Ҳисоб ва назорат тизими - Iqtisodiyot - Referatlar

Ҳисоб ва назорат тизими

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1.Ҳисоб тизими ва унинг ташкил қилиниши. 2.Молиявий назорат ва унинг турлари. 3.Аудиторлик фаолияти . 4.Консалтинг фирмалар. 1

www.arxiv.uz Ҳисоб тизими ва унинг ташкил қилиниши Кишилик жамиятининг ҳамма босқичларида ҳам халқ хўжалигидаги ҳисоб турларига талаб мавжуд бўлган. Чунки халқ хўжалик ҳисоби инсоният учун зарур бўлган истеъмол буюмлари, кийим-кечак, озиқ-овқат ва бошқаларни ишлаб чиқариш, тақсимлашни ҳисобга олиш демакдир. ҳар бир жамиятнинг ҳам асосий мақсади зарурий буюмларни ишлаб чиқариш, айирбошлаш, тақсимлашдан иборат. Бу мақсадни амалга ошириш учун кишилар ижтимоий ҳаётида содир бўлаётган воқеа ва ҳодисаларни кўзатиш, жамиятда мавжуд бўлган меҳнат буюмлари, меҳнат қуролларини, ҳамда меҳнат жараёнларини ҳисобга олиб бориш зарур бўлади. Худди шу вазифани эса халқ хўжалик ҳисоби бажаради. Товар айирбошлаш даврида халқ хўжалик ҳисоби аҳамияти кўпайди, чунки товар айирбошлаш учун умумий эквивалент талаб этилади. Умумий эквивалентга эса фақат ҳисоб-китобни таҳлил этиш, тўғри юргизиш орқалигина эга бўлиш мумкин, яъни алмаштириладиган товарни ишлаб чиқаришга сарфланган ижтимоий зарурий меҳнат миқдорини аниқлаш керак бўлади. Ишлаб чиқариш кенгайтирилган такрор ишлаб чиқариш жараёнини ўсиши натижасида хўжалик фаолиятига раҳбарлик қилиш мураккаблашган ва моддий ишлаб чиқариш асосида вужудга келган халқ хўжалик ҳисоби аҳамияти ошган, жамият ҳамма соҳаларида мулкларни ҳисобга олиш борасидаги, иқтисодий фаолиятини бошқаришдаги роли ошиб борган. Иқтисодий фаолиятини бошқариш халқ хўжалик ҳисобиорқали олинган маълумотлар асосида олиб борилади ва тегишли қарор ва қонун ҳамда қоидалар қабул қилиниб, шулар асосида бутун халқ хўжалиги фаолияти бошқарилади. Хўжалик ҳисоби асосан қўйидаги функицияларни бажаради: а)халқ хўжалик ҳисобитармоқлари корхона, ташқилот ва муассасаларда содир бўлаётган хўжалик жараёнларини кўзатиб бориш. 2

www.arxiv.uz б)кўзатиш орқали олинган маълумотларни миқдорий кўрсатмаларда ифодалаш. в)корхона, ташқилот, муассаса хўжалик фаолиятларини кўзатиш натижаларини махсус ҳужжатларда қайд этиш. г)махсус акс ҳужжатларда акс эттирилган маълумотларни умумлаштириш ва гуруҳлаштириш, хўжалик жараёнлари устидан назорат ўрнатиш ва уларга таъсир этиш. Хўжалик ҳисобини юқоридаги функциялари айрим корхона, муассаса ва ташқилот ва умуман бутун халқ хўжалигининг иқтисодий жиҳатдан асосланган жорий ва келгусидаги режа кўрсаткичларини тўзишда, улар бажарилишини устидан назорат олиб боришда муҳим аҳамиятга касб этади. Хўжаликдаги ҳисоб турлари Хўжалик ҳисоби ягона бир тизим бўлиб, унинг ажралмас, бир-бири билан ўзаро боғлиқ 3 тури мавжуд: Тезкор ҳисоб, бу ҳисоб халқ хўжалиги тармоқлари корхона, муассаса, ташқилотларининг айрим бир бўлимларида содир бўлаётган хўжалик жараёнлари ҳақида зарурий маълумот ва кўрсаткичларни жорий кўзатиш ва назорат этиш орқали тегишли жойларга етказиш ва бу маълумотлардан тегишли мақсадларда фойдаланиши имконини беради. Бу ҳисобда ҳамма алоқа воситаларидан (телефон, телеграф, оғзаки ёки ҳужжатлардан) фойдаланилади, шунингдек, ўлчов бирликларининг 3 туридан ҳам фойдаланилади. Тезкор ҳисобнинг ўзига хос хусусиятларидан яна бири маълумотни тезда йиғилиши ва тезда етказилишидир. Мисол, товар заҳиралари миқдори, ходимларнинг ишга келган ёки келмаганлиги, меҳнат ҳақи берилгани, мол етказиб берувчилардан товарлар келганлиги, сотилган товардан келган тушум ва х.к лар ҳақидаги тезкор маълумотлар. Статистика ҳисоби маълум бир вақтда бутун халқ хўжалиги ҳамда алоҳида бир олинган корхона, ташқилот, муассасалар ижтимоий ривожланиш 3

www.arxiv.uz қонуниятларини миқдорий ифодалаш. Статистика ҳисоби хўжалик фаолиятини бир турдаги оммавий ҳодисаларни: маҳсулот ишлаб чиқариш, меҳнат унумдорлиги ўсиши, таннархни пасайтириш, режани бажарилиши, шу билан бирга ижтимоий - иқтисодий ҳодисаларни, яъни аҳоли сонини ўзгариши, маданият, согликни саклаш ишларини бориши ва бошқаларни ўрганади, ҳамда назорат қилади. Статистик ҳисобда муайян методик усуллардан, яъни статистик кўзатиш, статистик йиғиш, статистик гуруҳлаш, ўрта миқдорни олиш, танлаб ўрганиш ва хакозолардан фойдаланилади. Статистик ҳисобда ҳам 3 ўлчов бирликлари қўлланилиши мумкин. Статистик ҳисобда тезкор ҳисоб ва бухгалтерия ҳисоби маълумотларидан фойдаланилади. Бухгалтерия ҳисоби корхона, муассаса, ташқилот ва бирлашмаларнинг хўжалил маблағлари, уларни ташқил топиш манбалари ҳамда улар ҳаракати натижасида содир бўладиган хўжалик жараёнларини ўзлуксиз ва ёппасига кўзатиб, кўзатиш натижасида олинган маълумотларни ҳаммасини улчаш, баҳолаш ва текшириб, уларни ҳужжатларда тўлиқ ифодалаб акс эттириш, ҳамда уларни пул ўлчовида умумлаштиришдан иборат. Бухгалтерия ҳисоби - иқтисодий фанлардан бири булиб, унинг назарияси бухгалтерия ҳисобини ташқил этиш техникаси, предмети ва усулини ургатади. Бу фан халқ хўжалиги тармоқларида бухгалтерия ҳисобини юритиш усулларини ўрганиб, умумлаштириб, унинг илғор усулларини жорий этиш билан шуғулланади. Шу билан бирга бу фан бошқа мамлакатлар бухгалтерия ҳисобини юритиш усулларининг илғор шаклларини халқ хўжалиги тармоқларига жорий этиш йўлларини ишлаб шугулланди ва амалиётга жорий этишга тавсия этади. Аудиторлик фаолияти Аудиторлик текшируви муваффақиятсизлик хатарини камайтириш учун аудиторлар ва аудиторлик фирмалари ўз имкониятидан келиб чиқиб мижозни 4

www.arxiv.uz ишончли баҳолаш критериясига эга бўлиши керак. Мижозни муваффақиятсиз танлаш эса мухим молиявий ва маънавий йўқотишларга олиб келиши ҳамда фирмами ва аудиторнинг обрўсига зиён етказиши мумкин. Аудиторлик фирмалари мижозларни танлашдаги асосий босқичлар қуйидагилардан иборат: -тармоқ характерини баҳолаш;. -аудиторлик текшируви мақсадини аниқлаш; -рахбарларнинг хусусиятлариниойдинлаштириш; -аудитнинг сермеҳнатлилигини ва қийинлигини олдиндан баҳолаш; -аудит натижалари тўғрисидаги олдинги аудитор хулосаларини шархлари билан танишиши; -мижознинг солиқ органлари, банклар, ҳамкорлар, акционерлар билан ўзаро муносабатлари характери ва муаммоларни аниқлаш; -тавсиялар олиш (бошқа ташқилотлардан, мутахассислардан); -ҳисоботни аналитик текшириш; -мижознинг бухгалтерия ҳисоби ва ҳисоботларнинг ҳолати, ҳамда жорий ва келгуси давр муаммолари билан дастлабки танишуви; -аудиторлик фирмаси ёки аудиторнинг иш бажариш буйича ўз қобилиятининг зарур ходимлари мавжудлиги ва мижоз тармоғини билиши нуқтаи назаридан баҳолаш лозим. Агар юқоридаги босқичлар аудитнинг юқори хатари билан боғлик бўлса ёки аудитор учун вазифа жуда мураккаб бўлган ҳолларда мижоз хизмат кўрсатишга қабул қилинмайди. Аудиторлик текшируви жараёнида мижоз ва аудиторнинг ўзаро муносабити буйича қўйидаги типларга бўлинади: расмий: бу типдаги мижозлар аудитор билан яқин алоқалар ўрнатмайдилар ва аудиторлик текширувини иложи борича тезрок ўтказишни талаб қиладилар. Бундай ҳолларда аудитордан аудиторлик хулосасини (мижоз учун кам вақт ва моддий харажатлар билан) тайёрлаш ва бериш талаб 5

www.arxiv.uz этилади; норасмий: бу типдаги мижозлар аудиторлар билан яқин алоқа ўрнатади ва унинг ёрдамига ишонади. Бундай ҳолларда эса ташқи аудитор ўзини асосий ишини бажариб, ўзини мустақиллигини сақлаган ҳолда бир қатор хизматлар кўрсатади, яъни маслахатлар, таҳлил, амалий ёрдам кўрсатиш ва хоказо. Мижоз ва аудитор ўртасидаги ўзаро тушунишни белгиловчи қўшимча хужжат бу аудитор ўз мижозига юборувчи аудит ўтказишга розилик хати. Хатнинг асосий мазмуни қуйидагилардан иборат: аудитор объектини таърифлаш (бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботлар) ва уларнинг хажмларини аниқлаш (текширувни мазмуни ва муддати); кўрсатилган маълумотларнинг аниқлиги учун мижознинг мажбурияти; меъёрий хужжатларга асосланган ҳолда аудит чегараларини аниқлаш; хулоса тури, ҳисобдаги мухим камчиликлар ва хатолар таваккалчилигини ички назорат тизимини мукаммал эмаслиги сабабли аниқлаш; аудитда ўтказиладиган ҳамма синтетик ва аналитик ҳисоб ёзувларига ҳамда барча хужжатлардан эркин фойдаланинг, аудиторнинг тижорат сирини сақлаш буйича маъсулияти. Аудит ўтказиш буйича шартнома тадбиркорлик жамиятида қўлланиладиган шартномалар каби мижоз ва аудиторнинг ўзаро муносабатини аниқлаш расмий хужжатдир.Аммо бу шартномани бошқалардан фарқи шундан иборатки унда учинчи шахсларнинг қизиқишини ҳамм эътиборга олишади.Аудит ўтказиш бўйича шартнома қанчалик аниқ тўзилган бўлса мижоз ва аудитор ўртасидаги ўзаро муносабат шунчалик қарама -қаршиликсиз бўлади. Корхона тўғрисидаги умумий ахборот ҳисоботларининг хақиқийлиги хақида асосланган хулосага келиш учун зарур. Хусусан, корхонанинг фаолият ва тармоқ хусусиятларини, уларнинг ташқилий тўзилишини, ишлаб 6

www.arxiv.uz чиқариш, молиявий ва бошқа алоқаларини аниқлаш, юридик мажбуриятлари билан танишиш керак. Корхона хақидаги ахборотнинг асосий манбалари: ўбошқарув ходимлари билан мухокамалар, юқори рахбарлар ва ижрочи ходимлар билан учрашувлар, яъни ҳисоб юргизиш билан бевосита банд бўлмаган ходимлар билан сухбатлар ахборотни биринчи кун олиш имконини беради; -асосий бўлимларни, ишлаб чиқариш бирликларини, омборларини қуриш, бу ўз навбатида активларни сақлаш ва ишлаб чиқариш шароитлари тўғрисида тасаввур қилиш имкониятини яратади; -ички ва ташқи ҳисоботлар (молиявий ҳисобот шакллари). Аудитор мижознинг тадбиркорлик фаолиятига таъсир кўрсатувчи ички ва ташқи омилларни аниқлаши шарт. Ташқи омилларга макроиқтисодиёт ва тармоқ омиллари киради. Макроиқтисодий омиллар: • асосий фаолият (ўсиш, пасайиш), халқаро савдо, тариф тусиқлари, солиққа тортишдаги ўзгаришлар, чет эл бозорларига боғликлик валюта курсини тебраниши, ташқи назорат тизими, давлат сиёсатини ўзгариши, фоиз ставкаларини корхона барқарорлигига таъсири, истеъмолчи ликвидлигига таъсир кўрсатувчи иқтисодий омиллар, қимматли қоғозлар индексини ўзгариши ва мулкчилик бозорини ривожланиши. Тармоқ омиллари: • тартибга солиш мухити (янги ёки кутилаётган қонунчилик далолатномалари, масалан баҳолар устидан ёки атроф мухитни ифлосланиши назорати); • иқтисодий шароитлар (тармоқни қискартириши ёки кенгайиши, юқори таваккалчиликли тармоқларни вужудга келиши, жиддий бахо рақобати, фаолият ўзлуксизлиги ва мавсусмийлиги); • меҳнат (меҳнат муаммолари, оддий бўлмаган меҳнат сиёсати, тармоқ буйлаб ишсизлик, тармоқ буйича иш хақи даражаси, маълум касб ходимлари 7

www.arxiv.uz етишмаслиги, малакаси). Мижоз фаолиятига таъсир кўрсатувчи ишлаб чиқариш омиллари қуйидаги гуруҳларга бўлинади: умумий масалалар: • корхона тарихи, бизнес таркиби, ишлаб чиқариш фаолияти турлари, бизнеснинг тезда кенгайиши, мавжуд ва эхтимоли бор келишмовчиликлар, корхона рахбариятининг ўз корхонаси ва тармоқ хақидаги фиқри, рахбариятнинг ривожланиш натижалари ва тенденциялари хақидаги фиқри, рахбариятнинг асосий юмушлари, аудит ўтказишни кутишлари. Мулкчилик: • мижоз мулкининг хусусиятлари, мижоз акцияларининг курси, мижоз акциялари билан одатдаги бўлмаган савдо операциялари. Фаолиятнинг асосий стратегияси: • режадаги ёки мулжалдаги харидлар, ишлаб чиқаришдаги кутилаётган ўзгаришлар, капитал қуйилмалар, режадаги бозорни кенгайтириш, солиқларни режалаштириш. Директорлар кенгаши ва юқори бошқарув ходимлари: • бошқрув хизматининг мустақиллик даражаси, кенгаш мажлисларини ўтказиш тезлиги, ижрочиларнинг ноқонуний харакатларни амалга оширишига мажбур қилиш, бошқарув ходимларнинг иш хақига таъсир қилувчи омиллар. Операциялар: • Мижоз махсулоти ва хизматидан асосий фойдаланувчилар, махсулот ишлаб чиқариш босқичлари ва усуллари ҳамда у билан боғлик бўлган таваккалчиликлар, ишлаб чиқариш қувватларини характери ва жойлашиши, марказлаштирилмаган жараёнларни марказий аппарат томонидан назорат даражаси, ишлаб чиқариш таннархи омиллари, мол етказиб берувчилардан қарз олиш имконияти, мол етказиб берувчиларнинг табелиги, ишлаб чиқариш қуввати, ишлаб чиқаришнинг техник муаммолари, ишлаб чиқариш ўзлуксизлигининг давомийлиги ва эгилувчанлиги. 8

www.arxiv.uz Молия: • пул маблағлари оқимларининг давомийлиги, инвестиция сиёсати ва процедуралари, фойда даражаси, асосий банк операциялари, лизингдан фойдаланиш, кафолатлар (гарантиялар) ва бошқа тўловлар,бошқа мажбуриятлар. Маркетинг: • асосий харидорлар ва бозорлар, маълум харидорларга суяниш, лойихалар ва операциялар, харидорларнинг молиявий ҳолати, мухим рақиблар ва мижознинг бозордаги ҳолати, бозорнинг стабиллиги ва мавсумий тенденциялар, махсулотнинг бўзилиши,иккиланувчи имкониятларга эга бўлган янги махсулот тури, харидорларни баъзиларини афзал кўриш, реклама ва унинг самарадорлиги, маркетинг натижалари даражаси. Ходимлар: • асосий ходимларнинг малакаси, тажрибаси, хизматчиларни ишга қабул қилиш ва уларни ўсиш сиёсати, хизматчиларнинг иш хақи ва мукофотлари, фойдани тақсимлаш, ходимга нисбатан бошқарув режалари, кадрларни тез- тез ўзгариши. Аввалом бор аудитор мижознинг юридик хизматлари низоми, қайд этиш хужжатлари, директорлар кенгаши ва акциядорлар йиғилиши мажлиси қарорлари билан танишиши керак. Бу орқали аудитор қўйидаги масалалар ечимини топиши мумкин: -олинган фойданинг тақсимланиши; -эълон қилинган дивидендлар; -ютуқлар тўлаш; -имзо қуйилган контрактлар ва келишувлар; -мулк харид қилиш -муддатли қарзлар, кафолатлар берилиши; -имзо қуйиш хуқуқига эга бўлган шахслар. 9

www.arxiv.uz Дастлабки режалаштириш жараёнида аудитор мижоз билан ҳамкорлик қилишнинг мақсадга мувофиқлиги масаласини ҳал қилиш керак; мижозни аудитор хизматига мухтожлиги сабабларини аниқлаш лозим, текширув амалга ошиш учун штатни шакллантириш ҳамда мижоз билан шартнома тўзиши зарур. Аудиторлик текширувини амалга оширишда муддат муаммоси борлиги сабабли корхонанинг молиявий хўжалик фаолиятини тўлик текшириш имконияти йўқ. Шунинг учун текширувни амалга оширишда мижознинг индивидуал хусусиятларини инобатга олиш мақсадга мувофиқдир. Аудиторлик текшируви стратегия режа кўринишига эга бўлиши ва аудитор томонидан ёзма ҳолда тайёрланиши керак. Бу режанинг мақсади қуйидагилардан иборат: •зарур тестларнинг хажмини ва типини дастлаб аниқлаш; •уларни ўтказиш буйича баҳолаш; •текширувни бошлашдан олдин мижоз билан ҳамма саволлар буйича ўзаро келишиши; •аудит ўтказишда асосланган далилларга эга бўлиш лозим. удит режаси қўйидаги босқичларни ўз ичига олади: •дастлабки режалаштириш; •корхона тармоғида умумий ахборотни тўплаш; А•материалларни баҳолаш; •аудиторлик таваккалчиликни баҳолаш; •ички назорат тизимини баҳолаш. Аудиторлик текширувининг самарадорлиги уни режалаштириш босқичида баҳоланиши зарур. Ички назорат тизимини (ИНТ) баҳолаш аудит масштабини баҳолаш ва режалаштириш учун зарур. Аниқ ташқил қилинган ички назорат тизими ички ва ташқи аудит ўтказишда аудиторлик хатарини камайтиради. Агарда ИНТ аудитор томонидан самарали деб баҳоланса, текширув хажмини камайиши ёки баъзи ҳолларда умуман ўтказмаслик имконини беради. 10

www.arxiv.uz Ички назорат тизими қўйидагиларнинг мавжуд бўлишини талаб этади: 1.Маълум хуқуқ ва мажбуриятларга эга бўлган компетент (омилкор) ва ишончли ходим. Бу ИНТнинг энг мухим элементидир. Агарда ходим маълум талабларга жавоб бермаса, бутун тизим самарасиз бўлади. Шунинг учун аудитор ўз мулохазасини субъективлигига қарамасдан, ходимларни омилкор ва халоллигини аниқлаши зарур. 2. Маълум мажбуриятларнинг тақсимланиши хиёнат ва ўғриликларнинг олдини олиш учун мажбуриятлар қуйидагича тақсимланиши керак: активларни сақлаш ва уларнинг ҳисоби буйича; битимларни амалга ошириш буйича; ҳисоб буйича, яъни агарда бир киши ҳамма ҳисоб вазифаларини бажарса, (операцияларни қайд қилишдан бошлаб, то баланс тўзишгача) хатоликлар йўл қуйиш эхтимоли ортади. 3. Операцияларни амалга оширишда зарур процедураларга риоя қилиш. Операцияларни амалга оширишда ижрочиларнинг маълум қарорлари барча шаклдаги талабларни, ҳамда операцияларнинг ҳисоби буйича талабларни бажариши керак. 4. Хужжатларни сақлаш буйича назорат. Барча хужжатлардаги ёзувлар қўйидаги талабларга жавоб бериши керак: қидиришни енгиллаштириш учун кетма-кет рақамланиши; операциялар амалга оширилган вақтда ёки дарҳол ундан кейин тўзилиши; етарли содда ва аниқ тўзилиши. 3. Активлар ва хужжатлар устидан хақикатдаги назорат. Моддий жавобгар шахслар томонидан моддий активларни ва хужжатларнинг хақиқатда текширишни математик равишда амалга ошириш; 5. Мажбуриятларни бажарилишини мустақил текшириш. Бу ички аудитнинг функцияларидан биридир. Ички назорат тизимини яратиш бир қанча мақсадларни кўзда тутади. 1. Маълумотларнинг ишончлилигини таъминлаш; 2. Активлар ва ёзувларни сақлаш; 11

www.arxiv.uz 3. ИНТ қонуний хужжатларга ва меъёрларга мос келишини таъминлаш; 4. Аудит ўтказиш харакатларини қискартириш. Халқаро аудиторлик амалиётида аудиторлик текширувига у ёки бу сохадаги экспертлар таклиф қилинадилар. Экспертлар бу бухгалтерия ҳисоби ва аудитдан фарқли улароқ бўлган сохаларда билим ва тажрибага эга бўлган мутахассис. Экспертлар қўйидаги саволлар буйича ўз фиқрини билдириши мумкин:  асосий воситаларни баҳолаш;  ўзоқ муддатли контрактлар буйича ишларни баҳолаш; товар моддий қийматликларнинг сони ва таркибини баҳолаш;  фойдали қазилма заҳираларини геологик аниқлаш ва уларни характеристикаси;  битилган шартномалар, юридик маслахатлар ва суд жараёнлари ва бошқалар. Аудиторликга эксперт сифатида мулкни баҳоловчи, юрист, геолог, инженер каби жисмоний ва юридик шахслар таклиф қилиниши мумкин. Эксперт унинг малакасини кўрсатувчи диплом ёки лицензияга эга бўлиши керак. У мижоз билан хеч кандай кариндошлик ёки молиявий муносабатларга эга бўлиши мумкин эмас. Текширувга экспертларни жалб этиш аудиторнинг аудиторлик хулосаси учун маъсулиятни камайтиради. Ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотлари Ҳисоб - китоб - клиринг ташкилоти (ҲКТ) - қимматл и қоғозлар билан тузиладиган битимлар бўйича ҳисоб - китоб - клиринг операцияларини амалга оширувчи инвестиция муассасасидир. Клиринг - бу қимматли қоғозлар билан тузилган битимлар ва ижро этиш учун битимга тааллууқли ахборотни йиғиш, таққослаш , тўғрилаш (тузатиш) ҳамда бухгалтерлик ҳужжатларини тайёрлашга доир операцияларнинг бажарилишини назарда тутувчи ўзаро 12

www.arxiv.uz мажбуриятларни белгилаш, аниклаш ва ҳисобга олиш бўйича амалга ошириладиган фаолият ҳисобланади. Ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотлари қимматли қоғозлар би л ан битимлар бўйича ўзаро ҳисоб-китобларнинг ўз вақтида ва тўлик, ўтказилишини таъминлаш, уларнинг оборотини тезлаштириш, битимлар тузишда тўловларнинг кечиктирилиши ҳамда тўланмасликнинг олдини олиш, тузилган битимларнинг натижаларини тезкорлик билан умумлаштириш ва қимматли қоғозлар бозори иштирокчиларини фонд бозори конъюнктурасининг жорий аҳволи ҳақида хабордор қилиб туриш мақсадида ташкил этилади. Ўзбекистонда ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотлари исталган ташкилий- ҳуқуқий шаклда барпо этилиши мумкин. Ҳисоб-китоб-клиринг фаолиятини амалга оширувчи инвестиция муассасаси ушбу фаолиятни қимматли қоғозлар бозоридаги профессионал фаолиятнинг бошқа турлари билан бирга олиб бориш ҳуқуқига эга эмас, қимматли қоғозларнинг номинал эгаси сифатидаги фаолият бундан мустасно. Клирингнинг вазафалари қуйидагилардан иборат: - битимга доир ахборотни йиғиш, таққослаш, тўғрилаш (тузатиш) бўйича операцияларнинг амалга оширилишини назарда тутувчи ўзаро мажбуриятларни белгилаш, аниқлаш, ҳисобга олиш; - битим якунлари бўйича пул маблағларини ўтказиш ва қимматли қоғозларни етказиб бериш учун асос бўлувчи ҳужжатларни тузиш ҳамда уларни ижро учун жўнатиш; - пул маблағлари ва қимматли қоғозлар бўйича мажбуриятларнинг бир вақтнинг ўзида бажарилишини, яъни "тўловга қарши етказиб бериш" тамойилига риоя этилишини назорат қилиш, шу жумладан, тузилган ва ижро учун юборилган ҳисоб-китоб ҳужжатларининг ҳаракатини назорат қилиш; - тузилган битим бўйича мажбуриятларнинг бажарилишини назорат қилиш; 13

www.arxiv.uz - савдолар иштирокчилари томонидан қимматли қоғозлар олди- сотдисини амалга ошириш учун киритиладиган пул маблағлари ва қимматли қоғозларни депонентлашга қабул қилиш; - савдолар ташкилотчилари (фонд биржалари, фонд бойликлари билан биржадан ташқари савдо-сотиқни ташкил этувчи муассасалар)га савдо иштирокчиларининг депонентланган қимматли қоғозлари ва пул маблағлари ҳақидаги ахборотни тақдим этиш; - ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотларининг аъзолари учун заҳира фондидан маблағларни шартнома асосида бериш йўли билан битимларнинг кафолатли ижро этилишини таъминлаш. Юқорида санаб ўтилган вазифаларни амалга ошириш учун ҳисоб-китоб- клиринг ташкилоти тузилган шартномалар асосида ўз мижозларининг ҳисобрақамларини юритади, банклар, депозитарийлар, биржалар, савдоларнинг биржадан ташқари тизимлари билан ўзаро ҳамкорлик қилиш ҳақида шартномалар тузади. ҲКТ талаб қилиш ҳуқуқини қўлга киритади, шунингдек, талаб қилиш ҳуқуқи ёки қимматли қоғозлар билан битимлар бўйича мажбуриятларга эга бўлган шахсларни алмаштириш йўли билан ҲКТ аъзоларининг мажбуриятларини ўзига қабул қилади. Ўз навбатида, ҲКТнинг барча аъзолари ўзларининг талаб қилиш ҳуқуқларидан воз кечишади ҳамда ўзлари тузган барча битимлар бўйича мажбуриятларни (қарзларни) ҳисоб- китоб-клиринг ташкилотига ўтказади. Шундай қилиб, ҲКТ тузилган битимлар бўйича ташкилотни ҳар бир аъзосининг контрагентига айланади. Ҳисоб-китоб-клиринг ташкилоти ҲКТ аъзолари билан ҳам, уларнинг мижозлари билан ҳам ўзаро ҳамкорлик қилади. ҲКТ билан ҳисоб-китоб-клиринг хизмати кўрсатиш тўғрисидаги шартномани имзолаган, ташкилий бадални киритган ва ҲКТнинг бошқа аъзолари томонидан бузилган таққослаш тизимидан ўтган битимларнинг бажарилиши учун биргалиқда жавоб бериш мажбуриятини ўз бўйнига олган қимматли қоғозлар бозорининг профессионал иштирокчилари ҲКТга аъзо бўлади. Ҳисоб-китоб-клиринг ташкилотининг мижозлари бу ҲКТ билан 14

www.arxiv.uz бевосита тузилган шартнома ёки ҲКТ аъзоси билан қимматли қоғозларни харид қилиш ехуд сотиш ҳақида тузилган топшириқ шартномаси асосида, ё бўлмаса, ҲКТ мижозининг савдолар ташкилотчилари билан тузган шартномаси асосида унинг хизматига мурожаат этувчи фонд бозорининг иштирокчиларидир. ҲКТнинг унинг аъзолари билан ўзаро муносабати ҳисоб-китоб-клиринг хизматини кўрсатиш ҳақидаги шартнома асосида, ҲКТ аъзоларининг мижозлари билан ўзаро муносабатлар эса ҲКТ аъзоси билан ҳисоб-китоб- клиринг хизматини кўрсатиш тўғрисида тузилган шартнома ҳамда ҲКТ аъзоси ва мижоз ўртасида тузилган топшириқ шартномаси асосида тартибга солинади. Ҳисоб-китоб-клиринг хизматини кўрсатиш тўғрисидаги шартнома ҲКТ аъзоси томонидан таққослаш ва клиринг тизимини яратиш ҳамда унинг ишлашини таъминлаш учун ташкилий бадалнинг киритилиши ҳақидаги талабни ўз ичига олиши мумкин. Мижозлар билан ўзаро ҳамкорлик жараёнида ҳисоб-китоб-клиринг ташкилоти мижознинг пул маблағларига нисбатан клиринг ўтказилаётган битим бўйича мижоз мажбуриятларининг бажарилиши билан боғлиқ ҳаракатлардан ташқари бирор бир ҳаракатни қўллаши, шунингдек, мижоз ҳақидаги ахборотни бошқаларга ошкор этиши мумкин эмас. Ҳисоб-китоб- клиринг ташкилоти мижоз ҳисобрақамидан пул маблағларини ўтказиш бўйича ҳар бир операциянинг санаси ва уни амалга ошириш асосларини кўрсатган ҳолда мижознинг шахсий ҳисобрақамини юритиши зарур. Мижоз ҳисобрақамидаги маблағлар миқдорининг ҳар қандай ўзгариши ҳисобрақамлардан тегишли кўчирмаларнинг берилиши билан тасдиқланади. Ўз фаолиятини амалга ошириш учун ҳисоб-китоб-клиринг ташкилоти банкда иккита ҳисобрақам очади - ўзининг хўжалик-молиявий фаолиятини юритиш учун "талаб қилиб олингунча" депозит ҳисобрақами ва ҲКТ аъзолари ҳамда мижозларининг пул мабларларини ҳисобга олиш ва сақлаш учун иккиламчи депозит ҳисобрақами. ҲКТ аъзолари ва мижозларининг пул маблағларини ҳисобга олиш учун уларга шартнома асосида шахсий 15

www.arxiv.uz ҳисобрақамлар очилади. Клирингни ўтказиш ва ўзаро мажбуриятларни ҳисобга олиш натижаларига кўра мижознинг қимматли қоғозлар билан тузган битимлари бўйича пул маблағлари ҳамда қимматли қоғозлари юзасидан ҲКТ аъзолари ва мижозларининг шахсий ҳисобрақамлари бўйича ўтказмалар амалга оширилади. Мажбуриятлар ва талаблар ҳуқуқларини ҳисоб-китоб қилиш битимда иштирок этган томонлар ҲКТга тақдим этган қимматли қоғозлар олди-сотдисига доир шартномалар ҳамда савдолар ташкилотчилари томонидан ҲКТга тақдим этилган битимлар реестридан кўчирмалар асосида амалга оширилади. Бунда ҲКТ аъзолари ва мижозларининг маблағлари ушбу ташкилот томонидан ўз мажбуриятларини бажариш учун сарфланиши ёки учинчи шахсларга берилиши мумкин эмас. Ҳисоб-китоб-клиринг ташкилоти ўзининг аъзолари ёки мижозларининг пул мабларларини клиринг ёхуд уларнинг фармойишлари асосида уларнинг "талаб қилиб олингунча" депозит ҳисобрақамига (юридик шахслар учун) ёки уларнинг шахсий ҳисобрақамига (жисмоний шахслар учун) ўтказиши мумкин эмас. Пул маблағларини ўтказиш "талаб қилиб олингунча" иккиламчи депозит ҳисоб рақамидан амалга оширилади. 16

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1.Чжен. В А. Мирзаахмедов Э «Рыночные инфрастуктуры Узбекистана»,Т,1996 2.Чжен В.А «Хусусийлаштириш асослари» Т,1996 3.Расулов М «Бозор иктисодиёти асослари»,Т,Узбекистон, 1999 4. «Финансовый контрол в Узбекистана»,Т 5. www.ziyonet.uz 17

O'xshashlar

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими 2

Электрон тўлов тизими ва унинг банклараро ҳисоб-китобларни ташкил этишдаги ўрни

Ягона вакиллик ҳисобварағи орқали ҳисоб-китобларга асосланган тўлов тизими

Пул маблағлари ва ҳисоб-китоблар ҳисоби