Ҳисоб-китоб ҳужжатларини расмийлаштириш тартиби - Iqtisodiyot - Referatlar

Ҳисоб-китоб ҳужжатларини расмийлаштириш тартиби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

262.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Ҳисоб-китоб ҳужжатларини расмийлаштириш тартиби 2. Ҳисоб-китоб ҳужжатлари банк томонидан ҳисоб-китоб, пул операцияларини бажариш 3. Пластик карточкалар бажарадиган вазифалари

www.arxiv.uz Ҳисоб-китоб ҳужжатларини расмийлаштириш тартиби Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг ҳар бирида алоҳида шаклдаги хужжатлар ишлатилади. Ҳисоб-китоб номи ҳужжат номи билан белгиланади. Ҳар бир ҳисоб-китоб ҳужжатлари белгиланган меъёрларга жавоб бериши лозим. Бу хужжатларнинг ҳар бири ўз ичига қўйидаги реквизитларни олиши лозим: - ҳисоб-китоб ҳужжатининг номери; - ҳужжат ёзиб берилган сана; - тўловчининг номи; - ҳисобварақ номери; - солиқ тўловчининг идентификация коди ( чек ва аккредитивларда кўрсатилмайди); - тўловчи банкнинг номи; - тўловчи банкнинг коди; - маблағларни олувчининг номи; - маблағларни олувчининг ҳисобварақ номери; - маблағ олувчи банкнинг номи; - маблағ олувчи банкнинг коди; - тўловнинг суммаси рақам ва ёзувда кўрсатилиши лозим; - тўловнинг мақсади(чекларда кўрсатилмайди); Тижорат банкларининг ҳисоб-китоб чекларида қўшимча равишда қуйидагилар ёзилади : - ҳисоб-китоб чекининг серия ва номери; - жисмоний шахс паспортининг серияси ва номери; - чекнинг амал қилиш муддати; Аккредитив очиш учун тақдим этилган ариза қўшимча равишда қуйидагиларни ўз ичига олиши лозим: - аккредитивнинг амал қилиш муддати (аккредитив ёпилаетган сана ва ой) - аккредитив очилаётган шартнома номери;

www.arxiv.uz - буюртма рақами; - буюртма санаси; - аккредитив қайси маҳсулотларни юклаб жўнатиш ва хизмат кўрсатиш учун очилганлиги; - аккредитивнинг тури (у ҳақида керакли маълумотларни кўрсатиш билан); - қўшимча мажбуриятлар; Банклар ва мижозларнинг ишига халал бермайдиган тарзда тўловчи ва маблағларни олувчининг номини рационал даражада қисқартириш мумкин. Хўжалик субъектлари сотилган маҳсулот ва кўрсатилган хизматлар учун қўшимча қиймат солиғи ҳисобланса, ҳисоб-китоб хужжатларини расмийлаштиришда қўшимча қиймат солиғи суммаси алоҳида қаторда кўрсатилади. Қўшилган қиймат солиғидан озод қилинган товарлар, кўрсатилган иш ва хизматлар учун ҳисоблашишда расмийлаштирилган тўлов хужжатларида қўшилган қиймат солиғисиз (без НДС) сўзи ёзилади ёки шу ёзув ёзилган штапм қўйилади. Тўлов топшириқномалари техник воситалардан фойдаланган ҳолда бир мартанинг ўзида нусха кўчириш ёки биринчи нусхани ҳисоб-китобда қатнашувчи барча томонлар ва банк учун етарли бўлган нусхалар сонида кўпайтириш йўли билан ёзиб берилади. Чеклар сиёҳ ва шарикли ручкаларда қўлда ёки техник воситалардан фойдаланган ҳолда ёзиб берилади. Ҳисоб- итоб ҳужжатларига қўлда ўзгартириш киритиш, бўяш ва тозалашга йўл қўйилмайди. Ҳисоб-китоб ҳужжатлари банк томонидан ҳисоб-китоб, пул операцияларини бажариш учун қабул қилинади: 1. Юридик шахслар биринчи нусхада ҳисоб-китоб хужжати тайерланиши шартидан қатъий назар имзо қўйиш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шасхларнинг имзоси ва корхона муҳрининг изи мавжуд бўлиши;

www.arxiv.uz 2. Юридик шахс мақомига эга бўлмай фаолият кўрсатаётган оилавий ва якка тартибдаги ижарачилар ва тадбиркорлар томонидан бажариладиган операциялари бўйича ҳисоб-китоб ҳужжатлари уларда имзо мавжуд бўлган ҳолда бажариш учун қабул қилинади. Ҳисоб-китоблар ҳужжатини ёзиб бераётган корхона муҳрининг изи ва имзолар хужжатнинг асл нусхасига қўйилади. Корхоналардан ҳужжатларни қабул қилиш шартномада бошқаси кўзда тутилмаган бўлса, бутун кун давомида банкнинг мижоз билан ишлаш вақтидан келиб чиққан ҳолда бажариш учун қабул қилинади. Тўловчининг ҳисобварағидаги маблағларни инициатор-банкда ҳисобдан чиқариш фақат ҳисоб-китоб хужжатларининг биринчи нусхаси ёки Банк- Мижоз тизимидан фойдаланувчилар томонидан электрон тўлов хужжатлари асосида амалга оширилади. Мижозларнинг ҳисобварақларига кирим қилинаётган маблағлар 27 банкларда дастурий йўл билан электрон тўлов ҳужжатлари ва ҳисоб- китоб чекининг асл нусхаси асосида амалга оширилади. Банк-Мижоз тизимидан фойдаланувчи банклар расмийлаш-тирилган электрон тўлов ҳужжатларини мижознинг ҳисобварағига маблағлар қўшиб ёзилгандан ёки ўчирилгандан кейин тегишли почта қутисига жойлаштирилади. а) Тўлов топшириқномалари бўйича ҳисоб-китоблар, уларнинг ҳисоби ва расмийлаштирилиши Тўлов топшириқномаси бу тўловчи корхонанинг унинг банкдаги депозит ҳисобварағидан пул маблағларининг маълум бир суммасини бошқа мижознинг ҳисобварағига ўтказиш хақида ўзига хизмат кўрсатувчи банкка берган топшириғидир. Тўлов топшириқномаси 0505411002 шаклдаги стандарт бланкада тўловчи томонидан расмийлаштирилиб банкка топширилади. Тўлов

www.arxiv.uz топшириқномалари орқали куйидаги тўловлар амалга оширилади: - товарлар ва хизматлар учун ҳисоб-китоблар; - нотовар операциялар бўйича ҳисоб-китоблар; - Марказий банкнинг меъёрий ҳужжатларида кўзда тутилган бўлса, банк ссудалари ва унга кўшилган фоизларни қоплаш учун маблағ ўтказиш; - Ҳукумат қарорлари ва банк қоидаларида белгиланган ҳоллардаги банк тўловлари. Илгари тўлов топшириқномалари расмийлаштирилган кундан бошлаб 10 кун ичида банкка топширилиши мумкин бўлиб, шу давр ичида у хақиқий бўлиб ҳисобланар эди. «Ўзбекистон Республикасида нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тўғрисида»ги янги Низомга асосан тўлов топшириқномаси расмийлаштирилган кун банкка тақдим этилиши лозим, яъни топшириқноманинг санаси уни банкка тақдим этилган кун билан бир хил бўлиши керак, улар мос келмаган холда тўлов топшириқномаси ижро учун қабул қилинмайди. Лекин бюджетга ва бюджетдан ташқари фондлар бўйича тўловлар бундан мустасно. Тўлов топшириқномаларининг банкка топширадиган нусхалар сони тўловчи ва маблағ олувчиларнинг қайси банкда жойлашганлигига боғлиқ. Тўловчи ва маблағ олувчи корхоналар бир банк бўлими хизматидан фойдалансалар, топшириқномалар банкка уч нусҳада тақдим этилади. Топшириқнома нусҳаларининг ҳар бири қуйидагича ишлатилади: - биринчи нусха тўловлар амалга оширилгандан кейин банк масъул ижрочиси томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана ва қабул қилиш санаси кўрсатилган, банкнинг тўртбурчак муҳрининг изи туширилган ҳолда кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади; - иккинчи нусхаси тўлов олувчининг ҳисобварағига илова сифатида масъул ижрочи томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, банкнинг тўртбурчак муҳр изи туширилган ҳолда тўловни олувчи корхона вакилига берилади;

www.arxiv.uz - учинчи нусха операция бажарилгандан сўнг, банк бўлимининг тўртбурчак штампи изи туширилган, масъул ижрочи томонидан имзо, тўловни амалга ошириш ва топшириқномани қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда, тўловчи корхона вакилига уларнинг депозит ҳисобварағидан кўчирма билан биргаликда берилади. Лекин ҳар доим ҳам бир-бири билан муносабатда бўлган хўжалик юритувчи субъектлар бир банк хизматидан фойдаланмайдилар, чунки ҳисоб-китоблар бир ҳудуд ташқарисига чиқиши мумкин. Агар тўловчи ва маблағ олувчи корхоналарга бир ҳудуд ичидаги ёки бошқа ҳудудда жойлашган турли банк бўлимлари томонидан хизмат кўрсатилса, тўлов топшириқномалари банкка икки нусхада тақдим этилади: - биринчи нусхаси тўловлар амалга оширилгандан кейин банк масъул ижрочиси томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, банкнинг муҳр изи туширилган ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади; - иккинчи нусхаси банк бўлимининг мухр изи туширилган, банк масъул ижрочисининг имзоси, тўлов амалга оширилган сана ва топшириқномани қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда тўловчи корхона вакилига берилади. Тўлов топшириғида қуйидаги реквизитлар кўрсатилиши лозим: а) тўлов топшириғининг номи ва номери. б) тўлов топшириғи тўлдирилган сана, яъни кун, ой ва йил. в) тўловчининг номи, тўловчи банкининг номи ва коди. г) тўловчининг ҳисоб варақ номери ва идентификация коди. д) маблағларни олувчи корхона номи, унга хизмат кўрсатувчи банк номи ва коди ж) маблағ олувчининг ҳисобварақ номери. з) тўловларнинг суммаси рақам ва ёзувларда кўрсатилади. и) тўловнинг мақсади. Тўлов топшириғининг барча реквизитлари тўлдирилгандан сўнг, топшириқноманинг алоҳида ажратилган пастки қисмига тўловчи корхона

www.arxiv.uz раҳбари ва бош бухгалтерининг имзоси ҳамда муҳр изи қўйилади. Ушбу муҳр ва имзолар тўлов топшириғининг фақат биринчи асл нусхасига қўйилади. Корхоналардан ҳужжатлар қабул қилиш, шартномада бошқа нарса кўзда тутилмаган бўлса, бутун кун давомида банкнинг мижоз билан ишлаш вақтидан келиб чиққан холда амалга оширилади. Бунда операцион кун давомида банк томонидан корхоналардан қабул қилинган ҳужжатлар шу куннинг ўзидаёқ ижро қилинади. Масъул ижрочи мижозлардан тўлов топшириғини олгандан сўнг, тўлов топшириғидан барча реквизитларнинг тўлиқ ва тўғри расмийлаштирилганлигини текширади. Бундан ташқари, тўловчи корхонанинг депозит бўйича очилган ҳисобварағида ҳужжатда кўрсатилаган суммани тўлашга етарли пул маблағлари борлигини аниқлайди. Агар тўлов топшириғи тўғри ва тўлиқ расмийлаштирилиб, уни тўлашга етарли пул маблағлари бўлса, масъул ижрочи топшириқномадаги барча маълумотларни дастурий йўл билан компьютер орқали банкнинг электрон тўловларини амалга оширувчи ҳисоблаш марказига ўтказади. Эртаси кун эрталабдан кечикмаган муддатда банк баланси чиқарилгандан кейин ҳужжатнинг биринчи нусхаси банкнинг кундалик йиғмажилдига тикилади ва белгиланган тартибда аввал жорий архивда сақланади, бир йил ўтгандан сўнг умумий банк архивига топширилади. Тўлов опшириқномасининг иккинчи нусхаси эса мижознинг ҳисобварағидан кўчирма билан биргаликда операциялар ўтказилганлигини тасдиқловчи ҳужжат сифатида мижозга қайтариб берилади. Ушу банк операцияси бўйича қуйидаги бухгалтерия ёзуви амалга оширилади: Дебет Тўловчининг «Талаб қилингунча сақланадиган депозит» бўйича очилган ҳисоб варақ номери Кредит Маблағ олувчининг «Талаб қилингунча сақланадиган депозит» бўйича очилган ҳисобварақ номери. Ушбу операцияни мисолда кўриб чиқамиз. Давлат корхонаси ҳусусий корхонадан маҳсулот сотиб олди. Давлат корхонаси сотиб олинган маҳсулотнинг пулини тўлаш учун тўлов топшириғи

www.arxiv.uz расмийлаштириб ўзига хизмат кўрсатувчи банкка тақдим этди. Тўлов топшириғи тегишли назоратдан ўтказилгандан сўнг, пул ўтказиш бўйича қуйидаги бухгалтерия ёзуви бажарилди: Дебет 20210 «Давлат тасарруфидаги корхонанинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозити». Кредит 20208 «Ҳусусий корхонанинг талаб қилингунча сақланадиган депозити». Юқорида кўрсатилган бухгалтерия ёзувлари ҳар иккала корхонага битта банк хизмат кўрсатган ҳолда бажарилади. Агар маблағларни олувчи корхона бошқа банк хизматидан фойдаланадиган бўлса, у ҳолда тўловчи банкидан вакиллик ҳисобварағи орқали ўтказилади. Бундай ҳолни қуйидаги бухгалтерия ёзуви орқали кўриш мумкин: Дебет 20210 «Давлат тассаруфидаги корхонанинг талаб қилиб олингунча сақланадиган депозити». Кредит 10301, 16103 «Тижорат банкининг вакиллик ҳисоб варағи». Шундай қилиб, тижорат банкининг ҳисоблаш марказидан дастурий йўл орқали модем усули билан электрон тўлов ўтказилади, яъни «Электрон почта» деб номланган тизим орқали электрон тўлов топшириғи Марказий банк қошидаги ҳисоб марказига ўтказилади. Марказий банк қошида очилган ҳисоб маркази тўловчи корхонага ҳизмат қилувчи тижорат банкидан олинган маълумотлар асосида электрон тўлов топшириғини модем орқали маблағ олувчи корхонага хизмат кўрсатувчи тижорат банкига ўтказади. Электрон тўловлар тизими орқали олинган электрон тўлов топшириқномалари маблағларни олувчи банкда икки нусхада қоғозга чиқарилади. Топшириқноманинг биринчи нусхаси банк масъул ижрочисининг имзоси ва банк мухр изи қўйилиб, кунлик ҳужжатлар йиғмажилдига тикилади. Иккинчи нусхаси эса банк масъул ижрочисининг имзоси ва банк мухри изи қўйилган ҳолда мижоз ҳисобварағига илова сифатида мижозга берилади. Бу банкда қуйидаги бухгалтерия ёзуви амалга оширилади: Дебет 10301, 16103 «Тижорат банкининг вакиллик ҳисобварағи».

www.arxiv.uz Кредит 20208 «Хусусий корхонанинг талаб қилгунча сақланадиган депозит ҳисоб варағи». Ушбу бухгалтерия ёзуви ёрдамида тўловчи корхона банкидан Марказий банк орқали келиб тушган пул маблағлари маблағ олувчи корхона банкида маблағ олувчининг ҳисоб варағига ўтказилади. Таъминотчилар томонидан маҳсулот етказиб бериш ва хизматлар кўрсатиш транспорт хизмати билан биргаликда бир текисда амалга оширилса, ўзаро ҳисоб-китоблар доимий тўловлар тартибида ўтказилиши мумкин. Бундай ҳисоб-китоблар ҳар бир алоҳида савдо битими яъни маҳсулот ортиш, жўнатиш ёки хизмат кўрсатиш бўйича эмас, балки томонлар олдиндан келишиб олган муддатлар ва ҳажмларда тўлов топшириқномалардан фойдаланган ҳолда маблағларни даврий равишда кўчириш йўли билан бажарилади. Томонлар даврий равишда, лекин ҳар ойда камида бир марта маҳсулотнинг амалда жўнатилиши ёки хизматлар кўрсатилиши асосида ўтган даври учун қиёслашни бажариш ва шартномада белгиланган тартибда қайта ҳисоб-китоб қилишлари лозим. Аниқланган фарқлар алоҳида топшириқнома билан ўтказилиши ёки навбатдаги тўловда ҳисобга олиниши мумкин. Ўзаро қарзлар энг кам миқдорда бўлиши учун ҳисоб-китобларга ойнинг охирида аниқлик киритиш мақсадга мувофиқдир. Умуман тўлов топшириқномалари билан ҳисоб-китоблар бўйича ҳужжатлар айланишини қуйидаги схема орқали қўриш мумкин: Тўлов топшириқномалари бўйича ҳисоб-китоблардаги ҳужжатлар айланиш схемаси Ҳисоб-китоб маркази

www.arxiv.uz Юқорида келтирилган схемага куйидагича тавсиф берамиз: 1. Энг аввало мол жўнатувчи ва мол олувчи корхоналар ўртасида хўжалик шартномаси тузилади. 2. Шартномага асосан мол жўнатувчи корхона мол олувчи корхонага маҳсулот жўнатади. 3. Мол олувчи корхона олган маҳсулотга пул ўтказиш учун тўлов топшириғи расмийлаштириб ўзига хизмат кўрсатувчи банкка топширади. 5. Электрон тўлов 6 Мол жўнатувчи корхона банки 4 Мол олувчи корхона банки 7.Тўлов 2. Товар Мол сотувчи корхона Мол олувчи корхона 1. Шартнома 4. Банк ходими томонидан тўлов топшириғи асосида мол олувчи корхона ҳисобварағидан пул чегирилади. 5. Ҳисоб-китоб маркази орқали электрон тўлов мол сотувчи корхона банкига жўнатилади. 6. Келиб тушган электрон тўлов мол сотувчи корхона банкида мол сотувчи корхона ҳисобварағига ўтказилади. 7. Электрон тўлов топшириғининг бир нусхаси тўланган ҳужжатлар сифатида мол сотувчи корхонага берилади.

www.arxiv.uz Ҳозирги кунда республикамизда банклар орқали ўтказилаётган барча тўловларнинг 65-75 фоизи тўлов топшириқномалари ёрдамида амалга оширилмоқда, бу унинг афзалликлари билан боғлиқдир. Бу афзалликлар қуйидагилардан иборатдир: -биринчидан, ҳужжатлар айланишининг оддийлиги ва тезлиги, яъни ҳисоб-китобларни амалга оширишнинг техник жихатдан кулайлиги. Бу эса ўз навбатида хўжалик юритувчи субъектлар ва банк ходимларининг мехнат сарфини камайтиради; -иккинчидан, пул маблағлари харакатининг тезлиги, яъни тўлов талабномасига нисбатан тўлов топшириқномаси бўйича ҳисоб-китобларда ҳужжатларнинг айланиши ҳаракати қисқалиги сўзсиз хўжалик оборот маблағларининг айланиш тезлигини оширади; -учинчидан, товар сотиб олувчининг қабул қилган товарлари ёки хизматлар сифатини олдиндан аниқлаб олиниши. Ҳисоб-китобларнинг бу шаклида тўлов талабномаси орқали ҳисоб-китобларда бўлган каби банкка раддия аризаси топширилмайди, чунки тўловчининг ўзи туловни тўлашга рози бўлса, топшириқномани банкка топширади; -тўртинчидан, тўлов топшириқномасининг барча товарсиз операцияларда кўлланиши, бу эса ушбу шакл бўйича ҳисоб-китобларнинг ахамиятини янада яккол акс эттиради. Тўлов топшириқномаси бўйича ҳисоб-китобларнинг афзалликлари билан бир қаторда камчиликлари ҳам мавжуд. Камчиликлар шундан иборатки, мол жўнатувчи ёки хизмат кўрсатувчи корхона учун тўловнинг ўз вақтида ўтказилиши тўла кафолатланмаган. Чунки тўловнинг ўз вақтида ўтказилиши тўловчи корхонанинг депозит ҳисоб варағидаги маблағлар миқдорига боғлиқ. Тўловнинг тўлиқ ўтказилишига етарли пул маблағларининг бўлмаслиги пул айланиши секинлаштиради ва маҳсулот жўнатувчи ёки хизмат кўрсатувчи корхонанинг молиявий ҳолатини ёмонлаштиради.

www.arxiv.uz Лекин кўрсатилган камчилик тўлов топшириқномаси бўйича ҳисоб- китобларнинг нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг бошқа шакллари олдидаги аҳамиятини камайтирмайди. Аксинча, ҳозирги даврда хўжалик субъектлари ўртасида тўлов топшириқномаларининг кўлланилиш доираси янада кенгайиб бормоқда, чунки олдинги йилларда тўлов топшириқномалари бўйича тўловлар фақат маҳсулот жўнатилгандан ва хизматлар кўрсатилгандан кейингина амалга оширилар эди. Бундай ҳолат бозор муносабатлари шароитида ўзини оқламайди, дебетор ва кредитор қарздорликларнинг ошиб кетишига олиб келади, бу эса ўз навбатида иқтисодиётда қарздорлик занжирини келтириб чиқаради. Юқорида кўрсатилган муаммоларнинг олдини олиш мақсадида ҳукуматимиз томонидан бир қатор механизмлар ишлаб чиқилди, қарор ва фармойишлар қабул қилинди. Дастлаб 1995 йил 5 майда Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Корхона ва ташкилотлар рахбарларининг халқ хўжалигидаги ҳисоб-китобларни ўз вақтида ўтказишни таъминлаш бўйича жавобгарлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 154-сонли Фармони чиқарилди. Фармонга мувофиқ, мулк шаклидан қатъий назар ҳар бир хўжалик субъекти агар мол олувчи корхона бўлса, у албатта ўша мол қийматининг камида 15 фоизи суммасини олдиндан тўлаши талаб этилади. Табиийки, бу тўлов топшириқномаси асоси амалга оширилади. Олдиндан тўлов ўтказиш илгари ёқилғи-мойлаш маҳсулотлари ва бошқа баъзи холларда Давлат банкининг рухсати билан амалга оширилар эди. Лекин ҳозирги пайтда хўжаликлар ўзлари ўзаро хўжалик шартномалари орқали 100 фоизли ёки ундан кам миқдорда бўлган олдиндан тўловлар ўтказишни келишиб оладилар. Юқорида кўрсатилган механизм эса томонлар ўртасида шартномада кўрсатилган мажбуриятларнинг бажарилиши устидан назорат ўрнатишга ёрдам беради. 15 фоиздандан кам бўлмаган авансланган тўловларнинг ўтказилишнинг мажбурийлиги, банк бундай тўловлар устидан доимо назорат олиб бориши хақида Ўзбекистон Республикаси Президентининг яна бир «Ҳисоб-китоблар тизими ҳамда тўлов интизомини

www.arxiv.uz мустаҳкамлаш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 1996 йил 24 январдаги Фармони чиқарилди, Фармонда корхона ва ташкилотлар томонидан банкка топшириладиган тўлов топшириқномасида катъий равишда шартнома номери, тўлов тартиби, 15 фоиздан кам бўлмаган аванс тўлови миқдори кўрсатилиши шарт қилиб белгиланди. Демак, нақд пулсиз ҳисоб- китобларнинг қайси шаклидан фойдаланишдан катъий назар, хўжаликлар аввало тўлов суммасининг 15 фоиздан кам бўлмаган миқдорини тўлов олувчи корхона ҳисобварағига айнан тўлов топшириғи ёрдамида ўтказадилар. Бу эса тўлов топшириғининг иқтисодиётнинг ҳамма соҳаларини камраб олаётганидан далолат беради. Умуман, халқ хўжалигиида ҳусусий секторнинг ўрни кенгайиб борган сари кичик ва бошқа хусусий корхоналар сонининг ошиши тўлов топшириқномалари бўйича ҳисоб- китоблар ҳажмининг кенгайишига йўл очиб беради. б) Тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китоблар, уларнинг ҳисоби ва расмийлаштириш. Тўлов талабномаси - бу маҳсулот етказиб берувчи ва маблағ олувчиларнинг белгиланган суммани тўловчи банк орқали тўлаши тўғрисидаги талабномани ўз ичига олган ҳисоб-китоб ҳужжатидир. Тўлов талабномаси бўйича ҳисоб-китоблар « акцепт» шаклидаги ҳисоб-китоблар ҳам деб юритилади. « Акцепт» сўзи лотин тилидан олинган бўлиб, розилик маъносини англатади, яъни бу тўловчининг тўловни амалга ошириш учун банкка берган розилигидир. Акцепт шакли асосий инкассавий ҳисоб-китоб шакли бўлиб ҳисобланади. «Инкассо» итальянча сўздан олинган бўлиб, банк ўз мижози тақдим этган ҳужжатга асосан етказиб берилган маҳсулот учун унда кўрсатилган суммани тўловчидан унинг банки орқали олиб бериш бўйича мажбурият бўлиб ҳисобланади. Розилик билдириш усулига кўра акцепт ижобий ва салбий бўлиши мумкин. Тўловчи корхонанинг розилиги ҳам, норозилиги хам ёзма равишда билдирилса, ижобий акцепт ҳисобланади.

www.arxiv.uz Бундай ҳолда тўлов тўловчидан ёзма равишдаги розилик хати келгандагина амалга оширилади. Агар 15 кун ичида тўловчидан розилик хати келмаса тўлов талабномаси тўловни олувчига тўланмасдан қайтарилади. Салбий акцепт эса суқут сақлаш орқали билдирилади, тўловга норозилик ёзма равишда билдирилади. Агар тўловга қарши норозилик хати ёзма равишда келиб тушмаса банк томонидан тўлов амалга оширилади. Салбий акцептнинг ўзи тўловни амалга ошириш муддатига кўра олдиндан акцепт ва сўнгги акцептга бўлинади. Талабномани олдиндан акцептлаш усулида ҳисоб-китоблар ўтказилганда талабноманинг пули акцептлаш муддати тугагандан сўнг, яъни эртаси куни тўланади. Тўловчи корхона ўзига хизмат кўрсатувчи банк муассасасига талабнома келиб тушгандан кейин 3 кун ичида тўловдан бош тортганини маълум қилиш ҳуқуқига эга. Товар етказиб берувчи товар-моддий бойликлар етказиб бериш, хизматлар кўрсатиш тўғрисидаги шартнома, шунингдек, тегишли қонун ҳужжатлари шартларини бузган холларда тўловчи тўлашдан бош тортиши мумкин. Бундай ҳолларда тўловчи томонидан банкка ёзма равишда раддия аризаси топширилиб, унда тўловдан бош тортиш сабаблари кўрсатилади. Акцептлашнинг сўнгги акцепт турида тўлов талабномаси банкка келиб тушган кунда тўланади, лекин тўлов ўтказилгандан кейинги 3 кун ичида тўловдан бош тортиш хуқуқи сақланиб колади. Белгиланган муддат ўтгандан сўнг тўловчи томонидан раддия аризаси келиб тушмаса, тўлов тўланганлигича қолади. Лекин иқтисодиётнинг ривожланишининг турли даврларида акцептнинг ҳар хил турлари қўлланилади. Масалан, ҳисоб-китобларнинг даврини бир мунча қисқартириш мақсадида 1991 йилгача асосан сўнгги акцепт ишлатилар эди, фақат қонун-қоидаларда кўрсатилган ҳоллардагина олдиндан акцептга йўл қўйилар эди. Дебет авизоларига йўл қўйилмаётгани сабабли ҳозирги кунда фақатгина олдиндан акцепт тури ишлатилмоқда.

www.arxiv.uz Ҳисоб-китобларнинг акцепт, яъни тўлов талабномалари орқали ўтказиладиган шаклида ишлатиладиган асосий ҳужжат бу - тўлов талабномасидир. Тўлов талабномалари маҳсулот етказиб берувчи томонидан белгиланган №0505411001 шаклдаги бланкаларда банкка тақдим этилади. Тўлов талабномалари қуйидаги ҳолларда ишлатилиши мумкин: а) юклаб жўнатилган товарлар учун; б) бажарилган ишлар учун; в) кўрсатилган хизматлар учун; г) амалдаги қонунчиликда, меъёрий ҳужжатлар ёки шартномада кўзда тутилган бошқа тўловлар учун. Тўлов талабномасида маҳсулот етказиб берувчи томонидан талабнома номери, у тўлдирилган сана, шу корхона номи, унинг ҳисоб варақ номери, хизмат кўрсатувчи банк номи, банкининг коди, тўловчи корхонанинг номи, унинг банкдаги ҳисобварақ номери, тўловчига хизмат кўрсатувчи банк номи ва коди, тўлов суммаси ва тўлов мақсади кўрсатилади. Ҳужжатларда кўрсатилиши лозим бўлган умумий реквизитлардан ташқари тўлов талабномасида қуйидагилар кўрсатилиши лозим: а) шартнома санаси ва номери; б) маҳсулотларни юклаб жўнатиш санаси ва товар-транспорт ёки қабул қилиш, топшириш ҳужжатлари ва транспорт тури, товарлар почта ва телекоммуникация агентлиги орқали жўнатилганда эса - почта квитанцияларининг номери; Агар маҳсулот уни сотиб олувчининг транспорт воситаси билан олиб кетилса, талабноманинг алоҳида ажратилган жойида юк уни сотиб олувчининг ўз транспорти билан олиб чиқиб кетилгани ҳамда ишончноманинг номери кўрсатилади. Шундай ҳоллар ҳам бўладики, маҳсулот контракция шартномалари асосида реализация қилинади. Контракция шартномалари бўйича маҳсулот етказиб беришда тўлов талабномасининг юқори қисмида яъни талабнома деб ёзилган сўз ёнига

www.arxiv.uz «Контракция шартномаси» деб кўрсатилиши лозим. Тўлов талабномасининг пастки, алоҳида ажратилган қисмида махсулот жўнатувчи корхона раҳбари ва бош бухгалтернинг имзолари ва корхонанинг муҳр изи қўйилади. Тўлов талабномаси махсулот юклаб жўнатилгандан кейин шартномада белгиланган муддатдан кечиктирилмасдан банкка инкассога топширилади. Махсулот етқазиб берувчи битта операция бўйича талабномаларни инкассо учун қайта тақдим қилиш ҳуқуқига эга эмас. Умуман, тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китобларни расмийлаштириш ва ҳисобга олиш ишларини 3 босқичга бўлиб кўриб чиқамиз: 1-босқич. Маҳсулот етқазиб берувчи банкида тўлов талабномасини инкассога қабул қилиниши. 2-босқич. Маҳсулот олувчи банкида тўлов талабномаларини тўлаш бўйича операциялари. 3-босқич. Маҳсулот етказиб берувчи банкида тўловни қабул қилиш бўйича операциялар. Тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китобларнинг хар бир босқичини алоҳида кўриб чиқамиз. 1. Маҳсулот етказиб берувчи банкида тўлов талабномасини инкассога қабул қилиниши. Тўлов талабномаси маҳсулот жўнатилгандан сўнг шартномада белгиланган муддатларда маҳсулот жўнатувчи корхона томонидан рўйхат, яъни реестр асосида банкка инкассога топширилади. Рўйхат тўлов талабномаларининг барча реквезитларини ўз ичига олган ҳолда икки нусхада тўлдирилади. Рўйҳатнинг биринчи нусхаси корхонанинг раҳбари ва бош бухгалтери томонидан имзоланиб мухрнинг изи билан расмийлаштирилиши лозим. Рўйхатнинг биринчи нусхаси қабул қилинган сана, масъул ижрочи имзоси кўйилгандан сўнг, банкнинг туртбурчак мухр изи туширилиб банкда қолдирилади. Рўйхатнинг

www.arxiv.uz иккинчи нусхаси эса қабул қилинган сана, масъул ижрочи имзоси қўйилиб, банкнинг тўртбурчак мухр изи туширилиб маҳсулот етказиб берувчига қайтарилади. Тўлов талабномалари 3 нусхада тўлдирилади. Агар махсулот етказиб берувчи ва тўловчи томонларга битта банк бўлими хизмат кўрсатса талабнома 3 нусхада тақдим этилади. Бу ҳолда тўлов талабномаларнинг ҳар бир нусхалари қуйидагича ишлатилади: -биринчи нусха тўловлар амалга оширилгандан кейин банк масъул ижрочиси томонидан имзо, тўлови амалга оширилган сана, банкнинг тўртбурчак муҳр изи туширилган ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади; -иккинчи нусхаси тўловни олувчининг ҳисоб варағига илова сифатида масъул ижрочи томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, банкнинг тўртбурчак мухр изи кўйилган ва қабул қилинган сана кўрсатилган ҳолда берилади; -учинчи нусха қабул қилиш санаси, тўловни амалга ошириш санаси, масъул ижрочининг имзоси ва банк тўртбурчак муҳр изи қўйилган ҳолда тўловчига унинг ҳисоб варағидан кўчирма билан биргаликда берилади. Агар тўловчи ва маҳсулот етказиб берувчи бир ҳудуд ичидаги ёки турли ҳудудларда жойлашган турли банк бўлимлари хизматидан фойдалансалар, бу ҳолда ҳам тўлов талабномалари 3 нусхада банкка тақдим этилади. Уларнинг барча нусхалари почта алоқаси ёки курьерлар орқали тўловчи банкига жўнатилади. 2. Маҳсулот олувчи банкида тўлов талабномасини тўлаш бўйича операциялар. Тўловчи корхона банкига маҳсулот етказиб берувчи корхона банкидан уччала нусха тўлов талабномаси почта алоқаси ёки курьерлар орқали келиб тушади. Тўлов талабномалари томонлар ўртасида тузилган шартномага асосан акцептлаш тартибида ёки акцептламасдан тўланиши мумкин. Банк томонидан талабномаларни акцептлаш учун 3 кун ёки 5 кун мухлат

www.arxiv.uz берилади. Лекин корхонанинг илтимосига кўра банк бу муддатни 10 кунгача чўзиши мумкин. Талабнома банкка келганда талабномаларни рўйхатга олиш журналида қайд этиб мижознинг имзоси қўйилади. Шундан сўнг акцептлаш тартибида тўланадиган талабномаларнинг биринчи ва иккинчи нусхаси тўлов учун акцептлашни кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари картотекасига жойлаштирилади. Бу картотека банкда 1-картотека деб юритилади. Агар мижоз 10 кун ичида банкка келмаса талабнома картотекага жойлаштирилмайди, ижросиз мол сотувчи банкига қайтарилади. Талабноманинг учинчи нусхаси товар-транспорт ҳужжатлари билан бирга кейинги иш кунидан кечиктирилмасдан ҳужжатни акцептлаш учун қабул қилинган сана кўрсатилган ҳолда ва тўлов тўғрисида маълумот сифатида тўловчига берилади. Агар банкда 1-картотеканинг ҳисобини юритиш дастурий йўл билан олиб борилмаса, бундай талабномалар қабул қилинган куни « Тўлов учун акцептланиши кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари»ни ҳисобга олиб бориш дафтарида икки нусхада қуйидаги реквизитларни кўрсатган ҳолда банк томонидан қайд этилади: -тўлов талабномасининг банкка келиб тушиш санаси ва тўлов муддати; -тўловчининг ҳисоб варақ номери; -тўловчининг номи; -банк коди; -талабноманинг номери; -тўлов мақсади ва суммаси; Тўлов талабномасини 1 картотекага жойлаштиришда қуйидаги балансдан ташқари проводка бажарилади. Дт 90962 «Тўлов муддатини кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари», Кт 96319 «Контр. ҳисобварақ». Дафтарда ҳар бир тўлов муддати бўйича талабнома суммалари ва бу суммаларнинг йиғиндилари кўрсатилган бўлиши лозим. 1- картотеканинг ҳисоби дастурий йўл билан амалга оширилса, талабнома бўйича кўрсатилган реквезитлар компьютерга киритилади.

www.arxiv.uz Юқорида эслатиб ўтганимиздек, тўловчи тўлов талабномасининг учинчи нусхасини олгандан кейин, унинг тўғри расмийлаштирилганлигини, шартнома шартларига тўғри келиш-келмаслигини текшириб чиқади. Тўловчи белгиланган муддатда товар моддий қийматликларни жўнатишда, хизматлар кўрсатишда амалдаги қонуний ҳужжат талабларига ҳамда шартнома шартларига амал қилинмаган холларда талабномани қисман ёки тўлиқ тўлашдан бош тортиши мумкин. Бунинг учун банкка ёзма равишда раддия аризаси топширилиши лозим. Агар белгиланган муддатда банкка раддия аризаси топширилмаса, яъни ёзма равишда акцептлашни рад этмаса талабнома акцептланган бўлиб ҳисобланади. Акцептлашни рад этиш хуқуқига эга бўлган мансабдор шахслар доирасини банк бўлими бошқарувчиси белгилайди. Банклар акцептлашни рад қилиш моҳияти бўйича келиб чиққан бахс ва низоларга аралашмайдилар. Тўлов талабномасини тўлашдан бош тортиб ёзилган раддия аризаси тўловчи томонидан банкка топширилганда талабномалар шу куннинг ўзидаёқ 1 картотекадан олинади ҳамда товар-транспорт ҳужжатлари ва бошқа иловалар билан бирга маҳсулот етказиб берувчи корхона банкига ижросиз қайтариб юборилади. Тўловчи талабномани акцептлашдан қисман бош тортганда, тўловчи томонидан акцептланган сумма бўйича тўловлар ўтказилади. Тўловчи ҳисобварағида талабноманинг акцептланган қисмини тўлашга етарли пул маблағлари бўлмаганда талабнома « Муддатда тўланмаган ҳисоб-китоб ҳужжатлари» картотекасига жойлаштирилади. Бу картотека 2-картотека деб юритилади. Бунда талабноманинг дастлабки суммаси ўчирилади ва ёнида тўловчи акцептлаган сумма ёзиб кўйилади. Картотекага кирим қилинган сумма тўловчи корхона ҳисобварағига пул маблағлари келиб тушгандан сўнг тўланади. Агар 1-картотекага жойлаштирилган тўлов талабномаси бўйича тўловчи томонидан раддия аризаси келиб тушмаса, тўлов талабномаси акцептлаш учун берилагн 3 кун муҳлат ўтгандан сўнг тўланади. Тўлов талабномасини тўлашдан аввал тўловчи корхонанинг депозит ҳисоб варағини юритувчи

www.arxiv.uz масъул ижрочи талабномани тўлаш учун етарли пул маблағларининг тўловчи ҳисоб варағида мавжудлигини текширади. Агар депозит ҳисоб варағида етарли пул маблағлари бўлса, талабанома тўланади. Тўлов талабномасини тўлаш қуйидаги бухгалтерия ёзуви орқали амалга оширилади: Дебет 20210 «Давлат тасарруфидаги корхонанинг талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисоб варағи» Кредит 10301 ёки 16103 «Тижорат банкининг вакиллик ҳисобварағи» Баланс ичидаги ҳисоб варақлар бўйича бажарилган ушбу бухгалтерия ёзувлари билан бир қаторда балансдан ташқари кўзда тутилмаган ҳолатлар ҳисобварақлар бўйича ҳам бухгалтерия ёзувлари бажарилади, 1 картотекадаги тўлов талабномасининг ўзи картотекадан олинади ва ҳисобдан чиқарилади: Дебет 96319 «Тўлов муддатини кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари бўйича контр. ҳисоб варақ» Кредит 90962 «Тўлов муддатини кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари» Бу бухгалтерия ёзувига карама-қарши бўлган ёзув тўлов талабномасини 1-картотекага қабул қилинган пайтда бажарилади, яъни тўлов талабномасининг 1-картотекага кирим қилинганлигини билдиради. Юқоридаги бухгалтерия ёзуви эса талабноманинг картотекадан олинганлигини билдиради. Тўланган талабнома электрон тўловлар тизими ёрдамида Марказий банк қошидаги Ҳисоб Маркази орқали маҳсулот сотувчи банкига ўтказилади. Талабноманинг ушбу нусхаси банкнинг кундалик ҳужжатлар йиғмажилдига тикилади ва белгиланган тартибда сақланади. Лекин ҳар доим ҳам тўловчи корхонанинг ҳисоб варағида тўлов талабномасини тўлашга етарли пул маблағлари бўлмаслиги мумкин. Тўловчининг депозит ҳисоб варағида маблағ бўлмаганда талабномалар 2-картотекада тўловни кутаётган ҳужжатлар қаторига жойлаштирилади, бу ҳақда маҳсулот етказиб берувчи банкига хабар берилади. Талабнома 2 картотекага жойлаштирилганда балансдан ташқари кўзда тутилмаган ҳолатлар ҳисоб варақлари бўйича қуйидаги бухгалтерия ёзувлари амалга оширилади:

www.arxiv.uz Дебет 90963 «Муддатда тўланмаган ҳисоб-китоб ҳужжатлар» Кредит 96321 “Муддатда тўланмаган ҳисоб-китоб” Тўлов талабномаси 2- картотекада тўловчи корхонанинг талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисобварағига талабномани тўлашга етарли пул маблағлари келиб тушгунча сақланади. Пул келиб тушгандан сўнг, келиб тушган маблағлар доирасида меъёрий ҳужжатларда ўрнатилган тартибда тўлов амалга оширилади. Тўлов ўтказиш бўйича қуйидаги бухгалтерия ёзуви бажарилади: Дебет Маҳсулот сотиб олувчининг депозит ҳисоб варағи Кредит Тижорат банкининг вакиллик ҳисоб варағи Бу ерда маҳсулот сотувчи турли мулкчлик шаклдаги хўжалик юритувчи субъект бўлиши мумкин. Юқорида тўлов талабномаси тўланганда давлат тасарруфидаги корхонанинг депозит ҳисоб варағи орқали операция ўтказилган ҳолни кўрган эдик. Баланс ичидаги бухгалтерия ёзувини бажаришдан аввал ҳужжат 2-картотека ҳисобидан чиқарилади, бу операция қуйидаги бухгалтерия ёзуви асосида амалга оширилади: Дебет 96321 Муддатида тўланмаган ҳисоб-китоб ҳужжатлари бўйича контр. ҳисоб варақ Кредит 90963 «Муддатда тўланмаган ҳисоб-китоб ҳужжатлари» Банк 2-картотекадаги муддати ўтказиб юборилагн ҳисоб- китоб ҳужжатлари бўйича тўловларни амалга оширишда тўловчилардан пеня ундириш ва олувчилар фойдасига ўтказиш хуқуқига эга, агар бу банк ва мижоз ўртасида тузилган шартномада келишилган бўлса. Банк тўловчилардан маблағларни олувчилар фойдасига муддати ўтказиб юборилагн тўловлар бўйича муддати ўтказиб юборилган ҳар бир кун учун конунда белгиланган миқдорда пеня ундиради. Муддати ўтказиб юборилган кунларни белгилашда календарь кунлар ҳисобга олинади. Ундирилган пеня муддати ўтказиб юборилган тўловнинг асосий суммаси билан тўловчининг ҳисобварағидан ҳисобдан чиқазилади ва маҳсулот етказиб берувчининг банкига электрон тўловлар тизими орқали ўтказилади.

www.arxiv.uz Баъзи вақтларда тўлов талабномасини тўлаш учун тўловчи корхонанинг розилиги, яъни акцептлаши талаб этилмайди. Тўловчиларнинг ҳисобварақларидан маблағларни акцептламасдан ҳисобдан чиқариш томонлар ўртасида тузилган шартномага асосан коммунал хизмат, телефон, канализация, почта-телеграф харажатлари ҳамда ташилган мусор учун амалга оширилади. Коммунал хизматлар учун тўловлар ва ўлчов асбоблари газ, сув, иссиқлик ва электр-энергияси учун ҳисобланади. Бундай акцептсиз тўловларни амалга ошириш учун банкка тақдим қилинган тўлов талабноманинг юқори қисмига «акцептсиз» ҳамда “ ҳисоблаш асбоблари асосида” деган сўзлари кўрсатиб ўтилган бўлиши лозим. Ушбу ёзувлар бўлмаган тақдирда талабномалар умумий асосда акцептланади ва тўланади. Талабномада маълум тўловларни акцептламасдан ҳисобдан чиқариш хуқуқига эга бўлган конуний ҳужжат ёки шартноманинг санаси, номери ва тўловнинг мақсади кўрсатилиши шарт. Бунда банк илова қилинган ҳужжатларнинг талабномада кўрсатилган уларнинг реквезитларига мослигини текшириб кўради. Банк операцион куни келиб тушган акцептсиз тўланадиган талабномалар шу куннинг ўзида тўланади. Тўловчи корхонанинг депозит ҳисоб варағида талабномани тўлаш учун маблағлар йўқлиги ёки камлиги аниқланса ҳамда уларни тўлаши учун банк кредитини бериш имконияти бўлмаганда, тўланмаган сумма « Ўз муддатида тўланмаган ҳисоб-китоб ҳужжатлари» картотекаси бўйича алоҳида ҳисоб вараққа ўтказилади, талабноманинг ўзи эса 2-картотекага жойлаштирилади. Операцион кун тугагандан сўнг банкка келиб тушган тўлов талабномалари кейинги иш куни тўланади. Бундай талабномаларга «Кечки» деган белги қўйиб қўйилади. Умуман акцептсиз тўланган ёки 2- картотекага жойлаштирилган талабномалар бўйича бухгалтерия ёзувлари акцептлаш тартибда тўланадиган талабномалар сингари амалга оширилади.

www.arxiv.uz 3. Маҳсулот етказиб берувчи банкида тўловни қабул қилиш бўйича операциялар. Тўловчи корхона банкида тўланган тўлов талабномаси «Электрон почта» электрон тизими орқали Марказий банк қошидаги Ҳисоб Марказига узатилади. Ҳисоб Марказида тўловчи корхона банкининг вакиллик ҳисобварағидан тўлов талабномасида кўрсатилган пул суммаси махсулот етказиб берувчи банкининг корреспонденция ҳисобварағига ўтказилади. Электрон тўлов тизими орқали олинган электрон талабномалар маблағлари олувчи банкда икки нусхада қоғозга чиқарилади. Уларнинг биринчи нусхаси банк масъул ижрочисининг имзоси ва банк муҳри қўйилиб кундалик ҳужжатлар йиғмажилдига тикилади ва белгиланган тартибда сақланади. Талабноманинг иккинчи нусхаси банк масъул ижрочисининг имзоси ва банк мухри қўйилган ҳолда маҳсулот етказиб берган корхонанинг депозит ҳисоб варағига илова сифатида қўшиб берилади. Шу билан бирга бу корхонага ҳисоб варақдан қўчирма ҳам берилади. Маҳсулот етказиб берувчи банкида тўловчи банкидан келиб тушган тўлов суммаси қуйидаги бухгалтерия ёзуви орқали маблағ олувчининг ҳисобварағига ўтказиб кўйилади: Дебет Тижорат банкининг вакиллик ҳисоб варағи Кредит Маҳсулот етказиб берувчининг депозит ҳисоб варағи Бу ерда маҳсулот етказиб берувчи давлат тасарруфидаги, давлат тасарруфидан ташқаридаги турли мулкчилик шаклларига қарашли корхоналар бўлиши мумкин. Шунга кўра уларнинг ҳисоб варақ номерлари белгиланади. Ушбу бухгалтерия ёзуви маҳсулот етказиб берувчи корхонанинг ҳисобварағига сотилган маҳсулоти учун пул маблағларининг келиб тушганлигини билдиради. Тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китоблар умумлашган ҳолда кандай амалга оширилишини тўлов талабномалари бўйича ҳисоб-китобларнинг ҳужжатлар айланиши схемаси орқали яққол кўриш мумкин. 1. Маҳсулот жўнатувчи корхона билан маҳсулот олувчи корхона ўртасида хўжалик шартномаси тузилади.

www.arxiv.uz 2. Маҳсулот жўнатувчи корхона маҳсулот олувчи корхонага товар жўнатади. 3. Маҳсулот жўнатувчи корхона ўзига хизмат кўрсатувчи банк бўлимига тўлов талабномаси ва товар-траспорт ҳужжатларини тақдим қилади. 4. Маҳсулот жўнатувчи корхона банки маҳсулот олувчи корхона банкига почта ёки курьерлар орқали ҳужжатларни жўнатади. 5. Маҳсулот олувчи корхона банки келиб тушган тўлов талабномасини акцептлаш учун маҳсулот олувчи корхонага беради. 6. Корхона ўз банкига акцептланган талабномани тақдим этади. 7. Маҳсулот олувчи корхона банки талабномада кўрсатилган суммани тўловчи корхона ҳисоб варағидан чегириб, талабнома бўйича тўловни амалга оширади. 8. Маҳсулот олувчи корхона банки Ҳисоб Марказига тўланган электрон тўлов талабномасини модем орқали жўнатади. 9. Ҳисоб Маркази электрон тўлов тизими орқали тўланган талабномани маҳсулот сотувчи корхона банкига ўтказади. (Ҳисоб Марказида бўладиган операциялар бошқа мавзуда батафсил кўрилиши сабабли Ҳисоб Марказида бажариладиган ишлар батафсил ёритилмади.) 10. Маҳсулот сотувчи корхона банки талабнома суммасини маҳсулот сотувчи корхонанинг ҳисобварағига ўтказади. 11. Тўловнинг келиб тушганлигини ҳабар қилиш учун компьютерда чиқарилган электрон тўлов талабномасининг иккинчи нусхасини ҳисобварақдан кўчирма билан биргаликда маҳсулот сотувчи корхонага топширади. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг бошқа шакллари каби тўлов талабномаси бўйича ҳисоб-китоблар хам маълум бир афзаллик ва камчиликларга эга. Тўлов талабномалари билан ҳисоб-китобларниг афзалликлари куйидагилардан иборат: 1) Маҳсулот сотувчи билан маҳсулот олувчи томонлар бир-бирини ўзаро назорат қилишга кулай.

www.arxiv.uz 2) Маҳсулот олувчига товарни жўнатиш кечиктирилмайди. 3) Мол жўнатувчи билан ҳисоб-китоб қилиш учун маҳсулот олувчининг маблағини алохида ҳисобварақда депонент қилиб кўйиш талаб этилмайди, яъни тўловчининг маблағлари бирор муддатга оборотдан ташқарига чиқиб кетмайди. 4) Тўловчига тақдим этилган ҳужжатлар асосида мол етказиб берувчининг шартнома шартлари қай даражада бажарилишини текшириш ҳуқуқи берилади, шу билан бирга шартнома шартларидан бири бузилган ҳолда тўлов тўлашдан бош тортиш ҳуқуқига эга бўлади. 5) Мол олувчи ҳисоб варағидан акцептсиз талабномалар бўйича маблағларнинг мажбурий олиниши маҳсулот етказиб берувчи ёки хизмат кўрсатган томон манфаатларига мос келади. Тўлов талабномаси бўйича ҳисоб-китобларнинг камчиликлари куйидагилар: 1. Маҳсулот сотувчи корхонага тўловнинг ўз вақтида ўтказилиши кафолатланмайди. 2. Тўлов ўтказилиши билан товар жўнатилиши вақтининг бир-бирига мос келмаслиги. 3. Тўлов талабномаси бўйича ҳисоб-китобларда ҳужжатлар айланиши тўлов топшириғига нисбатан узоқроқ давом этади. Умуман, тўлов талабномаси бўйича ҳисоб-китобларнинг ишлатилиши кўп ҳолларда - 2-картотекадан ўз вақтида тўланмаган тўлов талабномаларнинг кўпайишига шароит яратади, чунки талабнома банкка тўлов учун келиб тушган вақда тўловчининг ҳисобварағидан ҳар доим ҳам тўловни амалга ошириш учун етарли пул маблағлари бўлмайди. Картотекага қўйилган ҳар бир тўлов талабномаси республика ҳалқ хўжалиги дебеторлик ва кредиторлик қарзларининг ошганлигидан далолат беради. Шу сабабли, республика банклари ўз мижозларининг картотекадаги ҳужжатлари ва уларни тўлаш бўйича қандай ишлар олиб борилаётганини назорат қилиб турадилар.

www.arxiv.uz в) Аккредитивлар бўйича ҳисоб-китоблар, уларнинг ҳисобга олиниши ва расмийлаштирилиши Ҳисоб-китобларнинг аккредитив шакли тўлов оборотида жуда кам улушни ташкил этади. Жўнатилган товарлар ва кўрсатилган хизматлар учун тўловни кафолатлаш мақсадида аккредитив шаклдан фойдаланилади. Аккредитив-мижознинг топшириғига кўра шартнома бўйича унинг контрогенти фойдасига берилаётган банкининг шартли пул мажбуриятидир. Унга кўра аккредитив очган банк маҳсулот етказиб берувчига тўловни бажариши ёки бошқа банклар томонидан аккредитивда кўзда тутилган ҳужжатлар тақдим қилинганда ва аккредитивнинг бошқа шартлари бажарилганда уларга бу тўловларни бажариш учун ваколат бериши мумкин. Аккредетив сўзининг ўзи лотин тилидан олинган бўлиб, «ишончли» деган маънони билдиради. Ҳозирги кунда корхоналар ўртасидаги ҳисоб-китобларда аккредитивларнинг қуйидаги турлари очилиши мумкин: -қопланган аккредитив (депонентланган) -қопланмаган (депонентланмаган) Аккредитивлар очилганда аккредитив очган банк тўловчининг шахсий маблағидан ёки унга берилган кредит ҳисобидан мол етказиб берувчининг банки тассарруфига алоҳида « Аккредетивлар» баланс ҳисобварағига маблағларни етказиб берса, бундай аккредитивлар қопланган аккредитивлар дейилади. Аккредитив очган банк халқаро қабул қилинган андозалар асосида банк-эмитент деб юритилади. Аккредитивларнинг иккинчи тури қопланмаган аккредитив бўлиб, банк ва бошқа корхоналар олдидаги мажбуриятларини ўз вақтида бажарадиган хўжаликларга бундай аккредитивлардан фойдаланишга рухсат этилади. Қопланмаган аккредитивнинг қопланган аккредитивдан фарқи шундан иборатки, бунда тўловчи корхонанинг пул маблағлари алоҳида ҳисобвараққа ўтказиб қўйилиши талаб қилинмайди. Банк тўловчи

www.arxiv.uz ҳисобварағида тўлов ҳужжатлари келиб тушганда пул бўлмаган тақдирда банк маблағлари ҳисобидан тўлов беришни кафолатлайди. Аккредитивнинг бу турининг қулайлиги шундан иборатки, мол сотиб олувчининг пул маблағлари оборотдан ташқарига чиқиб кетмайди, иккинчи томонидан мол жўнатувчи корхона учун ҳам тўлов кафолатланган. Фақат банк маблағлари ҳисобидан тўлов амалга оширилганда шартномада келишилган миқдорда ҳақ тўланади. Қопланган ва қопланмаган аккредитивлар чақириб олинадиган ва чақириб олинмайдиган бўлиши мумкин. Агар аккредитив бўйича ҳужжатларда бу ҳақда белги мавжуд бўлмаса, бундай аккредитивлар чақириб олинувчи бўлиб ҳисобланади. Чақириб олинувчи аккредитив банк-эмитент томонидан маблағларни олувчи билан олдиндан келишиб олинмасдан ҳам ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин. Масалан, шартномада кўзда тутилган шартларга риоя этилмаганда, банк-эмитент аккредитив бўйича тўловларни кафолатлаш муддатидан аввалроқ воз кечганда ва бошқа холларда аккредитив чақириб олиниши мумкин. Тўловчи маҳсулот етказиб берувчига чақириб олинадиган аккредитивнинг шартларини ўзгариши ёки бекор қилиниши тўғрисидаги барча фармойишларни фақат банк-эмитент орқали бериши мумкин, ушбу банк маҳсулот етказиб берувчининг банки, яъни бажарувчи банкни, у эса ўз навбатида маҳсулот етказиб берувчи корхонани хабардор қилади. Бажарувчи банк, айни пайтда, маҳсулот етказиб берувчи тақдим этган ва маҳсулот етказиб берувчининг банки томонидан қабул қилинган аккредитив шартларига тегишли бўлган ҳужжатлар бўйича тўловларни мазкур банк аккредитивини ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги хабарномани олгунга қадар тўлаши шарт. Маҳсулот етказиб берувчининг розилигисиз, унинг фойдасига очилган чақириб олинмайдиган аккредитив ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин эмас.

www.arxiv.uz Маҳсулот етказиб берувчи корхона аккредитив шартларида кўзда тутилган ҳолларда аккредитивни муддатидан олдин ишлатишдан воз кечиши мумкин. а) Эмитент банкида аккредитивнинг очилиши. Аккредитив фақат бир таъминотчи билан ҳисоб-китоб қилишга мўлжалланган бўлиши мумкин. Аккредитивнинг муддати ва ҳисоб-китоб қилиш тартиби томонлар ўртасида тузиладиган шартномада белгиланади. Шартномада: -эмитент-банкнинг номи; -аккредитив тури, уни бажариш муддати ва бажариш усуллари; -мол етказиб берувчининг аккредитив бўйича маблағ олиши учун тақдим қилинадиган ҳужжатлар рўйхати ва уларнинг аниқ тавсифи; -товарларни жўнатгандан кейин ҳужжатларни тақдим қилиш муддати; -мол етказиб берувчи ва олувчи томонлар номи, уларнинг юридик адреслари -бажарувчи банк номи ва бошқалар кўрсатилади. Аккредитив очиш учун харидор ўз банкига - банк эмитентга аккредитивларни очиш тўғрисидаги аризани 2 нусхада тақдим этади. Аризада аккредитив очиш учун асос бўлган шартнома рақами, аккредитивнинг амал қилиш муддати, аккредитивни бажарадиган банкнинг номи, аккредитив ижро этиладиган жой, аккредитив тури, аккредитив бўйича ҳақ тўланадиган ҳужжатларнинг тўлиқ ва аниқ номи, расмийлаштириш тартиби, аккредитив бўйича тўлаш усули ва бошқа керакли реквизитлар кўрсатилади. Банкда ушбу корхонага хизмат кўрсатувчи масъул ижрочи аккредитив очиш ҳақидаги аризани олиб, унинг тўғри ва тўлиқ расмийлаштирилганлиги, барча керакли реквезитларнинг мавжудлигини текшириб кўради. Шундан сўнг қабул қилинган аккредитив очиш хақидаги аризанинг биринчи нусхасига ўз имзосини, банкнинг тўртбурчак мухр изини, аризани қабул қилиш санаси ва тўлов ўтказилган санасини қўяди. Аризанинг биринчи

www.arxiv.uz нусхасида кўрсатилган барча реквезитлар компьютерга киритиб электрон тўловлар тизими ёрдамида тўланган суммани Марказий банкнинг Ҳисоб Маркази орқали маҳсулот жўнатувчи корхона банкига, яъни бажарувчи банкка жўнатилади. Харидорнинг ҳисобварағидан тўловни ўтказиш бўйича операциялар куйидаги бухгалтерия ёзувлари орқали амалга оширилади: Дебет «Маҳсулот олувчи корхонанинг депозит ҳисобварағи» Кредит «Эмитент банкнинг вакиллик ҳисобварағи» Бир вақтнинг ўзида аккредитив суммаси аккредитивларни ҳисобга олувчи кўзда тутилмаган ҳоллар ҳисобварағига кирим қилинади. Тўлов ўтказилгандан сўнг аризанинг иккинчи нусхаси банк масъул ижрочисининг имзоси, банкнинг тўртбурчак мухр изи, тўлов ўтказилган сана ҳамда қабул қилиш санаси қўйилган ҳолда тўловчига шахсий ҳисобварағидан кўчирма билан биргаликда берилади. б) Аккредитивни бажарувчи банкда аккредитивнинг ёпилиши. Аккредетивни бажарувчи банк эмитент банкдан электрон тўловлар тизими орқали тўловни қабул қилади. Бу банкда аккредитивларни очиш хақидаги ариза 2 нусхада қоғозга чиқарилади: -аризанинг биринчи нусхаси банк масъул ижрочиси томонидан имзо ҳамда банкнинг муҳр изи кўйилган ҳолда банкнинг кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади ва белгиланган тартибда сақланади. -иккинчи нусхаси « Тўлов муддатини кутаётган ҳисоб-китоб ҳужжатлари»деб номланган 1-картотекага жойлаштирилади. Эмитент банкдан қабул қилинган тўлов суммаси 22602 сонли «Мижозларнинг аккредитивлар бўйича депозитлари» ҳисоб варағида ўтказилиб маҳсулот жўнатилиб, бу ҳақда маҳсулот жўнатувчи корхонадан керакли ҳужжат тақдим қилингунга қадар сақланади. Бу операция қуйидаги бухгалтерия ёзуви ёрдамида амалга оширилади. Дебет 10301 «Бажарувчи банкнинг корреспонденция ҳисобварағи» Кредит 22602 «Мижозларнинг акредитивлар бўйича депозитлари» ҳисобварағи.

www.arxiv.uz Маҳсулот етказиб берувчи корхонага аккредитив очилганлиги тўғрисида банк хабар беради. Маҳсулот етказиб берувчи аккредитив бўйича келиб тушган маблағларни ўзининг талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисобварағига ўтказиш учун унга хизмат кўрсатувчи банкка юклаб жўнатиш ва аккредетив шартларида кўзда тутилган бошқа ҳужжатларни тақдим этади. Аккредитив бўйича тўловларни тасдиқловчи бошқа ҳужжатлар аккредитив муддати ўтгунга қадар маҳсулот етказиб берувчи томонидан банкка тақдим этилиши ва аккредитивнинг барча шартларини бажарилганлигини тасдиқлаши шарт. Аккредитив бўйича ҳисоб-китобларда маҳсулот етказиб берувчининг банки маҳсулот етказиб берувчи томонидан аккредитивнинг барча шартларига риоя қилинганлигини ҳамда тасдиқловчи ҳужжатларнинг тўғри расмийлаштирилганлигини текшириш лозим. Ушбу шартларнинг бирортаси бузилганда ёки бажарилмаганда банк аккредитивлар бўйича тўловларни ўтказиши мумкин эмас. Банк томонидан маҳсулот етказиб берувчининг аккредитивлар бўйича ҳисоб варағидаги маблағларни унинг талаб қилингунча сақланадиган депозит ҳисоб варағига мемориал ордер орқали ўтказилади. Мемориал ордер масъул ижрочи томонидан 4 нусхада тўлдирилиб, унда тўлов бўйича шартнома номери, санаси, тўловнинг мазмуни, ҳисоб варақлар номери кўрсатилади. Мемориал ордернинг алоҳида нусхалари қуйидагича ишлатилади: -мемориал ордернинг биринчи нусхаси бухгалтернинг имзоси, банкнинг тўртбурчак муҳрининг из туширилиб, тасдиқловчи ҳужжатнинг бир нусхаси билан биргаликда банкнинг кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади; -мемориал ордернинг иккинчи ва учинчи нусхалари масъул ижрочининг имзоси, банк тўртбурчак муҳрининг изи кўйилиб, тасдиқловчи ҳужжатлар илова қилинган ҳолда банк-эмитентга жўнатилади;

www.arxiv.uz -мемориал ордернинг тўртинчи нусхаси масъул ижрочининг имзоси, банкнинг тўртбурчак муҳр изи қўйилиб маҳсулот етказиб берувчи корхона ҳисоб варағига илова сифатида берилади. Маҳсулот етказиб берувчи корхонанинг талаб қилингунча сақланадиган ҳисоб варағига мижознинг аккредитивлар бўйича ҳисоб варағидан пул маблағларини ўтказиш қуйидаги бухгалтерия ёзуви орқали амалга оширилади: Дебет 22602 «Мижозларни аккредитивлар бўйича депозитлар» ҳисоб варағи Кредит 20200 «Мижозларнинг талаб қилингунча сақланадиган депозитлар» ҳисоб варағи. Мижозларнинг қайси мулкчилик шаклига асосланганлигига караб 20200 ҳисобварақнинг тегишли ёрдамчи (субсчет) ҳисоб варақ номери олинади. Шундай қилиб, аккредитив маҳсулот етказиб берувчи корхонага хизмат килувчи банкда қуйидагича ёпилади: а) аккредитив муддати тугагандан кейин бажарувчи банк аккредитив ёпилганлиги тўғриисида эмитент банкка хабар беради; б) маҳсулот етказиб берувчининг муддатдан олдин аккредитивни ишлатишдан воз кечиш тўғрсидаги аризасига кўра, маҳсулот етказиб берувчининг кейинги аккредитивдан фойдаланишдан воз кечиши тўғрисидаги аризасига асосан, банк-эмитентга бажарувчи банк томонидан билдиришнома юборилади; в) сотиб олувчининг аккредитивни қисман ёки тўлиқ чақириб олиш тўғрисидаги аризасига кўра, агар аккредитив шартларида кўзда тутилган бўлса, аккредитивлар эмитент банкдан хабар етиб келган куни 22602 «Мижозларнинг аккредитивлар бўйича депозитлар» ҳисобварағидаги мавжуд маблағлар доирасида тўлиқ ёки қисман копланади. Аккредитивнинг ёпилаётганлиги хақида эмитент банкка хабар берилади. Аккредитивлар бўйича депозит ҳисобварақлардан нақд пул берилиши, аккредитивларни бошқа шахслар номига ўтказилиши ва қайта расмийлаштирилишига рухсат этилмайди.

www.arxiv.uz Банк эмитент аккредитивни ишлатганлиги тўғрисида бажарувчи банкдан ҳужжатларни олгандан кейин мемориал ордерга асосан кўзда тутилмаган ҳоллар ҳисоб варағадан тўлиқ ҳисобдан чиқаради ва тасдиқловчи ҳужжатларни мемориал ордернинг нусхаси билан биргаликда тўловчи корхонага беради. Кўзда тутилмаган холатлар ҳисоб варағи аккредитив тўлиқ ишлатилмаган ва у сотиб олувчи банкидаги ҳисоб вараққа қайтарилганда хам ёпилади. Юқорида кўрсатиб ўтилган операцияларни куйидаги схема орқали умумлаштирамиз. 1. Маҳсулот етказувчи ва маҳсулот олувчи ўртасида хўжалик шартномаси тузилади. 2. Маҳсулот олувчи ўз банкига аккредитив очиш ҳақида ариза тақдим этади. 3. Маҳсулот олувчи корхона банки аризага асосан маҳсулот олувчи корхона ҳисоб варағидан тўлов ўтказади. 4. Аккредитив очиш ҳақида электрон ариза Ҳисоб Марказига «Электрон почта» орқали ўтказилади.

www.arxiv.uz 5. Ҳисоб Маркази электрон тўлов тизими орқали махсулот олувчи корхона банкининг вакиллик ҳисоб варағидан пул маблағларини маҳсулот сотувчи корхона банкининг вакиллик ҳисоб варағига пул ўтказади. 6. Келиб тушган маблағлар мижозларнинг аккредитивлар бўйича ҳисоб варағида депонентлаштирилади. 7. Аккредитив очилгани хақида маҳсулот етказувчига хабар беради. 8. Мол сотувчи мол олувчи корхонага товар жўнатади. 9. Маҳсулот етказувчи маҳсулот жўнатилганлиги хақидаги ҳужжатларни банкка тақдим этади. 10. Банк депонентланган суммани маҳсулот ҳисоб варағига ўтказади ва аккредитивни ёпади. 11. Бажарувчи банк аккредитивни ёпилганлиги ҳақида эмитент банкка хабар беради. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг аккредитив шаклининг ўз афзаллиги, шу билан биргаликда, бир қатор камчиликлари мавжуд. Аккредитив шакли бўйича ҳисоб-китоб қилишнинг афзаллик томони шундаки, махсулот етказиб берувчи учун тўлов тўлиқ кафолатланган бўлади. Аккредитив шаклининг камчиликлари эса қуйидагилардан иборат: -аккредитив шакли бўйича ҳужжатлар айланиши техник жиҳатдан бирмунча қийинроқ; -транспортга қулай эмас, аккредитив очилган пайтда юкни жўнатиш учун тайёр транспорт бўлмаслиги мумкин, бу эса юк жўнатишни кечикишига олиб келади; -бу шаклда тўловчининг маблағлари оборотдан қисман четлашади, бошқа ҳисоб-китоблар учун бу маблағлардан фойдаланишга рухсат этилмайди; -аккредитив бўйича одатда фақат бир мол етказиб берувчи билан ҳисоб- китоб қилинади. г) Инкассо топшириқномалари бўйича операцияларнинг ҳисоби ва расмийлаштирилиши Инкассо топшириқномаси - ушбу топшириқномани

www.arxiv.uz берган банк мижозининг банк-эмитентга тўловчининг ҳисобварағидан сўзсиз тартибда маблағларни ҳисобдан чиқариш тўғрисидаги талабидир. Инкассо топшириқлари қуйидаги ҳолларда ҳисоб-китоблар учун тақдим этилади: -биринчидан, ўз вақтида тўланмаган солиқларни ундириш учун; -иккинчидан, давлат бюджетига ўтказиладиган солиқдан ташқари тўловлар, жумладан, пенялар, жарималарни ундириб олиш тўғрисидаги солиқ органларининг фармойишига кўра; -учинчидан, бюджетдан ташқари фондлардан тўловларни ундириб олишда, агар бу конуний ҳужжатларда кўзда тутилган бўлса; -тўртинчидан, божхона органларининг қарорига кўра ўз вақтида тўланмаган божхона тўловларини ундириш учун; -бешинчидан, солиқ идоралари томонидан электр ва иссиқлик энергияси учун муддати ўтган қарздорликларни ундиришда. Булардан ташқари, ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари томонидан тақдим этилган ҳужжатлар, шунингдек, хўжалик судининг ижро варақалари ва унга тенглаштирилган ҳужжатлари инкассо топшириқларини расмийлаштириб, банкка топшириш учун асос бўла олади. Ижро ҳужжатларига хўжалик судининг буйруқлари, судлар томонидан берилган ижро варақалари ҳамда нотариуслар томонидан ёзилган устхатларни киритиш мумкин. Бюджет, божхона ва хуқуқни муҳофаза қилиш органларини тўловни ундирувчи деб юритамиз. Тўловни ундирувчи инкассо топшириқларини ижро ҳужжатларини илова қилган ҳолда тўловни ундириш учун банкка тақдим қиладилар. Агар тўловни ундирувчи ва тўловчи томонлар бир шаҳар ичидаги банк хизматидан фойдалансалар, инкассо топшириғи тўловчининг ҳисоб варағи юритиладиган банк бўлимига топширилади. Агар инкассо топшириғи бошқа шаҳардаги тўловчилар номига расмийлаштирилган бўлса, бу ҳолда ҳужжат ундириб олувчига хизмат кўрсатувчи банк бўлимига топширилиши лозим.

www.arxiv.uz Тўловчиларнинг ҳисоб варақларидан маблағлари ҳисобдан чиқариш банк бўлимлари томонидан ҳужжатларнинг нусхаси бўйича эмас, балки, асл нусхаси ёки дубликати асосида бажарилади. Хўжалик юритувчи субъектлар фойдасига маблағларни ҳисобдан чиқариш бўйича ҳужжатлар Қонунда белгиланган муддатдан ўтказиб тақдим этилган бўлса, банк бўлимлари ушбу ҳужжатларни инкассо учун қабул қилмайдилар. Ижро ҳужжатларининг бажарилиш муддатлари куйидагича белгиланган: -судлар томонидан берилган ижро варақалари бўйича - 3 йил; -ижро устхатлари бўйича, агар қонунчилик томонидан бошқа муддат кўрсатилмаган бўлса - 3 йил; -хўжалик судларининг ижро варақалари бўйича - 6 ой; хўжалик судининг судьяси томонидан берилган суд буйруғи бўйича ундириб олиш, буйруқ берилган кундан бошлаб - 10 кун муддат давомида амалга оширилади. Давлат суғуртаси, ижтимоий суғурта идоралари, давлат бюджети фойдасига маблағларни ўтказиб бериш ҳужжатлар банк томонидан амал қилиш муддати чекланмаган ҳолда қабул қилинади. Инкассо топшириқномаси банк бўлимига ундириб олувчи томонидан 0505411013 шаклда 3 нусхада топширилади. Ундириб олувчи ва тўловчи томонларга битта банк бўлимида хизмат кўрсатилса инкассо топшириқномаларининг алоҳида нусхалари қуйидагича ишлатилади: -биринчи нусха тўловлар амалга оширилгандан кейин банк масъул ижрочиси томонидан имзо, банкнинг тўртбурчак муҳр изи, тўлов амалга оширилган сана, қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади. -иккинчи нусхаси ижро ҳужжатлари билан бирга тўловчининг ҳисоб варағига илова сифатида масъул ижрочи томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, банкнинг тўртбурчак муҳрининг изи туширилган ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда тўловчига берилади;

www.arxiv.uz -учинчи нусхаси банк бўлимининг тўртбурчак муҳр изи туширлган, масъул бажарувчи томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда тўловни олувчига берилади. Ундириб олувчи ва тўловчига бир шаҳар ичидаги турли банклар хизмат кўрсатганда ҳам инкасса топшириқномаси 3 нусхада расмийлаштирилиб, ундириб олувчи томонидан бевосита тўловчи корхона банкига топширилади. Инкассо топшириқномасининг алоҳида нусхалари қуйидагича ишлатилади: -биринчи нусха тўловлар амалга оширилгандан кейин банк масъул ижрочиси томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, банкнинг тўртбурчак муҳри изи туширилган ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда банкнинг кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади ва белгиланган тартибда сақланади; -иккинчи нусхаси ижро ҳужжатлари билан биргаликда тўловчининг ҳисоб варағига илова сифатида масъул ижрочи томонидан имзо, тўлов амалга оширилган сана, қабул қилиш санаси кўрсатилган ва банкнинг муҳр изи туширилган ҳолда тўловчига берилади; 48 -учинчи нусхаси банк бўлимининг тўртбурчак муҳр изи туширилган, масъул ижрочининг имзоси, тўлов амалга оширилган сана, қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда тўловни олувчининг ўзига инкассо топшириқномасининг ижро учун банк томонидан қабул қилинганлигини тасдиқловчи ҳужжат сифатида қайтарилади. Амалиётда шундай ҳоллар ҳам бўладики, бунда тўловни ундирувчи ва тўлов тўловчи турли шаҳарларда жойлашган бўлиб, уларга турли банклар хизмат кўрсатади. Бундай шаҳарлараро ёхуд, ҳудудлараро операциялар банклараро ҳисоб-китоблар орқали амалга оширилади. Шаҳарлараро ҳисоб-китобларда инкассо топшириқлари ундирувчиларга хизмат кўрсатувчи банк бўлимларига ундирувчи томонидан топширилади. Бу ҳолда инкасса топшириғи 3 нусхада расмийлаштирилиб банкка топширилади. Унинг биринчи ва иккинчи нусхалари ижро ҳужжатлари билан

www.arxiv.uz бирга почта алоқаси орқали тўловчининг банкига жўнатилади. Топшириқномани жўнатишдан аввал унга масъул ижрочи томонидан имзо, ҳужжатнинг қабул қилиниш санаси қўйилади ҳамда банкнинг тўртбурчак муҳр изи туширилади. Инкассо топшириқномасининг учинчи нусхаси банк бўлимининг тўртбурчак муҳр изи туширилган, масъул ижрочининг имзоси, қабул қилиш санаси қўйилган ҳолда ундирувчига қайтарилади. Инкассо топшириқномалари бўйича ҳисоб-китобларда бажариладиган бухгалтерия ёзувлари ундирувчи ва тўлов тўловчиларга хизмат кўрсатувчи банкларнинг жойлашувига боғлиқ. Агар ҳар икки томонга битта банк бўлими хизмат кўрсатса, инкассо топшириқномасини тўлаш қуйидаги бухгалтерия ёзуви орқали бажарилади: Дебет «Тўловчи корхонанинг талаб қилингунча сақланадиган депозит» ҳисоб варағи. Кредит «Ундирувчининг талаб қилингунча сақланадиган депозит» ҳисоб варағи. Ҳисоб варақ номерлари ундирувчилар ва тўловчиларнинг қайси мулкчилик шаклига тегишлигига кўра белгиланади. Бу бухгалтерия ёзуви тўловчи корхона ҳисобварақларидан маблағларнинг ундирувчи томоннинг банкдаги ҳисобварағига ўтказилганлигидан далолат беради. Тўлов тўловчи ва ундирувчи томонлар бир шаҳар ичидаги турли банклар хизматидан фойдалансалар, ундирувчи томон инкассо топшириғини тўловчи банкига 3 нусхада топширади. Топшириқноманинг тўғри ва тўлиқ расмийлаштирилганлиги, унинг барча реквезитларининг мавжудлиги, шу билан бирга, тўловчининг ҳисоб варағида ушбу топшириқномани тўлаш учун пул маблағларининг етарлилиги банк масъул ижрочиси томонидан назорат қилинади. Шундан сўнг, биринчи нусха асосида қуйидаги бухгалтерия ёзуви амалга оширилади: Дебет «Тўловчи корхонанинг талаб қилингунча сақланадиган депозит» ҳисоб варағи.

www.arxiv.uz Кредит «Тўловчи корхонага хизмат қилувчи банкнинг вакиллик ҳисоб варағи». Тўлов электрон тўлов тизими орқали Ҳисоб Марказига ўтказилади. Инкассо топшириқномаларининг бошқа нусхалари юқорида кўрсатиб ўтилганга мувофиқ ишлатилади. Тўлов тўловчи ва ундирувчи томонларга турли шаҳардаги турли банклар хизмат кўрсатсалар, ундирувчига хизмат кўрсатувчи банк инкассо топшириғини ижро ҳужжатлари билан биргаликда почта алоқаси орқали тўловчига хизмат кўрсатувчи банкка жўнатади. Тўловчининг банки келиб тушган ҳужжатларнинг тўланиши мумкинлиги ва тўғри расмийлаштирилганлигини текшириб юқорида бухгалтерия ёзувини ўтказади ва электрон тўлов тизими орқали Ҳисоб Марказига тўловни жўнатади. Ҳисоб Маркази орқали тўлов ундирувчига хизмат кўрсатувчи банкнинг вакиллик ҳисобварағига келиб тушади. Бир вақтнинг ўзида келиб тушган пул маблағлари ундирувчи томоннинг ҳисобварағига ўтказилади. Бу операция куйидаги бухгалтерия ёзуви орқали акс эттирилади: Дебет «Ундирувчига хизмат қилувчи банкнинг вакиллик ҳисобварағи» Кредит « Тўловни ундирувчининг талаб қилингунча сақланадиган депозит» ҳисобварағи. Ундирувчи банкида электрон тўлов тизими орқали қабул қилинган электрон инкассо топшириқномаси 2 нусхада қоғозга чиқарилади. Уларнинг биринчи нусхаси банкнинг муҳр изи ва масъул ижрочининг имзоси қўйилиб, кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади. Иккинчи нусхаси эса банк муҳр изи ва масъул ижрочининг имзоси қўйилган ҳолда ундирувчининг ҳисоб варағига илова қилиб берилади. д) Чеклар билан ҳисоб-китоб қилиш тартиби. Ўзбекистон Республикаси банклари хўжалик субъектлари ва аҳоли ўртасидаги нақд пулсиз ҳисоб-китобларни амалга оширади. Товарлар ва кўрсатилган хизматлар учун ҳисоб-китоблар ўтказишда чеклардан фойдаланиш мумкин. Аҳолига банклар томонидан чакана ва кооператив

www.arxiv.uz савдо ҳамда хизмат кўрсатиш ташкилотлари билан товарлар ва бажарилган ҳизматлар бўйича ҳисоб-китоб қилиш учун чеклар берилади. Ҳисоб-китоб чеки бу ҳисобварақ эгаси (чек берувчи) ўз ҳисобварағидан олувчининг ( чек эгаси) ҳисобварағига чекда кўрсатилган суммадан маблағларни ўтказиб бериш учун банкининг махсус бланкасида банкка берган топшириғидир. Чек бланкалари типографик йўл билан тижорат банклари буюртмасига кўра уларнинг фаолияти учун етарли бўлган миқдорда тайёрланади. Бунда чеклар белгиланган намунадаги 0505411005 шаклда ҳар бир банк учун алоҳида бўлган банк номи ва фирма белгисидан ташқари барча зарурий реквезитларга эга бўлиши шарт. Ҳисоб- китоб чекларини ёзиб беришда уларнинг бошланғич суммасини тижорат банклари томонидан мустақил равишда аниқланиб, юқори суммаси Республика Марказий банки томонидан белгиланади. Чекнинг амал қилиш муддати эса тижорат банклари томонидан мустақил белгиланади. Чеклар омонат қўювчи жисмоний шахснинг депозит ҳисобварағида сақланаётган маблағлар ҳисобига ёки топширилган нақд пул суммасига берилади. Ҳисоб-китоб чеки 2 қисмдан иборат: -биринчи қисми ҳисоб-китоб чеки; -иккинчи қисми корешок. Чекнинг корешоги чекнинг биринчи қисмида кўрсатилган суммаларини тасдиқлаш учун белгиланган назорат рақамларини ўз ичига олади. Банк ходими ҳисоб-чекини беришда куйидаги реквезитларни тўлдириб бериши лозим: -чек берилган сана; -чек бўйича тўланиши лозим бўлган суммани рақамлар ва сўз билан; -ҳисоб-китоб чекига номи ёзиб берилаётган шахснинг фамилияси, исми, отасининг исми; -унинг паспортининг серияси ва номери; -чек берувчининг депозит ҳисобварағи номери;

www.arxiv.uz -чек берган банк бўлимининг номи ва коди; -чекнинг амал қилиш муддати. Кўрсатиб ўтилган барча реквезитлар тўлдирилган сўнг, банкнинг масъул ходими ҳисоб-китоб чеки ва корешокка имзо қўяди ва ҳисоб-китоб чекининг кесиш чизиғида қолган сонлар ҳисоб-китоб чеки суммасига мос келиши учун ҳисоб-китоб чеки назорат сонлар ҳошияси бўйча корешокни ажратади ҳамда муҳр билан мустахкамлайди. Шундан сўнг, чек олувчи мижоз чекни олганлиги ҳақида корешокка ўз имзосини кўяди. Банкнинг масъул ходими алоҳида дафтарга ҳисоб-китоб чекининг серияси, номери, номига чек ёзиб берилган шахснинг фамилияси, исми, отасининг исми ва чек суммасини ёзиб қўйиши лозим. Бунда ушбу чек омонат бўйича ҳисобварақда сақланаётган маблағлар ёки депозит ҳисобварақдан кўчирилган ёхуд нақд пулларда қўйилган маблағлар ҳисобига берилганлигини алоҳида кўрсатиб ўтиши шарт. Банк чек берганда жисмоний шахснинг аризасига кўра чекнинг суммасига 20206 «Жисмоний шахсларнинг талаб қилингунча сақланадиган депозитлари» алоҳида ҳисобварағини очади ва тўловлар мана шу ҳисобварағдан амалга оширилади. Масъул банк ходими барча расмийлаштириш ишларини бажаргандан сўнг чекни корешоги билан биргаликда кассирга беради. Кассир масъул ижрочидан барча зарурий ҳужжатларни олгандан сўнг аввало, ҳужжатларда бажарилган ёзувларнинг тўғри расмийлаштирилганлигини текширади ва уларни имзолайди. Агар ҳисоб-китоб чеки нақд пул ҳисобидан расмийлаштирилган бўлса, чекни олувчидан нақд пулларни ва чек учун тўловни қабул қилади. Пулнинг тўғрилилига ишонч ҳосил қилгач, чек ва омонат дафтарчасининг алоҳида белгиланган жойга ўз имзосини қўйиб чекни омонат дафтарчаси билан биргаликда ҳисоб-китоб чекни олувчига топширади. Чекнинг корешок қисми эса операцион кун охирига қадар кассирнинг ўзида қолади.

www.arxiv.uz Операцион кун охирида банк кассири бандероллардаги ҳисоб-китоб- чекларининг корешокларида белгиланган реквезитлар билан, нақд пулларда қабул қилинган суммани ва омонатлар бўйича ҳисобварақлардан ҳисобдан чиқарилган суммани кўрсатади. Шундан сўнг чек корешогини масъул ижрочига топширади. Ҳисоб-китоб чекини расмийлаштириш даврида хатога йўл қўйилиши мумкин. Агарда ҳисоб-китоб-чекини тўлдиришда хатога йўл қўйилса, унда ушбу чек варақаси бузилган ҳисобланади ва унинг ўрнига ҳисоб- китоб чекининг янги варақаси тўлдирилади. Бундай ҳолларда ҳисоб- китоб чеки қуйидаги тартибда ҳисобдан чиқарилади: -харфлар билан ёзилган « Ҳисоб-китоб» сўзидан бир қисми қирқиб олинади; -чек варақасининг ўртасига «бузилган» деган устхат ёзилади ва ушбу ёзув ёзилган сана кўрсатилади; -чек варағига кассир ва бош бухгалтер томонидан имзо қўйилади. Тижорат банкларида қабул қилинган чекларнинг ҳисоби қимматбаҳо бланкларнинг харакати ҳисобини юритишга доир дафтарда олиб борилади ва балансдан ташқари кўзда тутилмаган ҳолатлар бўйича 93609 «Сақланаётган қимматбаҳо буюмлар» ҳисоб варағида ҳисобга олиб борилади. Шу кун давомида ишлатилган чек варақалари чиқим ордери бўйича 93609 «Сақланаётган қимматбаҳо буюмлар» ҳисоб варағидан ҳисобдан чиқарилади. Чекни олган жисмоний шахс сотиб олаётган товари ёки кўрсатилган хизмат учун ҳисоб-китоб чеки билан ҳисоб китоб қилиши мумкин. Ҳисоб-китоб чекини қабул қилиш ваколатига эга бўлган савдо ташкилоти ходими маҳсулот тўлови учун чекни қабул қилаётганда чек белгиланган намунадаги бланкада расмийлаштирилганлигини назорат рақамлари чекда ёзилган суммага мувофиқлигини, чек муддати ўтказиб юборилмаганини, унда банк бўлими муҳрнинг аниқ изи ва банк ходимларининг имзоси мавжудлигини текшириб кўради. Шу билан бирга, чек берувчининг паспортини ҳам олиб чекда кўрсатилган паспорт

www.arxiv.uz серияси ва номерлари билан солиштириб кўради. Чек бўйича текширув бажарилгандан сўнг ҳисоб-китоб чекининг орқа томонига савдо ходими савдо ташкилотининг белгисини кўяди. Чек маҳсулот учун тўлов сифатида қабул қилинган бўлиб ҳисобланади. Ҳисоб-китоб чеки савдо ташкилотлари томонидан нақд пулга алмаштирилмайди. Лекин, сотиб олинаётган махсулот қиймати чекда кўрсатилган суммадан кам бўлса, бу ҳолда савдо ташкилоти ушбу чек суммасининг 25 фоиздан ошмаган микдордаги қийматини қайтим сифатида қайтиб беради. Маҳсулот учун тўлов сифатида қабул қилинган чеклар савдо ташкилотлари томонидан уларда хизмат кўрсатувчи банк бўлимларига пул тушуми билан бирга инкассаторлар орқали топширилади, яъни инкассаторлар белгиланган вақтда банкка келиб савдо ташкилоти ходимлари томонидан тайёрлаб қуйилган инкассаторлик халта ёки сумкаларни олиб кетадилар. Ушбу сумкаларга олдиндан пул тушуми билан бирга ҳисоб-китоб чеклари жойлаштирилган бўлади. Банк томонидан қабул қилинган чеклар бўйича тўловлар куйидаги тартибда амалга оширилади: 1. Чек эгаси ва чек берувчига битта банк бўлимида хизмат кўрсатилганда: -чек суммаси савдо ташкилотининг ҳисоб варағи кредити ва «Инкассация қилинган пул тушумлари ва чеклар» ҳисоб варағи орқали чек берувчининг ҳисоб варағининг дебетидан ўтказилади. Чекнинг асл нусхаси банк масъул ижрочисининг имзоси, банкнинг тўртбурчак муҳри изи туширилан ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади. 2. Чек эгаси ва чек берувчига турли банк бўлимлари хизмат кўрсатса: - чек эгасининг банки чекда кўрсатилган суммани қабул қилинган чекка асосан чек берувчининг ҳисобварағига ўтказиб беради. Бир вақтнинг ўзида тижорат банкларининг электрон ҳисоб-чеклари электрон тўлов тизими

www.arxiv.uz орқали чек берувчининг банкига жўнатилади. Чекнинг асл нусхаси масъул ижрочи томонидан имзо қўйилган, тўлов амалга оширилган сана, банкнинг тўртбурчак муҳр изи туширилган ва қабул қилиш санаси кўрсатилган ҳолда кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади. Чек берувчи банки электрон тўлов тизими орқали электрон ҳисоб-китоб чекини қабул қилиб олади. Бу банкда чек суммаси электрон ҳисоб-китоб чеки асосида дастурий йўл билан автоматлаштирилган тарзда чек берувчининг ҳисобварағидан ҳисобдан чиқарилади. Электрон чек банк масъул ижрочиси томонидан имзо қўйилган, банкнинг тўртбурчак муҳр изи туширилган ҳамда тўлов амалга оширилган сана кўрсатилган ҳолда банкнинг кунлик ҳужжатлар йиғмасига тикилади ва белгиланган тартибда сақланади. Фойдаланмаган ҳисоб-китоб чеки қайтиб банкка топширилиши мумкин. Фойдаланмаган ҳисоб-китоб чеклари банка тақдим қилинганда банкнинг масъул ижрочиси аввало чекнинг ҳақиқийлигини ва ҳужжатни кўрсатувчи шахснинг паспорти билан текшириб кўради. Агар чек хақиқий ва шу паспорт эгасиники бўлса, чекни юз томонида қуйидаги мазмундаги устхатни ёзади: «№________ ҳисоб вараққа ўтказинг». Шундан сўнг ҳисоб-китоб чеки банкнинг бош бухгалтерига берилади, паспорт эса эгасига қайтарилади. Банк бош бухгалтерининг рухсати асосида чекда кўрсатилган сумма банк бухгалтериясида чекда кўрсатилган ҳисобвараққа ўтказиб берилади. е) Пластик карточкалар билан ҳисоб-китоблар қилиш Пластик карточка тегишли банкда карточка эгасининг ҳисобварағи мавжудлигини тасдиқловчи ва нақд пулсиз товарлар, ишлар ёки хизматларини сотиб олиш ҳуқуқини берувчи, шахси белгиланган, банк томонидан чиқарилган тўлов воситасини ўзида ифода этади. Пластик карточкада, албатта бир хил маъноли идентификация қиладиган эмитентнинг номи ва логотипи қайд қилиниши шарт. Пластик карточкалар жисмоний шахслар, юридик шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар, бир томондан, ҳамда маҳсулотни сотувчи, иш

www.arxiv.uz бажарувчи ёки хизмат кўрсатувчи юридик шахслар ёки якка тартибдаги тадбиркорлар ( кейинги матнда - савдо ёки хизмат кўрсатиш корхоналари), иккинчи томондан, ўртасидаги бўладиган нақд пулсиз ҳисоб-китобларда, шунингдек, нақд пул бериш пунктлари (НПБП) ва банкоматлардан нақд пул олишда қўлланилади. Ваколатли банклар халқаро пластик карточкалар чиқариши ва улар бўйича хизмат кўрсатиши мумкин, бунда улар халқаро тўлов тизимлари билан тузилган шартномаларга ва мазкур Низомга мувофиқ, бажариладиган операциялар қоидаларига амал қилишлари шарт. Пластик карточкалар бўйича хизмат кўрсатиш шартномаси қуйидагиларни ўз ичига олиши шарт: а) томонларнииг номлари; б) шартнома мавзуси; в) томонларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари; г) томонларнинг жавобгарлиги; д) ҳисоб-китобларни ўтказиш шартлари; е) шартноманинг амал килиш муддати ва уни бекор қилиш шартлари; ж) низоларни ҳал килиш тартиби; з) томонларкинг юридик манзили. Алоқадорлиги бўйича пластик карточкалар шахсий, оилавий ва корпоратив турларга бўлинади а) Шахсий карточка - бу жисмоний шахсга берилган пластик карточкадир б) Оилавий карточка - бу шахсий карточка эгасининг ишончномаси асосида фойдаланувчига берилган пластик карточкадир в) Корпоратив карточка - бу юридик шахсларга хизмат кўрсатиш учун мўлжалланган пластик карточкадир Корпоратив карточкалардан иш ҳақи ва ижтимоии аҳамиятга эга бўлган бошқа тўловларни, шунингдек, нақд пул маблағларини тўлашда фойдаланиш таъқиқланади

www.arxiv.uz Пластик карточкалар бажарадиган вазифалари бўйича қуйидаги турларга бўлинади а) дебет - карточкасидан фойдаланиш унинг эгасига, эмитент билан мижоз ўртасида тузилган шартнома шартларига мувофиқ, ўзининг карточкасидаги пул маблағларидан товарлар, ишлар, хизматлар ҳақини тўлаш ва/ёки нақд пул маблағларини олишда ( корпоратив карточкалардан ташқари) фойдаланиш имконини беради; б) кредит - карточкасидан фойдаланиш унинг эгасига, эмитент билан тузилган шартнома шартларига мувофиқ, эмитент томонидан товарлар, ишлар, хизматлар ҳақини тўлаш ва/еки нақд пул маблагларини олиш учун (корпоратив карточкалардан ташкари) берилган кредит линияси микдорида операцияларпи амалга ошириш имконини беради; в) электрон ҳамён - жисмоний шахсларнинг карточкаси бўлиб, ундан фойдаланиш унинг эгасига пластик карточкадаги қолдиқ маблағлар доирасида товарлар, ишлар, хизматларга ҳақ тўлаш ва/ёки нақд пул маблағларини олишга имкон беради; Битта электрон карточкада бир неча " электрон ҳамёнлар" жойлашган бўлиши мумкин. Пластик карточкада, уни шахс номига бириктиришда, қуйидаги реквизитлар ёзилган бўлиши шарт. а) идентификация белгилари (картами раками, серияси ва бошқалар); б) банк-эмитент (карточкаларни чиқарувчи банк)нинг коди; в) ҳисобварақ рақами ва карточка эгасининг фамилияси, исми, отасининг исми (ташкилот номи); г) карточканинг амал қилиш муддати. Пластик карточкада бир неча ҳамёнлар мавжуд бўлганда, идентификация белгилари ҳар бир ҳамённи бир хил маъноли идентификациялаши лозим.

www.arxiv.uz Кўрсатилган реквизитлардан ташқари, карточкага операцияларни амалга ошириш ва улар ҳисобини юритиш учун зарур бўлган қўшимча белгилар киритилиши мумкин. Қайта тўлов воситаси сифатида фойдаланишга тайёрлаш (персонализация) учун қайтарилган пластик карточкалар ҳисоби 93609 - "Сақланаетган қимматликлар" кўзда тутилмаган ҳолатлар ҳисобварағининг алоҳида шахсий ҳисобварақларида олиб борилади. Пластик карточкалар билан амалга ошириладиган операциялар қоғоз кўринишида (слип, электрон терминал квитанцияси) ва/ёки электрон шаклдаги (электрон терминал журналидан ёки банкоматдан олинган ҳужжат) ҳужжатларни, шунингдек, ҳисоб-китоблар қатнашчилари ўртасида тузилган шартномаларда белгиланган бошқа ҳужжатларни ( банкомат квитанцияси ва бошқалар) тузиш лозимлигини кўзда тутади. Ҳужжатлар ҳисоб-китобларда иштирок этувчи барча томонлар учун зарур бўлган нусхалар миқдорида тузилади. Квитанциялар ўтказилган операцчиларни қўлда тиклаш учун барча зарур маьлумотларни ўз ичига олиши керак. Пластик карточкалардан фойдаланган ҳолда, операцияларни амалга оширишда тузилган ҳужжатлар реквизитлари, пластик карточкалар реквизитлари билан карточка эгаларининг банк ҳисобвараклари, шунингдек, корхона идентификаторлари, НПБП, банкоматлар ва ташкилотларпинг банк ҳисобвараклари ўртасидаги мувофиқликни ҳаққоний белгилашга имкон берувчи томонлар ўртасида келишиб олинган белгиларпи ўз ичига олиши керак. Электрон ҳужжатлар банк-эквайер ( савдо ёки хизмат кўрсатиш корхоналарига хизмат кўрсатувчи банк)га, банк - эмитентга ёки клиринг марказига, шартномада келишилган даврийликда жўнатилади. Битта банк бўлимлари ўртасида карточкалар бўйича ҳисоб-китоблар қилиш технологияси, Бош банк томонидан, ўз имкониятлари ва

www.arxiv.uz фойдаланадиган карточкалар турларидан келиб чиққан ҳолда, мустақил белгиланади. Карточкалар бўйича банклараро ҳисоб-китоблар технологияси қуйидаги вариантларни кўзда тутади. а) Ҳисоб-китобларни амалдаги электрон тўловлар тизими (ЭТТ) орқали ялпи ҳисоб-китоб асосда ўтказиш; б) Ҳисоб-китобларни ҳисоб-китоблар қатнашчилари томонидан ташкил этилган процессинг марказларидаы кун давомида ўтказилиб, якуний ўзаро мажбуриятлар ҳисобланган ҳолда, тижорат банкларининг вакиллик ҳисобварақларидан якуний ҳисоб-китоблар суммасини ўтказиш. ЭТТ орқали пластик карточкалардан фойдаланган ҳолда, амалга оширилган операциялар бўйича ялпи ҳисоб-китоблар қилиш, қуйидаги тартибда амалга оширилади: 1) банк-эмитент томонидан авторлаштирилмаган ҳолда амалга оширилган ҳисоб-китобларда: а) банк-эквайер хизмат кўрсатилаётган савдо ёки хизмат кўрсатиш ташкилотидан олинган, карточкалардан фойдаланган ҳолда, тузилган электрон ҳужжатларга асосан, маблағларни унинг ҳисобварағига ўтказади, бунда электрон тўловлар тизими орқали банк-эмитентга жўнатилувчи дебетли электрон мемориал ордери автоматик равишда шакллантирилади. б) банк-эмитентда олинган дебетли электрон мемориал ордерга асосан мижознинг карточкали ҳисобварағидан дастурий равишда маблағлар ҳисобдан чиқарилади. Дебетли электрон мемориал ордер босмадан чиқарилади ва кунлик ҳужжатларга тикилади. 2) банк-эмитент томонидан олдиндан шарт бўлган тартибда авторизация қилинадиган ҳисоб-китобларда: а) банк-эквайерда хизмат кўрсатилаётган савдо ёки хизмат кўрсатиш ташкилотидан олинган, карточкалардан фойдаланган ҳолда тузилган электрон ҳужжатларга асосан, ЭТТ орқали авторизациялаш ва ўтказмани амалга ошириш учун банк-эмитентга жўнатиладиган электрон маълумот,

www.arxiv.uz фойдаланилаётган технология қоидаларига мувофиқ, автоматик равишда шакллантирилади; б) банк-эмитент, олинган электрон маълумотларга асосан, транзакциялар авторизациясини ўтказади, мижознинг карточка хисобварағидан маблағларни ҳисобдан чиқариш учун автоматик равишда электрон мемориал ордерни шакллантиради, савдо ва хизмат кўрсатиш ташкилотининг талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварагига маблағларни ўтказиш учун электрон тўловлар тизими орқали банк- эквайерга жўнатади. в) банк-эквайерда, банк-эмитентдан олинган электрон мемориал ордерга асосан, маблағлар савдо ёки хизмат кўрсатиш ташкилотининг талаб қилиб олингунча депозит ҳисобварағига ўтказилади. Мемориал ордер босмадан чиқарилади ва банкнинг кунлик ҳужжатларига тикилади. Процессинг марказлари орқали ҳисоб-китобларни ўтказиш қуйидаги тартибда амалга оширилади: а) кун давомида карточкалар бўйича барча транзакциялар, ҳисоб- китоблар қатнашчилари томонидан тасдиқланган тартибда, процессинг маркази орқали ўтказилади ва ҳисоб-китобларда қатнашувчи ҳар бир банк учун алоҳида очилган шахсий ҳисобваракларда акс эттирилади; б) ҳисоб-китоблар қатнашчилари келишувига асосан, ҳисоб-китоблар бўйича якуний суммалар ( мажбуриятлар) тижорат банкларининг Марказий банкнинг ҳисоб-китоблар марказида очилган вакиллик ҳисобварақлари орқали, шартномада қайд этилган даврийликда ўтказилади; в) банклар, процессинг марказидан олинган маълумотларга асосан, карточкалардан фойдаланган ҳолда амалга оширилган операциялар бўйича, маблағларни мижозларнинг ҳисобварақларига киритадилар ёки чиқарадилар.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикасининг « Марказий банки тўғрисида»ги Қонуни. (1995 й. 26 декабр). 2. Ўзбекистон Республикасининг « Банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги»ги Қонуни. (1996 й. 25 апрел). 3. Қзбекистон Республикасининг «Электрон рақамли имзо тқғрисида»ги Қонуни. 2003 й. 11 декабрь. 4. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Ҳисоб-китоблар механизмини такомиллаштириш ва республика ҳамда маҳаллий бюджетларга 5. тўловларнинг ўз вақтида келиб тушишини рағбатлантириш чора- тадбирлари тўғрисида»ги Фармони. 1998 й. 4 февраль. 6. Ўзбекистон Республикаси Президентининг « Банк тизимини янада эркинлаштириш ва ислоҳ қилиш чора-тадбирлари тқғрисида»ги Қарори. 2005 й. 15 апрель. 7. Ўзбекистон Республикаси Марказий банк бухгалтерия ҳисобининг ҳисоб варақалар режаси. 8. Ўзбекистон Республикаси тижорат банкларининг бухгалтерия ҳисобининг ҳисоб варақалар режаси. 2004 й. 9. www. banking. com – минтақавий банклар, ассоциациялар ва нашриётлар бўйича банк саноати ресурслари. 10. www. banking. com/aba/ - Америка банклари ассоциацияси.

O'xshashlar

Халқаро ҳисоб-китоблар механизми

Касса ва касса жараёнлари аудити

Ҳужжатлаштириш ва инвентаризация

Ҳисоб ва назорат тизими

Мижозларга масофавий банк хизматларини кўрсатишда банк-мижоз дастурининг ўрни