Banklar va bank tizimi - Iqtisodiyot - Referatlar

Banklar va bank tizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

152.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Reja: 1. Bank va bank tizimining rivojlanish bosqichlari 2. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maqsadi va faoliyati asoslari 3. Markaziy bankning asosiy vazifalari, funksiyalari va operatsiyalari 4. Tijorat banklari va ularning tashkiliy tuzilishi 1

www.arxiv.uz Bank va bank tizimining rivojlanish bosqichlari Dastlabki banklar qachon va qanday paydo bo`lganligini aniqlash ancha qiyinchilik tug`diradi. Gap shundaki, hozirgi davrda banklar faoliyati xususiyatidan kelib chiqib turlicha bo`lgan operatsiyalarni bajaruvchi universal moliyaviy tashkilotlarni o`zida namoyon qiladi. Masalan, birinchi darajali toifaga kiruvchi chet el banklari o`z mijozlariga 300 dan ortiq turli xil xizmatlarni ko`rsatadilar. Bu operatsiyalarning va xizmatlarning barchasi bir vaqt va bir joyda paydo bo`lmaganligi sababli ham bank ishining "boshlang`ich" nuqtasini aniqlash aniq tadqiqodlar olib borishni va ular asosida ma`lum bir fikrlarni mujassamlashtirishni talab qiladi. Banklarning paydo bo`lishi tarixi bo`yicha ba`zi bir fikrlar to`g`risida siz tushunchaga egasiz. Bank ishi rivojlanishini bankning alohida operatsiyalari miqyosida ko`rib chiqadigan bo`lsak, bank ishining tarixiy rivojlanishi quyidagicha borganini ko`rishimiz mumkin: Banklar faoliyatining eng "qadimgi" operatsiyalari bo`lib, pullarni saqlab berish bo`yicha operatsiyalar hisoblanadi. Ma`lumki, eng qadimgi davlatlarda ham omonatlarni qabul qilish operatsiyalari mavjud bo`lgan. Ilk bor bunday ish bilan ma`lum obro`ga va ishonchga ega bo`lgan puldor shaxslar, Yevropa mamlakatlarida cherkov muassasalari shug`ullanganlar. Masalan, tarixan mashhur grek ehromlari (masalan, Delfiya, Efes ehromlari) bir paytning o`zida o`ziga xos bank muassasalari bo`lib xizmat qilishgan. Yillar o`tishi bilan o`sha qadimgi davrlardan boshlab ayrim hollarda qo`yilgan pul yoki mulk bo`yicha foizlar ham hisoblangan. Banklarning kelib chiqishiga bag`ishlangan mavjud adabiyotlarning tahlili shuni ko`rsatadiki, banklarning paydo bo`lishining asosiy yoki boshlang`ich zamini birinchidan, pul mablag`larini saqlab berish bo`lsa, ikkinchidan, pul mablag`larini almashtirib berishdan iborat ekanligini ko`rishimiz mumkin. Pul ayirboshlash bo`yicha ehtiyoj alohida paydo bo`lgan. Bunda Yevropani yorqin misol qilib ko`rsatish mumkin. O`rta asrlarda tangalarning yagona tizimi mavjud bo`lmagan. Savdo turli mamlakatlar, shaharlar, hatto alohida shaxslarning tangalari orqali olib borilgan. Barcha tangalar turli vazn, shakl va nominalga ega edilar. Shuning uchun tangalar bilan shug`ullanuvchi va ayirboshlashni olib bora oladigan mutaxassislar o`z ayirboshlash stollari bilan qizg`in savdo ketayotgan joylarga joylashishgan. Shu bois, "bank" so`zi italyancha "banco" - ayirboshlovchining oldidagi stol degan ma`noni anglatuvchi so`zdan kelib 2

www.arxiv.uz chiqqan. Bunga o`xshash operatsiyalar bundan ancha avvalgi davrlarda qadimgi Gretsiya, Rim, Sharqda amalga oshirilar edi. Pulni saqlash va ayirboshlash bo`yicha operatsiyalar bilan shug`ullanuvchi shaxslar yig`ilgan boyliklar - pullar samarasiz, harakatsiz yotganini tushunishar va agar mavjud mablag`larning hech bo`lmaganda bir qismini bo`lsa ham vaqtinchalik foydalanishga berilsa, sezilarli foyda olish mumkinligini bilishar edi. Shunday qilib, asosida pullarni ma`lum muddatga qaytarish va foiz to`lash shartlari bilan berish yotgan ssuda (kredit) operatsiyalari paydo bo`lgan. Bunda garov sifatida uylar, kemalar, qimmatbaho buyumlar, chorva mollari, qullar qabul qilingan. Bir bankir, aniqrog`i pulni saqlab beruvchi xizmatlaridan bir - biri bilan o`zaro xisob - kitoblar bilan bog`langan bir necha shaxslar foydalanish mumkin bo`lgani uchun, asta - sekin mijozlarga hisob - kitob xizmatini ko`rsatish operatsiyalariga ehtiyoj paydo bo`la boshladi. Dastavval ular quyidagicha amalga oshirilar edi. Har bir omonatchi pulni saqlab beruvchida uning ismi yozilgan jadval shaklidagi o`z hisob varaqasiga ega bo`lgan. Bu jadvalda pullarning harakati (kirim yoki chiqim) aks ettirilar edi. Butun operatsiyani pulni saqlab beruvchi - bankir omonatchining og`zaki yoki yozma buyrug`i bilan amalga oshirar edi. Bunda mos o`zgarishlar o`zaro hisob kitoblarda ishtirok etuvchi shaxslar jadvallariga kiritilar edi. Bu eng sodda xizmatlar naqd pulsiz hisob - kitoblarning dastlabki shakllarini tashkil qilgan. Barcha yuqoridagi operatsiyalar dastlab alohida mavjud bo`lgan va keyinchalik ular biz bank deb nomlashga odatlangan bir xil tashkilotlar chegaralarida birlashganlar. G`arbiy Yevropada oddiy ayirboshlash idoralaridan bank uylariga o`tish jarayoni 16 - 17 asrlarda ro`y berdi. Ko`pchilik iqtisodchilar bank mohiyatini ssuda (kredit) operatsiyalarida ko`rishga moyildirlar. Shuni hisobga olish kerakki, har bir davlatda bank faoliyatining qonuniy tariflarining o`ziga xos xususiyatlari mavjud. Shunday qilib, bank ishining asrlik an`analariga ega Angliyada 1979 yilda banklar to`g`risida yangi qonun qabul qilindi. Unda "bank" atamasining ta`rifiga alohida e`tibor berilgan. Britaniyalik qonun chiqaruvchilar bank ta`rifini ancha soddalashtirganlar, ya`ni ular bank deganda Angliya Davlat Banki bank deb 3

www.arxiv.uz tan olgan har qanday kompaniya tushunilishi mumkinligini qayd etganlar. To`g`ri, o`z navbatida Angliya Banki Jahon tajribasi nuqtai nazaridan umum tan olingan bank xususiyatlariga ega bo`lgan mezonlarni o`rnatgan. Xususan, bank maqomiga da`vo qiluvchi kompaniya omonatlar qabul qilayotgani, kreditlar berayotgani, eksport - import moliya operatsiyalarini amalga oshirayotganligi, valyuta ayirboshlayotganligi, investitsion xizmat ko`rsatayotganligi va moliya bilan bog`liq masalalar bo`yicha maslahatlar berayotganligini isbot qilishlari ham kerak. Uzoq yillar davomida jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovar - pul munosabatlarining o`sib, takomillashib borishi banklarning operatsiyalari va ko`rsatadigan xizmatlari ko`lamining kengayib borishiga, jamiyat a`zolarining pulga bo`lgan talabining oshib borishiga olib kelgan. Davlat, jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat va jamiyat a`zolarining pul mablag`lariga bo`lgan talablarini qondirgan holda davlatning iqtisodiy jihatdan o`sishi va barqarorligini ta`minlash maqsadida banklar o`rtasida ular bajaradigan funksiya va operatsiyalar ko`lami taqsimlana borgan, ya`ni davlat nomidan, davlat manfaatlarini himoya qilgan holda faoliyat ko`rsatuvchi banklar va alohida jamiyat a`zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki yo`nalishni ham o`zida mujassamlashtirgan banklar (oxirigisiga Sobiq Sovetlar davridagi Davlat bankini kiritish mumkin) shakllana borgan. Hozirgi zamonda jahonda umum qabul qilingan tizim bo`lib, ikki pog`onali bank tizimi xizmat qiladi va u davlat Markaziy banki va tijorat banklari tarmog`ini o`z ichiga oladi. 1 - chizma Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi Markaziy Bank banklarning banki sifatida bank va moliya muassasalari faoliyatining barqarorligini ta`minlaydi. Birinchi navbatda, u ko`pchilik moliya institutlari, banklarning faoliyatida moliyaviy jihatdan muammolar yuzaga kelganida, banklar omonatchilar oldidagi o`z majburiyatlarini bajara olmay qolgan holda moliyaviy sarosima paydo bo`lishining oldini olishi kerak. Bu masalani hal qilish uchun Markaziy bank, avvalo, tartibga solish va nazorat qilish funksiyalarini ikkinchi pog`ona - tijorat banklari tizimiga nisbatan bajaradi. Markaziy bank majburiyatiga tijorat banklarining har kunlik faoliyatiga aralashish kirmaydi. Markaziy bank tijorat banklarning me`yoriy boshqarilishi, ularning to`lovga 4

www.arxiv.uz qobiliyatliligi va likvidliligini ta`minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar manfaatlarini himoya qilishi kerak. Bularning barchasi nazorat me`yorlari tizimi yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog`onasiga yetkaziladi. Markaziy bank pul siyosatini o`tkazish yo`li bilan muomaladagi pul massasi ustidan nazoratni amalga oshiradi va inflyatsiya, ishsizlikning past darajasini ta`minlash va iqtisodiy o`sish uchun shart - sharoitlar yaratishi kerak. Bunda Markaziy Bank emission bank vazifasini bajaradi, ya`ni muomalaga pul belgilarini chiqarish va ularni muomaladan olish huquqiga ega bo`ladi. Markaziy bank yana tijorat banklari o`rtasidagi hisob - kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi. Bank tizimining ikkinchi pog`onasi - bu xalq xo`jaligi va aholiga xizmat ko`rsatishda bosh bo`g`in bo`lgan mustaqil tijorat banklarning tarmog`idir. Ular yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob - kitob va kredit operatsiyalarni amalga oshirish va xizmatlar ko`rsatish hamda boshqa turli bank xizmatlarini ko`rsatish bilan boYoliq operatsiyalarni amalga oshiradilar. Har bir mamlakatda tijorat banklarining soni turlicha bo`lishi mumkin. Masalan, Shvetsiyada Davlat banki 40ga yaqin tijorat banki faoliyatini nazorat qiladi, xolos, AQSH da 13 mingga yaqin tijorat banklari mavjud, Shveytsariyada esa har 10 ming aholiga bittadan moliya muassasasi to`g`ri keladi. Rossiyada 1995 yil boshiga kelib, Rossiya Markaziy banki tomonidan bank operatsiyalarini amalga oshirish litsenziyasiga ega bo`lgan 2486 ta tijorat banki qayd qilingan. Bank tizimining rivojlanish tarixiga chuqur urg`u bermasdan, O`zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganidan keyin tashkil qilingan va takomillashib borayotgan bank tizimi to`g`risida to`xtalsak maqsadga muvofiq bo`lar edi. 1991 yilning 1 sentabrida Respublikamiz mustaqilligining e`lon qilinishi butun dunyo mamlakatlari tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini bizning respublikamizga ham kirib kelishiga zamin yaratdi. Shuning uchun ham respublikamizdagi bozor iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini yaratish zaruriyati tug`ildi. Mustaqillikka erishilgunga qadar O`zbekiston bank muassasalari sobiq Ittifoq bank tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. Shu bilan birga bu banklar sobiq "Ittifoq" bank tizimi 5

www.arxiv.uz doirasidan tashqarida faoliyat ko`rsata olmasdilar. Bank tizimi 3 turdagi banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va SSSR Tashqi savdo bankini va Davlat Mehnat omonat - jamg`arma kassalarini o`ziga olardi. Sobiq Ittifoq bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega bo`lib, u bir vaqtning o`zida emissiya instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish, xo`jaliklarga hisob - kitob operatsiyalari bo`yicha xizmat ko`rsatuvchi markaz hisoblanardi. Ham emissiya funksiyalarini, ham hisob - kitoblar va kreditlar bo`yicha mijozlarga xizmat ko`rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi Davlat bankini davlat boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi. Ma`muriy buyruqbozlik davrida kredit munosabatlari iqtisodiyotni boshqarishda shaklan yuzaki xarakterga ega edi. Kredit resurslari va pul resurslari harakatini ham boshqarish, ham nazorat qilish davlat bankining monopol ta`siri ostida edi. Bular o`z navbatida sobiq "Ittifoq" bank tizimining tor doirada rivojlanishiga olib keldi. Markazlashtirilgan bank boshqaruvi asosida faoliyat ko`rsatgan respublika banklari tor diorada pul resurslari harakatini boshqarar, lekin uni boshqaruvchiligini nazorat qilish sobiq "Ittifoq" Davlat banki qo`lida edi. Iqtisodiyotni boshqarishning markazlashtirilgan usulidan vozkechish va bozor iqtisodiyoti tomon dastlabki qadamlar qo`yilishi bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining qator kamchiliklari ro`yobga chiqdi. Bu esa, bank tizimida tub o`zgarishlarni amalga oshirishni talab etardi. Bank tizimini qaytadan tashkil etish 1987 yilda boshlandi. Bu jarayonda bank tizimining tashkiliy tuzilmasini o`zgartirish, banklarning rolini oshirish, iqtisodiy tizimning rivojlanishiga ularning ta`sirini kuchaytirish, kreditni harakatdagi iqtisodiy dastaklarga aylantirish ko`zda tutilgandi. Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat bankining yangi tuzilmasini tashkil etish bilan boshlandi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni o`z ichiga oladi:  ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy emission bank va bevosita xo`jaliklarga xizmat ko`rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari;  ixtisoslashtirilgan banklarni to`laligicha xo`jalik hisobiga va o`z-o`zini moliyalashga o`tkazish; 6

www.arxiv.uz  iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo`ladigan kredit munosabatlari uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalar. Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o`zining kredit tizimidagi markaziy o`rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus ixtisoslashgan banklarga topshirdi. YA`ni bankning emission faoliyatini kreditlash faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo`yiladi. Davlat banki ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshqaruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul - kredit siyosatini olib boruvchi muassasaga aylandi. Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus ixtisoslashgan banklar: Sanoat qurilishi banki, Kommunal kurilish va sotsial taraqqiyot banki, Agrosanoat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki, Jamg`arma banki toshkil qilinib xujaliklar bilan banklar o`rtasidagi aloqalari tobora yaqinlashtirildi, Ixtisoslashtirilgan davlat banklari o`zlarida ma`lum darajada boshqaruvchilik rolini saqlab qoldilar. Bank tizimini takomillashtirish jarayonida juda muhim natijalarga erishildi, lekin tashkil qilingan banklar iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlarini to`liq ifoda qilolmasdi, shuning uchun ham bank tizimini yanada takomillashtirish obyektiv zaruriyatga aylandi. 1988 yildan boshlab, ikki bosqichli bank tizimi tashkil etila boshlandi. Lekin bu davrda, markazlashtirilgan rejalashda Markaziy bankning roli hali ham yuqori, sohalarning deyarli hamma qismi davlat tasarrufida edi. O`zbekiston Respublikasida ikki bosqichli bank tizimini tashkil etishga real asos 1991 yil 15 fevralda "Banklar va bankfaoliyati to`g`risidagi" qonuni asosida yuzaga keldi. Bu qonunga asosan davlat boshqaruv organlari respublika Markaziy banki faoliyatiga aralashmasliklari kerak edi. U faqat Respublika Oliy majlisiga hisobot beradi. Bu qonunni amalga tadbiq etish, asosan, Respublikamiz mustaqillikni qo`lga kiritgandan so`ng boshlandi. O`zbekiston bozor iqtisodiyotiga o`tishning bosqichma - bosqich yo`lini tanlaganligi bois, 1 - bosqichdagi kredit-pul siyosati sohasidagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat qilib qo`yildi: 7

www.arxiv.uz  Markaziy bank boshchiligida keng tarmoqli mustaqil tijorat va xususiy banklarni o`zida mujassamlashtirgan ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish, respublika hududida yirik chet el banklarining bo`limlari va vakolatxonalarini ochish uchun qulay sharoit yaratish;  barqaror pul muomalasini ta`minlash;  kredit va naqd pul massasining asossiz o`sishini keskin cheklash;  O`zbekiston Respublikasining milliy pulini muomalaga kiritish uchun zarur iqtisodiy va tashkiliy shart - sharoitlar, hamda imkoniyatlarini yaratish va boshqalar. Shunday qilib, O`zbekistonda Mustaqil bank tizimini yaratishning birinchi bosqichi, milliy valyutani muomalaga kiritish uchun asos yaratilgan va ikki pog`onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank tizimini yaratish bo`yicha olib boriladigan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul qilingan O`zbekiston Respublikasining "Banklar va bank faoliyati to`g`risidagi" Qonuni asosida amalga oshirildi. Mazkur qonun bozor munosabatlariga o`tish davri vazifalariga mos keluvchi bank muassasalari shakllanishini xuquqiy asoslarini belgilab berdi. Ushbu qonunga muvofiq, Sobiq SSSR Davlat bankining respublika muassasasi asosida O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tuzildi va unga respublikada pul muomalasini tartibga solish, tijorat banklari tizimini vujudga keltirish va to`lov tizimini tashkil etish vazifalari yuklatildi. Xalq xo`jaligining turli sohalarini kreditlash va ularni investitsiyalash funksiyalari yangidan tashkil qilingan ixtisoslashtirilgan tijorat banklariga berildi. Mustaqil pul va bank tizimini yaratishning ikkinchi bosqichi milliy valyuta muomalaga kiritilgan va ikki pog`onali bank tizimining xuquqiy asoslari yaratilgan 1994 - 1996 yillarni o`z ichiga oladi. 1994 yilda Milliy valyuta so`mning muomalaga kiritilishi mamlakatimizda mustaqil pul va bank tizimi shakllanishining sof bosqichi hisoblanib, bu bosqichda banklar oldida turgan vazifalarga yanada aniqlik kiritildi. Bu davrda Markaziy bank asosiy e`tiborini makroiqtisodiy barqarorlikni ta`minlashga va shu asosda iqtisodiy o`sish uchun qulay sharoitlar yaratishga qaratdi, mamlakatda sifat jihatidan butunlay yangi to`lov tizimini yaratish bo`yicha chora - tadbirlar belgilandi. 8

www.arxiv.uz Ixtisoslashgan tijorat banklari faoliyatini rivojlantirishda Vazirlar Maxkamasining "Bank tizimini takomillashtirish va pul - kredit munosabatlarini barqarorlashtirish bo`yicha chora - tadbirlari to`g`risida" gi 1994 yil 18 martdagi qarori muhim ahamiyatga ega bo`lib, unda banklarning axborot infratuzulmasini tuzish va xalqaro bank amaliyotining ilg`or usullarini respublika bank amaliyotiga qo`llash orqali bank tizimini takomillashtira borishi bo`yicha yo`l - yo`riqlar belgilab berildi. 1994 yildan boshlab yangi buxgalteriya hisobi tizimini ishlab chiqish va ularni banklarga tadbiq qilish jarayoni boshlandi. 1996 yilda Respublika Prezidentining "Bank auditi tizimini rivojlantirish bo`yicha chora - tadbirlari to`g`risida"gi farmoniga asosan bank tizimida buxgalteriya hisobining xalqaro andozalarini joriy qilish jarayoni yanada takomillashtirildi va jahonning nufuzli auditorlik kompaniyalaridan "Artur Andersen", "Deloyt end tush", "Key Pi Em Ji - (KRMG)", "Ernest end Yang", "Kupers end Laybrand" kabilar yetakchi tijorat banklari faoliyatini audit qilishga taklif qilindi. Bank tizimini rivojlantirishning yana bir xususiyatli tomoni shundaki, bank tizimining huquqiy asoslarini mustaxkamlash va zamon talablariga moslashtirish maqsadida "O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g`risidagi" va "Banklar va bank faoliyati to`g`risida"gi qonunlarning yangi loyihasi ishlab chiqildi. 1995 yil 21 dekabrda bank faoliyatining xuquqiy va me`yoriy tartibga solish qoidalarini belgilovchi "O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g`risida" va 1996 yil 25 aprelda "Banklar va bank faoliyati to`g`risida"gi qonunlarning qabul qilinishi bank tizimini jahon andozalariga yaqinlashtirish sohasida mustahkam qonuniy poydevor yaratdi. Bank tizimini shakllantirihning uchinchi bosqichi 1997 - 2000 yillarni o`z ichiga olib, u bosqichning asosiy xususiyati banklarni xususiylashtirish va aksiyadorlik - tijorat banklarda boshqaruvning sifatini oshirish banklar faoliyatida nazoratni kuchaytirishdan iborat. Bu jarayon O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 1997 yil 24 apreldagi "Xususiy tijorat banklari tashkil qilishni rag`batlantirish chora - tadbirlari to`g`risida"gi Farmonning qabul qilinishi bilan yanada faollashadi. Mazkur Farmonga ko`ra, nizom jamg`armasida jismoniy shaxslarning ulushi 50 foizdan kam bo`lmagan holda tijorat banklarini ochish uchun bir qator imtiyozlar belgilangan edi. Natijada so`nggi yillar ichida xususiy banklarning soni keskin ko`payib, bank operatsiyalarini amalga oshirish uchun dastlabki 9

www.arxiv.uz ruxsat berilganlari bilan qo`shib hisoblaganda 20 taga yetdi. Hozirgi paytda respublikada faoliyat ko`rsatayotgan tijorat banklarining deyarli yarmi xususiy banklar hisoblanadi. Bank tizimiga xususiy kapitalni jalb etish bilan birga, banklarni korporativ boshqarish tizimini yanada mustahkamlashga doir chora - tadbirlar ham amalga oshirildi. Xususan bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Aksiyadorlik tijorat banklarini faoliyatini takomillashtirish chora - tadbirlari to`g`risida"gi 1998 yil 2 oktabrdagi Farmonining qabul qilinishi muhim ahamiyatga ega bo`ldi. Mazkur Farmon tijorat banklarini boshqarishda aksiyadorlarning va bank kengashining rolini oshirishga doir chora - tadbirlar majmuini belgilab berdi. Ushbu farmon asosida amalga oshirilgan islohatlar natijasida mamlakatimizda har tomonlama mustahkam bank tizimi, xalqaro andozalarga mos keluvchi zamonaviy bank nazorati va banklar faoliyatni tartibga solishning samarali mexanizmi yaratildi. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Bank tizimini isloh qilish chora - tadbirlari to`g`risida"gi 1999 yil 15 yanvardagi qaroriga asosan bank tizimini barqarorligini safarbar etish, iqtisodiyotni kredit bilan ta`minlashda banklarnig ishtirokini kengaytirish, bank xizmatlari sohasida raqobat muhitini rivojlantirish sohasida vazifalar belgilab berildi. 1991 - 2000 yillar mobaynida yuzaga keltirilgan bank tizimini yanada xalqaro andozalarga yaqinlashtirish maqsadida bank tizimini erkinlashtirsh va isloh qilish chora - tadbirlarining boshlanishi bank tizimi rivojlanishining to`rtinchi bosqichi boshlanganligini ko`rsatadi. Bu bosqich O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora - tadbirlari to`g`risidagi" 2000 yil 21 martdagi farmoni va Vazirlar Mahkamasinig "Bank tizimini isloh qilishga doir qo`shimcha chora - tadbirlar to`g`risida"gi 2000 yil 24 martdagi O`arori qabul qilinishi bilan boshlandi. Bu hujjatlarga asosan quyidagilar bu bosqichning asosiy vazifalari qilib belgilandi:  bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish, tijorat banklari mustaqilligini oshirish;  bank tizimi va uning bo`g`inlari rivojlanishini rag`batlantirish;  bo`sh turgan mablag`larni bankka jalb qilish va omonatchilarning manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish; 10

www.arxiv.uz  banklarning iqtisodiyotni aniq sektorida ishlayotgan korxonalarni, xususan dehqon, fermer xo`jaliklarini hamda kichik va o`rta biznes subyektlarini kreditlash jarayonini kengaytirish;  banklarni investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga aylantirish;  banklarning mijozlar bilan o`zaro manfaatli sheriklik munosabatlarini shakllantirish;  aholining bank - moliya tizimiga bo`lgan ishonchini oshirish;  xorijiy banklar va boshqa moliya institutlari bilan hamkorlikni kengaytirish, valyuta munosabatlarini erkinlashtirish va kengaytirish kabi vazifalar belgilandi. Xulosa qilib aytganda, hozirgi kunda mamlakatimizda O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshlig`ida 37 tijorat banklarini (1 - ilovaga qarang) o`z ichiga oluvchi bank tizimi yuqorida belgilangan vazifalarni amalga oshirib, bozor islohatlarining faol qatnashchilari sifatida faoliyat olib bormoqda. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maqsadi va faoliyati asoslari Markaziy bank bank tizimining bosh banki bo`lib, pul - kredit siyosatini, emissiya jarayonlarini olib boradi va milliy pulning barqarorligini ta`minlovchi muassasadir. 1995 yil 21 dekabrda "O`zbekiston Respublikasining Markaziy banki to`g`risida"gi Qonuni qabul qilindi. Markaziy bank maqomi va maqsadlari "O`zbekiston Respublikasining Markaziy Banki to`g`risida"gi Qonunning 1 - moddasida belgilangan: "O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki yuridik shaxs bo`lib, faqat davlat mulki hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Banki - iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasa, o`z harajatlarini o`zining daromadlari hisobidan amalga oshiradi, O`zbekiston Respublikasi Davlat gerbining tasviri tushirilgan va o`z nomi yozilgan muhrga ega." Qonunning 3 - moddasida "Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta`minlashdan iborat" deb qayd qilinadi. Narxlarning barqarorligini ta`minlash va milliy pul birligini xorijiy valyuta bozorlarida ayirboshlash kursining barqaror 11

www.arxiv.uz bo`lishiga erishishni ko`zda tutuvchi bu maqsad davlatning iqtisodiy siyosatida O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankning o`rini juda muhim ekanligini belgilaydi. Mamlakatda pul muomalasi samarali bo`lishi va moliya muassasalari faoliyatining ishonchliligi pul - kredit hamda valyuta siyoati strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish hamda amalga oshirishdagi uning mustaqilligini xuquqiy jihatdan mustahkamlash zarurligini taqozo etadi. Mamlakat xalq xo`jaligini kreditlash ko`rsatkichlarini tijorat banklarini qayta moliyalashga doir kredit hajmlarini va foiz stavkalarini belgilash yo`li bilan tartibga solish, valyuta - kredit siyosatini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqil siyosati sohasi bo`lib hisoblanadi. Mustaqil siyosat esa pul va valyuta bozorida yuzaga kelayotgan vaziyatni, ichki bozordagi makroiqtisodiy shart - sharoitni, tashqi omillarni tahlil qilish asosida amalga oshiradi. Bu holat Qonunning 6 - moddasida "Markaziy bank o`z vakolatlari doirasida qaror qabul qilishda mustaqildir" deb tasdiqlangan. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hisobot beradi. Oliy Majlis O`zbekiston Respublikasi Prezidentining tavsiyasi bilan O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi. Qonunning 2 - moddasiga muvofiq O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki yuridik shaxs sifatida ko`chmas mulk va moliyaviy resurslarga egalik qiladi. Bu hol uning moliyaviy mustaqilligini mustahkamlaydi va mustaqil pul - kredit siyosatini samarali o`tkazish imkoniyatini beradi. Narxlarga va ayirboshlash kurslariga ta`sir ko`rsatadigan hamda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankning bevosita nazorati va ta`sirida bo`lmagan turli omillar O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy maqsadiga erishishini murakkablashtirishi mumkin. Shunga qaramay, chet el tajribasi ko`rsatadiki, aynan Markaziy bank makroiqtisodiy jarayonlarning rivojlanish yo`nalishini, birinchi galda, pulning qadrsizlanish sur`atini va valyuta kursini belgilashni idora qiladi. Qonunda O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga vakolatlar berish bilan bir qatorda, uning uchun ta`qiqlangan faoliyat turlari ham aniq belgilab berilgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga tijorat faoliyati bilan shug`ullanish, muassasa yoki tashkilotlarga moliyaviy yordam ko`rsatish ta`qiqlanadi. 12

www.arxiv.uz O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga korxona va tashkilotlar faoliyatida bank hamda yuridik shaxslar sifatida ishtirok qilishga ruxsat etilmaydi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bank o`z vakolatlaridan foydalanishda barcha yuridik shaxslarni baravar ko`rishi lozim. Markaziy bankning asosiy vazifalari, funksiyalari va operatsiyalari. Milliy valyutaning barqarorligini ta`minlash uchun O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki qator muhim vazifalarni hal etadi. Ulardan eng asosiy vazifalar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:  monetar siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish;  O`zbekiston Respublikasida hisob - kitoblarning samarali tizimini yaratish;  banklar faoliyatini tartibga solish va banklarni nazorat qilish;  O`zbekiston Respublikasining rasmiy oltin - valyuta zahirasini saqlash va uni boshqarish;  Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat budjetining kassa ijrosini uyushtirish. Mazkur vazifalarni bajarish uchun O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi yumushlarni ado etishi zarur. Iqtisodiyotni pul - kredit vositasida boshqarish, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul - kredit siyosatini amalga oshiruvchi sifatida uning asosiy yo`nalashlarini ishlab chiqarish va "O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida"gi Qonunning 23 - moddasiga muvofiq keyingi moliya yili boshlanishiga uzog`i bilan 30 kun qolganda bu haqda Oliy Majlisga axborot beradi. Markaziy bank pul taklifi hajmini o`zgartirib, ishlab - chiqarishning umumiy hajmiga, bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o`sish sur`atlariga ta`sir ko`rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste`mol va sarmoyaga bo`lgan talabning o`sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish hajmi ortishiga yordam beradi. Pul yuqori sur`atlarda qadrsizlanayotgan sharoitda Markaziy bank ularni sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib muomaladagi pul miqdorini cheklash 13

www.arxiv.uz siyosatini o`tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo`lgan talab kamayadi, pul bozorlaridagi foiz stavkalari o`zgaradi, pulning qadrsizlanishi kamayadi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining asosiy yo`nalishlari, pul massasi o`zgarishining aniq maqsadli mo`ljallari va pul muomalasini tartibga solish vositalari qonunning 4 - qismida yoritilgan bo`lib, unda Markaziy bankning pul - kredit operatsiyalari belgilab berilgan. Sxema tariqasida pul - kredit siyosatining strategik maqsadlarini quyidagicha ifodalash mumkin. (2 - chizma). 2 - chizma. Pul - kredit siyosatining strategik maqsadlari G` U yerda ko`rsatilishicha, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul - kredit siyosatining asosiy yo`nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi va ular Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan so`ng u mukammal dastur sifatida qabul qilinadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o`stirish sur`atlarining maqsadli ko`rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo`nalishlarini o`z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy hodisalar; pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy qismi va mehnat resurslarining bandligi, to`lov balansi bilan chambarchas bog`langan. Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi chizmadan ko`rish mumkin. G` Undan tashqari Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash va boshqa usullardan foydalanib pul massasini boshqarib borishi mumkin. Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini muvofiqlashtirish va inflyatsiya sur`atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezervlar me`yorini o`rnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Minimal zahiralar bu tijorat banklari resurslarining markaziy bankda majburiy saqlanishi zarur bo`lgan qismidir. Majburiy rezerv miqdori tijorat bankining yig`ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zahira bevosita banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasa - da, ularning minimal likvidligini ta`minlash omili bo`lishi mumkin. Majburiy zahira me`yori hozirgi kunda 14

www.arxiv.uz O`zbekistonda 20 foizni tashkil qiladi. Markaziy bank tomonidan zahira miqdori ba`zi bir omillarni hisobga olgan holda o`zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog`liq bo`ladi. Banklar Markaziy bankda majburiy zahiralarni deponentlash tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. "Tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda Majburiy zahiralarni deponentlash tartibi to`g`risida"gi nizomda belgilangan majburiy zahiralarni deponentlash tartibi O`zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko`rsatayotgan barcha banklar uchun taalluqlidir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko`rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o`tkaziladi. Majburiy rezerv talablarining me`yorlari yoki tarkibi belgilangani yoki o`zgartirilgani to`g`risidagi ko`rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko`rsatiladi, rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi me`yorlarni banklar ana shu muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy rezervlar bo`yicha foizlarni to`lash to`g`risida qaror qabul qiladi. Zahira talablarini hisob - kitob qilishda chet el valyutasidagi mablag`lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va jamg`arma sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo`li bilan jalb etilgan mablag`lar hisobga olinmaydi. Majburiy zahiralarni deponentlash bank vakillik hisobvarag`idan pul mablag`larini o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Majburiy zahiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruhsat etilmaydi. Bank majburiy rezerv talablarining eng kam miqdorini saqlab turish to`g`risidagi 28 - modda qoidalarini bajarmagan taqdirda Markaziy bank qat`iy tartibda bu bankdan yetishmayotgan mablag` summasini, shuningdek, qayta moliyaviy ta`minlashning ikki stavkasidan oshmaydigan miqdorda jarima undirib oladi. Markaziy bankning hisob (diskont) siyosatining mohiyati shundaki, u tijorat banklardan veksellarni sotib oladi. Misol uchun, mol sotib oluvchi korxonaninng yetkazib berilgan mollarining haqini to`lash uchun mablag`i yetarli bo`lmasa, u tovar uchun to`lovni ma`lum vaqt o`tgandan keyin amalga oshirishi to`g`risida veksel berishi mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mablag`lari zarur bo`lgan vaqtda u vekselni tijorat bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda unda ko`rsatilgan summadan kam summaga sotib oladi. Zarur bo`lganda tijorat banki vekselni Markaziy bankda hisobga qo`yishi mumkin. Bu holda Markaziy bank ham o`z foydasiga ma`lum foiz - hisob stavkasini ushlab qolishi 15

www.arxiv.uz mumkin. Tijorat banklari veksellarni sotib olishda Markaziy bankning hisob stavkasiga tayanadilar. Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat banklari o`rnatadigan hisob stavkaning eng past chegarasi hisoblanadi. Odatda tijorat banklarining hisob stavkasi Markaziy bankning hisob stavkasidan yuqori bo`ladi. Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati bu to`g`ridan - to`g`ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatbaho qog`ozlarni garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarni o`tkazish yo`li bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:  tijorat banklarining ixtiyoridagi vekselarni hisobga olish yo`li bilan kreditlash;  tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatbaho qog`ozlarni garovga olish yo`li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi;  to`g`ridan - to`g`ri kredit berish usuli. Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo`lgan hollarda ular Markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va Markaziy bank kreditidan foydalanishi mumkin. Remoliyalashtirishning asosiy maqsadi, pul muomalasi va kredit munosabatlarining holatiga ta`sir ko`rsatishdan iborat. Remoliyalashtirish siyosatini olib bora turib, Markaziy bank oxirgi kreditor sifatida maydonga chiqadi. O`zbekiston Respublikasida Markaziy bank o`rnatgan qoidalarga asosan, quyidagi aktivlarni garovga olgan holda 3 oygacha bo`lgan muddatda kreditlar berishi mumkin:  oltin, chet el valyutasi, xalqaro zaxiralar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari va boshqa boyliklar;  davlatning qarz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan boshqa qarz vositalari. Markaziy bankda depozitga o`tkazilgan va uning depozitariysi uchun maqbul bo`lgan, xarid qilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan va markaziy bank ular bilan ushbu qonun doirasida boshqa xil operatsiyalar o`tkazishi mumkin bo`lgan aktivlar, to`lanishiga banklar asosida kreditlar berishi mumkin. 16

www.arxiv.uz Bank faoliyatida riskning iqtisodiy asoslangan chegaralardan chiqib ketmaslik bank sistemasi barqaror ishlanishi muhim shartidir. Risk doiralarini cheklab qo`yish Markaziy bank tomonidan tijorat banklari uchun rioya etilishi majburiy bo`lgan iqtisodiy me`yorlarni belgilab qo`yish orqali amalga oshiriladi. Markaziy bank banklar uchun majburiy bo`lgan iqtisodiy me`yorlarni. Shu jumladan:  kapitalning yetarliligi koeffitsiyenti;  bir qarz oluvchi yoki bir - biriga daxldor qarz oluvchilar guruhiga tavakkalchilikning eng ko`p miqdorini;  yirik kredit tavakkalchilik va investitsiyalarning eng ko`p miqdorini;  likvidlilik koeffitsiyentlarini va boshqalarni belgilaydi. Markaziy bank iqtisodiy me`yorlarning o`zgarishi to`g`risida kamida bir oy oldin e`lon qiladi. Banklar va ularning filiallari banklarga oid qonun xujjatlarini, belgilab qo`yilgan iqtisodiy me`yorlarni buzgan taqdirda Markaziy bank ulardan ustav kapitalining eng kam miqdorining 0,1 foizigacha jarima undirish yohud ayrim operatsiyalarni o`tkazishni olti oygacha bo`lgan muddatga cheklab qo`yish huiga ega. Hisob kitoblarni va o`tkazish operatsiyalarini bajarish. O`zbekiston Respublikasi hududida hisob - kitoblar naqd pulli va naqd pulsiz tarzda amalga oshiriladi. Jami pul aylanishining asosiy qismi naqd pulsiz to`lovlarga to`g`ri keladi. Bunda pulning harakati kredit muassasalaridagi hisob varaqlarga pul o`tkazish va o`zaro talablarni hisobga olish jarayonida sodir bo`ladi. Mahsulot sotish ishlarni bajarish, xizmat ko`rsatish yo`li bilan mablag` topish, milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash, bankdan qarz olish va uni qaytarish, aholiga pul daromadlarini to`lash va ulardan foydalanish kabi xo`jalik munosabatlarining sohalari vositasida naqd pulsiz oboroti xo`jalik yurituvchi subyektlarning hisob varaqlari amal qilayotgan bank muassasalari orqali o`tadi. O`zaro hisob - kitoblar O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan va hamma bank hamda mijozlar uchun majburiy bo`lgan qoidalar asosida olib boriladi. Ushbu qoidalarning bir tarzda qo`llanishi butun respublika hududida hisob - kitoblarning uzluksizligini ta`minlaydi. 17

www.arxiv.uz Banklar faoliyatini tartibga solish va ularni nazorat qilishdan asosiy maqsad "O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida" gi qonunning 50 - moddasiga muvofiq bank tizimini barqaror tutib turish, omonatchi va kreditorlar manfaatlarini himoya qilishdan iborat. Ushbu maqsadni amalga oshirishning asosiy vasitalardan biri bank faoliyatiga ruxsatnoma (litsenziya) berishdir. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maxsus komissiyasi bu faoliyat bilan shug`ullanishga da`vogarlarning birlamchi hujjatlarini ko`rib chiqadi, pul bozorida ularning ishlashga tayyorligini, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki talablariga javob berishini tahlil qiladi va qaror ijobiy bo`lgan taqdirda bank faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsatnoma beradi. Bundan tashqari, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank muassasalarining rivojlanishini har tomonlama hisobga olib va kuzatib boradi. Kapitalning aynan bir xilligi, likvidlikka doir talablarni o`z ichiga oluvchi iqtisodiy me`yorlarni, shuningdek kreditlash hajmi va limitlarini belgilaydi. Qonunda kredit tashkilotlarning hamma turlari uchun yagona mazmunga ega bo`lgan iqtisodiy me`yorlar guruhining bajarilishi nazarda tutiladi. Kapitalning yetarliligi, aktivlarining sifati, foydaliligi va likvidligiga qarab tijorat banklarining moliyaviy ahvoli baholanadi, nochor banklar aniqlanadi. Rasmiy oltin - valyuta zahiralarini saqlash. Xalqaro hisob - kitoblarda zahiradagi aktiv va kafolatli sug`urta fondi vazifasini ado etish Markaziy bankning pul - kredit siyosatida valyuta-mablag`laridan sharoitga qarab foydalanish imkonini beribgina qolmay, balki dunyo moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirish yo`li bilan mamlakatimizning oltin valyuta zahiralarini qiymatini saqlab turish imkoniyatini yaratadi. Boshqa moliya muassasalari, korxonalar va xususiy shaxslar ham xorijiy valyutaga ega bo`lish va valyuta operatsiyalarini o`tkazishga haqi borligiga qaramasdan, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta zaxiralarini saqlovchi asosiy depozitariy bo`lib qolishi mumkin. Hukumat maslahatchisi - xazina vakili vazifasi. Bu vazifa "O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida"gi Qonunning 44 - moddasida mustaxkamlab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki hukumat bankiri sifatida davlat muassasalari va tashkilotlarining hisobvaraqlarini yuritadi, ana shu hisobvaraqlarda mablag`larni jamg`aradi va ulardan to`lovlarni amalga oshiradi: davlat qimmatli qog`ozlari bilan operatsiyalarni 18

www.arxiv.uz o`tkazib turadi; davlatga bevosita qisqa muddatli ssudalar shaklida yoki davlat obligatsiyalarini harid qilish tarzida kredit beradi; hukumat idoralarining topshirig`iga binoan oltin bilan yoki xorijiy valyutada operatsiyalar bajaradi. 45 - moddada belgilab berilganidek ,hukumat davlat sektoriga qarz ajratish masalalarida, kredit berishning ichki va tashqi manbalaridan mablag` olish rejalari to`g`risida Markaziy bank bilan maslahatlashadi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki hukumatning fiskal (xazina) vakili vazifasiga muvofiq hukumat hisobvaraqlarini yuritar ekan (47 - modda), hukumatning moliya operatsiyalarini amalga oshirishda ko`maklashadi, budjet kirimlari va chiqimlari masalalari yuzasidan maslahatlar beradi, davlat qimmatli qog`ozlarini joylashtirishda vakil sifatida ishlaydi, ular bo`yicha hisobvaraqlarni yuritadi, davlat qarz majburiyatlari bilan bog`liq boshqa masalalarini hal etishda qatnashadi. Tijorat banklariga kredit berish. Markaziy bank iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini bevosita kreditlamasada, u tijorat banklarining kredit zaxiralariga bozor usullari orqali samarali ta`sir ko`rsatish imkoniyatiga ega bo`ladi. Buning uchun pul bozorining turli bo`g`inlarida O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki operatsiyalaridan, shu jumladan, valyuta intervensiyasidan, ikkilamchi bozorda davlat qimmatli qog`ozlari bilan bo`ladigan operatsiyalaridan, kredit kimoshdi savdolaridan foydalanadi. Markaziy bank o`zi belgilagan shartlarga binoan oltin, chet el valyutasi, xalqaro rezervlar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari, davlatning qarz majburiyatlari va hukumat kafolatlagan boshqa qarz vositalari, Markaziy bankda depozitga o`tkazilgan va uning depozitariysi uchun maqbul bo`lgan,xarid qilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan aktivlar, to`lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellarini garovga olgan holda tijorat banklariga uch oygacha bo`lgan muddatda kredit berishi mumkin. Tijorat banklariga kredit berishning eng ko`p tarqalgan bu turi banklarni qayta moliyaviy ta`minlash deb yuritiladi va u "O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki to`g`risida"gi Qonunning 30 - moddasiga asosan amalga oshiriladi. Tijorat banklari va hukumat O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy mijozlaridir. Boshqacha aytganda, O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki banklarning banki hisoblanadi. Tijorat banklari O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi o`z 19

www.arxiv.uz hisobvaraqlaridan o`zaro hisob - kitoblar uchun foydalanadilar va undan tashqari naqd pul zarur bo`lganda ham ular Markaziy bankga murojaat qilishadi. Pul emissiyasi. Dunyoning ko`pgina mamlakatlarida bo`lgani kabi O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki ham pulni emissiyalash xuquqiga ega, ya`ni u emissiya markazi hisoblanadi. Bu vazifa hozir ham nihoyatda muhim ahamiyatga ega, chunki chakana savdoda mahsulot haqini to`lash hamda qarz majburiyatlarini uzil - kesil uzish uchun mablag`ga ega bo`lishi lozimligini ta`minlash uchun naqd pul zarur. Tijorat banklarining kassa zahiralarini jamg`arish va saqlash. Muomaladagi pul miqdori hajmini boshqarish uchun O`zbekiston Respublikasi Markazi banki jalb qilingan pul mablag`lari hajmiga qarab tijorat banklarida zaxiralarning muayyan koeffitsiyentlarini belgilaydi. Pul - kredit vositasida boshqarishning samaradorligi uning pul miqdori o`sish sur`ati va tuzilmasiga, shuningdek, pulning qadrsizlanish darajasiga ta`siri majburiy zaxiralash tizimining moslashuvchanligi bog`liq. Ko`rib chiqilayotgan Qonunning 28 - moddasiga muvofiq majburiy zaxiralar alohida hisobvaraqda naqd pul yoki omonatlar tarzida deponentga olinadi. Zahiralash tizimi tijorat banklariga likvidlik bilan bog`liq qisqa muddatli muammolarni hal etish imkonini beradi. Ayrim hollarda O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki qaroriga binoan majburiy zahiralarga foizlar qo`shib qo`yilishi ham mumkin. Tijorat banklarining mablag`larini zahiralash talablariga amal qilish borasida javobgarligini oshirish uchun qonunda moliyaviy sanksiyalar (53 - modda) ko`zda tutilgan. O`zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga to`lanmay qolgan pulni qonunda belgilangan tartibda so`zsiz undirib olish, shuningdek jarimalar solish huquqi berilgan. Endi Markaziy bankning tashkiliy tuzilishi to`g`risida qisqacha to`xtalib o`tamiz. Markaziy bank yagona markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega. Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun tegishli xizmatlar va muassasalar tashkil etadi. Markaziy bank Qoraqalpog`iston Respublikasi poytaxtida, viloyatlarning markazlari va Toshkent shahrida yuridik shaxs maqomiga ega bo`lmagan bosh boshqarmalar tuzadi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki bosh boshqarmalarining hududiy joylashuvi. Markaziy bankning boshqaruv tarkibini quyidagi chizmada aks ettirish mumkin. 20

www.arxiv.uz Boshqaruv tarkibi G` Markaziy bank raisi Boshqaruvining raisi hisoblanadi. Boshqaruv a`zolari Markaziy bank raisi taqdimnomasiga ko`ra Oliy Majlisning Kengashi tasdiqlaydi. Markaziy bank raisi Markaziy bank va uning Boshqaruvi faoliyatiga rahbarlik qiladi, bankning fondlarini tasarruf etadi va Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalar bajarilishi uchun javobgar bo`ladi. Markaziy bank faoliyati masalalarini hal qiladi, Markaziy bank faoliyati va joriy operatsiyalarini operativ tarzda boshqarish bo`yicha harakatlarni amalga oshiradi. Oliy Majlisda, hukumatda, vazirliklar va idoralarda, sudlarda, banklar va muassasalarda, xalqaro va chet el tashkilotlarida bank faoliyatiga doir barcha masalalar bo`yicha Markaziy bank nomidan ish ko`radi. Markaziy bank raisining birinchi o`rinbosari va o`rinbosarlari Markaziy bank raisining taqdimotiga ko`ra Oliy Majlis Kengashi tomonidan lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi. O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki departament, boshqarma va bo`limlardan tashkil topgan (2 ilovaga qarang). Tijorat banklari va ularning tashkiliy tuzilishi Tarixiy taraqqiyot davomida banklar mablag`larni yig`ish, saqlab berish, kredit - hisob va boshqa turli xil vositachilik operatsiyalarini bajarib kelganliklari sabab, banklar kredit muassasa bo`lib, foyda olish maqsadida bank barcha risklarni o`ziga qabul qilgan holda operatsiyalarini amalga oshiradilar. O`zbekiston Respublikasining 1996 yil 26 aprelda qabul qilingan "Banklar va bank faoliyati to`g`risida" gi qonunyning 1 - moddasiga asosan "Bank - tijorat tashkiloti bo`lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan ya`ni:  yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan mablag`lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish; 21

www.arxiv.uz  to`lovlarni amalga oshirish bilan shug`ullanuvchi yuridik shaxsdir. Demak, bank barcha riskni o`z zimmasiga olib, yuridik va jismoniy shaxslarning pul mablag`larini jalb qilib, bank resurslarini tashkil qilgan holda, bu mablag`larni muddatlilik, qaytarib berishlik, to`lovlilik va ta`minlanganlik shartlari asosida o`z nomidan joylashtiradi, hamda yuridik va jismoniy shaxslar o`rtasidagi hisob - kitob va vositachilik operatsiyalarini olib boruvchi kredit muassasa hisoblanadi. Ba`zi adabiyotlarda "bank - bu korxona", deb ham izoh beriladi. Ma`lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu jihatdan o`xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o`z faoliyatini o`z daromadini ko`paytirishga qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan farqli ravishda banklar shu asosida birinchidan, o`z ta`sischilari - aksiyadorlarining manfaatlarini, ikkinchidan, o`z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta`minlaydi. Tijorat banklariga, bizning fikrimizcha shunchaki "korxona" emas, balki "maxsus korxona" deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda kapitali harakatini amalga oshiradi va shu asosda bank o`z aksiyadorlariga, paychilariga foyda olishni ta`minlaydi. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo`g`ini bo`lib, kredit resurslarining asosiy qismi shu banklarda yig`iladi va bu banklar xuquqiy, jismoniy shaxslarga o`z xizmatlarini ko`rsatadilar. Bank bu shunday korxonaki, unda xom ashyo bo`lib depozit va qo`yilmalar hisoblansa, oxirgi tovar - bu berilgan ssudalardir. Depozit va qo`yilmalar jalb qilingan qarz mablag`lari, berilgan ssudalar esa - joylashtirilgan mablag`lar bo`lib hisoblanadi. G` Har xil jismoniy shaxslar va tashkilotlardan pul mablag`larini jalb qilish uchun, qarz hajmiga qarab ma`lum summani foizlar shaklida to`lash kerak. Bo`lmasa mablag` qo`yuvchilar, yoki boshqa bankni tanlaydilar, yoki pul saqlashni boshqa shakllariga o`tadilar: masalan, oltin sotib olish, valyuta sotib olish yoki boshqa moliyaviy vositachilar xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. Pul saqlash shaklini tanlashda mablag` qo`yuvchini 22

www.arxiv.uz ikkita muhim omil qiziqtiradi: moliyaviy vositachilarning ishonchliligi va daromad olish darajasi (qarzga to`lanadigan foizlar)dir. Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab ssuda foizi shaklida to`lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining bozor munosabatlarining subyektlari bilan aloqasi yanada kengayadi va chuqurlashib boradi. Bank bu holda barcha mablag`lari harakatini boshqarib boradi. Bu ikkita foiz stavkalari o`rtasida farq - bank daromadining asosiy manbasi bo`lib, iqtisodiy adabiyotlarda u "marja" nomi bilan yuritiladi. Shunday qilib, marja - bu jalb qilinuvchi va joylashtiriladigan qarz va ssuda foiz stavkalari o`rtasidagi farqdir. Banklar mablag`larni jalb qilish va joylashtirish yo`li bilan barcha pul mablag`lari harakatini boshqarib boradi. 3 - chizma Tijorat banklarining bozor munosabatlarinnig turli subyektlari bilan aloqasi G` Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bog`liq bo`lib, u pul mablag`larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o`tkazish bilan bog`liq bo`lgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. Banklar bilan bir qatorda pul mablag`lari harakatini boshqa moliyaviy va kredit tashkilotlari, investitsion fondlar, sug`urta kompaniyalari ham amalga oshiradilar. Biroq, bankning moliyaviy risklarning subyekti sifatida yuqorida keltirilgan boshqa subyektlar faoliyatidan farq qiladigan ikkita o`ziga xos xususiyati mavjud: birinchidan, banklar faqat ular uchun xos bo`lgan qarz majburiyatlarini (depozitlar, omonat sertifikatlari va boshqalar) chiqaradilar va bu yo`l bilan yig`ilgan mablag`larni boshqa subyektlar tomonidan chiqarilgan qimmatli qog`ozlar va qarz majburiyatlariga joylashtiradilar. Bankning bu xususiyati moliyaviy broker va dillerlar faoliyatidan farq qiladi, chunki ular moliya bozorida o`z qarz majburiyatlarini chiqarmasdan faoliyat ko`rsatadilar; ikkinchidan , banklar jismoniy va yuridik shaxslar oldida mijozlarning pul mablag`larini hisobvaraqlariga qo`yish va jamg`arma o`tkazish, depozit sertifikatlarini chiqarish va boshqalar orqali qat`iy belgilangan qarz majburiyatlarini oladilar. Qat`iy belgilangan qarz 23

www.arxiv.uz majburiyatlar bilan faoliyat ko`rsatish banklar uchun riskli hisoblanadi, chunki banklar o`z kreditorlari oldida olgan majburiyatlarini to`liq bajarishlari lozim. Investitsion fondlar esa o`z aktivlari va passivlarining qiymati o`zgarishi bilan bog`liq risklarni o`z aksiyadorlari zimmasiga yuklaydilar. O`zbekiston Respublikasida tijorat banklarini tashkil etish va ularning faoliyatini olib borish "Banklar va bank faoliyati to`g`risida"gi qonunga asoslanadi. Yuqorida qayd etilgan qonunga asosan O`zbekiston Respublikasida banklar universal faoliyatni amalga oshiradilar. Aniqroq qilib aytadigan bo`lsak, turli xilda kreditlar berish, qimmatli qog`ozlar va xorijiy valyuta oldi - sotdisi bilan shug`ullanish, bo`sh turgan pul mablag`larni jalb etish, hisob - kitoblarni amalga oshirish, kafolat va garantiyalar berish va hokazolar tijorat bankining asosiy faoliyat turlaridan hisoblanadi. O`zbekiston Respublikasida xorijiy banklar va har qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko`rsatishi mumkin. O`zbekiston Respublikasida faoliyat ko`rsatayotgan tijorat banklari va ularning mulkchilik shakli to`g`risidagi ma`lumotlar 1 - ilovada keltirilgan bo`lib, ular turli mulkchilikka asoslangandir. Odatda O`zbekistonda banklar aksionerlik jamiyat ko`rinishida tashkil etiladi. Aksionerlar bankning ustav fondiga qo`shgan hissalariga qarab bankning majburiyatlariga javobgardirlar. Aksionerlar bank faoliyatini boshlang`ich bosqichida bankdan bank ta`sis qilingandagi qo`shgan hissalarini qaytarilishini talab qilish huquqiga ega emaslar (ba`zi hollar mustasno). Bu holat bank barqarorligini, ishonchliligini tartibga solishda yordam beradi. Bankning ustav fondini shakllantirish uchun davlat organlarining mablag`lari, jamoa birlashmalar va fondlarining mablag`lari, garov va kreditga olingan mablag`lardan foydalanish mumkin emas. Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga o`xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi hisoblanadi. Bu yig`ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va aksiyador korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi ko`rib chiqishga qo`yilgan masalalar bo`yicha qaror qabul qilish uchun aksiyadorlarning kamida 3G`4 qismi ishtirok qilishi lozim. 24

www.arxiv.uz Bankning boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qo`shimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qilish mas`uliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi a`zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat banknig nizomi bilan belgilanadi. Bank kengashi bank faoliyatining asosiy yo`nalishini, kredit siyosati va bankning boshqa rejalarini ko`rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash, shu`balarni ochish yoki yopish masalalarini ko`rib chiqish kabi masalalar bilan shug`ullanadi. Bank boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig`ilishi va direktorlar kengashi oldida javobgardir. Bank boshqaruvi boshqaruv raisi, rais o`rinbosari va boshqa xodimlardan tarkib topgan. U o`z faoliyatini Nizom va yo`riqlarga asoslangan holda amalga oshiradi. Aksionerlarning umumiy yig`ilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi (3 - 4 ilovalar va 2 - chizma). Bank kengashi omonatchilar va aksiyadorlarni himoya qilish maqsadida bank faoliyatini, shu jumladan, kreditlash va mablag`larni investitsiyalashning to`g`riligini nazorat qilish:  bank rahbarlarini ishga tayinlash va ishdan bo`shatish;  bank kapitalining bir tekis o`sib borishini ta`minlab turish;  bank siyosatini ishlab chiqish;  qonun hujjatlariga rioya qilishni ta`minlash va boshqa vazifalarni amalga oshiradi. Bank kengashi a`zolari kamida besh kishidan iborat bo`lishi lozim. Aksiyadorlardan tashqari bank sohasi olimlari va mutaxassislari ham bank kengashi a`zosi bo`lishlari mumkin. Bankga operativ raxbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. Boshqaruv bank Kengashi va aksiyadorlar umumiy yig`ilishi oldida hisobdordirlar. Tijorat banklarning tashkiliy tuzilishini Respublika aksiyadorlik tijorat banki misolida quyidagi chizmada ko`rish mumkin. 25

www.arxiv.uz 3 - chizma Aksioner tijorat bankining boshqaruv organlari Ғ 4 - chizma Respublika Tijorat banki boshqarma va markazlari. G`aznachilik Filiallar faoliyatini nazorat qilish va koordinatsiya markazi Kredit operatsiyalar markazi Metodologiya markazi Bank operatsiyalari boshqarmasi Qimmatbaho qog`ozlar boshqarmasi Buxgalteriya hisobi va hisoboti boshqarmasi Qurilish va kapitalni moliyalashtirish boshqarmasi Yuridik boshqarmasi Tashqi aloqalar boshqarmasi 26

www.arxiv.uz Moliya boshqarmasi Loyihalarni moliyalashtirish boshqarmasi Kompyuterlashtirish va informatsiya boshqarmasi Pul muomalasi boshqarmasi Kadrlar boshqarmasi Kichik va o`rta biznesni kreditlash boshqarmasi Xavfsizlik boshqarmasi Kassa boshqarmasi Alohida olingan tijorat bankining tirkibiy tuzilishining keng sxemasi 2 va 3 ilovalarda keltirilgan. O`zbekiston Respublikasining yetakchi aksioner tijorat "Paxta Bank" tomonidan 2000 yilda bajarilgan ishlar va ko`rsatilgan xizmatlar uchun ishlab chiqilgan yillik hisobot ma`lumotlariga qaraganda, bugungi kunda "Paxta Bank" tarkibida 13 viloyat boshqarmasi, 184 bo`lim va 61 ta mini - banklar faoliyat yuritmoqda, mamlakatning barcha hududida ko`p tarmoqli, 6,5 mingdan ortiq xodimlari bilan, o`z tarixi va an`analariga ega O`zbekiston Respublikasining nufuzli banklaridan biri hisoblanadi. O`z navbatida, 56 mingdan ortiq aksiyadorlariga ega bo`lgan "Paxta Bank" , bugungi kunda, mulkchilik shaklining barcha ko`rinishlaridagi 210 mingga yaqin mijozlariga yuqori saviyadagi zamonaviy bank xizmatlarini ko`rsatib kelayotgan universal bankdir. 27

www.arxiv.uz Aksiyador tijorat banki filialining tashkiliy tuzilishini quyidagicha ifodalash mumkin (5 - chizma). Aksiyador tijorat banki filialining tashkiliy tuzilishi G` Yuqorida keltirilgan bankning tashkiliy tuzilishi aksariyat banklar uchun o`xshash bo`lib tijorat banklarining joylanishi o`rni, xizmat ko`rsatadigan mijozlarning faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqib ba`zi bir o`zgarishlar bo`lishi mumkin. 4 - ilovada O`zbekiston - Turkiya qo`shma bankining tashkiliy sxemasi keltirilgan bo`lib, xalqaro valyuta - kredit, hisob munosabatlarini keng olib borish xususiyatlarini o`zida kengroq mujassamlashtirgan. Bank boshqaruv majlisi doimo o`tkaziladi va majlislarda qabul qilinadigan qarorlar berilgan ovoz soniga qarab hal etiladi. Ovozlar tengligida bank boshqaruvchining ovozi hal etuvchi hisoblanadi. Agar, boshqaruv a`zolari yoki boshqaruv raisi boshqaruv qabul qilgan qaroriga norozi bo`lsa, ular o`z fikr va mulohazalarini kengash yoki aksiyadorlar umumiy yig`ilishiga bildirishlari mumkin. Bu holatda kuzatuv kengash qarori hal etuvchi hisoblanadi va bank boshqaruvi raisi qarori bilan amaliyotga tatbiq etiladi. Taftish komissiyasi aksionerlarning umumiy yig`ilishi tomonidan saylanadi. Uning tarkibida kuzatuv kengash a`zolari va bank boshqaruvi a`zolari bo`lishi mumkin emas. Bank boshqaruvi taftish komissiyasiga taftish uchun zarur bo`lgan hujjatlarni taqdim etadi. Taftish natijalari bank boshqaruviga topshiriladi. Tijorat banki taftish komissiyasining asosiy vazifasi bank xodimlarining o`z amallarini suiste`mol qilishlarining oldini olishga qaratilgan. Taftish komissiyasi bankning yillik hisoboti va balansiga xulosa qiladi. Taftish komissiyasi bank balansi bo`yicha xulosa chiqarmaguncha u aksionerlarning umumiy yig`ilishi tomonidan tasdiqlanishi mumkin emas. Tijorat banklarda hisobot O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tasdiqlangan qonun - qoidalar asosida amalga oshiriladi. Ular Markaziy Bankga yoki uning joylardagi boshqarmalariga bankning oylik balansi, choraklik aylanma vedomostini va 28

www.arxiv.uz uning yillik buxgalteriya hisobotini har oyning 1 kunigacha taqdim qilishlari shart. Tijorat banklarining moliyaviy ahvolidan ularning aksiyadorlari va mijozlari xabardor bo`lmog`i lozim. Shu bois tijorat bankining faoliyat natijasi, moliyaviy holati to`g`risida mijozlarga axborot berish maqsadida ularning aksionerlar umumiy yig`ilishida tasdiqlangan yillik balansi, hamda foyda va zararlar to`g`risidagi hisoboti, ularning haqqoniyligi to`g`risidagi auditorlik tashkilotlarining xulosasidan keyin matbuotda e`lon qilinishi lozim. Tijorat banki kredit - hisob operatsiyalarining tezkorligini ta`minlash maqsadida hududdan uzoqda joylashgan mijozlar uchun bank filial va vakolatxonalarini Markaziy Bank ruxsati bilan tashkil qilinishi mumkin. Banklarning vakolatxonalari bank joylashgan hududdan boshqa hududlarda ochilishi mumkin va ular mustaqil balansga ega bo`lmaydilar. Ular bank operatsiyalarini joylarda to`laqonli bajarilishi uchun zarurdir. 29

www.arxiv.uz Foydalanilgan adabiyotlar: 1. O`zbekiston Respublikasining "Investitsiya faoliyati to`g`risida" gi Qonuni, (1998. 24 dekabr). Xalq so`zi, 1999. 12 yanvar. 7 - son. 2. O`zbekiston Respublikasining "Chet el investitsiyalari to`g`risida"gi Qonuni, (1998. 30 aprel). Xalq so`zi, 1999 y. 12 yanvar. 7 - son. 3. O`zbekiston Respublikasining "Chet ellik investorlar huquqlarining kafolatlari va ularni ximoya qilish choralari to`g`risida"gi Qonun. (1998. 30 aprel). Soliq va bojxona xabarlari, 1998 y. 22 - son. 4. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni rag`batlantirishga oid qo`shimcha chora - tadbirlar to`g`risida"gi Farmoni, (1997. 31 yanvar). Soliq va bojxona xabarlari, 1997 y. 6 - 12 yanvar. 7 - son. 5. O`zbekiston Respublikasi Prezidentining "Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora - tadbirlar to`g`risida"gi Farmoni, Xalq so`zi. 2000 y. 21 mart. 6. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Tadbirkorlik subyektlarini davlat ro`yxatidan o`tkazish va hisobga qo`yish tizimini takomillashtirish to`g`risida"gi qarori. Toshkent oqshomi. 2001 y. 24 avgust. 99 - son. 7. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining "Kichik korxonalar, dehqon va fermer xo`jaliklarini mablag` bilan ta`minlash, moddiy - texnik ta`minlash, ularga bojxona imtiyozlari berish, bank xizmatlari va boshqa xizmatlar ko`rsatish bo`yicha qo`shimcha chora - tadbirlar to`g`risida"gi qarori. (2001. 10 sentabr). Mulkdor, 2001 y. 14 - 20 sentabr. 37 - son. 8. O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Kichik va o`rta tadbirkorlikni rivojlantirishni uchun xorijiy kreditlar berishni tashkil etish masalalari to`g`risida"gi qarori, (1997. 7 fevral), Soliq va bojxona xabarlari, 1997 y. 6 - 12 yanvar. 7 - son. 30

O'xshashlar

Banklar va O‘zbekiston respublikasida bank tizimi

Banklar va bank faoliyati

Bank tizimi va bank turlari

Moliya va bank tizimi

Kredit va bank tizimi