Alohida kredit turlari va usullari - Iqtisodiyot - Referatlar

Alohida kredit turlari va usullari

Yuklangan vaqt:

12.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151.5 KB

Ko'chirib olish

Alohida kredit turlari va usullari Reja: 1. Alohida schetdan kreditlash tartibi va uni o’ziga xos xususiyatlari. 2. Lombard krediti va undan foydalanish imkoniyatlari 3. Iste’mol va ta’lim kreditlari haqida tushuncha va uni rasmiylashtirish shartlari. 4. Ipoteka krediti va undan foydalanish imkoniyatlari.

Tayanch iboralar: Valyuta, valyuta munosabatlari, valyuta munosabatlari ishtirokchilari, valyuta konvertatsiyasi, valyuta bozori, market-meyker, spot operatsiyasi, Parij, Genuya, Bretton-Vuds, Yamayka, milliy, xududiy va jahon valyuta tizimlari. Alohida schetdan kreditlash tartibi va uni o’ziga xos xususiyatlari. Kreditning turi deganda uning ma’lum belgilariga ko’ra o’ta aniqlikda shakllantirilgan tavsifi tushuniladi. Kreditlar muddatiga ko’ra uch turga bo’linadi: – qisqa muddatli kreditlar; – o’rta muddatli kreditlar; – uzoq muddatli kreditlar. Kreditlarning muddati bo’yicha turlarga ajratish dunyo mamlakatlarida bir- biridan farq qiladi. Kreditlash ob’ektlariga ko’ra kreditning quyidagi turlarini ajratib ko’rsatish mumkin: – tovar-moddiy qimmatliklarni sotib olish uchun berilgan kreditlar; – ishlab chiqarish xarajatlarini moliyalashtirish uchun berilgan kreditlar (masalan, respublikamizda paxta va g’allani etishtirish xarajatlari imtiyozli kreditlar hisobidan moliyalashtiriladi); – mijozlarning to’lov aylanmasidagi uzilishni qoplash uchun berilgan kreditlar. Kreditning maqsadi yo’nalishi va kredit munosbatlarida ishtirok etuvchi sub’ektlarga ko’ra kreditning quyidagi turlarini ajartib ko’rsatish mumkin: – sinditsiyali kreditlar; – ipoteka kreditlari; – xalqaro kreditlar. Hozirgi davrda tijorat banklari amaliyotida qo’llanilayotgan zamonaviy kreditlash usullariga quyidagilarni kiritish mumkin:

a) aylanma bo’yicha kreditlash usuli; b) qoldiq bo’yicha kreditlash usuli; v) aylanma-qoldiq usuli Aylanma bo’yicha kreditlash usulida kredit, mijozning, ya’ni kredit oluvchi mijozning xarajatlarini, uning resurslari bo’shagunga qadar, moliyalashtirishga beriladi. Kredit miqdori ssudaga bo’lgan ehtiyoj oshib borishi bilan ortib boradi va ushbu ehtiyojning kamayishiga qarab qoplanib boradi. Aylanma bo’yicha kreditlash usuli kredit oluvchining ishlab chiqarish faoliyatining uzluksizligini ta’minlash imkonini beradi. Qoldiq bo’yicha kreditlash usulida kredit kredit oluvchining tovar-moddiq qimmatliklarining qoldig’i va xarajatlarining o’zgarishi natijasida yuzaga kelgan ehtiyojga qarab beriladi. Masalan, korxona tovar-moddiy qimmatlikni o’zining mablag’lari hisobidan sotib oldi va shundan keyingina bankka ssuda so’rab murojaat qildi. Bunday sharoitda kredit xarajatlarni avanslash uchun emas, balki tovar-moddiy qimmatliklarning qoldig’iga, qoplash tartibida beriladi. Amaliyotda kreditlashning yuqorida qayd etilgan har ikkala usuli uyg’unlashib, kreditlashning yangi usulini, ya’ni aylanma-qoldiq usulini yuzaga keltiradi. Ushbu usulda kredit dastlab tovar-moddiy qimmatliklar va xarajatlar shakllanishining dastlabki bosqichida beriladi, keyingi bosqichda esa, kredit mijozning bank oldidagi muddatli majburiyatining qoldig’i asosida so’ndiriladi. Kreditlashning aylanma-qoldiq usulida kredit aniq belgilangan muddatlarda so’ndiriladi, biroq, bu muddatlar resurslarning bo’shash muddatlariga mos kelmasligi mumkin. Kreditlashning har uchala uslida kreditlarning harakati mijozning ssuda hisobraqami orqali amalga oshiriladi. Berilgan kreditlar ssuda hisobraqamining debetida, kreditning qaytarilishi uning kreditida aks etadi. Kredit oluvchi korxonaning aylanmasiga bog’liq ravishda ssuda hisobraqamlarining uch turini ajratib ko’rsatish mumkin: – aylanma-to’lov ssuda hisobraqami;

– qoldiq-kompensatsion ssuda hisobraqami; – aylanma-qoldiq ssuda hisobarqami. Aylanma-to’lov ssuda hisobraqami mijozga barcha majburiyatlari bo’yicha to’lovlarni, jumladan, etkazib berilgan tovarlar va ko’rsatilgan xizmatlar bo’yicha yuzaga kelgan kreditor qarzdorlikni, soliqlar bo’yicha qarzdorlikni va boshqa to’lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Aylanma-qoldiq ssuda hisobrami ham barcha to’lovlarni amalga oshirish imkonini beradi. Ammo qoldiq-kompensatsion ssuda hisobraqami bo’yicha to’lovlarni amalga oshirish uchun mijozning kreditlash ob’ekti qancha bo’lsa, shuncha qoldiq-kompensatsion ssuda hisobraqami ochish kerak. Kreditlashning overdraft shakli ingliz tilida so’zlashuvchi mamlakatlarda (Angliya, Shotlandiya. Irlandiya, Uels, Kanada) yaxshi rivojlangan. Overdraft krediti doimiy pul tushumiga ega bo’lgan ishonchli mijozlarga beriladi va ular faoliyatida yuzaga keladigan qisqa muddatli pul mablag’lari etishmovchiligiga barham berish maqsadida beriladi. Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamini debetli qoldig’i summasiga beriladi. Tijorat banki va mijoz o’rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga ko’ra, mijozga bank tomonidan kreditlash limiti ajratiladi. Mijozning joriy hisobraqamida pul mablag’larining etishmaslik holati yuzaga kelganda, ya’ni debetli qoldiq hosil bo’lganda, bank ajratilgan limit doirasida overdraft krediti ajratadi. Overdraft kreditida ssuda hisobraqami ochilmaydi. Kompyuter dasturi berilgan overdraft kreditini mijozlar toifasi bo’yicha avtomatik ravishda hisobga oladi. Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamiga pul kelib tushishi bilan avtomatik ravishda qoplanadi. Overdraft kreditining foiz stavkasi muddatli kreditlarning foiz stavkasidan yuqori bo’ladi. Buning sababi shundaki, overdraft kreditlari ta’minlanmagan kreditlar bo’lib, ularning risk darajasi nisbatan yuqoridir.

Overdraft kreditlarida garov ta’minotining mavjud emasligi quyidagi sabablar bilan izohlanadi: – kredit oluvchining joriy hisobraqamida qachon pul mablag’lari etishmasligini oldindan bilish qiyin; – kredit oluvchining joriy hisobraqamida qancha miqdorda pul mablag’lari etmay qolishini oldindan bilib bo’lmaydi. Angliya bank amaliyotida overdraft kreditlari bo’yicha kredit riski darajasini pasaytirish maqsadida mijozlarga har oyining so’nggi kunida joriy hisobraqamning debetli qoldig’ini ta’minlash sharti qo’yiladi. Shu tariqa, overdraft krediti bo’yicha qarzdorlikni keyingi oyga o’tishiga yo’l qo’yilmaydi. O’zbekiston Respublikasi tijorat banklarida mijozlarning joriy hisobraqamining debetli qoldig’ini yuzaga kelishiga ruxsat etilmaydi. Kreditlashning kontokorrent shakli nemis tilida so’zlashuvchi mamlakatlarda (Germaniya, Avstriya, Shveytsariya) yaxshi rivojlangan. Kreditlashning kontokorrent shaklida mijozning joriy hisobi yopiladi va uning o’rniga kontokorrent hisobraqami ochiladi. Kredit olgan mijozning faoliyatidan keladigan barcha tushumlar kontokorrent hisobraqamining kreditida aks etadi, uning majburiyatlari yuzasidan barcha to’lovlari kontokorrent hisobraqamining debetida aks etadi. Kontokorrent kreditida mijozga kreditlash limiti ajratiladi. Kontokorrent krediti kontokorrent hisobraqamining debetli qoldig’i summasiga beriladi. Kontokorrent krediti kontokorrent hisobraqamiga pul mablag’lari kelib tushishi bilan avtomatik ravishda qoplanadi. Kontokorrent krediti kredit to’loviga layoqatliligi bo’yicha birinchi toifaga mansub bo’lgan mijozlarga garovsiz beriladi. Buning sababi shundaki, kontokorrent risk darajasi yuqori bo’lgan kreditlash shakli hisoblanadi. Kontokorrent krediti yiriklashtirilgan kreditlash ob’ektiga beriladi. Kontokorrent kreditining debetli qoldig’i uchun mijoz bankka, uning kreditli qoldig’i uchun bank mijozga foiz to’laydi. Bunda mijoz bankka kredit uchun foiz

to’laydi, bank esa. mijozga talab qilib olinadigan depozit hisobraqamlari qoldig’iga to’lanadigan foiz darajasida (0,5-1,0%) foiz to’laydi. Hozirgi kunda taraqqiy etgan mamlakatlarda suzuvchi stavkadagi sinditsiyali kreditlardan keng ko’lamda foydalanilmoqda. Buning sababi shundaki, mazkur mamlakatlar tijorat banklarining depozitlari tarkibida suzuvchi stavkalarda jalb qilingan depozitlarning salmog’i oshib bormoqda. Bu esa, suzuvchi stavkalardagi sinditsiyali kreditlar hajmining oshirish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Buning sababi shundaki, suzuvchi stavkalarda jalb qilingan depozitlar hisobidan qat’iy belgilangan stavkalardagi sinditsiyali kreditlarni berish tijorat banklari faoliyatida kredit riskini chuqurlashish xavfini yuzaga keltiradi. Sinditsiyali kreditlar bo’yicha marja miqdori 0,5 foizdan 2,5 foizgacha bo’lgan darajani tashkil etadi. Sinditsiyali kreditlashni amalga oshirish quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 1. Sinditsiyali kreditlashning tashaabbuskori bo’lgan tijorat banki (u Etakchi bank hisoblanadi) kreditlanishi ko’zda tutilayotgan investitsion loyihaning texnik- iqtisodiy asoslanganligini va kredit oluvchi mijozning to’lovga qobilligini baholashni amalga oshiradi. Ayrim hollarda, baholash yuridik shaxs maqomiga ega bo’lgan moliyaviy maslahatchilar tomonidan amalga oshiriladi. Baholash natijasi ijobiy bo’lgandan so’ng, Etakchi bank, sinditsiyali kreditlashda ishtirok etishini so’rab boshqa tijorat banklariga Memorandum jo’natadi. Memorandumda bitimning asosiy shartlari o’z aksini topgan bo’ladi. 2. Sinditsiyali kreditlashda ishtirok etish istagini bildirgan tijorat banklari bu haqda Etakchi bankni yozma ravishda xabardor qiladi. Shundan so’ng Etakchi bank va ishtirokchi banklar o’rtasida sinditsiyali kreditlash jarayonida tomonlarning huquqlari va majburiyatlari hamda sinditsiyali kreditlash shartlari bo’yicha muzokara bo’lib o’tadi. Muzokara tugagandan so’ng Bosh bitim imzolanadi va unga ko’ra bank sindikati tashkil qilinadi. Bosh bitimda Etakchi bankning huquq va majburiyatlari, ishtirokchi banklarning huquq va majburiyatlari o’z aksini topadi.

3. Sindikat tashkil qilingandan so’ng, kredit oluvchi mijoz va Sindikat o’rtasida kredit shartnomasining shartlari muhokama qilinadi va kredit shartnomasi imzolanadi. Kredit shartnomasida sinditsiyali kreditlashning quyidagi muhim shartlari o’z ifodasini topadi: * sinditsiyali kreditning maqsadi; * sinditsiyali kreditning summasi; * kreditning muddati; * foiz stavkasi darajasi va hisoblash tartibi; * kredit beriladigan valyuta turi; * kreditni berish va qaytarish tartibi; * komission to’lovlar miqdori va ularni undirish tartibi. Taraqqiy etgan mamlakatlar bank amaliyotini o’rganish natijalari ko’rsatadiki, kredit shartnomasi imzolangandan so’ng mijoz to’lov topshiriqnomasini Etakchi bankka olib keladi. Chunki, uning asosiy joriy hisobraqami Etakchi bankda ochilgan bo’ladi. Ishtirokchi banklar o’zlarining sinditsiyali kreditlashdagi ulushini Etakchi bankka o’tkazib berishadi. Kredit hisobidan to’lovni faqat Etakchi bank amalga oshiradi. Sinditsiyali kreditni qaytarish mijozning asosiy joriy hisobraqamidan amalga oshiriladi. Etakchi bank har bir tijorat bankning sinditsiyali kreditlashdagi ulushiga qarab, ularga kreditning asosiy qarz summasi va foizini to’lab beradi. O’zbekiston Respublikasida tijorat banklari tomonidan sinditsiyali kreditlashni amalga oshirish O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2005 yil 16 iyuldagi 613-sonli “Tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi to’g’risida Nizom (yangi tahrir)” yo’riqnomasi asosida amalga oshiriladi. Mazkur Yo’riqnoma O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2005 yil 20 avgustda 1509-raqam bilan ro’yxatga olingan.

O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining “Tijorat banklari tomonidan yirik investitsiya loyihalarini sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi to’g’risida Nizom (yangi tahrir)” yo’riqnomasiga asosan, xorijiy amaliyotdan farqli ravishda, ishtirokchi banklar va qarz oluvchi o’rtasida kredit shartnomasi tuzilgandan so’ng, har bir ishtirokchi-bank sinditsiyalashtirilgan kreditlash to’g’risidagi kelishuvda qayd etilgan shartlar asosida qarz oluvchiga o’z bankida belgilangan tartibda alohida ssuda hisobvarag’i ochadi. Sinditsiyalashtirilgan kreditning summasi har bir ishtirokchi bank balansida, uning tomonidan berilgan kredit miqdoriga teng ulushda aks ettiriladi Etakchi bank tomonidan qarz oluvchining kreditni qaytarish qobiliyatini, berilgan kreditdan maqsadli foydalanishi va garov holati yoki kafilning moliyaviy holati bo’yicha kreditdan foydalanishning butun muddati davomida monitoringni amalga oshiriladi. Ushbu monitoring ishtirokchi banklar talabi asosida, ular ishtirokida yoki kredit shartnomasida belgilangan tartibda har bir ishtirokchi bank tomonidan mustaqil amalga oshirilishi mumkin. Lombard krediti va undan foydalanish imkoniyatlari Lombard (frantsuz tilidan tarjima qilinganda Lombard) moliya muassasasi, ko’char mulk garovga qo’yish asosida ssuda beriuvchi tashkilot tushuniladi. Lombard moliya muassasi sifatida juda uzoq tarixga ega bo’lsada, qachon tashkil qilinganligi to’g’risida aniq ma’lumotlar yo’q. Biroq bunday tashkilotlar qadimgi Misr yoki Bobilda mavjud bo’lganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Qadimgi Rimda ssuda berilishi davlat tomonidan garov evaziga berish yo’lga qo’yilgan. G’arbiy evropada bunday moliyaviy xizmatlar ko’rsatuvchi korxonalar 15 inchi asrda mavjud bo’lganligi to’g’risida ma’lumotlar bor. Ba’zi bir adabiyotlarda birinichi bo’lib bunday moliyaviy xizmat turini Italiyaning Lombardiya pravintsiyasida tashkil topgan va Lombard deb nomlanishi aynan shu pravintsiya nomidan kelib chiqqan degan ma’lumotlar keltirilgan. Lombardlar - fuqarolarga tegishli bo’lgan ko’char mulklar garovga qo’yilgan xolda lombardlar tomonidan fuqarolarga kredit berish tushuniladi ya’ni lombardlar

aholidan tilla taqinchchoqlar va boshqa likvid buyumlarni garovga qo’yish evaziga ma’lum bir shartlar va foizlarda moliyaviy xizmatlar ko’rsatmoqdalar. O’zbekistonda lombardlar 2002 yildan buyon O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasining «O’zbekiston Respublikasi xududida lombardlarni ro’yxatdan o’tkazish va ular faoliyatini litsenziyalash masalalari to’g’risida"gi 402 - sonli Qarori bilan faoliyat yuritib kelmoqdalar. 2009 yilning 1 yanvar holatiga lombardlarning soni 34 tani tashkil qilmoqda. Quyidagi jadvalda respublikada lombardlar faoliyatini xududlar miqyosida va ularning nomlari bilan tanishishingiz mumkin Lombardlar O’zbekiston Respublikasi Vazirlar mahkamasining 2003 yil 17 sentyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi xududida lombardlarni ro’yxatdan o’tkazish va ular faoliyatini litsenziyalash masalalari to’g’risida” gi 402-sonli qaroriga muvofiq shuningdek O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 289- moddasiga, "O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunining 50-moddasiga, Vazirlar Mahkamasining "Faoliyatning ayrim turlarini litsenziyalash to’g’risida"gi O’zbekiston Respublikasi Qonunini amalga oshirish chora-tadbirlari haqida" 2002 yil 28 iyundagi 236-son qaroriga muvofiq hamda O’zbekiston Respublikasi hududida lombardlarni ro’yxatdan o’tkazish va ular faoliyatini litsenziyalashni tartibga solish va boshqa yo’riqnomalar va tartiblarga asosan, shuningdek O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 2003 yil 22 sentyabrda tasdiqlangan va O’zbekiston Respublkasi Adliya vazirligi tomonidan 2003 yil 10 dekabrda ro’yxatdan o’tkazilgan 1291-sonli “Lombardlar faoliyatini litsenziyalash tartibi to’g’risida”gi Nizomga va O’zbekiston respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 2003 yil 22 sentyabrda tasdiqlangan va O’zbekiston Respublkasi Adliya vazirligi tomonidan 2003 yil 10 dekabrda ro’yxatdan o’tkazilgan 1290-sonli “Lombardlar tomonidan faoliyat va operatsiyalarni amalga oshirish qoidalari”ga muvofiq o’z faoliyatlarini amalga oshiradilar. Lombardlar tomonidan kreditlarni rasmiylashtirish va berish tartibi quyidagicha: Garov ostida kreditni berilishi lombard bilan fuqaro o’rtasida

tuziladigan kredit shartnomasiga va garov shartnomasi asosida amalga oshiriladi. Lombardlar undiruvni qaratish mumkin bo’lmagan mulkni garovga qabul qilish huquqiga ega emas. Shuningdek bir shaxsga berilishi mumkin bo’lgan kreditlar summasi va soni, ularning beriladigan muddatlari, shuningdek kreditlardan foydalanish uchun to’lovlar me’yori, tomonlar kelishuviga asosan belgilanadi. Fuqarolar kredit olish uchun lombardga garovga topshiriladigan mulk tomonlar kelishuviga asosan baholanadi. Lombardlar faoliyatini tartibga soluvchi xuquqiy xujjatlar 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar maxkamasining 2003 yil 17 sentyabrdagi “O’zbekiston Respublikasi xududida lombardlarni ro’yxatdan o’tkazish va ular faoliyatini litsenziyalash masalalari to’g’risi”dagi 402- sonli qarori. 2. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 2003 yil 22 sentyabrda tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2003 yil 10 dekabrda ro’yxatdan o’tkazilgan “Lombardlar tomonidan faoliyat va operatsiyalarni amalga oshirish qoidalari” 1290-sonli yo’riqnomasi. 3. O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvi tomonidan 2003 yil 22 sentyabrda tasdiqlangan va O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 2003 yil 10 dekabrda ro’yxatdan o’tkazilgan “Lombardlar faoliyatini litsenziyalash” 1291-sonli yo’riqnomasi. Lombard krediti – kreditning bir turi bo’lib, u fuqarolardan shaxsiy iste’molga mo’ljallangan ko’char mol–mulkni qisqa muddatli kreditlarni ta’minlash uchun garovga qabul qilish ixtisoslashgan tashkilotlar – litsenziyasi bo’lgan lombardlar tomonidan tadbipkoplik faoliyati sifatida amalga oshiriladi. Lombardda ashyolarni garovga qo’yish haqidagi shartnoma lombard tomonidan garov pattasi berish yo’li bilan rasmiylashtiriladi. Garovga qo’yilayotgan ashyolar lombardga topshiriladi. Lombard garovga qabul qilingan ashyolarni garovga qabul qilish paytida shunga o’xshash va shunday sifatli ashyolarning napxlapiga mos bahodagi to’liq summasida o’z hisobidan garovga qo’yuvchi foydasiga sug’urtalashi shart. Ayni vaqtda shuni aytish kerakki, lombard garovga qo’yilgan ashyolardan

foydalanishga va ularni tasarruf etishga haqli emas. Basharti, lombardda ashyolar garovi bilan ta’minlangan kredit summasi belgilangan muddatda qaytarib berilmagan taqdirda, lombard notariusning ijro yozuvi asosida imtiyozli bir oylik muddat o’tganidan keyin garovga qo’yilgan mol–mulkni sotish uchun belgilab qo’yilgan tartibda ushbu mol–mulkni sotishga haqli. Shundan keyin hatto garovga qo’yilgan mol–mulkni sotishdan tushgan summa talablarni to’liq qanoatlantirish uchun etarli bo’lmasa ham, lombardning garovga qo’yuvchiga (qarzdorga) talablari bekor bo’ladi (Fk, 289-modda). Lombard krediti — Markaziy bank tomonidan davlat qimmatli qog’ozlarini garovga olgan holda, o’zgarmas yoki kimoshdi savdosi orqali shakllanadigan foiz stavkasida banklarga beriladigan kredit. Banklarga lombard krediti O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan shartnoma asosida beriladi. Bank lombard kreditini olish uchun amaliyot kuni soat 10:30 gacha Markaziy bankka o’zgarmas foiz stavka bo’yicha lombard kreditini olish to’g’risidagi arizani ko’rsatilgan shaklda taqdim etadi va bu arizalar ko’rsatilgan shakldagi qayd etish daftarida ro’yxatga olinadi. Arizani qabul qilish jarayonida Markaziy bank tomonidan quyidagilar tekshiriladi: arizaning to’liq va to’g’ri rasmiylashtirilganligi; arizada ko’rsatilgan bankning operatori Markaziy bank hisoblangan DEPO hisobvarag’ining «Garovga olingan» bo’limiga o’tkazilishi lozim bo’lgan davlat qimmatli qog’ozlar tarkibi va soni to’g’risidagi ma’lumotlarning to’g’riligi; so’ralgan lombard krediti, shu jumladan foizlarning bankning depozitariydagi operatori Markaziy bank hisoblangan DEPO hisobvarag’ining «Garovga olingan» tegishli bo’limiga o’tkazilishi lozim bo’lgan davlat qimmatli qog’ozlarining zarur summasi bilan ta’minlanganligi va boshqalar. Markaziy bank amaliyot kuni davomida taqdim etilgan hujjatlarni ko’rib chiqadi, tekshiradi va lombard kreditini berish yoki bermaslik to’g’risida qaror qabul qiladi.

So’ralgan lombard krediti summasining etarli darajada ta’minlanganligini tekshirish uchun kreditni ta’minlashga berilgan davlat qimmatli qog’ozlarining bozor narxi to’g’risidagi birja ma’lumotlaridan foydalaniladi. Agarda bankning garovga olingan davlat qimmatli qog’ozlari bozor narxi (Markaziy bank belgilagan tuzatish koeffitsientiga ko’paytirilgan) lombard krediti bo’yicha asosiy qarz va unga hisoblangan foizlarni ta’minlash uchun etarli yoki undan ko’p bo’lsa, lombard krediti etarli darajada ta’minlangan hisoblanadi. Etarli darajada ta’minlanmaslik bankka so’ralgan miqdordan kam hajmda lombard krediti berishga asos bo’ladi. Qarz oluvchi bankka qo’yilgan talablar bajarilmasa, Markaziy bank joriy amaliyot kuni davomida bankning arizasini rad etadi va unga lombard krediti berish to’g’risidagi arizani qondirmaslik to’g’risida ko’rsatilgan shaklda xabarnoma yuboradi. Lombard krediti berish to’g’risidagi qaror qabul qilinganda Markaziy bank amaliyot kuni davomida ariza bergan bankka kredit berish borasidagi shartlar ko’rsatilgan holda berilgan shakldagi xabarnomani hamda lombard krediti to’g’risidagi shartnomani to’ldirish va imzolash uchun taqdim etadi. Markaziy bank lombard kreditini qaytarishga doir majburiyatlar bank tomonidan bajarilmagan (qisman) kunning ertasiga garovga olingan davlat qimmatli qog’ozlarini sotadi. Agarda qimmatli qog’ozlarni sotishdan olingan summa Markaziy bankning lombard krediti bo’yicha talablari hajmidan oshsa, ushbu summa qoldig’i Markaziy bank talablari qondirilganidan so’ng, davlat qimmatli qog’ozlari sotilgan kundan keyingi ish kunida qarzdor bankning vakillik hisobvarag’iga o’tkazilishi lozim. Agarda davlat qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan summa Markaziy bankning lombard krediti bo’yicha barcha talablarini qondirishga etarli bo’lmasa, ko’rsatilgan qarzni qoplash debet memorial orderiga asosan qarzdor bankning vakillik hisobvarag’idan undirib olinadi. Markaziy bankka lombard kreditiga doir qarzlarni qaytarish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi.

Bunda, birinchi navbatda Markaziy bankning garovga olingan davlat qimmatli qog’ozlarini sotish bilan bog’liq xarajatlari qoplanadi, so’ngra hisoblangan foizlar summalari, asosiy qarz summasi va eng oxirida tegishli jarima summasi undirib olinadi. Markaziy bank qarzdor bankdan uning garovga qo’yilgan davlat qimmatli qog’ozlarini kelishilgan narxda sotib olish huquqiga ega. Iste’mol va ta’lim kreditlari haqida tushuncha. va uni rasmiylashtirish shartlari. Iste’mol krediti jismoniy shaxsga (iste’molchiga) uning iste’mol ehtiyojlarini qondirish maqsadida tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotib olish uchun beriladigan kreditdir. Moliyaviy iste’mol krediti va tovar iste’mol krediti iste’mol kreditining shakllaridir. Moliyaviy iste’mol krediti sotib olingan tovarlar (xizmatlar) haqini to’lash uchun pul mablag’lari tarzida iste’molchiga beriladigan kreditdir. Banklar yoki boshqa kredit tashkilotlari moliyaviy iste’mol krediti beruvchi tashkilotlardir. Tovar iste’mol krediti sotib olingan tovarlar, bajarilgan ishlar yoki ko’rsatilgan xizmatlar haqini bo’lib-bo’lib to’lash tarzida iste’molchiga beriladigan kreditdir. Iste’mol tovarlarini (ishlarni, xizmatlarni) ishlab chiqaruvchi korxonalar yoki realizatsiya qiluvchi tashkilotlar tovar iste’mol krediti beruvchi tashkilotlardir. Jismoniy shaxsning iste’mol ehtiyojlari uchun mo’ljallangan tovarlar (ishlar, xizmatlar) iste’mol krediti ob’ekti bo’lishi mumkin. Ko’chmas mulk, shuningdek qonunga muvofiq muomaladan chiqarilgan yoki muomalada bo’lishi cheklangan boshqa mol-mulk iste’mol krediti ob’ekti bo’lishi mumkin emas.

Iste’mol krediti iste’mol krediti berish qoidalariga muvofiq iste’mol krediti shartnomasi (bundan buyon matnda shartnoma deb yuritiladi) bo’yicha to’lovlilik, muddatlilik va ta’minlanganlik shartlari bilan beriladi. Iste’mol krediti o’z faoliyati natijasida olingan daromadlarga, pensiya va boshqa daromadlarga (bundan buyon matnda daromadlar deb yuritiladi) ega bo’lgan jismoniy shaxslarga beriladi. Iste’mol krediti berish qoidalari iste’mol krediti beruvchi tashkilot tomonidan ushbu Qonunga muvofiq belgilanadi. Iste’mol krediti berish qoidalari hamma tanishib chiqishi uchun ochiq bo’lishi va ularda iste’mol krediti berish shartlari, shuningdek kredit miqdori, uni berish muddati, foiz stavkasi, iste’molchi to’lashi lozim bo’lgan to’lovlar jadvali to’g’risidagi ma’lumotlar ko’rsatilgan bo’lishi kerak. Tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) kreditga sotish sotuv kunida amalda bo’lgan narxlar bo’yicha amalga oshiriladi. Realizatsiya qilingan tovarlar (ishlar, xizmatlar) narxlarining keyinchalik o’zgarishi shartnoma taraflarining majburiyatlariga ta’sir etmaydi. Iste’mol krediti berish qoidalariga muvofiq iste’molchi iste’mol krediti olish uchun kredit buyurtmasini va o’z daromadlari to’g’risidagi ma’lumotlar ko’rsatilgan boshqa hujjatlarni iste’mol krediti beruvchi tashkilotga taqdim etadi. Kredit buyurtmasida quyidagi ma’lumotlar ko’rsatiladi: • iste’molchining familiyasi, ismi, otasining ismi, pasporti (yoki pasport o’rnini bosuvchi hujjati) seriyasi va raqami hamda yashash joyi; • iste’mol kreditining ob’ekti; • iste’mol kreditining muddati; • iste’molchining faoliyat turi va daromadlari; • iste’molchi tomonidan shartnoma bo’yicha majburiyatlarning bajarilishini ta’minlash usuli. Kredit buyurtmasi buyurtma berilgan sana ko’rsatilgan holda iste’molchi tomonidan imzolanadi.

Iste’mol krediti beruvchi tashkilot kredit buyurtmasini olganidan so’ng kredit berish to’g’risida yoki kredit berishni asoslantirilgan holda rad etish haqida besh ish kuni ichida qaror qabul qiladi. Iste’mol krediti berish asoslantirilgan holda rad etilgan taqdirda, iste’mol krediti beruvchi tashkilot iste’molchiga bu haqda yozma shaklda ma’lum qilishi shart. Kredit buyurtmasi iste’mol krediti beruvchi tashkilot tomonidan ko’rib chiqilayotganda quyidagilarning tahlili amalga oshiriladi: • iste’molchining daromadlari etarliligini va kredit tarixini aniqlash; • kredit buyurtmasida bayon etilgan ma’lumotlarning bir-biriga zid bo’lmasligi; • iste’mol krediti summasini qaytarishning maqbul istiqbollari mavjudligi. Ta’lim kreditlari oliy o’quv yurtlarida tahsil olayotgan talabalarni moliyaviy qo’llab-quvvatlashning muhim shakli hisoblanadi. Ta’lim kreditlari yordamida talaba yoshlar oliy o’quv yurtlarida o’qishni davom ettirish imkoniga ega bo’ladi. Buning ustiga, ular o’qish davrida ta’lim kreditning asosiy qarz summasi bo’yicha hech qanday to’lovni amalga oshirmaydilar. O’zbekiston Respublikasi bank amaliyotida jismoniy shaxslarga ta’lim kreditlari berish O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2001 yil 26 iyuldagi 318-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Oliy o’quv yurtlarida to’lov-kontrakt asosida o’qish uchun ta’lim kreditlari berish to’g’risida”gi Nizomga asosan amalga oshiriladi. Tijorat banklari tomonidan ta’lim kreditlari berish ularni qaytarish, to’lovning ta’minlanganligi, muddatliligi va ulardan maqsadli foydalanish shartlari asosida amalga oshiriladi. Ta’lim kreditlari tijorat banklari tomonidan Oliy ta’lim muassasalarining kunduzgi bo’limlariga to’lov-kontrakt asosida qabul qilingan O’zbekiston Respublikasi fuqarosi bo’lgan talabalarning o’qishi uchun talabalarning o’zlariga, ularning ota-onalariga yoki vasiylariga berilishi mumkin. Ta’lim kreditlari, Oliy ta’lim muassasalarida o’qish davri hisobga olingan holda,

bakalavriatga o’qishga qabul qilingan talabalarga 10 yilgacha, magistraturaga o’qishga qabul qilingan talabalarga 5 yilgacha bo’lgan muddatga beriladi. Muddatli harbiy xizmatni o’tash davri bu muddatga kirmaydi. Tijorat banklari tomonidan berilgan ta’lim kreditlari bo’yicha: - chin etimlarga, "Mehribonlik uylari"da tarbiyalanganlarga hamda bolalikdan I va II guruh nogironlariga nol foiz stavkasi (foizsiz kredit); - talabalarning qolgan toifalariga O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining amaldagi qayta moliyalash stavkasidan yuqori bo’lmagan o’zgaruvchi foiz stavkalari belgilanadi. Ta’lim kreditlari bo’yicha foiz stavkasi va tijorat banklari tomonidan qo’shiladigan foizlar uchun to’lovlar miqdori Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasi o’zgarishiga qarab o’zgarishi mumkin, bu kredit shartnomasida qayd etilishi kerak. Kam ta’minlangan oilalardan bo’lgan talabalar uchun kredit bo’yicha qo’shilgan foizlarning 50 foizi tuman “Bandlikka ko’maklashish va aholini ijtimoiy muhofaza qilish” markazlari tomonidan “Ish bilan ta’minlashga ko’maklashish davlat jamg’armasi” mablag’laridan to’lanadi. Ko’rsatib o’tilgan imtiyozga huquqli bo’lgan oilalar Kam ta’minlangan oilalarga ijtimoiy nafaqalar va moddiy yordam tayinlash va to’lash tartibi to’g’risidagi nizomga muvofiq fuqarolarning o’zini o’zi boshqarish organlari tomonidan aniqlanadi. Ta’lim kreditlari uchun foizlarni hisoblash va to’lash ta’lim muassasasiga o’tkazilgan summa berilgan vaqtdan, asosiy qarzni qaytarish esa talaba tomonidan oliy ta’lim muassasasida o’qishning ta’limning ushbu turi uchun rasmiy belgilangan muddati tugallangandan so’ng, ayrim kurslarda takroran o’qish muddati hisobga olinmasdan, uch oy o’tgandan so’ng boshlanadi. Talaba muddatli harbiy xizmatni o’tayotgan davrda ta’lim kreditlari uchun foiz hisoblanmaydi. Ta’lim kreditlari, qoidaga ko’ra, qarz oluvchi yashaydigan aholi punktida joylashgan tijorat banklari muassasalari tomonidan beriladi. Ta’lim krediti qarz oluvchining ssuda hisob raqamidan uning shaxsiy yozma topshirig’i asosida oliy ta’lim muassasasining talab qilib olinadigan depozit hisob

raqamiga mablag’ o’tkazish yo’li bilan beriladi. Ta’lim kreditlari bo’yicha mablag’lar kredit shartnomasida qayd etilgan shartlarda har yarim yilda o’qish uchun yillik to’lovning to’liq miqdorini ikki teng qismga bo’lish yo’li bilan o’tkaziladi. Bunda yangidan qabul qilingan talabalar uchun birinchi yarim yillikda o’qiganlik uchun boshlang’ich to’lov joriy yilning 1 oktyabrigacha, ikkinchi yarim yillik uchun navbatdagi kalendar yilning 15 martigacha to’lanadi. O’qishning ikkinchi yilidan boshlab kredit hisobiga to’lovlar har yarim yillik birinchi oyi (sentyabr va mart) ning 5-kunidan kechiktirilmay to’lanadi. Foizlar qarz oluvchi tomonidan kredit shartnomasida qayd etilgan shartlarda to’lanadi. Kam ta’minlangan oilalardan chiqqan talabalarning o’qishiga ta’lim kreditlari uchun foizlar qarz oluvchi va Jamg’arma tomonidan har oyda, hisoblangan foizlar summasining 1/2 qismi bo’yicha teng ulushlarda to’lanadi. Jamg’arma hisoblangan foizlar summasini to’lov topshiriqnomasi bilan bank bildirishnomasi olingandan keyin uch ish kuni mobaynida o’tkazadi. Ta’lim krediti berilgandan so’ng bank kredit ta’minlanishi bo’yicha shartnomada ko’rsatilgan tartibda monitoring olib boradi. Talabaning talaba safidan chiqarilishi oliy ta’lim muassasasi tomonidan bankka o’z vaqtida ma’lum qilinmagan taqdirda, ta’lim muassasasi ushbu davr uchun hisoblangan foizlarni bankka to’lashga majbur. Ushbu shartlar bank, qarz oluvchi va oliy ta’lim muassasasi o’rtasida tuziladigan kredit shartnomasida aks ettirilishi kerak. Shunisi xarakterliki, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 2001 yil 26 iyuldagi 318-son qarori bilan tasdiqlangan Oliy o’quv yurtlarida to’lov-kontrakt asosida o’qish uchun ta’lim kreditlari berish to’g’risidagi nizomga muvofiq to’lov- kontrakt asosida qabul qilingan talaba ichki tartib-qoidalarni, o’quv intizomini buzganligi va akademik o’zlashtirmaganligi, shuningdek, kontrakt shartlarini bajarmaganligi uchun o’qishdan chetlatilganda ilgari to’langan pullar qaytarib berilmaydi. Ta’lim oluvchining o’z tashabbusi bilan uzrli sabablarga ko’ra o’qishni to’xtatishga majbur bo’lganda ta’lim muassasasi oldindan to’langan pullarning

o’qishning amaldagi muddati uchun sarflangan xarajatlarni ushlab qolgan holda tegishli qismini qaytarib beradi. Ipoteka krediti va undan foydalanish imkoniyatlari. Hozir O’zbekistonda aholiga ipoteka kreditlari berish sxemasini amaliyotga joriy etayotgan kredit tashkilotlarining soni kundan-kunga ko’payib bormokda. Odatda, uy-joyni tanlash uchun vaqt cheklangan bo’ladi. Shunday ekan, qarz oluvchi bank ipoteka krediti berish chogida qanday talablarni qo’yishini oldindan aniqlab oladi. Umuman olganda, ipoteka krediti olish uchun zarur bo’lgan hujjatlarni to’plash va rasmiylashtirishning to’rt bosqichini ajratib ko’rsatish mumkin. Birinchi bosqich - bankka takdim etish uchun zarur bo’lgan hujjatlarni to’plash bosqichi bo’lib, bu hujjatlar: qarz oluvchining pasporti; jamg’arib boriladigan pensiya daftarchasi; oilasining tarkibi haqida, yashash joyidan ma’lumotnoma; barcha voyaga etgan va etmagan oila a’zolarining shaxsini tasdiqlaydigan hujjatlar; qarz oluvchining mehnat daftarchasi; hozirgi ish joyidan olingan mehnat kontrakti (ish beruvchi tomonidan tasdiqlangan nusxasi); asosiy ish joyidan oxirgi 12 oyda olingan daromadlar va ushlab kolingan pullar miqdori haqidagi bank belgilagan shakldagi ma’lumotnoma; qo’shimcha daromadlar bo’lgan taqdirda - qarz oluvchining yashash joyi bo’yicha oxirgi bir yildagi daromad to’g’risida soliq organlari tomonidan tasdiqdangan deklaratsiya nusxasi (ish joyidan ma’lumotnoma bo’lmagan taqdirda); sotib olinayotgan uy-joyning bahosi to’g’risida mustaqil baholovchining hisobotidan iborat. Ikkinchi bosqich-ariza to’ldirish, hujjatlarni kredit xodimlarining o’rganib chiqishi, kredit komissiyasining qaror qabul qilishi; ipoteka krediti olish uchun bank belgilagan shakldagi ariza; qarz oluvchini dastlabki tarzda malakalash bo’yicha bank belgilagan shakldagi, qarz oluvchi tomonidan imzolangan anketa; garovga qo’yilgan uy-joy bahosini bank bilan kelishish bosqichi. Uchinchi bosqich - kredit shartnomasi tuzish, kvartirani rasmiylashtirish (kredit komissiyasi ijobiy qaror qabul kilgan taqdirda): sotuvchidan yoki

kuruvchidan bank krediti hisobidan sotib olinayotgan va qarz oluvchi nomiga rasmiylashtirilgan uy-joyni olish-sotish shartnomasi; er (xotin)ning va boshqa voyaga etgan oila a’zolarining, shuningdek vasiylik va xomiylik organlarining voyaga etmagan oila a’zolarini kuzlab kredit hisobidan sotib olingan uy-joyni garovga qo’yishga, shuningdek, undirish uy-joyga karatilgan taqdirda, uy-joyni bushatib berishga notarial tasdiqlangan roziligi; bank muassasasida birlamchi omonat pul mavjudligini tasdiqlaydigan hujjatlar; sotib olinayotgan uy-joyni sugurtalash shartnomasi; qarz oluvchining xayotini va mehnat qobiliyatini cyg’yptalash shartnomasi; kredit hisobidan sotib olinayotgan uy-joyni garovga qo’yish (ipoteka) haqida davlat ruyxatidan o’tkazilganligini bildiruvchi belgi qo’yilgan shartnoma. To’rtinchi bosqich - pul mablag’larini sotuvchi hisobvaragiga o’tkazish va sotuvchining pulni olishi. Kredit tashkilotlari ipoteka yordamida sotib olinadigan uy-joyga kuyadigan muayyan talablar mavjud. Eng avvalo, bu uy-joy likvidli mol-mulk bo’lishi, ya’ni boeorda makbul muddatlarda va narxidan ko’p yutkazmagan holda sotish mumkin bo’ladigan ob’ekt bo’lmogi kerak. Bu shaxsan mijozga ham kerak, bank tomonidan ham ipoteka kreditini kurib chiqish chogida hisobga olinadi. Garov tarikasida sotib olinayotgan uy-joy rasmiylashtirilganida, bu uy-joy qonun hujjatlariga muvofiq sotuvchiga mulk huquqi asosida tegishli bo’lishi kerak. Afsuski, oila a’zolari va ularni ko’chirib chikarish mumkinligi muammosi xar kanday, xatto yuridik jihatdan puxta tayyorlangan shartnomada ham dolzarb bo’lishi mumkin. Xaridor bilan sotuvchi va rieltorlik agentligi o’rtasidagi shartnomalar shartlarni batafsil bayon kilgan holda fakat yozma shaklda tuzilishi kerak. Garov egasining undiruvni garovga qo’yilgan uy-joy yoki kvartiraga karatishi va bu mol- mulkning sotilishi uy-joy yoki kvartirani sotib oluvchi tomonidan ushbu binoda birga yashaydigan garov beruvchi va uning oila a’zolarini ko’chirib chikarish uchun asos bula olmaydi, basharti bu uy-joy ular uchun doimiy yashashga yarokli

birdan-bir bino bo’lsa. Boshqa barcha hollarda bevosita sudning ko’chirib chikarish haqidagi hal kiluvchi qarorida sanitariya me’yorlariga javob beradigan va ko’chirib chikarilayotgan shaxs kuchib o’tishi kerak bo’lgan aholi punkti doirasidagi boshqa uy-joy binosi ko’rsatilishi kerakligini nazarda to’tish mumkin. (1-chizma) Agar xususiylashtirilgan kvartira birinchi marta sotilayotgan bo’lsa, bunday kvartiralarda Davlat mulki kumitasidan ma’lumotnoma bo’lishi kerak. O’tgan yillar mobaynida ba’zi fuqarolar mamlakatdan tashqariga chikib ketgan va uzlarining roziligi talab kilinishini bilmagan bo’lishlari mumkin. Birok, bunday rozilik hozir, ko’chmas mulkni olish-sotish chogida zarur bo’ladi. Hozirgi paytda O’zbekistonda ham ko’chmas mulk agentliklari bilan birga ipoteka dasturlarini amalga oshirayotgan kredit tashkilotlari paydo bo’ldi. Bu tashkilotlar konkret bankning talablarini biladi va g’oyat kiska muddatlarda kerakli variantni topa oladi. Yuqoridagilarga asoslangan holda aholi tomonidan ipoteka kreditlarini olish tartibi quyidagi ketma-ketlikda keltirilgan. 1. QQI IKning tegishli filialiga murojaat qilib, namunaviy loyihani tanlaydi va dastlabki shartnoma tuzadi. 2. Loyiha qiymatining kamida 25% miqdoridagi mablag ’ ni omonatga qo ’ yib , kredit olish uchun tegishli hujjatlarni bankka taqdim qiladi .

3. Bank tomonidan dastlabki badal qo ’ yilganligi va kredit ajratishga ijobiy xulosa berilgandan so ’ ng QQI IK xududiy filiali bilan uy - joy qurilishi uchun asosiy shartnoma imzolanadi . 4. QQI IK bilan tuzilgan shartnoma asosida qurilish bosqichma bosqich moliyalashtiriladi. Bunda avval 25 foiz avans to’lovlari, ular moliyalashtirilgandan so’ng kredit, so’ngra yakuniy to’lov summalari yo’naltiriladi. 5. Ob’ektni davlat qabul qilish komissiyasi tomonidan qabul qilinadi va uy- joy egasiga topshiriladi. Shuni aytish kerakki, xaridor bilan sotuvchi va rieltorlik agentligi o’rtasidagi shartnomalar shartlarni batafsil bayon kilgan holda fakat yozma shaklda tuzilishi kerak (O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksining 108-109-moddalari). O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksida buyurtmachi bilan ijrochi o’rtasidagi pulli shartnomalarning bunday turini 703-708-moddalar tartibga soladi. Bunday shartnomalar amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq tuzilgan bo’lsagina mutlako qonuniy bo’ladi. Kredit muassasasi bilan hamkorlik qiladigan rieltorlik agentligining vazifalari sirasiga ham qarz oluvchining hohish-istaklariga muvofiq, ham bank talablariga muvofiq kvartira yoki boshqa uy-joyni izlash, shuningdek zarur hujjatlarni to’plash kiradi. Rieltor turar joy ob’ekti bo’yicha hujjatlarni bank kredit bulimining xodimiga takdim etadi, bitim parametrlarini (rejalashtirilayotgan notariat sanalarini, ruyxatga olish Hisobidan chikarishni, hisob-kitob qilish tartibi va xokazolarni) aniqlashtiradi. Banklar qarz mablag’lariga sotib olinadigan uy-joyga qo’yiladigan talablar qarz oluvchining o’ziga foyda keltiradi. Chunki mijoz o’zi qo’ygan depozitiga bankdan past darajada bo’lsada foizli daromad olishga haqlidir. Respublikamizda ipoteka krediti berish yosh oilalarga uy-joy qurish va rekonstruktsiya qilishga beriladigan iste’mol krediti O’zbekiston Respublikasida ishlab chiqarilgan va ularning iste’molchilik extiyojlarini qondirishga

mo’ljallangan tovarlar, ishlar va xizmatlarni sotib olish uchun jismoniy shaxslarga beriladigan kreditdir. Iste’mol krediti qarz oluvchi tomonidan, butun kreditlash davrida bankdagi garov depozitiga pul mablag’larini garov ta’minoti sifatida omonatga qo’yish sharti bilan, sotib olinadigan tovar (ishlar, xizmatlar) ning to’liq qiymati miqdorida beriladi. Kreditning maksimal summasi - eng kam ish haqining 500 miqdoridan oshmaydi; Kreditlash muddati - uzog’i bilan 3 yil; Foiz stavkasi - yiliga 14% dan 17% gacha (yosh oilalarga 11%dan 14 %gacha); Kredit ta’minoti bo’lib uchinchi shaxslar kafolati, mulk (shu jumladan kredit hisobidan xarid qilinadigan mulk) garovi hamda pul mablag’larini olish huquqlari garovi va qonunlarda ko’zda tutilgan boshqa usullar hisoblanadi. Yosh oilalar (har birining yoshi ZOdan oshmagan, birinchi marotaba nikohdan o’tgan er-xotinlar) uchun iste’mol kreditlari bo’yicha olti oylik imtiyozli davr belgilangan bo’lib, bu davr mobaynida kredit bo’yicha asosiy qarzni so’ndirish muddati cho’ziladi. Kredit olish uchun qarz oluvchi Bankka quyidagi hujjatlarni taqdim etadi: a) kredit berilishi to’g’risida ariza; b) qarz oluvchining shaxsini va yashash joyini tasdiqlovchi pasport yoki boshqa hujjat; v) qarz oluvchining daromadini belgilangan tartibda tasdiqlovchi ish joyidan ma’lumotnoma, yoxud qarz oluvchining ko’radigan daromadini yoki uning mavjud bo’lgan mablag’larini hujjatli ravishda tasdiqlovchi boshqa hujjat. Yosh oilalarga beriladigan ipoteka uy-joy kreditlari - bu O’zbekiston Respublikasi fuqarolariga sotib olinadigan ko’chmas mulkni garovga qo’yish sharti bilan beriladigan kreditlardir. Ipoteka kreditlari quyidagi maqsadlarda beriladi: -Turar joy binosini yoki ko’p qavatli binodagi kvartirani sotib olishuchun; -Turar joy binosi qurilishi uchun;

-Turar joy binosini rekonstruktsiya qilishuchun. Ipoteka kreditining maksimal miqdori yakka tartibdagi turar joy binosini rekonstruktsiya qilish yoki ko’p qavatli uyda kvartira sotib olish uchun eng kam ish haqining ko’pi bilan 2500 baravari miqdorida; - yakka tartibdagi uy-joyni qurish va sotib olish uchun - eng kam ishhaqining, ko’pibilan, 3000 baravari miqdorida belgilangan. Kredit yosh oila toifasidagi qarz oluvchilarga 15 yilgacha va qolgan toifadagi qarz oluvchilarga 10 yilgacha muddatga beriladi. Foiz stavkasi yiliga 8% dan 18% gacha (yosh oilalarga 9%dan 14%gacha). Kredit sotib olinayotgan (qurilayottan, rekonstruktsiya qilinayotgan) uy-joyning oldi-sotti shartnomasi (qurilish yoki rekonstruktsiya smeta qiymati) bilan belgilangan qiymatidan ko’pi bilan 75% miqdorida beriladi. Qarz oluvchi ipoteka kreditini olish uchun sotib olinayotgan uy-joy qiymatidan yoki qurilayotgan yoxud rekonstruktsiya qilinayotgan uy-joyning smeta qiymatidan kamida 25 foizi miqdorida o’z mablag’-lariga ega bo’lishi shart. Berilayotgan kreditning ta’minoti kredit summasi-ningkamida 125%ini tashkil etishi lozim. Yosh oilalar uchun uch yillik imtiyozli davr belgilanadi. Uy-joy binosini (ko’p qavatli uydan kvartirani) sotib olishga kredit olish uchun qarz oluvchi quyidagi hujjatlarni taqdim etadi: jadval Mamlakatda yosh oilalarning uy-joy va maishiy sharoitlarini yaxshilash maqsadida berilayotgan imtiyozli ipoteka kreditlari Turar joyning turi va joylashuvi Ipoteka krediti muddati Dastlabki to’lov Imtiyozli davr Foizlar Shaharlarda ko ’ p kvartirali arzon uy - joylar qurish va rekonstruktsiya qilish 20 yil (imtiyozli davr bilan birga) kvartira qiymatining 25% i 3 yil dastlabki 5 yil mobaynida yillik 7% miqdoridagi foiz stavkasi bilan va keyingi davrda MBning qayta moliyalashtirish stavkasi miqdorida

Qishloq joylarda yangilangan namunaviy loyihalar bo’yicha arzon uy- joylar qurish va rekonstruktsiya qilish 15 yil (imtiyozli davr bilan birga) 15% – ikki, uch qavatli ko’p kvartirali (2 va 3 xonali) uylar va 2, 3 xonali bir qavatli uylar uchun; 25% – ikki qavatli 4 xonali birlashtirilgan uylar uchun 3 yil dastlabki 5 yil mobaynida yillik 7% miqdoridagi foiz stavkasi bilan va keyingi davrda MBning qayta moliyalashtirish stavkasi miqdorida - uy - joy binosi yoki kvartira oldi - sotdisi to ’ g ’ risidagi dastlabki shartnomani , unga ilova qilib uy - joy binosi yoki kvartiraga egalik qilish huquqini tasdiqlovchi hujjat ; - xususiyilashtirish dalolatnomasi , agar uy yoki kvartira oldin ham sotilgan bo ’ lsa , uning notariusda tasdiqlangan dalolatnomasi va oldi - sotdi shartnomasi , idoraga qarashli uy - joy egasining uy - joyni xususiylashtirishga ijozat berganligi to ’ g ’ risidagi hujjatning nusxasi ; - pul mablag ’ larining qarz oluvchi ( birgalikda qarz oluvchi ) nomiga ochilgan omonat qo ’ yilma hisobvarag ’ iga joylashtirilgani to ’ g ’ risidagi Bank ma ’ lumotnomasi ; 70 Vazirlar Mahkamasining 23.09.2017 yildagi 753- son « Mamlakat ijtimoiy hayotida faol ishtirok etayotgan yosh oilalarni uy - joy bilan ta ’ minlashda qo ’ llab - quvvatlashga doir qo ’ shimcha chora - tadbirlar to ’ g ’ risida » gi qarori . - ariza beruvchining va u bilan birga yashovchi oila a ’ zolarining ( agar ular qarzni birgalikda oladigan bo ’ lsalar ) daromadlari to ’ g ’ risida doimiy ish joyidan oxirgi 12 oy uchun berilgan ma ’ lumotnoma ; -oila tarkibi to’g’risida turar joydan ma’lumotnoma; -ariza beruvchi va birgalikda qarz oluvchining pasporti. Ularning balog’atga etgan va balog’atga etmagan barcha oila a’zolari shaxsini tasdiqlovchi hujjatlar. Mamlakat ijtimoiy hayotida faol ishtirok etib, alohida namuna ko’rsatayotgan yosh oilalarning uy-joy va maishiy sharoitlarini yanada yaxshilash maqsadida banklar quyidagi shartlarda uzoq muddatli imtiyozli ipoteka kreditlari beradi: Bundan tashqari, qaror yangi tartib joriy etilishini ko’zda tutadiki, unga muvofiq, mamlakat ijtimoiy hayotida faol ishtirok etib, alohida namuna

ko’rsatayotgan yosh oilalar uchun ipoteka kreditlari bo’yicha quyidagi shakldagi to’lovlar nazarda tutilgan qo’shimcha imtiyozlar beriladi: • ipoteka kreditlarini olgan yosh oilalarning kreditni to’lash muddati davomida keyinchalik uni qaytarish sharti bilan O’zbekiston yoshlar ittifoqi mablag’lari hisobidan uy-joy sotib olish uchun dastlabki badallarni to’lash; • ipoteka krediti bo’yicha birinchi 5 yil nihoyasiga etgandan keyingi butun muddat uchun hisoblanadigan foizlarning O’zbekiston yoshlar ittifoqi mablag’lari hisobidan MBning qayta moliyalashtirish stavkasining 50 foizi miqdorida to’lash. Shuni ta’kidlash kerakki, 2012 yildan boshlab mamlakatimizda namunaviy uy-joy qurilishiga Osiyo Taraqqiyot Banki jalb kilindi va shu munosabat bilan bir nechta normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Jumladan Osiyo Taraqqiyot Banki bilan hamkorlikda qishloq joylarda uy-joy qurilish ishlari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 11 yanvardagi PQ-1683-sonli "Osiyo taraqqiyot banki ishtirokida "Qishloq joylarda uy-joy qurilishini rivojlantirish" loyihasini ko’p martalik transh bo’yicha moliyalashtirish dasturini amalga oshirishga doir birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to’g’risida" gi qarori; O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012 yil 14 yanvardagi PQ-1687- sonli “2012 yilda qishloq joylarda namunaviy loyihalar bo’yicha yakka tartibdagi uy-joylarni qurish dasturi to’g’risida”gi qarori; O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 4 yanvardagi PQ-1902-sonli “2013 yilda qishloq joylarda namunaviy loyihalar bo’yicha individual uy-joy qurilishi bo’yicha dastur to’g’risida” gi qarori hamda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2013 yil 15 noyabrdagi PQ-2068-sonli “Qishloq joylarda namunaviy loyihalar bo’yicha yakka tartibdagi uy-joylar qurilishining 2014 yil dasturi to’g’risida” gi qarorlari va boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshirilishi belgilab berildi. Bugungi kunda ipoteka kreditlariga bo’lgan talabni o’rganish maqsadida respublika hududidagi viloyat markazi, tumanlar, kichik shaharlar va qishloq joylarida uy-joy qurilishiga ajratilgan va ajratilishi rejalashtirilayotgan er

maydonlari hajmi hisoblangan. Shuningdek, O’zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo’mitasidan respublika aholisi soni, mehnatga layoqatli va ish bilan band bo’lgan aholi hamda ularning uy-joyga bo’lgan ehtiyoji to’g’risidagi ma’lumotlar olinib, tahlil qilib chiqilgan. Ipoteka kreditlari tijorat banklari tomonidan kelishilgan yakka tartibdagi va namunaviy loyixa asosida, qurilishning belgilangan normalari va koidalariga rioya kilib yakka tartibda uy-joy qurish va rekonstruktsiya qilish hamda yakka tartibdagi uy-joyni yoki ko’p kvartirali uydagi kvartirani sotib olish maqsadlari uchun beriladi. O’zbekiston Respublikasida fuqarolarga ipoteka krediti murojaat qilgan kunida 18 yoshga to’lgan qishloq joyda yashaydigan kreditga layoqatli va namunaviy loyiha bo’yicha uy - joy qiymatining 25% dan kam bo’lmagan miqdorda boshlang’ich badalini to’plagan fuqarolarga eng kam ish haqining 1000 barobarigacha, shuningdek qurilayotgan uy-joy smeta qiymatining 75 foizidan oshmagan miqdorda imtiyozli foizli stavka bilan asosiy qarzni qaytarish bo’yicha bir yil muddatga imtiyozli davr bilan 15 yil muddatgacha ajratiladi. (Bugungi kunda eng kam ish haqi miqdori 96 105 so’mni tashkil qiladi). Bunga qo’shimcha ravishda aytib o’tish joizki bitta qishloq oilasiga bitta namunaviy uy-joyga kredit berilishi mumkin. Bularga qo’shimcha qarz oluvchining ko’chmas mulki mavjudligi, ya’ni qimmatbaho mulki to’g’risidagi ma’lumotlar, depozit hisobvarag’idan ko’chirmalar taqdim etiladi. Bular hammasi qarz oluvchining to’lovga qanchalik layoqatliligini ko’rsatadi. Ipoteka kreditlari asosan, uzoq muddatga mo’ljallangan. Avvalo, boshlang’ich badal mablag’ining miqdori sotib olinadigan uy-joy umumiy qiymatining kamida 30 foiziga muvofiq kelishi lozim. Kredit sotib olinadigan uy-joy qiymatining 70 foizi miqdorigacha beriladi. qarz oluvchi tomonidan boshlang’ich badalga kiritilgan pul mablag’lari miqdoridan kelib chiqib, kreditdan foydalanganlik uchun to’lovlar miqdorining belgilanishi quyidagicha bo’ladi.

Kreditdan foydalanganlik uchun foizlarni kamaytirish yoki oshirish, O’zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalashtirish stavkasi yoki bankning foiz siyosati o’zgargan holda, yangi beriladigan kreditlar uchun foizlar tegishli ravishda qayta ko’rib chiqilishi mumkin. Ma’lumki, avval berilgan kreditlar, ya’ni sertifikatli uylar vaqtinchalik egalik huquqi bilan berilgan va qachonki, uy egasi hamma qarzlardan qutulgandan so’nggina, u uy egasi nomiga to’liq rasmiylashtirilgan. Ipoteka kreditlarida esa egalik huquqi uy sotib olgan shaxs nomiga birdaniga beriladi va uy egasi 10 yil davomida sekin-asta qarzlardan qutulib boradi. Jadval Ist’emol va ipoteka kreditlari bo’yicha umumiy talablar 71 Kredit shartlari Ist’emol krediti Ipoteka krediti Kredit kimlarga beriladi? Jismoniy shaxslarga Jismoniy shaxslarga Kredit miqdori Tijorat banklarga qarab turlicha Tijorat banklarga qarab turlicha Boshlang’ich to’lovi Tijorat banklarga qarab turlicha Tijorat banklarga qarab turlicha Kredit muddati 6 oydan 3yilgacha 3yildan 15yilgacha Kredit taminoti Xarid kilib olinayotgan tovar yoki uchinchi shaxsning kafilligi. Bazi banklar qo’shimcha taminot talab qilishlari ham mumkin. Garov sifatida sotib olinayotgan xovli-joy yoki kvartira qabul qilinadi. Bazi banklar qo’shimcha taminot talab qilishlari ham mumkin. Zarur hujjatlar Pasport nusxasi Uy sotib oluvchi va uy egasining pasport nusxasi Yashash joyidan malumotnoma Yashash joyidan malumotnoma Ish joyidan oxirgi davrdagi ijobiy moliyaviy natijalar xaqida malumotnoma Ish joyidan oxirgi davrdagi ijobiy moliyaviy natijalar xaqida malumotnoma Tovar yoki xizmat shartnomasi Olinayotgan xovli - joy yoki kvartiraning kadastr hujjatlari Tijorat banklari tomonidan ipoteka krediti berishni qo’llab-kuvvatlash jamg’armasi imtiyozli kredit liniyalari hisobidan beriladigan kredit miqdori yakka tartibda uy-joy qurilishi va sotib olish uchun eng kam oylik ish haqining 3000 baravarigacha bo’lsa, yakka tartibdagi kurilgan uy-joyni rekonstruktsiya qilish va kvartira sotib olish uchun eng kam oylik ish haqining 2500 baravarigacha bo’lgan summani tashkil etadi.

Hozirgi kunda ipoteka krediti olish uchun xar bir ariza beruvi kuriladigan , sotib olinadigan uy - joy qiymatining kamida 25 foizi miqdoridagi uz mablag ’ iga ega bo ’ lishi kerak . (2- jadval ). Kredit olish uchun buyurtmanoma va zarur hujjatlar takdim etilgan kundan boshlab 30 ish kunida kredit komissiyasi buyurtmanomani kondirish yoki rad etish to ’ g ’ risida qaror qabul qiladi . Hozirgi kunda yosh oilalarga berilayotgan imtiyozli ipoteka kreditlari O ’ zbekiston Respublikasi Markaziy bankining qayta moliyalash stavkasidan yuqori bo ’ lmagan stavkalarda berilmokda . Qurilishni monitoring qilish jarayoni: > Davlat arxitektura va qurilish nazorat inspektsiyasi - loyiha va qurilish montaj ishlarini qurilish me ’ yorlariga muvofiqligi va sifati bo ’ yicha nazorat qiladi ; > « Qishloq qurilish invest » kompaniyasi - buyurtmachi vazifasini bajarish bilan birgalikda qurilish jarayonida texnik nazoratni amalga oshiradi ; > Loyihalash tashkilotlari - qurilishni foydalanishga topshirish davomida qurilish ishlarini loyihaviy echimlariga monand bajarilishi ustidan mualliflik nazoratini amalga oshiradi ; > Uy - joy egasi - qurilish jarayoniga halaqit bermagan holda qurilishning borishini kuzatib borish hamda zaruriyat bo ’ lganda , namunaviy loyiha doirasida yozma shaklda takliflar kiritish huquqiga ega . Qishloq joylarda namunaviy loyihalar asosida uy - joy qurilishini moliyalashtirishda xorijiy moliya institutlarining ishtiroki Darhaqiqat , O ’ zbekiston Respublikasida ipotekali kreditlash amaliyotini takomillashtirish uchun qulay shart - sharoitlarni yaratilganligi tijorat banklari tomonidan berilayotgan ipoteka kreditlari hajmini so ’ nggi yillarda sezilarli darajada o ’ sishiga sabab bo ’ lmokda . Bu esa o ’ z navbatida aholini ijtimoiy qo ’ llab - quvvatlash hamda turmush farovonligini oshirishda ipoteka kreditlarining ahamiyati o ’ ziga xos o ’ rin tutmoqda .

Adabiyotlar: 1. Cousin. E. J. Invertment strategy and the monetary a buziness cyeles – NY. Ets: Wiley, 1990. - R. 301. 2. Friedman M. The lag in Effect of monetary policy, journal of Political Economy, Oct. 1961. - R. 237-260. 3. M.Fridmen. Esli bi zagovorili dengi. Per. s angl. -M.: INFRA-M, 2001.- S. 63. 4. Rashidov O.Yu. va boshqalar. Pul, kredit va banklar. Darslik. –T.: Cho’lpon, 2011. -328 bet. 5. Abdullaeva Sh.Z. Bank ishi. Darslik . - T .: Iqtisod - moliya , 2017. 6. Лаврушин О.И., Афанасьева О.Н., Корниенко С.Л. Банковское дело: современная система кредитования. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2009. – 264 стр. 7. Меркулова И.В., Лукьянова А.Ю. Деньги, кредит, банки. Учебное пособие. – М.: КНОРУС, 2010. – 352 стр. 8. Toymuhamedov I.R. Bank ishi. Toshkent. 2012 yil.

O'xshashlar

Alohida kredit turlari

Alohida schyotdan kreditlash va kredit liniyasini ochib kreditlash tartibi

Kredit ta’minoti uni turlari va rasmiylashtirilishi

Kredit va kredit tizimi

Mеhnatni bоshqarish turlari va usullari