Bank tizimi va bank turlari - Iqtisodiyot - Referatlar

Bank tizimi va bank turlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86 KB

Ko'chirib olish

Bank tizimi va bank turlari Reja: 1. Bank tizimi. Bank turiari ularning funksional yo'nalishi bo'yicha klassifikatsiyasi 2. Davlatni pul-kredit siyosati va banklami uni amalga oshirishdagi roli 3. Markaziy bankninng tijorat banklari faoliyatini tartibga solishdagi o'rni 4. Bank xizmatlari bozorida raqobatni rivojlantirish muammolari

Bank tizimi. Bank turiari ularning funksional yo'nalishi bo'yicha klassifikatsiyasi Agar mamlakatda yetarli darajada bank faoliyatini ko'rsatayotgan banklar, kredit tashkilotlar hamda iqtisodiy tashkilotlar mavjud bo'lsa u holda bank tizimi mavjudligi to'g'risida gap yuritsa bo'ladi. Ushbu sharoitda banklar va kredit tashkilotlari turli shakllarida hamda doimo o‘z mijozlari- iqtisodiyot subektlari. Markaziy bank, boshqa organlar, davlat hokimiyatlari va davlat boshqaaiv organlari. o'zaro yoki yordamchi tashkilotlar bilan muloqotda (munosabatda) bo'lib turadilar. Bank tizimi - tashkiliy tuzilma sifatida yirik tizim bo'lib mamlakatning iqtisodiy tizimiga kiradi. Bu shuni bildiradiki, banklarning faoliyati va rivojlanishini moddiy va nomoddiy ncmatlarni ishlab chiqarish, muomala va istcmol qilish bilan bog'liq holda ko'rib chiqish zarurdir. O'zining amaliy faoliyatida banklar xujalik hayotini tartibga solish mexanizmi bilan o‘zviy ravishda bog'liq. Shu bilan birga banklar soliq tizimi, baho tizimi, baho va daromad siyosati, tashqi faoliyat iqtisodiy faoliyat shartlari bilan o'zviy aloqada bo'lishlari shartdir. Bu shunday darak beradiki mamlkatdagi ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlar ko'p hollarda bank tizimi faoliyatiga boshqa ijtimoiy - xo'jalik mexanizmi bilan aloqadorligidagi harakatiga bog'liqdir. Bank tizimi mamlakat hududida tarixan shakllangan va mustahkamlangan kredit tashkilotlarining faoliyat ko'rsatish shaklidir. Xuddi pul va moliya tizimi kabi bank lizimi o'ziga hos milliy belgilariga egadir. Shu belgilar shu hududning. Geografik shartlari ob-havo aholi milliy tuzilishi, ularni nima bilan mashg’ulligi. Qo’shnilar bilan munosabati, savdo yo'llari va omillar asosida shakllanadi. Bank tizimi yagona manoga ega emas. Uni turli tamoyillarini ko'rish, turli holatlariga qarab guruhlash mumkin. Masalan, ularni tashkiliy tuzilishiga ko'ra intitutsional chizma ko'rinishida ko'rib chiqish mumkin. Bundan tashqari bank tizimini bajaradigan funksiyalari, o'zaro aloqadorligi, mavqye, maxsus yo'nalishi. bajaradigan operatsiyalarga va ularni tanbex ctilishiga qarab ham guruhlash mumkin. Tijorat banklarini belgilariga qarab quyidagi turlaiga bo'lish mumkin. Mulkchilik shakliga qarab banklar: davlat bankiga, aksiyador banklarga,

koopcrativ, xususiy, mintakaviy. aralash mulkchilikka asoslangan bankka bulinadi. Aksiyador banklar aksiyador jamiyat kabi ochiq turdagi yoki yopiq turdagi aksiyador banklar bo'lishi mumkin. Aksiyadorlar safiga kirish aksiyalarni sotib olish yo'li bilan amalga oshiriladi. Yuridik va jismoniy shaxslar banklarning aksiyalarini sotib olishi va aksiyadorlar bo'lishi mumkin. Aksiyador tijorat banklarining yuqori organi - aksiyadorlarning umumiy yig'ilishi hisoblanadi. Har yili aksiyadorlarning yig'ilishi ustavdagi va ustav kapitalidagi uzgarishlarni. yillik faoliyat va uning natijalarini. bank daromadlarini tasdiqlash. bank kengashi tarkibini savlash bankning shu'ba muassasalarini tashkil qilish va bekor qilish kabi masalalarni ko'rib chiqishi mumkin. Ba'zi tijorat banklari paylar (badallar) hisobidan tashkil qilinishi mumkin. Bu turdagi banklarning qatnashchilari ham yuridik va jismoniy shaxslar bo'lishi mumkin. Xususiy banklar jismoniy shaxsning pul mablag'lari hisobidan tashkil qilingan banklar hisoblanadi. Joylashish belgisiga qarab tijorat banklar: xalkaro, respublika, mintakaviy, viloyat banklariga bulinishi mumkin. Bajaradigan operatsiyalariga qarab tijorat banklar - universal va maxsus banklarga bo'linadi. Universal banklar xilma-xil operatsiyalar bajarish, har xil xizmatlar amalga oshirish xususiyatiga ega bo'ladi. Maxsus banklar ma'lum yunalishlarga xizmat kursatib, uz faoliyatini shu yunalishlarda yutuqlarga, samaradorlikka erishishga bagishlaydi. Bunday banklarga tarmoqlarga xizmat kursatuvchi banklar, eksportimport operatsiyalarini olib boruvchi banklar, investisiyabanklari, ipoteka-zamin banklari kirishi mumkin. Banklami intutitsional tuzilishi bilan bo‘yicha guruhlari bir qancha unsurlami majmuini bevosita va bilvosita bank faoliyati bilan shug'ullanuvchilami, ularni tuzilishini, vazifalari, funksiyalari, muhitdagi operatsiyalarini o'zaro aloqadarlikda o'z ichiga oladi (tashkilot va korxonalar). Tashqiliy tuzilish bo'yicha guruhlash ushbu davlatda faoliyat olib boradigan kredit turiari va shakllarini, bunda ishtirok etadigan banklarning turlarini o'z ichiga oladi. To'zilma kredit shakllari va bank ishtiroki belgilariga qarab tuziladi.

Davlatni pul-kredit siyosati va banklami uni amalga oshirishdagi roli Bugungi kunda banklami va boshqa moliya-kredit tashkilotlari orasidagi farqini yo'qotishni mamlakatdagi kapital harakatini markazlashuvuni va jamg'arlishi bilan bevosita bog'liqdir. Bunday harakat natijasida o'zaro yaqin va o'xshash bo'lmagan kredit tashkilotlarini yo'qolib ketishi yoki kushilishi jarayoni amalga oshirilishi mumkin. Shu bilan birga banklarning universallashuvi makroiqtisodiy omillarga bog'liqdir. Ammo bu faoliyat uzoq muddatni o'z ichiga oladi. Hozirgi kunda farqlarning yo'qolishi va banklar tomonidan funksional va yuridik xususiyatlami bekor bo'lishi asosan yirik tijorat banklarida sezilarli amalga oshmoqda. Shuni qayd qilish lozimki yirik banklarning universallashuvi va global yo'nalishlarining olib borilishi kichik banklarning, maxsus kredit tashkilotlariga yani ma'lum turdagi operatsiyalarga moslashgan tashkilotlarga aylanishiga sabab bo'lmoqda. Bu esa ko'pgina mamlakatlarda faoliyot ko'rsatayotgan ko'p bosqichli bank tizimiga hos xususiyatdir. Bozor iqtisodiyoti va jahon xo'jaligi rivojlanishi bilan bank tizimi ham rivojlana bordi. Hozirgi sharoitda banklar tobora ko'prok faqat sof bank operatsiyalarini bajaradigan emas. Tijorat banklari qo'yidagi operatsiyalami bajaradi: - passiv operatsiyalar; - aktiv ssuda operatsiyalari; - bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari; - bankning uz mablag'lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalar va boshqalar. Shu bilan birga banklar moliyaviy xizmatlar ko'rsatadigan moliyaviy muassasalaiga aylanmoqda, bu bank balansida aks ettirilmaydi, lekin juda kata daromad keltiradi. Pul-kredit siyosati usullari umumiy bo'lishi mumkin, yani mamlakatdan kredit munosabatlar holatiga umumiy ta'sir ko'rsatuvchi, yoki selektiv, yani alohida olingan kredit turlariga ta'sir ko'rsatish uchun yo'naltirilgan hamda alohida korxona, jumladan tarmoqlami kreditlash uchun yo'naltirilgan bo'lishi mumkin. Pul-kredit siyosatining umumiy usullariga: - Markaziy bankning hisobga olish siyosati yoki foiz stavkalarini tartibga solishsiyosati;

- ochiq bozordagi operatsiyalar, yoki davlat qimmatbaho-qog'ozlarini sotib olish vasotish; - majburiy zahira normalarini o'zgartirishlar kiradi. Hisobga olish siyosati Markaziy bankning tijorat banklari uchun oxirgi navbatdagi zahirasi sifatida kneditoriga ayalanishi bilan bog'liq. Majburiy zahira normalarini tartibga solish hukumat talabi asosida tijorat banklarining belgilangan miqdoridagi pul mablag'larini Markaziy bankdagi foizsiz hisob varag'iga o'tkazilishidir. Ochiq bozordagi operatsiyalar markaziy bankning tijorat va gazna obligatsiyalari va boshqa qimmatbaho qog'ozlarni bozor kursi yoki oldindan e'lon qilingan kurs bo'yicha sotib olish va sotish, hamda qayta kelishuvlaridir. Markaziy bankning pul-kredit siyosati selektiv usullariga: - limitlar, kvotalar umatish orqali kredit miqdorini yoki veksellarini hisobga olishnito'g'ridan-to'g'ri qisqartirishdir; - kredit operatsiyalarini o'sish darajasini pasaytirish; - alohida olingan turdagi kreditlar ustidan nazoratni umatish, ismol krediti ustidan; - alohida olingan jamg'armalarga yuqori foizlami o'rnatish yoki umumanfoiz stavkalarini tartibga solish va boshqalardir. Banklar va uning krediti yordamida mavjud kapital tarmoqlar o'rtasida, ishlab chiqarish va muomala sohasida taqsimlanadi va qayta taqsimlanadi. Sanoat, transport, qishloq xujaligi sohasida qushimcha investisiyaga bo'lgan talablarni moliyalashtirib, banklar xalk xujaligida progressiv yutuqlarga erishishni ta’minlashi mumkin. Oxirgi yillarda tijorat banklarining soni, ular bajaradigan operatsiyalar, ulaming ustav fondi va qo'yilmalar salmogi oshib bormoqda. Tijorat banklari o'z faoliyati bilan bozor iqtisodiyoti talablariga mos ravishda ishlay oladigan tashkilotlami o'z vaqtida mablag' bilan qo'llash va bunday tashkilotlami aniqlash kabi muhim bir vazifani amalga oshirmoqda. Tijorat banklari kreditlash jarayonlari orqali mamlakat iqtisodiyotning rivojlanishiga ham juda katta xissa qo'shmoqda. Tijorat banklarining yana bir muhim funksiyasidan biri hisob to'lovlarini amalga oshirish funksiyasidir. Bugungi kunda korxona va xo'jaliklami o'rtasidagi hisob-

kitoblarning asosiy qismi pul o'tkazish yo'li bilan amalga oshirilmoqda. Bu jarayonlarda tijorat banki vositachi sifatida to'lovlar o'tkazish jarayonini bajarmoqda. To'lov hujjatlarining o'z vaqtida o'tishi hamda hisobkitob jarayonlarining uzluksizligini taminlash zaruriyati bugungi kunda banklardan hisob-kitoblami tashkil qilish va nazorat qilishning mukammal metodlarini ishlab chiqishni talab etmoqda. Hisob-kitoblami tezlashtirish, jarayonlarni ishonchligini taminlash hamda bu jarayonlar bilan bog'liq xarajatlarni kamaytirish maqsadida tijorat banklari bugungi kunda komputer texnikasi bilan jihozlanmoqda. Tijorat banklarining to'lovlarini amalga oshirish funksiyasi orqali bugungi kunda yuridik shaxslaming davlat budjetiga bo'lgan majburiyatlari nazorat qilinmoqda. Bugungi kunda tijorat banklari yetarli darajada texnik jihozlanganligi hamda kerakli axborot bazalariga va malakali kadrlarga egaligi banklari o'z navbatida qimmatli qog'ozlar bozorining asosiy ishtirokchilaridan biri qilib qo'ymoqda. Qimmatbaho qog'ozlar bozorida banklar bir vaqtning o'zida ham investor ham emitent sifatida qatnashmoqda. Banklarning boshqa xo'jalik subektlariga nisbatan stabil moliyaviy holatga egaligi qimmatbaho qog'ozlar bozorida operatsiyalarda qatnashishga imkon bermoqda. Respublikada tijorat banklarning qimmatbaho qog'ozlar bozorida aktiv ishtirok etishini sabablaridan yana biri banklarning nizom kapitalini oshirish sohasida o'z aksiyalarini sotishga bo'lgan intiiishdir. Bugungi kunga kelib tijorat banklari qimiratbaho qog'ozlar bozorida aksiyalardan tashqari depozit va jamg'arma sertifikatlar bilan ishlashni ham yo'lga qoVmoqdalar. Bundan tashqari banklar o'z mijozlariga moliyaviy broker sifatida ham xizmat ko'rsatmoqda. Banklarning bunday funksiyalami bajarishlari korxona tashkilotlaming qimmatli qog'ozlar bozori operatsiyalarida qatnashishlari uchun qulay sharoit yaratmoqda. Bugungi kunda, Respublika davlat mulkini xususiylashtirish bilan bog'liq jarayonlar keng o'rin olganligi sababli, korxonalarga tegishli, qimmatli qog'ozlar bozoriga nisbatan, davlat qimmatli qog'ozlar bozori aktiv harakat qilmoqda. Bu bozorda asosiy qatnashchilar sifatida tijorat banklari maydonga chiqmoqda. Bu bozorda tijorat banklari o'zlarining brokerlik funksiyalarini amalga oshirish bilan

bir qatorda mavjud mablag'larini hech qanday tavakalchilikka bormagan holda qisqa muddatlarga joylashtirish imkoniyatiga ega bo'lmoqdalar. Markaziy bankninng tijorat banklari faoliyatini tartibga solishdagi o'rni O'zbekiston Respublikasi Tijorat banklari Markaziy bankdan litsyenziyani olgandan so'ngina davlat qimmatbaho qog'ozlari bilan operatsiyalami amalga oshirilishi mumkin. Ularga qimmatbaho qog'ozlar bilan operatsiyalar qilish uchun, to'lov xarajatlari funksiyasini bajaruvchi qog'ozlar uchun (veksel-chek) yoki pul mablag'larini jamg'armalarga va bank raqamlariga jalb qilishlarini tasdiqlovchi qog'ozlar (depozit va jamg'arma sertifikatlari) uchun maxsus litsyenziya olishlari shart emas. Bugungi kunda banklarning ko'p pog'onali bo'lishi ulaming tashkiliy tuzilishiga bog'liq. Ammo, rivojlangan mamlakatlarga bir yoki ikki pog'onali bank tizimi xosdir Bir pogonali bank tizimi varianti mamlakatda yagona markaziy bank xali mavjud bo'lmasa yoki bitta markaziy bankdan iborat bo'lsagina rsal (haqiqatda) mavjud bo'lishi mumkin. Ammo tsivilizatsiya darajasidagi bozor iqtisodiyoti sharoitiga ikki pog'onali bank tizimi hos. Bunda birinchi pogona banklari Markaziy bank, ikkinchi quyi pog'ona esa-tijorat banklari va kredit tashkilotlaridir. Markaziy bank tizimi mavjud bo'lgan barcha davlatlar pul-kredit tizimining asosini tashkil qiladi. Markaziy bankning moliya bozoridagi o'rni mamlakatda bozor munosabatlarining rivojlanish darajasiga va xususiyatiga bog'liq. Bu esa o'z navbatida ikki pogonali bank tizimini shakllanishiga asosiy omil bo'lib hisoblanadi. Chunki buning tepasida Markaziy bank bo'ladi. Ikki pogonali bank tizimining zarurli bozor munosabatlarining qaramaqarshiliklaridan kelib chiqadi. Bir tomondan, bu xususiy moliya mablag'laridan erkin foydalanish huquqini talab qiladi. Bu quyi pog'ona banklartijorat banklari orqali amalga oshiriladi. Ikkinchi tomondan, bu munosabatlami ma'lum miqdorda tartibga solish nazorat qilish maqsadli yo'naltirish zarur. Bunday maxsus institut sifatida Markaziy bank yuzaga chiqadi. Yuqorida ko'rib o'tganimizdek bank faoliyatini maxsus litsyenziya asosida amalga oshiriladigan faoliyatdir. Biz aytganimizdagi O'zbekiston Respublikasi

Tijorat banklari Markaziy bank tomonidan beriladigan litsyenziya asosida faoliyat olib boradilar. Ularga qo'shimcha retsyenziya zarur emas (faqat valuta operatsiyalaridan tashqari). Shuni takidlash lozimki Respublika Tijorat banklarining moliyaviy holati bugungi kunda barqaror emas. Shu sababli Respublikada bii qancha banklaining litsyenziyasi chaqirib olindi, bu esa ulami haqikatda bankrotlikga uchraganligidan darak beradi. Bank retsyenziyasi chaqirib olinish jarayonidan likviditsion komissiya to'ziladi. Ular qiyin va uzoq muddatli murakkab faoliyat olib boradilar. Kredit moliya-tizimining barqarorligining taminlash, uning alohida bo'g'inlarining birinchi navbatda tijorat banklari faoliyatini barqarorligini taminlash mamlakat markaziy bankning asosiy vazifasi hisoblanadi. Markaziy bankning yana bir asosiy vazifalaridan kredit organlarini (tizimini) faoliyatini tartibga solish va umumlashtirishdan iboratdir. Uzoq yillar mobaynida tijorat banklari va emission banklarining bajaradigan funksiyalari qushilib ketdi. Bular qatoriga banknotlarni emissiya qilishning markazlashuvi bir qo'lda yoki bir necha banklarning qo'lida yani davlatning maxsus qonuniy dalolatnomalari bilan qo'llab-quwatlanadigan banklar qo'lida ushlab turishi, keyinchalik esa ular orasidan yiriklarini ajratib so'ng emissiya chiqarish huquqini berilishini, yoki alohida markaziy emission banklar deb nornlanuvchi banklarning paydo bo'lish jarayonlarini misol qilib keltirish mumkin. Turli mamlakatlarda Markaziy banklarga turli funksiyalami belgilab berilishi mumkin. Lekin Markaziy bank doimo Davlat va bank belgilarini o'zida mujassamlashtirilgan o'zida Davlatning tartibga soluvchi organi bo'lib qoladi. Mamlakatning Markaziy Banki davlat bank tizimining asosiy qismi bo'lib hisoblanadi. Markaziy bank birinchi urinda davlat va iqtisodiyot o'rtasida vositachi bo'lib xizmat qiladi. Ammo Markaziy bank o'z oldiga foyda olishni maqsad qilib qo'yinaydi. Markaziy bank funksiyalari uzoq yillar mobaynida deyarli o'zgarmay aniq modifikatsiyalangan ko'rinishga egadir. Turli iqtisodiy adabiyotlarda va o'quv darsliklarida Markaziy bank funksiyalari turlicha talqin qilinadi.

Masalan V.M. Usoskinining fikriga ko'ra Markaziy bank funksiyalariga: - kredit pullari (banknotlar) emissiyasi; - banklar uchun va boshqa kredit tashkilotlari uchun turli xizmatlami amalga oshirish; - hukumatning moliyaviy agenti funksiyasi; - markazlashgan oltin-valuta zahiralarini saqlash; - pul-kredit siyosati tadbirlarini o'tkazish kabilar kiradi. "Moliya, pul muomalasi, kredit" kitobining mualliflari fikricha Markaziy bankning asosiy funksiyasi: - "muomalaga kredit pullari - banknotalami chiqarish va pul muomalasini tartibga solishdan iboratdir". Shunday qilib, Markaziy banklar - "banklar banki"ga aylantirib yuborildi, yani ulaming mijozlari bo'lib tijorat banklari hisoblanadilar. Markaziy banklar o'zlarining joriy (depozit) raqamlarida tijorat banklarining pul mablag'larini aks ettiradilar, ularning naqd pullarini tuldirishga bog'liq operatsiyalami amalga oshiradilar, tijorat banklariga kreditlar beradilar. Markaziy banklar ko'p hollarda Davlatning bankirlari hisoblanadilar. Shu bilan barcha emission banklarning yana bir asosiy funksiyalariga ochiq bozordagi operatsiyalar va deviz operatsiyalari kiradi. Ular davlatning qimmatbaho qog'ozlarini sotish va olish, xorijiy valutalami hamda milliy valuta kurslanni ushlab turish maqsadida sotadi va sotib oladi. Lekin, umuman olganda Markaziy banklar tomonidan bajariladigan operatsiyalar quyidagi turt guruhga (turga) bo'linadi: 1. Banknotlaming monopol emissiyasini amalga oshirish; 2. Markaziy bank- banklar banki hisoblanadi; 3. Markaziy bank- hukumat bankiri hisoblanadi; 4. Markaziy bank pul- kreditni tartibga soladi va bank nazoratini amalga oshiradi. Markaziy banklarga davlat vakili sifatida qonuniy tarzda banknotalami monopol ravishda emissiya qilish biriktirilgan, yani umummilliy kredit pullarini bosib chiqarish yuklatilgan. Tarkidlash kerakki, sanoati rivojlangan mamlakatlarda banknotalar pul massasining sezilarsiz qismini tashkil etadi, shuning uchun

Markaziy bankning monopol emissiya funksiyasi birmuncha pasaytirilgan. Biroq banknotalami chiqarish funksiyasi mamlakatdagi pul zahiralarini tashkil qiluvchi, chakana pul muomalasini naqd banknotalar bilan taminlash va kredit tizimini likvidliligini taminlash vositasi hisoblanadi. Bu funksiyalar naqd pul muomalasi ulushi sezilarli bo'lgan mamlakatlarda katta ahamiyatga egadir. Maikaziy bank bevosita tadbirkorlar va aholi bilan hyech qanday faoliyat olib borrraydi. Uning asosiy mijozlari bo'lib tijorat banklari hisoblanadi. Tijorat banklari Iqtisodiyot va Matkaziy bank orasida (o'rtasida) vositachi sifatida faoliyat ko'rsatadilar. Markaziy banklar banki sifatida tijorat banklarining zahiralarini saqlaydi, jumladan, majburiy zahira talablari shaklidagi pul mablag'larini saqlaydi, ulaming kreditorlari sifatida ishtirok etadi, tijorat banklarining Maikaziy bankda ochadigan hisob varaqlari orqali (O'zbekiston Respublikasi hisob-kassa markazi) mamlakat miqyosida naqd pulsiz hisob-kitoblami amalga oshiradilar, banklar va boshqa kredit institutlari ustidan nazoratni olib boradilar. Yuqorida aytib o'tilganlardan, umuman olganda, Markaziy bankning barcha funksiyalari o'zaro bog'liqdir. Davlatga kredit berish orqali, Markaziy bank kredit muomala vositalarini yaratadi. Hukumatning majburiyatlarini chiqarish va qoplash orqali, u ssuda foiziga ta'sir ko'rsatadi. Sanab o'tilgan funksiyalari orqali Markaziy bank o'zining asosiy mamlakat pul-kredit tizimini tartibga solish funksiyasiga asos yaratadi va iqtisodiyotni tartibga soladi. Markaziy bankning pul-kredit siyosati umumiqtisodiy infratuzilmalarni tartibga solishning, bozor konyukturasini yuqori darajada ushlab turish, bandlikka ta'sir o'tkazish, inqirozli tushumlarni oldini olishning ajralmas qismi sifatida namoyon bo'ladi. Shunday qilib pul-kredit siyosati muomaladagi pul mablag'lari miqdorini, bank kreditlari hajmini, foiz stavkalarini, valuta kurslarini, to'lov balansini va o'z navbatida bevosita mamlakat iqtisodiyoti holatini o'zgartirish uchun yo'naltirilgan tadbirlar majmuasidir. Bank xizmatlari bozorida raqobatni rivojlantirish muammolari1 Jahon banklari ish faoliyatida axborotlarni sotish va moliyaviy maslahatlar kabi xizmatlar ham keng o'rih olgan. Bizning oldimizda turgan masalalardan biri ham

sohani o'rganishdir. Bozor iqtisodiyoti sharoitida barqaror va samarali ishlovchi bank tizimini yaratish mustaqillikning birinchi kunlaridan O'zbekistonda yuritilayotgan iqtisodiy siyosatning eng muhim yo'nalishlaridan biri bo'ldi. "O'zbekistonning moliyaga doir yordamchi tarmoqlarini, mamlakatning bank tizimini takomillashtirish biz uchun birinchi navbatdagi vazifadir":, - deb etirof etgan edi Prezident I. Karimov. Chunki Mustaqillik e’lon qilingunicha mamlakatda mustaqil bank tizimi mavjud emas va mavjud bank muassasalari sobiq ittifoq bank tizimining tarkibiy qismi hisoblanardi. аримов издан обод ва озод ватан олсин . 2- том . - .: " Ўзбекистон ", 1996. Bank tizimida yuzaga kelayotgan holatlar, bugungi kunda bank menejmenti va marketingini yanada rivojlantirishni talab qilmoqda. Banklar sonini ko'payishi bu raqobatning kuchayishidir. Malumki, rivojlangan mamlakat]aming aksariyatida iqtisodiyotni boshqarish borasida boy tajriba to'plangan. Shu tajriba asosida boshqaruv sohasi rahbarlari va mutaxassislarining yangi avlodini tarbiyalash respublikamizda ham tobora keng yoyilmoqda. Jahon bank tizimida ro‘y berayotgan tub o'zgarishlar, MDH mamlakatlari bank tizimiga ham tobora ko'proq ta'sir ko'rsatayotir. Xo'sh, gap qaysi o'zgarishlar to'g'risida bormoqda? Birinchidan, bu o'zgarishlar to'lovlaming yangi integratsiya vositalarini yuqori sur'atlar bilan shakllantiradigan bank operatsiyalarini komputerlashtirshning texnologik inqilobi bilan bog'liq. Bu jarayonlar talaygina moliyaviy xarajatlar talab qiladi, bank ishi qimmatlashadi, biroq uning samaradorligi va uning tezkorligi oshadi, bu esa xarajatlar o'sishini qoplaydi. lkkinchidan, bank ishida o'sib borayotgan raqobat banklarning ko'shilib ketishiga olib keladi, bu esa sarmoyalar bozorida va iqtisodning investitsiyalar sohasida yangi sharoitlarni vujudga keltiradi. O'zbekistonning bank tizimi unga kam quwatli talay banklar kirganligi sababli, yaqin vaqt ichida bu ta’moyilning ta'sirini boshdan kechiradi. Bu hodisaga respublika bank xizmati bozorida anchagina raqobatbardosh va samarali bo'lgan chet el banklarining paydo bo'lishi ham yordam beradi. Uchinchidan, bu an'anaviy bank xizmatlari bozoriga tobora shaxdam odimlar bilan kirib kelayotgan bankdan tashqari tuzilmalar bilan

raqobatning kuchayishi. Jumladan, aholiga kredit kartochkalari bilan xizmat ko'rsatish sohasida turli xildagi tijorat to'zilmalari faoliyat ko'rsata boshlaydilar. To'rtinchidan, bank ishlariga bu xizmatlaming ko'p sonli iste'molchilari ta'siri ortadi. Iste’molchi operatsiyalarining tezligi va sifati, hisob-kitoblarning qo'layligi, mijozlaming ehtiyojlariga o'tkazishe'tibor qaratilishiga nisbatan banklarga tobora qattiq talablar boshlaydi. Bank tizimi hozir hal qilinishi qiyin bo'lgan dilemmaning keskinlashuvi sharoitida turibdi. Qo'yilmalami jalb qilishda banklar ekspansiyasi va omonatchilami zararlardan kafolatlash o'rtasida asosiy muvozanatsizlik mavjud. Kafolatlar moliya institutlariga qo'shimcha qo'yilmalami jalb qilish imkonini beradi. qo'yilmalar faoliyatining omonatchilar tomonidan boshqarilmasligi esa, banklarga bu qo'yilmalardan foydalanishda keng imkon yaratib beradi. Bu ikki о mil ning o'zaro uygunligi kreditlash hajmlarining o'sishi uchun sharoit yaratadi. Biroq bu boshqarilmaslik kuchayishi bilan xavf-xatar va kompensatsiya o'rtasidagi muvozanatsizlik ortadi. Shuning uchun ham bank tizimini rivojlantirish va boshqarishga nisbatan samarali siyosat olib borish zarur. Bu vazifalarning barchasi bank menejmenti bilan bog'liqdir. Menejment - tashkil etish va boshqarishning tizimini to'g'riroq olib borishi haqidagi ilmiy bilimdir. Menejment tushunchasi va uning iqtisodiy mohiyati turlicha tushuniladi. Qisqa ma’noda menejment so'zi - jamoani tashkil qilish va boshqarish bilan bog'liq bo'lsa, keng ma’noda menejment - bank faoliyatini va uning ishchilarini shakllantirishni boshqarish tushuniladi. Menejment asosini-inson omili, o'z ishini biluvchi, shaxsiy hamda jamoa mehnat faoliyati tashkil etadi. Bu borada boshqaruvchi - kasbiy bilimga va shaxsiy sifatlarga: yuqori bilimli, o'ylash qobiliyati chuqur va zehnli, xavfni boshqara oladigan hamda rejalashtirgan ishlarni qo'rkmasdan amalga oshira oladigan shu bilan birga jamoasi orasida yetakchilik qila oladigan shaxs boMishi shartdir. Menejmentning asosiy maqsadi boshqarishning ratsional usuli orqali foyda olishdir. Lekin respublikamizning hozirgi iqtisodiy sharoitida bank menejmentining asosiy maqsadi faqatgina foyda olish emas, balki jamiyatning ijtimoiy iste'mol talablarini qondirishdan ham iboratdir. Oxirgi yillarda bank

menejmentining maqsadlariga - jamoaning ijtimoiy muammolarini ham hal qilishdan iborat boMgan masalalar turibdi. Busiz inson o'z potensialini namoyish eta olmaydi va mehnat qila olmaydi. Shu bilan bank menejmentining yana bir xususiyati bank biznes xususiyatiga bevosita bogMiqdir. Bank biznesi boshqa tarmoqlarga karaganda uning farqi maxsus "tovar" "pul" bilan faoliyat ko'rsatishidir. Yuqoridagilami hisobga olgan holda bank menejmentining o'ziga xos xususiiyatlami va maqsadlarini ko'rsatib o'tish maqsadga muvofiqdir. Bu xususiyatlarga: -pul bozori sharoitida xo'jalik subyekti sifatida bank ishini rentabelligini ta'minlash; -kreditor va jamgarmachilar qiziqishini ta'minlash maqsadida, bankni ishonchli sherik sifatida uning balansi likviditligini ta'minlash; -bank mijozlariga ko'rsatilayotgan xizmatlarini hajmi, turi, sifatini yaxshilagan holda ular orasidagi aloqalami doimiyligini ta'minlash uchun mijozlar talablarini maksimal qondirish; -jamoaning ishlab chiqarish, tijorat hamda ijtimoiy muammolami birgalikda hisobga olgan holda hal qilish; -mutaxassislaming potensialidan to'laroq foyda olish maqsadida ularni tayyorlash, qayta tayyorlash va ulami joylariga qo'yish. Bu maqsadlarga erishish uchun bank menejmenti miqdoriy va sifat hamda ijtimoiy ko'rsatkichlarga tayanadi. Miqdoriy ko'rsatkichlar bank menejmentining barcha sohalariga tegishlidir. Miqdoriy ko'rsatkichlarga: bank mijozlari va raqamlari soni, depozit hajmi, kredit qo'yilmalri, operatsiya va xizmatlar hajmi va boshqalar misol bo'la oladi. Sifat ko'rsatkichlariga esa bankning daromad va xarajat ko'rsatkichlari mablag'laming aylanish tezligi, operatsiyalami amalga oshirish xarajatlari va mehnat hajmi, hujjatlarni qayta ishlash kabilar kiradi. Hozirgi kunda bu masalalar kundankunga hal qilib borilmoqda. Axborot tizimi, elektron toMov tizimi bunga yaqqol misol bo'la oladi. Bank menejmentining ijtimoiy ko'rsatkichlarini uch guruhga ajratib ko'rish mumkin. Bular: -jamoa a’zolarining kasbiy tayyorgarligi; -ularning mehnatga munosabati;

-ijtimoiy muammolami farq qilish darajasi. Bank menejmentining asosiy xususiyatlaridan yana biri, bu mas’ul masalami hal qilishda jamoa umiIu jug mayjudligidir. Hoziigi davrda bank yo’nalishi qanday? Ulami ikkita yirik yo'ralishga ajratish mumkin. Birinchi guruh savollariga, bankni ixtiyorida bo'lgan iqtisodiy muammolami boshqarishni tashkil etish. Ikkinchi guruh savollariga bank jamoasini boshqarishni tashkil etishdan iboratdir. Bularning har biri alohida yo'ralishlardan iborat. Lekin biz ularning har birini alohida-alohida ko'rib chiqa olmayniiz. Ammo ba’zi hirlari bilan tanishib o'tishga harakat qilamiz. Bank marketingi - bu bozorda bo'layotgan jarayonlarni to'la hisobga olgan holda kompaniya va firma faoliyatini bajarish va tashkil etish tizimidir. Bank marketing esa shu ma’lum bir rcgionda va rcgiondan tashqarida bank xizmatlariga bo'lgan talab va taklifni o ’rganish, bank xizmatlariga bo'lgan talabni boshqarish va qondirish. turli banklar tomonidan amalga oshirilayotgan bir turdagi operatsiyalar xarajntini taqqoslash, reklamani amalga oshirish tizimidir. Bank marketingi birinchi navbatda bankning potensial mijozlarini qidirib topishini bildiradi. Bank mijozni hamda o'zining iqtisodiy potensialini birgalikda qo'shib o'rganadi. Bank xizmatini yangi turlariga bo'lgan talabni o'rganish hozirgi zamon banklarining eng dolzarb masalasidir. Oxirgi yillarda bank nuiamolasiga kiritilgan, Faktoring, lizing, ishonch (trast), vositachilik xizmatlari va ularga bo'lgan talabni o'rganib chiqish shular jumlasiga kiradi. Tijorat banklarinig maslahat xizmati qimmatbaho qog'ozlar bilan operatsiyalari ham bundan mustasno cmasdir. Bankning o'z marketing xizmatini olib borishi bir necha usullariga ega. Bularning eng birinchisi hamda oddiysi mijozlar bilan olib boriladigan bevosita olib boradigan muioqatdir. Mijozni ham bank ishchisini moddiy tomonidan ragbatlantirilishi bu vazifani hal qilishning asosiy mczonlaridan biridir. Mijozlar bilan muloqot qilish uslubiga ko'ra bank marketingi ikki turga, aktiv va passivga bo'linadi1. Aktiv marketing o’z ichiga:

-to'g'ri marketing, telefon, pochta va lelevideniycni o'z ichiga olgan markctingni; -telemarketing, ya’ni yangi b'limdan ko'ra iqtisodiy samaradorligi yuqori bo'lgan marketing; -konferensiyalar o'tkazish orqali bank xizmatlarini reklama qiluvchi marketingni; -aholining keng ommasini so'roqqa to'tish orqali o'rganiladigan gap marketingni; -bankda tashkil topadigan fokus-guruhlarning tashkiliy diskussiya bahslasluiv guruhlari marketingi; -mijoz bilan bevosita niuloqotda bo'lgan markctingni oladi. O'z navbatida passiv marketing esa matbuotda bosib chiqarish yo'li bilan bank xizmatlarini reklama qilish usuliga bo'linadi. Bank marketingining tashkiliy qismlari bo'lib: Axborotni to'plash (bozorni o'rganish uchun): Tovarni o'rganish va bahosini aniqlash (tovar-baho): Xizmatlami jo'natishni (sotishni) tashkil etish kabilar hisoblanadi. Bank tizimi - lashkiliv tuzilma sifatida yirik tizim bo'lib - mamlakatning iqtisodiy tizimiga kiradi. Menejment - tashkil etish va boshqarishning tizimini to'g'riroq olib borishi haqidagi ilmiv bilimdir. Menejment so'zi - jamoani tashkil qilish va boshqarish bilan bog'liq bo'lsa. keng ma'noda menejment - bank faoliyatini va lining ishchilarini shakllantirishni boshqarish tushuniladi.

Adabiyotlar ro`yxati : 1. O’zbekiston Respublikasi moliyaviy qonunlari. - T.: 1998, 1999. 2. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Šarori. Bank tizimini islohqilish chora tadbirlari tug`risida. T.: 1999 yil 15 yanvar. 3. O’zbekiston Respublikasining Markaziy banki tug`risidagi Qonuni. - T.: Sharq,1997. - 47 b. 4. Banklar va bank faoliyati tug`risida. Uzbekiston Respublikasining Qonuni. T. Sharq, 1997. 48b. 5. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining Bank tizimini erkinlashtirishbuyicha 21 mart 2000 yil karori. 6. O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari faoliyatini tartibgasolish qoidalari” yuriqnomasi. № 10. 1997 yil 22 fevral.

O'xshashlar

Moliya va bank tizimi

Banklar va bank tizimi

Kredit va bank tizimi

Banklar va O‘zbekiston respublikasida bank tizimi

Bank tizimi. Pul-kredit siyosati