaho qog’ozlar shaklida va naqd pul shaklida saqlashini belgilaydi. Ssuda kapitaliga talab va taklif asosida muvozanatlashgan ssuda protsenti belgilanadi. Odatda bozor va o ’rtacha protsent normasi farqlanadi. Bozor protsenti normasi bozordagi ma’lum vaqt mobaynida belgilangan protsent bo’lib, bozor konyunkturasiga bog’liq. U iqtisodiyotdagi o’zgarishga: yuksalish yoki tushkunlikka tushishiga qarab tebranib turadi. O’rtacha protsent normasi uzoq muddat davomida uning o’zgarish harakatini ifodalaydi. Ssuda kapitaliga bo ’lgan talab va taklifga qator omillar ta’sir qiladi; -Ishlab chiqarish hajmi; - Jamg’arilgan pul hajmi - ya’ni jamiyatdagi barcha sinflar va tabaqalar jamg’armasi; - Ishlab chiqarish tsikllarini tebranishi; - Ishlab chiqarishning mavsumiy sharoitlari; - Inflatsiya sur’ati; - Davlat tomonidan foiz stavkasini boshqarilishi; - Xalqaro omillar; a) - rasmda M1 shartnomasida pulga talab protsent stavkasiga bog ’liq bo’lmay, boshqa omillarga: tovarlar narxi summasi, pul birligi oborotining tezligiga bog’liq bo’lganda, talab chizig’i y o’qiga parallel bo’ladi. b)-rasmda jamg’arish uchun pulga talabning protsent stavkasi bilan bog’liqligi ifodalangan. Protsent stavkasi qancha yuqori bo’lsa, naqd pul holida jamg’arib saqlash shuncha qimmatga tushadi. Shuning uchun pulni bankda saqlashga intilish kuchayadi. Foiz stavkasi past bo’lganda, aksincha likvidliligi eng yuqori 100 % bo’lgan naqd pul shaklida saqlashga intilish kuchayadi. Shu bilan birga qarz oluvchilar uchun aksincha protsent stavkasi yuqori bo’lsa pulga talab shuncha kam, aksincha bo’lsa yuqori bo’ladi. v) rasmda pulga bo’lgan umumiy talab va protsent stavkasi muvozanati ko’rsatilgan. Pulga umumiy talab Dm bilan taklif Sm o ’rtasidagi muvozanatni pul bozorida protsent stavkasi belgilaydi. Misolimizda r A ekan. Kapital bozorida kapitalning muvozanat narxi ya ’ni to’lanadigan protsent bir tomondan kapitalning me’yoriy unumdorligi (me’yoriy daromad) ning pasayishi, ikkinchi tomondan boy berilgan imkoniyatlar, me’yoriy xarajatlar xullas bozor qonuniyatlari asosida shakllanadi. Protsent stavkasini belgilashda qarz berishni xatarlilik darajasi ham katta rol o ’ynaydi. Iqtisodiy faoliyatdagi xavf - xatarning mavjud bo’lishi, bu bozor iqtisodiyotiga xos. O’z pulini qarzga berar ekan uning egasi doimo tavakkal qiladi. Chunki hisobga olinmagan omillar bo’lishi mumkin, yoki hisobga olingan taqdirda ham siyosatning o’zgarishi, soliqlar va boshqalarni o’zgarishi va boshqalar sodir bo’lishi mumkin. Ssuda berilayotganda xavf - xatar qancha yuqori bo’lsa, shuncha protsent stavkasi yuqori bo’ladi. Bu ayniqsa qimmatbaho qog’ozlar bozorini tahlil qilganda aniqroq bo’ladi. Chunki qimmatbaho qog’ozlarni ishonchliligi, daromadliligi doimo bank protsentiga teskari proportsional. Bozor iqtisodiyotida iqtisodiy echimlarning alternativ (muqobilligi), ya ’ni pul egasining ular orasidan o’zi uchun eng optimalini tanlash imkoniyatiga ega ekanligi bozor iqtisodiyotini afzalligini yana bir bor ko’rsatadi. Protsent belgilashda vaqt omili juda muhim rol o’ynaydi. Pul egasi o’z pulini shu kundagi ehtiyojiga sarflamay qarzga berayapti. Uni nima majbur qiladi? Iqtisodiyot nazaryasi shuni ta ’kidlaydiki inson doimo hozirgi kundagi ne’matlardan foydalanishni, kelajakdagi iste’moldan yuqori baholaydi. Bu xalq maqollarida ham o’z ifodasini topgan:” Osmondagi turnadan, guldagi chittak yaxshi”,” Yutganim o’zimniki, chaynaganim gumon”. Qanday tizim bo’lishidan qat’iy nazar, insonning ana shu fazilati o’zgarmas ekan. Insonni xozir qondirishi mumkin bo’lgan ehtiyoji keyinga qoldirmasdan qondirishga, ne’matlardan foydalanishga intiladi. Bunga sabab eng avvalo insonning xayoti cheklangan, o’lim haq uni qachon yuz berishini bilmaymiz. Turli ne’matlarni iste’mol qilishni keyinga surish bilan ulardan umuman foydalanmasligimiz mumkinligi xavfiga yo’l qo’yamiz, chunki kelajakda nima bo’lishi noma’lum. Bundan kelib chiqadiki pul egasini ana shu xatarga yo’l qo’yib o’z resurslarini bugungi kunda tasarruf qilishni boshqa birovga berishni taqdirlangandagina u qarz berar ekan. Taniqli iqtisodchi P. Xeyne protsent bu insonlar boshqalar puli hisobiga resurslardan hozirda foydalangangani, ya’ni o’zi ishlab daromad olib, keyin shu resurslarni sotib olish o’rniga hozirda foydalanishi imkoniga ega bo’lgani uchun to’lanadigan xaq deydi. Protsent darajasiga bulardan tashqari quydagilar kiradi; • Qarzga olinadigan pulni ishlatishdan olinadigan naf; • Qarz to’lash muddati va sharti; • Qarz qanday pul bilan erkin konvertrlanadigan valyutadami yoki oddiy valyutada bo’lishi. 4. Kredit va bank tizimi. Kredit tizimi keng ma ’noda bank va boshqa kredit muassasalari ularning kredit operatsiyalarini bajarish uslublari, tashkil etishning huquqiy shakllari majmuini ifodalaydi. Kredit va banklarning kelgusida rivojlanishi moliya-kredit muassasalarining umumlashuvi, kengayishi kredit tizimida yangi funktsiya va vazifalarni vujudga kelishiga olib keladi. Kredit tizimining asosiy funktsiyasi bo’sh pul mablag’larini to’plab ssuda kapitaliga aylantirish. Undan tashqari omonatlar qabul qilish va ular bo’yicha turli schyotlar ochish, aktsiya va obligatsiyalar chiqarish, moddiy boyliklarni saqlash, to’lov operatsiyalarida vositachilik qilish va boshqalardan iborat. Kredit tizimi korxona, tashkilotlarning puli bilan turli operatsiyalar o’tkazishni o’z zimmasiga oladi. Shunday muomala vositalari yaratdiki, ular avvaliga oltin keyinchalik kredit pullari, so’ngra naqd pulsiz hisob- kitob bo’lib, ular bir-birini almashtirib bordi. Moliya kapitalining muhim bo ’g’iniga aylanish bilan kredit tizimi xo’jalik hayotining hamma sferasiga kirib boradi. Hozirgi davrda iqtisodiy takror ishlab chiqarishda u markaziy o’rinda turadi desak xato qilmaymiz. Bank tizimi kredit tizimi negizi sifatida o’zining markazlashuvi bilan insonning eng mohirona va mukammal ijod namunasidir. Kredit tizimi, jumladan bank tizimi turli mamlakatlarda umumiy xususiyatlarga ega, shu bilan birga albatta o’ziga xos xususiyatlarga ham ega. Kredit tizimi kredit mexanizmiga tayanadi. Kredit mexanizmi xo ’jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo’lib, u o’z ichiga kreditlash sharoitlarini, usullarini, kreditni boshqarishni oladi, boshqacha aytganda kredit mexanizmi - bu kreditni tashkil etishning shakli, uslubidir. Kredit mexanizmi yordamida bank tizimining kredit siyosati amalga oshiriladi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri kredit shartnomasi bo’lib, u kredit munosabatlarini amalga oshirishning xuquqiy asoslari hisoblanadi. Ikkinchisi kreditga layoqatliligidir. Kredit berishda unga asosiy e’tibor qaratiladi, chunki bank o’z faoliyati natijasi uchun to’liq javobgar bo’ladi. Kredit tizimi o’z ichiga ikki; bank va maxsus moliya-kredit tizimini oladi. Kredit tizimi tarkibini quyidagi sxema orqali tasvirlash mumkin. Kredit-moliya operatsiyalarining asosiy massasini nazorat qiluvchi, kredit tizimining hal qiluvchi asosiy bo ’g’ini - bu bank tizimidir. Bank tizimi iqtisodiy tsivilizatsiyaning eng oliy yutuqlaridan biridir. Inson uni ixtiro qilish bilan iqtisodiyotga ta’sir etishning nozik, ta’sirchan vositasini topdi: Ko’p iqtisodchilar banklarni insonning nerv tizimiga qiyoslaydilar. Tashkil etish xarakatiga qarab, bank tizimi bir bo’g’inli hamda ikki bo’g’inli bo’lishi mumkin. Rivojlangan mamlakatlar uchun ikki bo’g’inli bank tizimi xarakterli. Bunda birinchi bo’g’in mamlakatda pul muomalasini tashkil etuvchi va nazorat qiluvchi. Markaziy bank bo’lsa, ikkinchi bo’g’inni mustaqil va markaziy bankka bo’ysunuvchi tijorat va maxsus banklar tashkil qiladi. Bir bo ’g’inli tizimda Markaziy va tijorat banklar bir mavqeida bo’lib, teng huquqli agentlar tarzda ish yuritadi, yoki hamma banklar davlat banki bo’ladi. Bunday bir bo’g’inli tizim kam taraqqiy etgan yoki totalitar davlatlarga xos. Banklar tizimi ish tartibi, bajaradigan operatsiyalariga litsenziya, ya’ni ruxsat olishiga ko’ra ikki: universal va maxsus banklarga bo’linadi. Universal tizimda tijorat banklari hamma kredit-moliya xizmatini bajaradi. Bunday tizimga Germaniya bank tizimini ko ’rsatish mumkin. Maxsus tizimda tijorat banklari nisbatan tor doiradagi operatsiyalarni bajaradilar. Sof tarzda bunday tizim yo’q, lekin, AQSh bank tizimi unga yaqinroq. hozirgi zamon bank tizimi ko’proq universal tizim tomon borayapti. Sabab bunda bank xatari kamroq. hozirgi paytda Yaponiya, Avstraliya banklari shu tizimga o’tishmoqda. Mamlakatimiz bank tizimi ikki bo’g’inli bo’lib, tarkibi quyidagicha: 1. O ’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va muassasalari. 2. O ’zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki. 3. Xalq banki. 4. Aktsiya, pay asosida, shuningdek chet el vakillari ishtirokida tuzilgan tijorat banklari, ularning vakolatxonalari. Banklar jumladan chet el banklari O ’zbekiston Respublikasida o’z faoliyatini O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradi. Ana shunday banklarga "Sanoat qurilish banki", "Paxta banki", «G’alla banki", «Meva-sabzavot banki», "Savdogar bank", "Avia bank", "Tadbirkor bank", "Namangan bank", "Parvina bank", "Sayoxat investi" banki va boshqalar. hammasi bo’lib Respublikamizda 30 dan ortiq tijorat banki bor. Umuman bank tijorat tashkiloti bo’lib u asosan omonatlarni qabul qiladi. Qimmatbaho qog’ozlar chiqaradi va ularni boshqaradi. O’zbekiston mustaqil davlat sifatida xalqaro maydonda istiqbol yo’nalishlarini ko’zda tutib, respublika tashkil bo’lgan birinchi yildan boshlab xalqaro tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki barpo qildi. Bu bank birinchidan eksport tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun chet el valyutasida kreditlar beradi. Davlat zayomlari va kreditlaridan samarali foydalanishga qaratilgan xizmat ko’rsatadi. Ikkinchidan, xalqaro valyuta kredit bozorlari operatsiyalarida ishtirok etadi. Uchinchidan, xukumatlararo bitimlarni to’lov shartlarini ishlab chiqishda qatnashadi va boshqa vazifalarni bajaradi. Kredit, tabiiy bank tizimining yuragi joni bu banklardir. Banklar foyda olish maqsadida bo ’sh pul mablag’larini to’plab unga muxtojlarga qarz berish bilan shug’ullanadigan muassasa. Respublikamizda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to’g’risida» qonunda bank tushinchasi quyidagicha ta’riflanadi. Pul mablag’larini jalb qilish hamda ularni qaytarishlik, to’lashlik va muddatlilik shartlari asosida o’z nomidan joylashtirish uchun tuzilgan muassasa bankdir, Bank huquqiy shaxsdir». Bank ishining kelib chiqishi tarixi pul maydalashdan boshlangan. Pul maydalovchi sarroflar, zargarlar do ’konlari savdogar, sotuvchilardan oltin va kumushlarni saqlashga ham qabul qilishar, egalaridan saqlab berganlari uchun to’lov olinar edi, bora-bora bunday ishlar bilan shug’ullanadigan ixtisoslashtirilgan muassasalar paydo bo’ldi. Keyinchalik ularni banka deb atay boshladilar. Tarixan banklar o’z nomlaridan avval vujudga kelgan. Bank so’zi olmoncha die Bank - kursi so’zidan kelib chiqqan. Ayrimlar italyancha "Banko" so’zidan kelib chiqqan deyishadi u ham shu ma’noni beradi. Uni yordamida ayrboshlash, hisob-kitob amalga oshirilgan. Banklar eng avvalo xususiy tijorat tuzilma sifatida bozor infrastrukturasining elementi sifatida vujudga kelgan. Davlat banklari tijorat banklariga qaraganda ancha keyin vujudga kelgan. Banklar rivojlanish jarayonida ko ’p bosqichlarni bosib o’tgan. Dastlab ular idora sifatida xizmat ko’rsatgan. Lekin tez orada almashishga qarz berish ham qo’shiladi. Dastlabki banklar eramizgacha 2300 yil avval qadimgi xaldeylar (janubiy Messapotamiyada yashagan) davlatida savdo sherikchilik ko’rinishida tashkil topib, ssudaga pul berish va pul ko’chirish (o’tkazish) operatsiyalari bilan shug’ullangan. Lekin xaqiqiy bank rivojlanishi Bobillar (miloddan avvalgi 2000-yilning boshlarida janubiy Messapotamiyada vujudga kelgan) davlati vujudga kelishi bilan bog ’liq. Keyinchalik Afrika, Misr, Rimda va boshqa joylarda rivojlana boshladi. So’ngra bank rivoji asosan Angliyada yuz berdi. Davlat banklari XIX asrga kelibgina tashkil topa boshladi. Frantsiya davlat banki (1800 yil Napoleon I tomonidan tashkil etilgan), 1816 yil Avstriya, 1825 yili Belgiya milliy banki keyinchalik Rus davlat banki, Italiya milliy banki, vujudga kelib, tijorat banklari bilan birgalikda ish yurita boshladilar. Respublikamiz mustaqillikka erishchgach birinchi navbatda Markaziy bank tashkil etildi. Umuman olganda bank rivojida ikki tendentsiya mavjud: bir tomondan, universallashuv, ikkinchi tomondan, ixtisoslashuv. Tijorat banklari odatda universal xarakterga ega bo ’lib, o’zlarining xo’jalik mavqeiga ko’ra aktsionerlik tipidagi korporatsiyalar hisoblanadi. Ular Markaziy bankdan maxsus litsenziya olib, unga muvofiq quyidagi vazifalarni amalga oshiradi: • Aholi, uy xo’jaliklari va firmalardan omonatlarni qabul qilish, ya’ni muddatsiz depozitlarni jamg’arish va bu banklarga yozilgan cheklarni to’lovga qabul qilish. • Kreditlar berish. • Qimmatbaho qog’ozlar bilan operatsiyalar o’tkazish. • Turli xizmatlar ko’rsatish. • Banklararo operatsiyalar o’tkazish. • Tijorat banklari valyuta operatsiyalarini ham bajarish mumkin. Keyingi paytlarda kredit yo ’nalishidan foydalanish kengayib bormoqda. Bunda mijoz uchun ssuda scheti ochiladi va kredit limiti belgilanadi. Qarzdorni schetida pul qolmasa, limit doirasida bank avtomatik tarzda uning hisobiga pul o’tkazadi, limitdan ortiqcha beriladigan qarzga yuqori protsent olinadi. • Trast (ishonch) operatsiyalari o’tkazish. Mijoz o’z mulki qimmatbaho qog’ozlarini ishonib boshqarishni bankka topshiradi. • Vositachilik operatsiyalarini mijozning topshirig’iga ko’ra bajaradi. Umuman olganda bank operatsiyalari aktiv va passivga bo’linib, passiv operatsiyalar mablag ’larni jalb etish bo’lsa, aktiv operatsiyalar mablag’larini joylashtirishdir. AQSh kredit tizimida deyarli 14 ming tijorat banklari ish olib boradi. Krinib turibdiki, banklar o ’rtasida raqobat katta. O’z navbatida raqobat kurashi yirik gigant banklarni kelib chiqishiga ham sabab bo’ladi. hozirgi paytda 500 mln. dollardan ortiq aktivlarga ega bo’lgan banklar 4,4 % bo’lib, ularning aktivlari esa 74% ni tashkil etadi. Ular o’rtasida 230 mlrd. $ aktivga ega bo’lgan "Sitikorporeyshn", Cheyz Manxetten korporeyshn 106 mlrd. $, Benk of Amerika 97 mlrd. $ va boshqalar, nafaqat AQSh, balki butun dunyoda etakchi o’rinda, Sitikorporeyshn esa jaxonda birinchi o’rinda turadi. Respublikamizda eng nufuzli banklar bo ’lib, tashqi iqtisodiy aloqalar bilan shug’ullanuvchi Milliy bank, hamda Xalq banki hisoblanadi. Milliy bank jahondagi eng yirik 500 bankdan biri hisoblanadi Tijorat banklari to ’la mustaqil, lekin ular pul emissiya qilish huquqiga ega emas. Real jalb qilgan resurslari miqyosidagina kredit bera oladi. Ixtisoslashgan banklar alohida sohalarda kredit- pul operatsiyalarini o’tkazadi. Masalan: Milliy bank. U respublika hukumati tomonidan qonunga mos ravishda ro ’yxatdan o’tkaziladi va Markaziy bank a’zosi hisoblanadi. Asosiy yo’nalishi tashqi iqtisodiy faoliyatga xizmat ko’rsatish. Investitsiya banklari. Xalq xo ’jaligining turli tarmoqlarini eng avvalo sanoat, savdo, transportni uzoq muddatli kreditlash bilan shug’ullanadi, qimmatli qog’oz chiqaradi, va investorlar o’rtasida joylashtiradi. Uy-joy qurilish banki aholini uy-joy qurilishini moliyalashtirishi bilan xarakterlanadi. Zamin banki. Ko ’chmas mulkni garovga olib, uzoq muddatli kreditlar beradi. Innovatsiya banki. Ilmiy texnikaviy loyihalarni sotish bilan bog ’liq bo’lgan operatsiyalarni kreditlaydi. Shunga o’xshash boshqa maxsus banklar ham u yoki bu ixtisoslashgan xizmat ko’rsatadi. Tijorat va maxsus banklar faoliyatini, Markaziy bank nazorat qiladi. Kredit tizimida maxsus moliya-kredit muassasalari o ’ziga xos o’rin tutadi. Nomi o’zi ko’rsatib turibdiki u aloxida o’ziga xos mijozlarga xizmat ko’rsatadi. Ko’rsatgan xizmati bir, ikki turda bo’lib, ko’pincha maxsus xarakterga ega bo’ladi. Maxsus moliya-kredit institutlariga ikki tomonlama nazorat xos. Bir tomondan qarz berish, hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirishi tufayli Markaziy bank talablariga bo’ysunadi. Ikkinchi tomondan, maxsus moliya, sug’urta, investitsiya shunga o’xshash boshqa operatsiyalarni bajarishga ixtisoslashar ekan, muvofiq ravishdagi boshqarish mahkamalariga ham bo’ysunadi. Ayrim paytlarda turli mahkamalarda qabul qilgan normativ xujjatlar bir-biriga qarama-qarshi bo’lib ham qoladi. Bu ularning ish faoliyatini qiyinlashtiradi. Moliya-kredit institutlarining o ’ziga xos turi pochta-jamg’arma muassasalaridir. U mayda omonatchilarni jalb qilishda katta rol o’ynaydi. Bunda mijozlarga pochta bo’limlari orqali xizmat ko’rsatiladi. Pochta aholi mablag’larini yig’adi, hamda qarzlar beradi. Odatda yirik banklar mayda mijozlar bilan ishlaydi. Shuning uchun keyingi paytlarda ko’p mamlakatlarda pochta-jamg’arma muassasalari orqali kredit-hisob operatsiyalarini amalga oshirish kengayib bormoqda. Maxsus moliya-kredit muassalari tizimida lizing, faktoring firmalari ham o ’ziga xos o’rin tutadi. Odatda lizing, faktoring operatsiyalarini tijorat banklari ham amalga oshiradi. Lekin ular yirik mijozlar bilan ishlaydi. Faktoring firmalari mijozlarining boshqalarga bergan karzlarini undirishni o’z zimmasiga oladi, va shu undirilishi kerak bo’lgan qarz ustidan mijoziga kredit beradi. Faktoring firmalari konvektsion faktoring, ya’ni mijozga universal moliya xizmati ko’rsatish mumkin. Bunda buxgalteriya hisoboti, korxonani zarur xom ashyo va boshqa resurslar bilan ta’minlovchilar va xaridorlar bilan hisob-kitob qiladi. Axborot, reklama, huquqiy va boshqa xizmatlar ko’rsatadi. Mijoz faqat ishlab chiqarish bilan shug’ullanadi. Konfedentsial faktoringda esa ayrim operatsiyalar qarzni to’lash, pul olish huquqlari chegaralangan bo’ladi. Lizing firmalari tovarlarni ijaraga berish bilan shug’ullanadi. Lizing iborasi "For lease" so’zidan olingan bo’lib "Ijaraga olmoq" degan ma’noni bildiradi. Bunda tovar ko’chmas mulk, asbob uskuna va boshqa tovarlar bo’lishi mumkin, egalari o ’z mulk egaligini saqlab qoladi. Lizingni oddiy ijaradan asosiy farqi shundaki, lizingda ijaraga berilgan asbob-uskunalar shartnoma muddati tugagandan so’ng, ularni qoldiq qiymati asosida sotib olish ko’zda tutiladi. Lizing kompaniyalarida lizing operatsiyalarini o’tkazish uchun o’z mablag’lari etishmaydi shu sababli, ko’pchilik lizing operatsiyalarida jalb qilingan mablag’lar keng qo’llaniladi. Bunda odatda bankning uzok muddatli ssudalaridan foydalaniladi. Lombardlar ko ’chirib bo’ladigan mol mulk evaziga kredit beradi. Dastlab Lombardiyada sudxo’rlik krediti tarzida yuzaga kelgan. Ko’pgina mamlakatlarda lombardlarni davlat tasarrufiga olish tendentsiyasi bormoqda. Keyingi paytda lombardlar mol-mulkni saqlash, hamda garovga qo’yilib belgilangan muddatda qaytarib olinmagan mulkni sotuvchi komission vositachilik asosida sotishni ham amalga oshiradi. Kredit birlashmalari-xususiy shaxslar guruhi yoki mayda kredit muassasalari tomonidan tashkil etiladi. Ular ikki tipda bo’lishi mumkin: 1. Jismoniy shaxslar guruhi tomonidan kasbi yoki territorial jixatiga qarab , qisqa muddatli iste ’ mol krediti berish maqsadida tashkil etiladi . 2. Mustaqil mayda kredit muassasalari ixtiyoriy tarzda birlashuvi tufayli tashkil etiladi. Ularning mablag ’lari paychilik, a’zolik badallari va zayomlari chiqarish bilan shakllanadi. Ularning asosiy operatsiyalari omonatlarini jalb etish, zayomlar chiqarish, o’z a’zolariga qarz berish, veksellarni hisob-kitob qilish, savdo vositachiligi, komission operatsiyalar, maslaxat va auditorlik xizmatlari ko’rsatish. O ’zaro kredit berish jamiyati . Ular o’z xarakteri jihatidan tijorat banklariga yaqin. Ular asosan mayda va o’rta biznesga xizmat ko’rsatadi. Ularning a’zosi jismoniy, yuridik shaxslar bo’lishi mumkin. Jamiyat kapitali unga a’zo bo’lib kirish badallaridan tashkil topadi. Moliya kompaniyalari . Turli-tuman muassasalar odatda tovarlar oldi- sotdisiga kredit beradi. Savdo firmalariga nasiyaga sotilgan tovar uchun, sanoat firmalariga qarzga sotilgan tovari uchun kredit berish bilan shug ’ullanadi. Ba’zi kompaniyalar aholiga turli maqsadlar uchun kredit berish bilan shug’ullanadi. Sug ’urta kompaniyalari . Asosan sug’urta polislarini sotish bilan shug’ullanadi. o’z mablag’larini sanoat kompaniyalari obligatsiyalari, aktsiyalari, hamda davlat qimmat baho qog’ozlariga qo’yadilar. Pensiya fondlari . Eng avvalo fond mablag ’larini tashkil etish va pensiya berish bilan shug’ullanadi. o’z mablag’larini asosan sanoat kompaniyalari aktsiyalariga qo’yadi. Investitsion kompaniyalar . o ’z majburiyatlarini mayda mijozlar o’rtasida joylashtirib turli tarmoqlar qimmat baho qog’ozlarini sotib olish bilan shug’ullanadi. Kredit shirkatlari . Bu shirkatlar o ’z a’zolari: kooperatorlar, ijara korxonalari, kichik va o’rta biznes, jismoniy shaxslarga kredit hisob-kitob xizmatlarini ko’rsatish maqsadida tashkil etiladi. Ularning kapitali paylari, va kirish badallari hisobiga tashkil topib, shirkatdan chiqqanda qaytarilmaydi. Asosiy passiv operatsiyalari omonatlarini jalb etish, zayomlarini joylashtirish: Aktiv operatsiyalari, ssuda, vositachilik (komission) savdo-o ’rtachilik operatsiyalari hisoblanadi. Kredit shirkatlarining o ’ziga xos turi qishloq xo’jalik krediti jamiyatidir. Uning ta’sischilari Markaziy, tijorat, maxsus banklar, hukumat, jismoniy, yuridik shaxslar bo ’lishi mumkin. Ular faoliyatining asosiy yo’nalishi qishloq xo’jaligiga kredit, hisob-kitob xizmatlarini ko’rsatish. Ularning mijozlari dexqon xo’jaliklari, fermerlar hamda qishloq xo’jalik korxonalari. Bu qishloq xo’jalik krediti jamiyatlari faoliyatining xususiyati shundaki, ularga soliq imtiyozlari beriladi. hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida maxsus moliya kredit muassasalari ortib borayapti. Ular nixoyatda katta mablag’larni jalb etish bilan birga kapitallarini samarali joylashtirishga ham erishib, umuman iqtisodiyotni rivojlantirishga katta ta’sir ko’rsatayapti. hozirgi paytda AQShda ana shu muassasalarning aktivlari tijorat banklari aktivlaridan deyarli ikki barobar ko’p. Respublikamizda ham bunday muassasalar tashkil etishda anchagina muvaffaqiyatlar qo’lga kiritildi. 5. Pul multiplikatori. Nima sababdan pul massasi tez ko ’payadi. Bu nima hisobiga, qanday tarzda yuz beradi, degan savol tug’iladi. Davlat bankining emissiya (ya’ni naqd pul chiqarish) faoliyatidan qat’iy nazar pul massasi hajmi tijorat banklari krediti hisobiga ko’payadi. Banklar ssuda berganda pul massasi ko’payadi, aksincha mijozlar olgan qarzini kamaytirganda pul massasi kamayadi. Bitta alohida bank pul yarata olmaydi lekin banklar birgalikda bunday imkoniyatga ega bo ’ladi. Bu jarayonni misol bilan quyidagicha tushuntirish mumkin. Aytaylik bank "A"ning aktivlari 200000 so ’m bo’lsin, bank bu aktivlarining bir qismini rezerv tarzda Markaziy bankda saqlashi lozim. Qonun bo’yicha banklar o’z mablag’larini bir qismini rezerv (zahira) tarzida Markaziy bankda saqlashlari kerak. Uning miqdori tebranib turadi. U joriy xarajatlarni qoplash, lekin asosiysi majburiyat bo’yicha to’lovga qobiliyatsizlik xatarini kamaytirishga karatilgan. Uning minimal miqdori qonuniy tarzda belgilanadi, bu muhim tartibga solish vazifasini bajaradi. hozirgi paytda Markaziy bank tomonidan majburiy rezerv normasi o’rnatiladi. Rezerv normasi quyidagicha hisoblanadi: Agar bankning omonatlari 200000 so ’m bo’lib, undan 20000 birlik majburiy rezervlarni tashkil etsa, rezerv normasi 0,1 yoki 10% ni tashkil etadi. Bu normani har bir mamlakatda MB davlat yuritadigan pul-kredit siyosatidan kelib chiqib belgilaydi. Zarur rezervdan ortiq mablag ’larni bank ssudaga beradi. Agar rezerv darajasi 20% deb olsak, bank "A" 40000 so ’mni rezerv fondida saqlaydi, 160000 so’mni mijozlariga ssuda berish mumkin. Bank kredit berganda bu summani mijozning joriy schyotiga o’tkazadi. Natijada 160000 so’m yangi pul paydo bo’ldi. Banklar tomonidan yangi pul hosil bo’lishiga yagona to’sqinlik qiladigan narsa bu MB rezerv (zahira) fondlaridir. Misolimizni jadvalda ifodalasak quyidagi ko ’rinishda bo’ladi. Bank A B V G D BMarkaziy bank majburiyatlar Majburiy rezervlar Rezervdan ortiq Ssudaga berish mumkin bo ’lgan pul 200000 40000 160000 160000 160000 32000 128000 128000 128000 25600 102000 102000 102000 20480 81920 81920 8192 va hokazo 16384 6553 65536 Yaratilgan umumiy kredit pul miqdori 800000 "A" bankdan ssuda olgan tadbirkor o ’z sotib olgan tovarlariga chek bilan to’laydi. Bu chekni tovar sotgan bankka o’tkazadi. "B" bankda yangi 160000 pul vujudga keladi. Endi bu pulni 32000 so’mini rezervga o’tkazib, qolgan 128000 so’mini qarzga berish mumkin. Bu bankdan qarz olgan mijoz olgan pulini turli yuridik shaxslar va jismoniy shaxslarga tovar va ko’rsatgan xizmatlari uchun to’laydi. Ular bu pullarni "V" bankka qo’yadilar. "V" bankning depozitlari 128000 so’mga ko’paydi. Bu bank o’z navbatida 25600 so’mni rezervga qo’yib 102400 so’mni kreditga beradi. Keyingi etapda 102400 so’mni olganlar "G" bankka qo’yib, ularning depozitlarini shuncha so’mga ko’paytiradi. o’z navbatida bu bank ham 20480 so’mni rezervga qo’yib, 8192 so’mni kreditga berish mumkin. Buning natijasida banklar tomonidan yaratilgan yangi pulning miqdori 472321 so’mgacha etadi. "G ’ bankning aktivi "G" bankining passivi Rezerv 20480 Depozitlar 102400 Ssuda 81920 ---------- Jami 102400 Jami 102400 Mantiqiy fikr yuritadigan bo ’ lsak , banklar tomonidan yangi pul yaratilish jarayoni davom etadi , lekin ma ’ lum bir chegaragacha . Mana shu jarayon bank depozitlarini ko’payishini multiplikatsion effekt deb atashadi. Biz ko’rdik-ki, 200000 so’mni yuzaga kelishi butun bank tizimlarida depozitlarni bir necha marta o’sishiga olib keladi. Shunday qilib bank tizimi pul taklifini multiplikatsiya qilish ya ’ni ko’paytirishi mumkin ekan. Uning aniq hajmini pul multiplikatori yoki bank multiplikatori ko’rsatadi. Multiplikator so’zma-so’z tarjima qilinsa, ko’paytiruvchi degani. U quyidagi formula yordamida hisoblanadi. bu erda: m - pul multiplikatori; r - MB qo ’yilish kerak bo’lgan talab etilgan rezerv (zaxira) normasi; Agar, r = 20% bo ’lsa, u holda m = 1x100/20 = 5; ya’ni har bir so’mimiz depozitlarni 5 so’mga ko’payishiga olib keladi. Ko’rinib turibdiki rezerv normasining kamayishi depozitlarning o’sishiga, pul massasini ko’payishiga, aksincha rezerv normasining ko’payishi pul massasini kamayishiga olib keladi. Misolimiz bo ’yicha rezerv normasi 20 % dan 10% ga tushirilsa, multiplikator 10 ga teng bo’ladi, aksincha 25%ga ko’tarilsa multiplikator 4 ga teng bo’ladi. Real hayotda bank depozitlari ko ’payishi-multiplikatsion effekti ancha farq qiladi. Sababi bankdan olingan ssudaning hammasi ham bankka qaytib bormaydi. Ulardan bir qismi muomalada naqd pul tarzida aylanib yurishi mumkin. Undan tashqari mijozlar o’z joriy schetlaridan pullarini olishi mumkin. Bularning hammasi banklarning ssuda berish imkoniyatlarini kamaytiradi. Bunda bankdan rezervdan tashqari naqd pulga aylangan mablag ’ ham chiqib ketadi. U pul multiplikatorini o’zgartiradi. Agar naqd pulga aylangan qismini "s" bilan belgilasak, u holda yuqoridagi formulamiz quyidagicha bo’ladi. Agarda ana shu naqd pulga aylangan miqdori 30% tashkil qilsin desak, u holda Pul multiplikatori = 1x100:(20+30) = 2; Demak har bir so ’m qo’shimcha depozitlar avvalgiga o’xshab 5 emas, balki 2 so’m yangi kredit puli xosil qilindi. Pul multiplikatoridan foydalanib, umumiy pul massasi miqdorini ko ’paytirish yoki kamaytirishni hisoblab chiqarish mumkin. Bizni mamlakatimizda bu uslubni iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llanishini endi o’rganilayapti. Bozor iqtisodiyotida emissiyaga qaraganda rezervlar miqdorini o’zgartirish bilan pul muomilasini tartib solish afzalroq. Bu erda shuni eslatib o ’tish kerakki, rezerv tarzida MB da ma’lum miqdorda pulni saqlash majburiyatlar bo’yicha to’lov qobiliyatsizligi xatarini kamaytirsa ham banklardan mijozlarning omonatiga qo’ygan pullarini yoppasiga olish uchun harakat qilishlarini oldini ola bilmaydi. Rezervni etishmasligi moliyaviy sarosimalikni keltirib chiqarishi mumkin. Moliyaviy sarosimalik - bu mijozlar omonatiga qo ’ygan pullarni shu vaqtni o’zida olishga urinishlari, qarzdorlarda esa talab qilingan miqdorda pulni yo’qligi sababli kishilarni sarosimaga tushishidir. Bu banklarni va o’z navbatida bank bilan bog’liq kompaniyalarni ham bankrot bo’lishiga olib kelishi mumkin. Ilgari moliyaviy sarosimalik yuz berishi oddiy hodisa bo’lgan. Agar biron yirik qarzdorni o’z qarzini vaqtida uzolmasligi ma’lum bo’lib qolsa, bankka pul qo’ygan omonatchilarga mablag ’ini vaqtida qaytara olmaydi. Mijozlar esa iloji boricha o’z pul mablag’larni tezda qaytarib olishga harakat qiladilar. Bu urinishda mijozlarning ishonchini yo’qolishi, oxir-oqibat bank tizimining kattagina qismini bankrotga olib kelishi mumkin. AQShda 50 yildan ortiq vaqt mobaynida moliyaviy sarosimalik yuz bermadi. Bu bank rezervi bilan bog ’liq emas, chunki bank mijozlari moliyaviy barqarorlik haqida ovozalar tarqalsa ham o’z omonatlarini olish uchun sarosimaga tushib shoshilmaydilar. Sababi, ularning omonatlari, depozitlarini sug’urtalash federal korporatsiyasi tomonidan sug’urtalangan. Agar bank biron sabab bilan yopilsa, uning mijozlari bir necha kun ichida konpensatsiya olishni mo’ljallashlari mumkin. Agar sug ’urta fondi mablag’lari etmasa, hukumat zarur pulni emissiya qiladi. Ma’lumki, hamma banklarda aktivlar summasi bankning o’z kapitalidan bir necha marta yuqori, uning koeffitsienti 15:1 gohida 25:1 gacha etadi. Undan tashqari aktivlar umumiy summasida muddati uzaytirilgan kreditlar mavjudki, uni to’lanishi umuman shubxali. Tijorat banklarini qisqa muddatli resurslari portfelidan uzoq muddatli kreditlar berishga harakati ham xatarli. Umuman olganda xatar darajasi 25% oshmasligi, eng yaxshi variant hisoblanadi. Bank ishida moliyaviy xatarlarni sug ’urtalash (xedjerlash) butun bir tizimi mavjud. Bu borada bizning mamlakatimizda dastlabki qadamlar qo’yilmoqda. 6. Markaziy bank va uning asosiy vazifalari. Kredit tizimida bosh rolni Markaziy bank o ’ynaydi. Markaziy bank banklar bankidir. Markaziy bank tijorat banklari ichida XVIII-XIX asr, kapitalizmning dastlabki bosqichidayok ajralib turgan. Davlat faqat Markaziy bankkagina pul emissiyasini topshirgan. Ba’zi Markaziy banklar boshidayoq davlat muassasasi tarzida tashkil etilgan. Masalan, Nemis federal banki, Avstraliya Rezerv banki. Boshqalari ikkinchi jaxon urushidan so’ng milliylashtirilgan. Masalan Frantsiya, Angliya, Yaponiya, Kanada, Gollandiya banklari. Ba’zi MB lar hozirgacha davlat, xususiy mulk asosida faoliyat yuritadi. Masalan: AQSh Federal rezerv (tizimi) sistemasi, 1913 yilda tashkil topgan. MB, Davlat banki, lekin ba ’zi mamlakatlarda tijorat-aktsionerlik banki tarzida ish yuritadi. Bunda bosh aktsioner bo’lib davlat maydonga chiqadi. Masalan: Shvetsariya banki. MB, eng avvalo davlatning pul-kredit siyosatini amalga oshiradi. MB qator vazifalarni bajaradi, ular ichidan quyidagilarni ajratib ko ’rsatish mumkin: MB banklarini ro’yxatga oladi. Ularga ruxsatnoma beradi. Ana shundan keyingina bank o’z faoliyatini boshlashi mumkin. MB tijorat banklarini faoliyatini muvofiqlashtiradi va tartibga soladi. MB faoliyatini tarkibiy qismi monitoring - ssudaga berilgan pulni olingan maqsad bo ’yicha ishlatishini nazorat qilish, olingan mablag’larini muddatida qaytarish imkonini kuchaytirishga xizmat qiladi. Tijorat banklarini barqaror bo ’lishini ta’minlash maqsadida qator majburiy normativlar o’rnatadi: 1. Ustav fondini minimal miqdorini belgilaydi. 1. Bankning o ’z mablag’lari bilan bank aktivlari o’rtasida nisbatni, balans likvidliligini ko’rsatkichini belgilash. 2. MB da saqlanadigan majburiy rezerv normalarini belgilash. 2. Tijorat banklari o ’rtasida korrespondentlik schyotlari orqali hisob-kitob ishlarini tashkil etadi. Tijorat banklari MB ga moliyaviy hisobot topshiradi. U bunga majbur. Markaziy bank Moliya vazirligi bilan hamkorlikda sug ’urta va rezerv fondlarini hosil qilish tartibini ishlab chiqadi. MBning asosiy aktiv operatsiyalari - bu qimmatbaho qog ’ozlar chiqarish va ssuda berishdir. Qimmatbaho qog ’ozlar chiqarish. Davlatning qimmatbaho qog’ozlari bu xazina veksellari, obligatsiyalar bo’lib, ular daromadlarning muhim manbai. Bozor iqtisodiyoti sharoitida obligatsiyalar daromad manbai sifatidagina emas, ko’proq tijorat banklari rezervlari miqdoriga ta’sir etishi va bu bilan mamlakatdagi pul massasi miqdoriga ta’sir etish vositasi sifatida maydonga chiqadi. MB ssudalari. Aktivlarni joylashtirishni boshqa yo ’li - bu ssuda berish. MB hukumatga qarz beradi. Ma ’lumki, YaMM ning yarmi va undan ko’prog’i mamlakatlarning davlat byudjetlarida jamg’ariladi. Bu mablag’lar MB ning hisob schetlarida yig’iladi va ulardan xarajat qilinadi. Shuning uchun MB hukumat, muassasa va tashkilotlarning, milliy hokimiyatlarining hisob varaqalarini yuritadi. Ularda mablag ’larni jamlaydi va to’lovlarni bajaradi. Bank davlatga qisqa va uzoq muddatli ssudalar shaklida yoki davlat obligatsiyalarini sotib olish yo’li bilan kredit beradi. MB tijorat banklariga ham ssuda beradi. Boshqa yuridik va jismoniy shaxslarga ssuda berilmaydi. MB hamma banklarga qarz olish uchun teng sharoit yaratishi kerak. Ssuda asosan uch maqsadga qaratiladi: rezerv majburiyatlarini bajarish, mavsumiy ssudalar, hamda moliyaviy ahvoli beqaror banklarga shu holatdan chiqib olish uchun yordam berish. Bundan tashqari MB aktivlarida chet el valyutasi bo ’lib, xalqaro valyuta bozorlarida dollar, marka, yena, kabilardan valyuta interventsiyasi o’tkazish vositasi sifatida foydalanadi. MB davlat topshirig’i bo’yicha oltin va chet el valyutasi bilan operatsiyalar o’tkazadi. O ’zaro talabnoma va majburiyatlarni hisobga olishda, ya’ni kliringga asoslangan naqd pulsiz hisob-kitoblar MBning muhim vazifasidir. MB ning passiv operatsiyalari. 1. Hukumatning oldi - berdi operatsiyalariga xizmat ko ’ rsatadi , depozitlaridan o ’ z majburiyatlarini to ’ laydi , o ’ z depozitlarini soliqlar hamda zahiralarini banklar va aholiga qimmatbaho qog ’ ozlar sotib to ’ ldirib turadi . 2. Tijorat banklari rezervlarini saqlash. MB nuqtai nazaridan tijorat banklari rezervlari - bu uning tijorat banklari oldidagi majburiyatlari bo ’lib, MB uchun passivlar hisoblanadi. 3. Banknota chiqarish, boshqacha aytganda pul emissiyasi. Bunday xuquqga faqat MB ega. U banknotlar tarzida qog ’oz pullar emissiya qiladi. Ular muomilaga kiritilgach qo’ldan qo’lga o’tib uning egalarini tovarlar va xizmat bilan ta’minlash majburiyati tarzda yuzaga chiqadi. MB har qanday miqdorda pul emissiya qilishi mumkin. Lekin u o ’z vazifasini chiqargan pullarini iqtisodiy rivojlanishga mos tovar va xizmatlar bilan ta’minlangan bo’lsagina bajarishi mumkin. Banknotlar MB ning o’ziga nisbatan qarz majburiyatlari sifatida qaraladi. Undan tashqari MB ning o’z kapitali bor. U bankning a) mulki, b) schyotlari, v) protsent shaklida olgan foydasidir. MB ning soddalashtirilgan balans sxemasini quyidagicha ifodalash mumkin. Davlatning kredit-pul siyosatini yuritar ekan, MB kimga bo ’ysinishi kerak? degan savol tug’iladi. Iqtisodchilarning fikri bir xil emas. Ayrim iqtisodchilar bankning kimga bo’ysinishini nima axamiyati bor? Bordi-yu MB mustaqil bo’lib, xukumatni pul pechatlash stanogiga qo’ymaydi, degan nuqtai nazarga qaraganda ham MB buni uddasidan chiqaolmaydi degan fikrni ilgari surishadi. Ikkinchi guruh iqtisodchilar, MB mustaqil bo ’lishi kerak, bo’lmasa siyosatdonlar inflyatsion oqibatni o’ylamay pul bosib chiqarish imkoniyatiga ega bo’ladilar, degan nuqtai nazardan qarashadi. Uchinchi guruh iqtisodchilar har qanday xukumat pul va soliq-byudjet siyosatini yuritish imkoni ega bo ’lishi, buning uchun MB mustaqil bo’lish kerak emas deyishadi. Real hayotda ayrim mamlakatlarda MB hukumatga to ’g’ridan to’g’ri bo’ysunmaydi. Masalan: AQSh, Germaniya, Shvetsariya, Avstriya, Yaponiya va boshqalar. Ayrim mamlakatlarda masalan: Angliyada MB to’g’ridan-to’g’ri hukumatga bo’ysinadi. S. Fisher va ''Ekonomika ”ning boshqa avtorlari xaqiqiy sharoitda MB ham xuddi oliy sudga o’xshab, o’z faoliyatida hukumat oldida turgan muommolarni hisobga oladi. Qachon zarur bo’lsa, hukumat tomonidan o’tkazilayotgan iqtisodiy siyosatga qarshilik qilmaslikka urinadi, deb mulohaza yuritishadi. Mamlakatimizda MB O ’zbekiston Respublikasi Oliy majlisi oldida hisobdor, boshqaruvchi va ijro etuvchi davlat hokimiyati idoralari oldida mustaqil. Davlat pul-krediti siyosatini MB amalga oshiradi: a) pul muomalasini tartibga soladi; b) kredit hajmi, protsent stavkalari darajasi va boshqalarni belgilaydi. MB pul-kredit siyosatini amalga oshrishining asosiy usullari quyidagilar. 1.Ochiq bozordagi operatsiyalari; 2.Zahira (rezerv) me ’yorini o’zgartirish; 3. hisob (uchyot) stavkalarining o’zgartirish. Ularning har birining o ’zgarishi pul massasini o’zgarishiga olib keladi. Ochiq bozordagi operatsiyalar - Mamlakatdagi pul massasini o ’zgarishi ustidan, ya’ni pul taklifi ustidan nazoratning eng moslashuvchan va sezgir qurolidir. Agar MB ga muomalada pul massasini ko ’paytirish zarur bo’lsa, u qimmatbaho qog’ozlar bozorida davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib olishni boshlaydi. Tijorat banklari, o’z aktivlaridagi hukumatning qimmatbaho qog’ozlarini o’zlari uchun maqbul sharoit asosida sotishga tushadilar. Birmuncha muddat o’tgach obligatsiyalar sotishdan tushgan pullar tijorat banklariga cheklar yoki depozitlar shaklida kelib tushadi. Bu mablag’lardan bir qismi rezervga qo’yilib, qolganlarini banklar kreditga berish mumkin. Shunday qilib, MB davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib olish bilan muomaladagi pul taklifini ko ’paytiradi. AQShda 80-yillarning ikkinchi yarmida inflyatsiya pasaygach FRS yiliga 20- 30 mlrd. dollar atrofida davlat obligatsiyalarini sotib olgan, 2-4 mlrd. dollar atrofida sotgan. Agar MB inflyatsiyaga qarshi pul massasini ko ’paytirish oldini olishga harakat qilsa, u davlat qarz majburiyatlarini sotishni boshlaydi. Tijorat banklari o’zlariga foydali tarzida davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib oladilar, ma’lum muddat o’tgach chek tijorat banlariga to’lov uchun taqdim etiladi. Shunday qilib, MB davlatning qisqa muddatli obligatsiyalarini sotish bilan pul taklifini kamaytiradi. MB ning qimmatbaho qog ’ozlar bozoriga doimo ta’sir ko’rsatishi tufayli davlat obligatsiyalarning to’lov muddatlari har xil bo’lishidan qat’iy nazar, tezda pul massasini kamaytirish imkonini beradi. Masalan AShQ FRS 233 mlrd. dollarlik davlat obligatsiyalari bo’lib, ularning sotilishi tijorat banklari rezervlarini 40 mlrd. dollardan nolga tushirishi mumkin bo’ladi. Zaxira (rezerv) normalarini o ’zgartirish . Tijorat banklari MB da o’z schyotlarida zaxira mablag’larini ushlab turish kerak. AQSh da uning miqdori bank aktivlarining 3% dan 20% gacha etadi. Respublikamizda ham mavjud sharoitdan kelib chiqib, rezerv normasi belgilanadi. Bu majburiyat rezerv normasidan kelib chiqib belgilanadi. Tabiiy bu norma past bo’lsa, banklarning sudaga berish mumkin bo’lgan rezervdan ortiqcha mablag’lari ko’payadi. U o’z navbatida pul multiplikatori amal qilish natijasida pulni ko’payishiga olib keladi. Aksincha norma yuqori bo’lsa muomaladagi pulni kamayishiga ta’sir ko’rsatadi. Aytaylik MB direktorlari kengashi rezerv normasini 10% dan 20% ga ko’paytirishga qaror qilsa, demak bank har bir dollar mablag’dan 20 tsentini MB da saqlab, qolganini suda berishga ishlatishi mumkin. Norma ko’tarilmay avval bu miqdor 10 tsentni tashkil etar edi. Ana shunday tarzida zahira normasini o’zgartirish bilan pul massasiga ta’sir etiladi. Bu usul nisbatan qo’pol, shuning uchun undan iloji boricha kam foydalanadi. Hisob (uchyot) stavkasini o ’zgartirish yoki remoliyalashtirish. MBning asosiy vazifalaridan biri tijorat banklariga ssuda berish. Tijorat banklari MB dan ssuda olar ekan, unga xaq to’laydilar. MB tomonidan belgilangan sudaga olinadigan protsent tqlovlari hisob stavkasi deyladi. hisob stavkasi orqali MB kredit resurslari hajmiga ta’sir ko’rsatadi. hisob stavkasi kamayishi bilan tijorat banklari tomonidan MB kreditiga talab o’sadi, aksincha bo’lsa talab kamayadi. Chunki tijorat banklari olgan kreditlarini o ’z mijozlariga ssudaga beradi. Mijozlardan olinadigan haq albatda hisob stavkasiga bog’liq bo’ladi. Hisob stavkasini pasaytirish bilan iqtisodiy faollik kuchayadi. Sababi pul taklifi o’sib, qarz olish imkoniyati ortadi. Agarda mamlakatda pul massasini kamaytirish zarur bqlsa, MB hisob stavkasini oshiradi, natijada kredit qimmatlashadi, faollik susayadi. hisob stavkasini o’sishi inflyatsiyaga qarshi kurash olib borish usuli sifatida ham qo’llanadi. Hisob stavkasini o ’zgartirish ham ehtiyotlik bilan qo’llaniladi, sababi, kutilmagan qo’shimcha o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. MB iqtisodiy vaziyatga qarab "arzon" (yumshoq) pul siyosati yoki "qimmat"(qattiq) pul siyosati yuritadi. "Arzon" pul siyosati. Agar iqtisodiyotda foydalanilmagan ishlab chiqarish quvvatlari, ishsizlik mavjud bo ’lsa, MB shu siyosatni yuritadi, kredit olishni osonlashtiradi. U quyidagilar: 1.Ochiq bozorda davlat qimmatbaho qog ’ozlarini banklar va axolidan sotib olinadi. 2.Rezerv (zahira) normasi kamaytiriladi. 3.hisob stavkasi pasaytiriladi. Natijada pul taklifi ko ’payadi, protsent stavkasi pasayadi. Bu investitsiyani o’sishi va amaliy faoliyatni kuchayishga olib keladi. "Qimmat" pul siyosati. Agarda mamlakatda inflyatsiya yuz berayotgan bo ’lsa, "qimmat" pul siyosati yuritilishiga to’g’ri keladi. Bu siyosat kreditni qimmat qilib, olishni qiyinlashtiradi. Pul taklifini qisqartirish chora-tadbirlari ko’riladi: 1.Ochiq bozorlarda davlat qimmatbaho qog ’ozlar sotiladi. 2.Zahira (rezerv) normalari oshiriladi. 3.hisob stavkasi ko ’tariladi. Pul taklifi qisqarishi natijasida protsent stavkasi ko ’tariladi. Bu o’z navbatida investitsiyani qisqarishiga inflyatsiyani cheklashga olib keladi. Shunday qilib MB mamlakatning bank-moliya sferasiga, uning holatiga bevosta ta’sir qilib, butun iqtisodiyotga ta’sir ko’rsatadi. MB ning tijorat banklari faoliyatini inqirozga uchrashini oldini olishdagi roli katta. Hozirgacha banklar doimo eski ingliz "hamma tuxumni bir savatda saqlamaslik kerak" naqliga amal qilisha bermaydi. AQSh da 1986 yili 206 bank bankrot deb e ’lon qilindi. 1988 yili 221 bank va 220 ta omonat kassalari bankrot bo’ldi. Agar tijorat banklari sistemali tarzda qonunni buzib, yilni zararlar bilan yakunlasa, mijozlar manfaatiga xavf tug ’dirsa, MB bu bank tankilotlari oldiga moliyaviy sog’lomlashtirish masalasini qo’yadi, yoki uni qayta tashkil etish, xatto to’la tugatish masalasini qo’yadi. Xullas, ko ’pchilik iqtisodchilar pul-kredit siyosatini milliy barqarorlashtirish siyosatining ajralmas qismi deb hisoblashadi. Uning afzalligi shundaki, fiskal siyosatiga nisbatan moslashuvchanligi va tez orada ta’sir ko’rsatishi, siyosiy bosim ko’rsatish fiskal siyosatga nisbatan qiyinroqligi bilan ham ajralib turadi. Undan tashqari qator iqtisodchilar pul taklifini o’zgarishini iqtisodiy faollik darajasini belgilaydigan hal qiluvchi omil deb hisoblashadi. Ammo uni kamchiliklari ham bor. “Qimmat” pul siyosati kutilgan natijani berishi mumkin, lekin "arzon" pul siyosati kutilgan natijani bermasligi ham mumkin, ya’ni taklif qilgan pul mijozlar tomonidan protsent normasini past bo’lishiga qaramay ssuda olmasligi mumkin. Bu kamchiliklarga qaramay, pul-kredit siyosati va uning kredit tizimi orqali amalga oshirilishi mamlakat iqtisodiy hayotida muhim rol o’ynaydi. Adabiyotlar: 1. Abulqosimov X.P., Xudoyberganov N.T. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish muammolari. T.: «Universitet»,1997. 2. Alekseev Yu.P. Mejdunarodnaya torgovlya. T.: 1997. 3. Krosovina L.N. Mejdunarodnie valyutno-kreditnie finansovie otnosheniya. T.: 1997. 4. Abdullaev g ’. Bozor iqtisodiyoti asoslari. T.: «Mehnat», 1997. 5. Andreev B.F. Sistemniy kurs ekonomicheskoy teorii: Uchebnoe posobie.Chast IX.glava 36 - Sankt-Peterburg. Lenizdat, 1998. 6. Nikolaeva I.P. Ekonomicheskaya teoriya. Uchebnik – T.: «Kno Rus», 1998. 7. Qo ’ldoshev Q., Muftoydinov Q. Iqtisodiy bilim asoslari. T.: «O’qituvchi», 1999. 8. Ekonomicheskaya teoriya. Ucheb. Posobie: A.Qodirov i dr. TGTU., I., 1997. 9. Kurs ekonomicheskoy teorii. — M.: Izdatelstvo «Dis», 1997. 10. Yahyoev Q.A. Soliq nazariyasi. T.: «Mehnat» , 1998.

O'xshashlar

Bank tizimi. Pul-kredit siyosati
Kredit va kredit tizimi
Bank tizimi va bank turlari
Bank ishi fanining predmeti va vazifalari. O’zbekiston Respublikasi bank tizimi va boshqa kredit muassasalari
Moliya va bank tizimi