Kredit qonunlari va funksiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Kredit qonunlari va funksiyalari

Yuklangan vaqt:

04.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

91.5 KB

Ko'chirib olish

Kredit qonunlari va funksiyalari Reja: 1. Kredit qonunlarining zarurligi, ob’ektivligi va ularning o`ziga xos xususiyatlari 2. Kredit funksiyalari 3. Kredit pullari: veksel, banknota, cheklar

Kredit qonunlarining zarurligi, ob’ektivligi va ularning o`ziga xos xususiyatlari Jamiyatda kredit to`g`risidagi tushunchani uning harakat qonunlari orqali to`lig`icha yoritib berish mumkin emas. Qonunni bilish va uning mexanizmiga tuzatish kiritish resurslardan samarali foydalanish imkoniyatini beradi, bozor sub’ektlari ularga nisbatan vaqtinchalik ishlatilmagan qo`shimcha qiymat sifatida qaraydi. Iqtisodiy qonun iqtisodiy hodisalar, jumladan, kredit va boshqa iqtisodiy kategoriyalar o`rtasida barqaror bog`liqlikda bo`lishni ko`zda tutadi. Kredit iqtisodiy munosabatlar umumiy tizimining elementi kabi ularning harakati alohida ajratib olingan tushunchalarga yoki mavjud munosabatlarga emas, balki ular o`zaro aloqador va ta’sir ko`rsatadi deb qaraladi. Kredit iqtisodiyotga, shuningdek uning alohida real sektorlariga ta’sir ko`rsatadi. U iqtisodiy munosabatlarga tegishli boshqa elementlar bilan aloqador, osonlik bilan o`z mohiyatini ochib bermaydi. Ular o`zida nisbiy mustaqillikni saqlaydi. Kredit qonunlari umumiy ko`rinishda o`zining yaxlit aloqadorligi va nisbiy mustaqilligini namoyon qiladi. Iqtisodiy qonunlar, jumladan kredit qonunlari ham muhim belgilarga ega. Zaruriyat – qonunning asosini belgilab beradi. Kreditning boshqa iqtisodiy munosabatlar bilan aloqadorligini bilmaslik qonuning mavjud emasligidan dalolat beradi. Iqtisodiy kategoriyalar uchun aloqadorlik xarakterli xususiyatga ega. Qonun, bir tomondan, «metinday mustahkam» bo`lish kerak, shuningdek uni qonun sifatida tasniflash mumkin emas. Ikkinchi tomondan, qonunning zarururligi kreditning mohiyati bilan mos kelishi kerak. Bu esa kreditning muhimlik belgisini bildiradi. Kreditning tashqi muhit bilan o`zaro ta’siri muayyan narsalarni o`zgartiradi. U turli-tuman iqtisodiy jarayonlarga ta’sir qilishi mumkin, ammo uning o`ziga xos xususiyatlari yo`q bo`lib ketmaydi. Kredit bevosita iqtisodiy munosabatlarning sifatiga (qaytarishlik, muddatlilik va b.lar) ta’sir ko`rsatadi. Kredit qonunlari barqaror va doimiy aloqadorlikka ega. Bunda ta’sir belgilari bo`lmasa, kredit qonunlari ham paydo bo`lmaydi.

Ma’lumki, qonunlar aloqadorlikka ega, u aynan kredit tarkibiga kiradi, u kredit uchun bir vaqtning o`zida muqarrar. Qonunni kreditning mohiyati bilan aralashtirib yubormaslik lozim. Qonun bir tomondan, mohiyatning elementi sifatida izohlanadi. Qonun mohiyatning o`zginasi emas, balki mohiyatlar o`rtasidagi munosabatlardir. Iqtisodiy qonunlarning zarururligi va ahamiyatligi ob’ektivlikka (boshqa belgilarga) ega. Qonunning ob’ektivligi to`g`risidagi qoida ularning sub’ektiv tarzda izohlanishiga to`sqinlik qiladi, bu miqdor va sifatni tavsiflashda kuzatiladi, ular kishilarning ongidan tashqarida va mustaqil harakatda bo`ladi. Bu esa quyidagilar bilan izohlanadi: • kredit ob’ektiv sifatida goh-gohida fazoda o`zining hatti-harakatini amalga oshiradi; • u ziddiyatga, sababning bog`liqligiga, muayyan tendensiyalarga, qonuniyatga va tarkibiy xususiyatlarga xos; • uning harakati boshqa iqtisodiy ma’lumotlar bilan chambarchas bog`liq; • u faqat iqtisodiy munosabatlar umumiy tizimining elementlaridan tashkil topadi. Ushbu tasnif kredit uchun muhim bo`lib, boshqarish mexanizmida o`zgarishlar bo`lishi, u bir shakldan boshqa shaklga o`tishiga qaramasdan ob’ektiv qiymat kategoriyasi sifatida o`zining xususiyatlari bilan o`zaro bog`liq. Kredit qonunlari – birinchi navbatdagi iqtisodiy qonunlardan iborat bo`lib, qiymat o`zining harakatini uzluksiz davom ettiradi. Amaliyotda iqtisodiy qonunlar o`z-o`zidan ob’ektivlikka erishib bo`lmaydi. Ular kreditor bilan qarz oluvchining manfaatdorligiga rioya qilinganda yoki muayyan bir iqtisodiy sharoitda shakllanadi. Qonun belgilari uning umumiyligi bilan bog`liq. Mazkur belgiga ko`ra, belgining u yoki bu sifati qonun sifatida tasniflanadi, u rivojlanish qonuni kabi voqea va hodislar ro`y berganda yuzaga keladi. Kredit qonunlari faqat iqtisodiy munosabatlar asosida harakat qiladi va ularning mohiyatini izohlab beradi. Kredit qonunlari konkret qonunlardan tashkil

topadi. Ular iqtisodiy kategoriyalar va moddiy jarayonlar bilan bog`liq holda kredit harakatining yo`nalishini belgilab beradi. Kredit qonunlari takror ishlab chiqarish qonunlari va uning alohida fazasiga nisbatan konkret qonunlardan biri bo`lib hisoblanadi, shunday ekan ular o`ziga xos kategriyalar sifatida yuzaga keladi. Kredit qonunlari harakat qonunlari sifatida xizmat ko`rsatadi. Harakat uning xususiyatlariga nisbatan kreditning tavsiflanishidan iborat, u kreditsiz harakat qilishi mumkin emas. SHu sababli kredit qonunlari qaytarishlik qonuni va ssudaga berilgan qiymatning saqlanish qonunlariga bo`linadi. Kreditning qaytarishlik qonuni ssudaga berilgan qiymatning kreditorga qaytuvchanligini o`zida namoyon etadi. Aynan qarz oluvchidan ssudaga berilgan qiymat kreditorga qaytarib berish jarayonida namoyon bo`ladi, u vaqtinchalik foydalanishga beriladigan qiymatdir. Ssudaga berilgan qiymatning qaytuvchanligi muayyan doirada qarz oluvchiga berilgan hamda oiraviy aylanishiga ega bo`lgan qaytarib beriladigan mablag`dir. Kredit qonunlari ssudaga berilgan qiymat harakati bilan ularning shakllanish manbalariga o`zaro bog`liq. Agar ularda bu kabi aloqadorlik mavjud bo`lsa, u holda uni muayyan bir qonun ko`rinishida ifodalash mumkin. Kreditlash sohasida real yaratilgan qiymatga kreditning harakati ta’sir ko`rsatadi, uning harakati quyidagi holatlarning sodir bo`lishiga sabab bo`ladi, ya’ni kreditorning farmoyishiga ko`ra real mablag`lar qarz oluvchiga berilgan bo`lishi mumkin. Kredit qonunlariga ssudaga berilgan qiymatning saqlanish qonunini kiritish mumkin. Vaqtincha foydalanish uchun berilgan mablag`larning kreditorga qaytarilishi nafaqat o`zining iste’mol qiymati xususiyatlarini, hatto o`zining real qiymatini ham yo`qotmaydi. Ssudaga berilgan qiymat o`zining doimiy qiymati va o`ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Kredit uchun qiymat harakatining atritbutini tashkil etuvchi vaqt atributi muhim ahamiyat kasb etadi. Vaqt ko`proq talab bilan bog`liq bo`lib, u bozordagi sub’ektlar orqali yuzaga keladi. Doiraviy aylanishdagi mablag`lar kredit harakatining davomiyligi bilan bog`liq.

Kredit harakatining muddati vaqtincha bo`sh turgan resurslar bilan o`zaro bog`liq. Muddat qancha uzoq bo`lsa, qarz oluvchining xo`jaligida kredit harakatining davomiyligi uzayadi, ya’ni kreditorda qiymatning bo`sh turib qolishiga imkoniyat bo`ladi. Kreditning qanchalik aylanuvchanligi tezlashsa, ssudaga berilgan qiymatning bo`sh turish imkoni bo`ladi va uning yangi aylanma tarkibiga kirishi uchun keng doiradagi qulayliklar yaratiladi. Bularning barchasi kredit harakatining vaqtinchalik chegarasini belgilashga imkoniyat beradi, xo`jalik kelishuvining har birida ssudaga berilgan qiymatning harakati cheklangan bo`lishi mumkin. Ssudaga berilgan qiymatning vaqtinchalik chegarasi muayyan muddatni, ya’ni kreditor bilan qarz oluvchining ssudadan vaqtinchalik foydalanishini ifodalaydi. Kredit harakatining vaqtinchalik xarakterida qredit qonunining munosabatlar atributi shakllanadi. Mablag`larning doiraviy aylanishida ulardan foydalanish, ssudaga berilgan qiymatning davomiyligi kreditning tarkror ishlab chiqarishi jarayonlari bilan o`zaro bog`liq. Kreditning harakat qonunlari qarzga olingan qiymatdan foydalanish orqali sub’ektning vaqtinchalik talabini ta’minlashga xizmat qiladi. Kreditning harakat qonunlari amaliyot uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Ular mohiyatining buzilishi va qo`yilgan talabdan uzoqlashishi pul aylanmasiga salbiy ta’sir ko`rsatishi mumkin yoki iqtisodiyotda kreditning rolini pasaytirishi mumkin. Kreditni egasiga qaytarib berish intizomining buzilishi pul muomalasining barqarorligiga ta’sir ko`rsatadi, u banklarning bankrot bo`lishiga va inqirozga yuz tutishiga sabab bo`ladi, ijtimoiy ziddiyatni bilan to`lovga bo`lgan layoqatsizlikni kuchaytiradi. Kreditlash jarayonida jalb qilingan resurslar o`rtasida disbalansning paydo bo`lmasligi pul massasi hajmini oshiradi, pul birligini sotib olishga bo`lgan layoqatlilik darajasini pasaytiradi.

Ssudaga berilgan qiymatning saqlanishiga rioya qilmaslik resurslarning devalvatsiyasiga (resurs qiymatining pasayishga), iqtisodiyotga berilgan qiymatning pasayishiga olib keladi. Kredit qonunlarining ahamiyati davlatning, shuningdek banklarning mamlakat iqtisodiyotini tartibga solishdagi eng muhim vazifalaridan biri bo`lib hisoblanadi. Kredit funksiyalari «Funksiya» (lat. functio – va’da bajarish) atamasi keng doirada tarqalgan ilmiy atamadir. Ushbu atamadan tabiiy fanlar, shuningdek iqtisodiyot nazariyasi va filosofiya fanlarida foydalaniladi. Bu atama bir xil ma’noda izohlanmaydi. Masalan, matematika fanida funksiya - o`zgaruvchilarning o`zaro bog`lanishi, biologiya va ximiya fanlarida umumiy xossalar tushuniladi. Funksiya – bu predmet yoki sub’ekt (inson)lar tomonidan muayyan bir sharoitda amalga oshiriladigan masaladir. Funksiya mohiyat tahlilining davomiyligi bilan izohlanadi. Kredit tarkibida ichki tuzilmaviy elementlar o`zaro bir-biriga ta’sir ko`rsatsa, kredit funksiyasida uning tashqi muhit bilan o`zaro ta’siri harakatda bo`ladi. Kreditning funksiyasi o`z ichiga metodologik prinsiplarni qamrab oladi, u kredit mohiyatining tahlili bilan izohlanadi. Ularni quyidagi ma’noda ifodalash mumkin: • funksiya kreditning mohiyati kabi ob’ektiv xarakterga ega. Funksiya ko`zga ko`rinadigan faoliyat bilan xarakterlanadi, u kredit munosabatlarida kreditor bilan qarz oluvchi funksiyasini bajaradi. Funksiyaning ta’sirini tadqiqotchi yoritib bermasligi mumkin, ammo u o`zining ta’sirini to`xtatmasligi mumkin. Kreditning mohiyatini tan olish uning tarkibiy tuzilmasini yoritib beradi, kredit yoki uning funksiyasi ta’sirining yangi yo`nalishlarini jamiyatning o`zi belgilab berishi mumkin. • kreditning mohiyatida yana bitta jihatni e’tiborga olmoq darkorki, kreditning harakati va funksiyalarida uning mohiyati yoritib berilavermaydi, ulardan birontasi yoki bir nechtasi yoritib berilishi mumkin.

• funksiyaning harakati to`xtab qolmaydi, u o`zgarib turadigan kategoriyadir. U kreditning mohiyati va uning ta’siri orqali o`zgaradi, yangilanib boradi. Funksiya kreditning bir butun jarayoni sifatida o`ziga xos ta’siri orqali izohlanadi. Bundan quyidagi uchta xulosani chiqarish mumkin. Birinchi xulosa - funksiya kredit munosabatlari bilan chambarchas bog`liq, ammo alohida kreditor yoki qarz oluvchi bilan bog`liq emas; kreditning ta’siri uning funksiyasi sifatida tasniflanishi mumkinki, agar u bir mavqedagi elementlar bilan aloqador bo`lsa. Ikkinchi xulosa - funksiya kredit shaklining o`ziga xos xususiyatlar bilan ifodalangan bo`lishi lozim. Tijorat krediti yoki bank krediti, xalqaro yoki iste’mol kreditining funksiyasi qandaydir o`ziga xos funksiya orqali harakat qilmaydi; kreditning u yoki bu ko`rinishdagi funksiyasi bo`lavermaydi. Funksiya kreditning biron-bir shakli yoki turi emas, u yagona iqtisodiy kategoriya sifatidagi mohiyatni ifodalaydi. Funksiya – kreditning mohiyati bilan uzviy aloqador bo`lgan ob’ektiv kategoriyadir, u kreditlash mexanizmidan kelib chiqadigan sub’ektiv usul emas. Uchinchi xulosa - funksiya kreditning tashqi muhit ta’siri bilan xarakterlanadi, unga but-butun saqlanishiga e’tiborni qaratmoq lozim. Kreditor bilan qarz oluvchi o`rtasida tuziladigan kredit kelishuvi qiymatning qayta taqsimlanish bosqichida shakllanadi. Ayirboshlash jarayonida vaqtinchalik bo`sh turgan qiymatlar qarz oluvchiga, so`ng esa uning egasiga qaytarib beriladi. Kreditga tegishli xarakterli jarayon kreditning taqsimlovchi funksiyasiga asoslanadi. Kreditning bevosita qayta taqsimlanishini aniqlab olish muhim ahamiyat kasb etadi. Kreditor ssudalarni kelishuv orqali qarz oluvchiga tovar–moddiy qiymatliklarni sotib olish maqsadida vaqtinchalik foydalanishga berishi mumkin; zamonaviy kredit xo`jaligi – pul mablag`lari uchun o`ziga xosdir. Barcha holatlarda kelishuvning yagona mohiyati ob’ektlarda turlicha izohlanadi. Bu kabi tafovutlar ob’ektning shakliga tegishli, ammo uning mazmun-mohiyatiga emas. Demak, kreditning qayta taqsimlash funksiyasi qiymatning qayta taqsimotiga tegishli ekan. U hududiy va tarmoq belgilariga ko`ra shakllanishi mumkin. Kredit munosabatlari korxonalarga yoki shaxslarga joylashgan manziliga bog`liq bo`lmagan

holda namoyon bo`lishi mumkin. Kredit uchun kreditor bilan qarz oluvchining joylashgan manzilining ahamiyati yo`q. Kreditni hududlarora qayta taqsimlash jarayonida qiymat kreditordan (bir tarmoqdan) qarz oluvchiga (boshqa tarmoqqa) o`tadi. Zamonaviy pul xo`jaligida korxona bilan bank o`rtasidagi munosabat yuzaga keladi, bunda hududlarora qayta taqsimlash jarayoni hal qiluvchi taqsimot bo`lib hisoblanadi. Banklar tomonidan jamg`arilgan mablag`lar idoraviy xarakterga ega emas, ular bankning jamg`arilgan resurslari tarkibiga kiradi va resurslarning qancha miqdorda kirim qilinishidan qat’iy nazar tarmoqqa muvofiq keladigan korxonaning mustaqil krediti bo`lib sanaladi. Qiymatni ichki tarmoqlarora qayta taqsimlash korxonalar tomonidan kredit olish jarayonlarida kuzatiladi. Kreditlashning dastlabki bosqichida qiymatning qayta taqsimlanishi xo`jaliklararo qayta taqsimlashni inkor etadi. Bitta korxonaning o`zida kredit munosabatlari shakllanishi mumkin emas, ya’ni korxona o`zini o`zi kreditlashi mumkin emas, kredit kelishuvi faqat mulk huquqiga ega bo`lgan ikkita sub’ekt o`rtasida tuzilishi mumkin. Kredit orqali resurslarning qayta taqsimlanishini turli darajada kuzatish mumkin. Korxona kredit munosabatlari sub’ekti sifatida tovar-moddiy qiymatliklari bilan birga pul mablag`larini qayta taqsimlaydi. Makroiqtisodiyot darajada uning hatti-harkati qiymatning umumdoiraviy aylanishi doirasida yalpi mahsulot, milliy daromad kredit vositasi siftida qayta taqsimlanadi. Kredit orqali uning taqsimlanishi doiraviy aylanish va aylanish darajasida faqat moddiy oqimlar, yalpi mahsulotlar, milliy daromadning harakati pul, ishlab chiqarish yoki tovar shaklida ifodalanishi mumkin. Resurslar qayta taqsimlanishining dastlabki xususiyati shundaki, yil davomida resurslarni qayta taqsimlash moddiy boyliklar, ishlab chiqarish vositalari, iste’mol predmetlari va yalpi mahsulotga ta’sir ko`rsatadi. Kreditni qayta taqsimlash funksiyasi uning ikkinchi xususiyatidan iborat bo`lib, u nafaqat yalpi mahsulot va milliy daromad, hatto jamiyatning milliy boyligi va moddiy ne’matlarni bevosita qayta taqsimlaydi.

Ushbu funksiyaning uchinchi xususiyati qayta taqsimlanadigan qiymat xarakteri bilan o`zaro bog`liq. Kreditor qarz oluvchiga qarz beradi, qarz oluvchi bo`sh turgan qiymatlarni qaytarib beradi. Kreditor bunday qiymatni ssudaga berishi mumkin emas, uning xo`jaligida undan foydalanadi, qarz oluvchining o`zida bo`sh turgan mablag`lari mavjud bo`lmasa qarzlarni qoplashi mumkin emas. Kreditni qayta taqsimlash funksiyasi vaqtinchalik bo`sh turgan qiymatni qayta taqsimlash jarayonini o`z ichiga oladi. Qayta taqsimlash ayirboshlash jarayonini davom ettirish orqali izohlanadi. Korxona sotib oluvchiga o`z mahsulotlarini kreditning tijorat shaklida (kredit asosida) beradi. Bu holatda bo`sh turgan pul resurslari kuzatilmaydi, ammo mol etkazib beruvchi korxonada uning mahsulotlari to`lovlarini amalga oshirish davriga qadar bo`sh turgan resurslar sifatida joylashgan bo`lishi mumkin. U yoki bu holatda ham xo`jalik bo`g`inlarida yaratilgan qiymatlar qayta taqsimlanadi. Kreditni qayta taqsimlash funksiyasining to`rtinchi xususiyati asosiy xususiyatlardan biri bo`lib, u samarali xarakterga ega. Qiymat qarz oluvchiga beriladi va undan xo`jalik aylanmasida mablag`larni ko`paytirish maqsadida foydalaniladi. Qarz oluvchi vaqtinchalik bo`sh turgan qiymatni olgandan so`ng undan xo`jalikda faol ishlarda foydalanishi lozim, bunda ssuda ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun sarflanadi. Demak, kreditning qayta taqsimlash funksiyasi vaqtinchalik bo`sh turgan qiymatni berishda muhim bo`lib hisoblanadi. Kreditni qayta taqsimlash funksiyasining beshinchi xususiyati shundan iboratki, qiymat har qanday vositachining ishtirokisiz beriladi, u yoki bu oraliq bo`g`inlarida ssuda oluvchi bevosita ishtirok etadi. Kredit faqat yuridik yoki jismoniy shaxslarning kafilliga asosida beriladi. Kreditning ikkinchi funksiyasida kredit operatsiyalari haqiqiy pullar o`rnini bosishi bilan izohlanadi. Zamonaviy kredit xo`jaligida uning o`rnini bosishning zaruriy sharti shakllantirilgan. Tovar va xizmatlar uchun pul mablag`larining naqdsiz hisob-kitoblar shaklida bir hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqqa o`tkazilishi naqd pullarni qisqartirish yoki pul aylanmasi tarkibini yaxshilash imkonini beradi.

Zamonaviy xo`jalikda haqiqiy pullar (oltin tanga) bilan muomala qilinmaydi, muomalada kredit asosida chiqarilgan pul belgilari ishtirok etadi. Kreditning bu funksiyasi haqiqiy pullarning o`rnini bosish orqali o`z faoliyatini tugatgan deb hisoblash imkonini beradi. Xo`jalik aylanmasida ssudaga berilgan qiymat pullarning umumiy o`rnini bosish funksiyasini emas, balki iqtisodiyot aylanmasida vaqtinchalik pullarning o`rnini bosish funksiyasini bajaradi. Xo`jalik aylanmasida qarz oluvchi tomonidan olingan ssudaga berilgan qiymat pulning xususiyatlarini bajaradi (tovar-moddiy qiymatliklarni sotib olish, ish haqini to`lash va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi). Kredit ishlab chiqarish fondlarining doiraviy aylanishi bilan bog`liq yoki pul mablag`larining doiraviy aylanishi kreditning mustaqil funksiyasi bilan bog`liq. Bunga etarlicha sabablar bor. Funksiya – bu kreditning o`ziga xos ta’siri, masalan, pul ham moliya ham mablag`larning doiraviy aylanishiga dastak sifatida xizmat qiladi. Mablag`larning doiraviy aylanishi dastagiga bir qator qiymat kategoriyasi kiradi, shu sababli kreditning funksiyasini inkor etish mumkin emas. Bu bir xil mavqedagi resurslarni tejashni rag`batlantirishga kiradi, bu holatni iqtisodchilar kredit funksiyasi deb ataydilar. Kredit kelishuvi tuzilganda ishtirokchilar o`rtasida o`zaro majburiyatlar shakllanadi. Kredit iqtisodiy munosabatlar sifatida vaqtinchalik qarzga olingan qiymatni qaytarish uchun ajratilgan resurslardan optimal foydalanish taqozo etadi. Qarz oluvchi olingan ssudadan foydalanishi shart, chunki u bankka hisoblangan foiz ko`rinishda ortiqcha mablag`lar bilan birga qaytariladi. Ammo tomonlarning majburiyatlari iqtisodiy munosabatlar asosida shakllanadi. Xo`jalikning tejamli yuritilishini rag`batlantirish narx, moliya va boshqa qiymatli kategoriyaga xos bo`lgan jarayondir. U o`ziga xos iqtisodiy munosabatlar yig`indisi bilan bog`liq, ammo u kreditning funksiyasi bo`lishi mumkin emas. Funksiya deganda tashqi muhit bilan kreditga xos bo`lgan ta’sir jarayonlari tushuniladi.

Kredit pullari: veksel, banknota, cheklar Mamlakatda ishlab chiqarish kuchlari rivojlanib borgan sayin muomaladagi qog`oz pullar keskin kamayib ularning o`rnini kredit pullari egallay boshlaydi. Kredit pullar – bu kredit yoki pulning to`lov vositasi sifatidagi vazifalarning rivojlanishi natijasida paydo bo`lgan to`lovlar hamda muomala vositalaridir. Kredit pullari ham qog`ozdan tayyorlanadi, ammo ularni muomalaga chiqarish xo`jalik jarayonlari (tovar-moddiy qiymatliklar zarhiralarini muddatida foydalanish maqsadida shakllantirish va b.lar) bilan bog`liq kredit operatsiyalari banklar orqali amalga oshiriladi. Kredit pullari o`zining mustaqil qiymatiga ega emas, chunki ularni yaratish uchun abstrakt zaruriy mehnat sarflanmaydi. Kredit pullar qog`oz pullardan farq qilib ular bir vaqtning o`zida qiymatni ifodalaydi va u kredit hujjat bo`lib, kreditor bilan qarz oluvchi o`rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni aks ettiradi. Kredit pullarning tarkibiga veksel, banknota, chek, kredit kartochkasi va elektron pul kiradi. Kredit pullarining asosiy turlaridan biri veksel hisoblanadi. Veksel qat’iy belgilangan shakldagi yozma qarz majburiyati bo`lib, uning egasi veksel to`lovchiga muddati o`tgandan so`ng qarzdordan yoki akseptantdan hujjatda ko`rsatilgan pul summasini to`lashni qatiy talab qilish huquqini beradi. Veksel aylanmasida cheklanmagan miqdoda shaxslar ishtirok etishi mumkin, chunki veksel muayyan pul summasini talab qilish huquqini boshqa shaxslarga o`tkazish tartibida beriladi. Aksariyat veksellar naqd pul ishtirokisiz veksel majburiyatlarini o`zaro surishish yo`li bilan qoplanadi. Biroq naqd pullar o`rnini veksel muomalasi bilan qoplashning ham chegarasi bor. Bu chegara, birinchidan , tijorat krediti tovar aylanmasining faqat muayyan bir qismini, asosan ulgurji savdoni qamrab olishi; ikkinchidan , veksel majburiyatlarini o`zaro qoplash bo`yicha qoldig`i naqd pullar bilan to`lovni amalga oshirishni talab qilishi; uchinchidan , veksellarning cheklangan sohasga aylanib borishi; to`rtinchidan , veksellarning aylanmasi ularning muddati bilan cheklab qo`yilishi bilan izohlanadi.

Veksel banknotadan o`zining quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi: - veksel muayyan muddatni o`zida ifodalaydi (3-6 oy muddatga ega bo`lgan veksel), banknota muayyan muddat bilan cheklanmaydi. - veksel bo`yicha veksel egasi uni to`lashni kafolatlasa, banknotada uni to`lashni davlat (davlat banki) kafolatlaydi. Tijorat veskellari aylanmasining chegarasi ularni banknotlarga aylantirish yo`li bilan bartaraf etiladi. Bank ssudaga o`zining banknotalarini berishi mumkin. Banknota – bu emitent banklar tomonidan mulmalaga chiqariladigan va kredit pullarining asosiy turini amalga oshiruvchi foizsiz majburiyat (bank bileti) dir. Banknota - kredit pullarining etakchi vakillaridan bo`lib, Markaziy bank tomonidan, veksellarni hisobga olish yo`li bilan chiqariladi. O`tmishda banknota muddatsiz majburiyatlar hisoblanib, uni xoxlagan vaqtda bankka topshirib, uning o`rniga unda ko`rsatilgan summaga oltin yoki kumush olish mumkin bo`lgan. Ssudaga berilgan mablag`lar foydalanish muddatini o`tab bo`lgandan so`ng ssuda qarzdorligini qoplash maqsadida ular bankka qaytariladi. Ssuda qarzdorligi qisman bo`lsa-da bankka kirim qilingan naqd pullar (savdo tashkilotlari tushumlari va hakozolar) hisobidan qoplanadi. Aylanmadan banknotani muomalaga chiqarish va ularni muomaladan qaytarib olish davlat tomonidan daromad olish va xarajatlarni sarflash orqali emas, balki xo`jalik jarayonlari bilan bog`liq bo`lgan kredit operatsiyalari asosida amalga oshiriladi. Banknotalar - emissiya banki tomonidan muomalaga chiqariladigan qog`oz pul belgilaridir. Ular maydalanadigan pul belgilari hisoblangan holda emissiyani ta’minlash tartibini nazarda tutadi. Ta’minlash real yoki noreal bo`lishi mumkin. Real ta’minlash qimmatli metallar va veksellardan iborat bo`lgan zarb qilingan tangalar, noreal ta’minlash esa davlatga soliqlar va boshqa majburiyatlarni to`lash maqsadida muomalaga chiqarilgan banknotlardan iborat bo`lishi mumkin. Banknotalarning ta’minlanishiga ko`ra, ular to`liq qoplaydigan (klassik), qisman qoplaydigan va qoplamaydigan banknotalar turlaridan tashkil topadi.

Klassik banknotalar veksel (tovar) va oltin (Markaziy bankning oltin zahirasi) bilan ta’minlanadi. Klassik banknotalarning kredit yoki metalllar bilan ta’minlanishi banknotalar muomalasining barqaror va moslashuvchan bo`lishiga kafolat beradi. Klassik banknotalar quyidagi tasniflar bilan belgilanadi: - to`liq qoplash imkoniyatga ega bo`lgan banknotalar, buning uchun ularning katta qismi oltin yoki boshqa qimmatli metallardan iborat bo`lishi lozim; - banknotalar cheklanmagan miqdorda oltinga maydalanishi lozim; - maydalaydigan kurs bozor kursi yoki nominal kurs bo`lishi lozim; - miqdoriga ko`ra, emissiya qilinadigan biletlar qonunan cheklanmagan bo`lishi lozim, bu emissiyaning yagona cheklovi rasmiy oltin zahirasidir. O`tmishda klassik banknotalar xususiy bankirlar tomonidan muomalaga chiqarilib kelgan. U tarixan bank biletlari ichida birinchi bank bilet bo`lib hisoblanadi. Qisman qoplanadigan banknotalar quyidagi belgilar bilan xarakterlanadi: - muomalaga chiqarilgan banknotalar real ta’minotga ega bo`lishi lozim, ular qimmatli metallar sifatida veskel shaklida beriladigan tovarlardir; - banknota egalari ularni cheklanmagan miqdorda monesiz almashtirish huquqi ega bo`lgan holda saqlaydi; - banknotaning favquloddagi almashtirish kursi nominal kurs bilan tenglashtiriladi; - banknotaning muomaladagi bu turi Markaziy bank tomonidan berilgan alohida yuqori imtiyoz ega bo`lishi lozim, uning qonuniy faoliyatini faqat emissiya huquqini bergan institut cheklaydi. Qoplanmaydigan banknotlar quyidagi xususiyatlarga ega: - banknotani oltinga almashtirish to`xtatilgan bo`lishi mumkin, ular sotib olinishiga ko`ra davlat qarzlari va davlat majburiyatlari bilan birgalikda tan olinadi; - qo`shimcha pul belgilarining emissiya huquqi qonunchilik organlari tomonidan saqlanadi;

- bu banknotalar kurs bo`yicha davlat foydasiga soliqlar va boshqa majburiyatlarni to`lash uchun majburiy tartibda qabul qilinadi. Demak, banknotalar klassik, qisman qoplaydigan va qoplamaydigan banknotalar ko`rinishda o`tmishdan rivojlanib kelgan. Banknota turining doimiy almashuvi ular emissiyasining uzluksizligi bilan ta’minlanadi. Rasmiy oltin zahiralarining cheklovi muomalaga chiqarilgan banknotalarni qimmatli metallarga almashtirish uchun imkon bermaydi. Kelgusida banknotalarni barcha to`lovlar bilan qabul qilishda majburiy kurslar bo`yicha majburiyatlar orqali belgilanadi, ular maydalanmaydigan qog`oz pullar takribiga silliqqina o`tkaziladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda chek tarixan pulning to`lov vositasi vazifasidan paydo bo`lgan va bank tizimining yuqori rivojlangan sharoitida keng qo`llaniladigan kredit vositasi sifatida keng doirada tarqalgan. CHek – bu bankdagi hisobvaraq egasining chekda ko`rsatilgan summasini hisobvaraqdan chek ushlovchiga to`lash yoki uni chek ushlovchining hisobvarag`iga o`tkazish to`g`risidagi yozma topshirig`idir. CHeklar bilan haq to`lash ayniqsa mamlakatning ichki to`lov aylanmasida keng rivojalangan, biroq ulardan eksport va import opersiyalari, chet el sayyohligi bo`yicha hisob-kitoblar, nosavdo to`lovlarini amalga oshirish paytida tashqi to`lov aylanmasi sifatida foydalanib kelingan. CHekdan foydalanish naqd pullar bilan amalga oshiriladigan hisob-kitoblarni sezilarli darajada kamaytirishning imkonini beradi. CHek muomalasining rivojlanishi chek daftarchasiga ko`plab imzolar qo`yilishi bilan bog`liq bir qator muammolarni keltirib chiqardi. Natijada 50 – yillardan boshlab, dastlab AQSHda, keyinroq g`arbiy Evropada cheklar kredit kartochkalari bilan almashtirila boshlandi. Kredit kartochkasi – bu bank yoki kredit muassasi tomonidan biron shaxsga beriladigan pul hujjatidir. Kredit kartochkasida pul egasining joriy hisobidagi summasi ko`rsatiladi. U egasiga chakana savdo tarmoqlarida pulsiz tovarlar va xizmatlar xarid qilish huquqini beradi. Kredit kartochkasiga ko`ra, xaridor hisobidagi pul summasi uning ixtiyoridan olinib, tovar sotgan shaxs hisobiga o`tkaziladi. Hozirgi kunda kredit kartochkalari jahonda keng tan olingan va o`ziga xos xususiyatlari bilan xizmat qilmoqda.

Bugungi kunda pullarning turlari ko`payib bormoqda. CHek va kredit kartochkasidan keyin elektron pullar paydo bo`ldi. Elektron pul – bu hisob- kitoblarni kompyuter yordamida amalga oshirishda qo`llaniladigan kredit pullarining so`nggi turidir. Bu pullar jahonda 80-yillar oxirida paydo bo`lgan. Elektron pullar plastik kartochka shaklida bo`lib, ulardan mablag`larni bir depozit hisobvarag`idan boshqa depozit hisobvaraqqa o`tkazishda foydalanish mumkin. Hozirgi vaqtda qog`oz pullar bilan birgalikda elektron pullardan keng miqyosda foydalanilmoqda. Ayni paytda elektron pullarning kelajagi bor, u pullarning dinamik tarzdagi rivojlangan shakl bo`lib hisoblanadi. Mohiyatiga ko`ra, bu pullar naqdsiz ko`rinishda bo`lib, ular banklardagi kompyuterlarning xotirasida saqlanadi. Ulardan foydalanish sezilarli darajada ahamiyatli bo`lib, pullarni muomalaga chiqarish sarf xarajatlari qog`oz texnologiyasining qo`llanilishiga, himoyalanish darajasiga, o`tish tezligiga nisbatan ancha kam. Hozir elektron pullar bilan qaror qabul qilishga doir maxsus mexanizmlar va tizimlar tezkor rivojlanib bormoqda. Banklar elektron to`lovlarni uzatishning turlicha tizimlarini keng doirada qo`llamoqda, masalan, «Bank - mijoz» kartochka to`lov tizimi yordamida bank bilan fuqarolar, xo`jalik yurituvchi sub’ektlar o`rtasidagi o`zaro elektron to`lovlar amalga oshirilayotganligini kuzatish mumkin. Bugun qaysi pul kelajak puli bo`lishini oldindan aytish qiyin. CHamasi, rivojlanish - pul operatsiyalarini amalga oshirish bilan bog`liq bo`lgan muomaladagi xarajatlarni kamaytirish yo`li bilan izlashga olib bormoqda. Bunda hal qiluvchi rolni yangi axborot texnologiyasining joriy qilinishi o`ynashi mumkin. Muomalaga chiqarilgan kredit pullarining aylanmaga bo`lgan talabi uning xususiyatlarini beligilab beradi. Bu mahsulotlarni ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonlari bilan bog`liq bo`lgan kredit operatsiyalarini amalga oshirishni ko`zda tutadi. Ssuda ta’minotga asosan beriladi, ular muayyan turdagi zahiralarni shakllantirish uchun xizmat qiladi, ssudani qoplash qimmatliklar qoldig`i kamayganda sodir bo`ladi. Bunga aylanmaning pulga bo`lgan haqiqiy talabi bilan

qarz oluvchiga berilgan pul mablag`larining hajmini muvofiqlashtirish orqali erishish mumkin. Bu xususiyat kredit pullari uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Kredit pullarining aylanmaga bo`lgan talabi bilan bog`liq tartibning buzilishi uning ahamiyatini yo`qotadi va qog`oz pul belgilariga aylanadi. Bu holat O`zbekistonda zamonaviy pul muomalasidagi tajribalarning olib borilishi tasdiqlaydi. Bugungi kunda pul muomalasiga banknotalar yangi turlari bilan kirib kelmoqda (emissiyaga chiqarilmoqda). Kredit pullari aylanmasining bog`lanish jarayonini (ularni muomalaga chiqarish va muomaladan qaytarib olish) birgina kredit operatsiyalarini bajarishda emas, balki ularni iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida ham kuzatish mumkin. Agar, masalan, sanoat korxonasi bankdan ssuda olsa va naqd pul olish (ish haqi) uchun qarz mablag`laridan foydalansa, u holda ssudani naqd pulda qoplashga majbur emas, biroq sanoat korxonasining ssuda qarzdorligini naqdsiz pul shaklida qoplashi mumkin.

Adabiyotlar: 1. Abdullaeva SH. Pul, kredit va banklar. Darslik – T.: Iqtisod-moliya, 2007. 2. Абрамова М.А. Деньги, кредит, банки. – М.: КНОРУС, 2014. 3. Антонов А.Г., Пессель М.А. Денежное обращение, кредит и банки. – М.: Финстатинформ, 1993. 4. Банковское дело: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой, Л.П. Кроливецкой. – М.: Высшее образование, 2010. 5. Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта: Учебное пособие. - М.: ДИС, 1994. 6. Банковское дело: / Под ред. О.И.Лаврушина. – М.: ИНФРА, 2014. 7. Деньги. Кредит. Банки: Учебник / Под ред. Г.Н.Белоглазовой. – М.: Высшее образование, 2009. 8. Деньги, кредит и банки: Учебник / Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2013.

O'xshashlar

Kredit va kredit tizimi

Tijorat banklarining kredit operatsiyalari va kredit portfeli tahlili

Kredit va banklar faoliyati

Kredit va bank tizimi

Menejment qonunlari va tamoyillari