Халқаро ҳисоб-китоблар механизми - Iqtisodiyot - Referatlar

Халқаро ҳисоб-китоблар механизми

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

251 KB

Ko'chirib olish

Халқаро ҳисоб-китоблар механизми Режа :1. Халқаро ҳисоб-китоблар тушунчаси ва унинг зарурлиги. 2. Халқаро савдода банк ўтказмаларининг ўрни ва аҳамияти. 3. Очиқ ҳисобварақ бўйича ҳисоб-китоблар, уларнинг ўзига хос хусусиятлари ва амалга ошириш усуллари. 4. Халқаро ҳисоб-китобларда инкассонинг ўрни, унинг турлари ва амалга ошириш тартиби. 5. Халқаро савдода тўловларни суғурталаш борасида ҳужжат-лаштирилган аккредитивнинг роли, унинг шакллари ва амалга ошириш тартиби. 6. Чек шаклидаги ҳисоб-китоблар, унинг турлари ва ўзига хос хусусиятлари. 7. Халқаро ҳисоб-китобларда SWIFT тизими.

1. Халқаро ҳисоб-китоблар тушунчаси ва унинг зарурлиги Бозор иқтисодиёти шароитида тижорат банклари нафақат мамлакат ичкарисида, балки бошқа мамлакатлар билан ҳам турли хил операцияларни олиб борадилар. Бундай операцияларга халқаро операциялар дейилади. Халқаро операциялар халқаро савдода иштирок қилувчилар ўртасидаги муносабатларни, ссуда капитали бозорида инвестиция фаолиятини юритувчи субъектларни, туризм, хорижий қимматли қоғозларни сотиб олиш ва сотиш, валютани айирбошлаш, чек, вексель, инкассация учун банк акцептларини қабул қилиш билан шуғулланувчи мижозлар томонидан талаб қилинадиган хизматларни ўз ичига олади. Халқаро операциялардан банкларга тушадиган даромаднинг энг асосий қисмини кредит беришдан тушадиган даромадлар ташкил қилади. Халқаро савдони банк томонидан кредитлаш товар ва товар ҳужжатларини гаровга олиш асосида кредит бериш, вексель бўйича ва акцепт кредитларини, банк ссудаларини бериш шаклида амалга оширилади. Ташқи савдони кредитлашнинг янги шаклларига лизинг, факторинг ва форфейтинглаш кабиларни киритиш мумкин. Халқаро операцияларнинг яна бир тури бу банкларнинг валюта операция-лари ҳисобланади. Банкнинг бир валютани бошқа валютага алмаштириш билан боғлиқ халқаро операциялари валюта операциялари дейилади. Уларни амалга ошириш зарурияти мавжудлигининг асосий сабаби халқаро савдо, халқаро кредит ва хизматлар бўйича ҳисоблашишларда ягона тўлов воситасига эга бўлиши зарурлиги ҳисобланади. Банклар бир-бири билан бевосита (ёки брокерлар орқали) мижозлари билан валюта операцияларни халқаро банклараро валюта бозорида ва биржаларда олиб боради. Валюта шартномаларининг асосий қисми халқаро банклараро валюта бозорида тижорат банклари ўртасида имзоланади. Валюта чекланишлари йўқ ёки сезиларли бўлмаган давлатларда (АҚШ, Япония, ГФР, Буюк Британия, Гонконг, БАА ва бошқ.) валюта операцияларини ихтиёрий банк амалга ошириш мумкин. Миллий валюта

конвертирланмаган давлатларда валюта операцияларини фақатгина давлат ру х сат берган банклар амалга оширади. Улар нафақат валютани сотади ва сотиб олади, балки хорижий валюта заҳираларини сақлайди ва валюта курсларини аниқлайди. Халқаро ҳисоб-китобларнинг вужудга келиши ва такомиллашиб бориши биринчи навбатда , товар ишлаб чиқариш хўжалик фаолиятининг ривожланиб миллий доирадан четга чиқиши ҳамда байналми н аллашуви, халқаро меҳнат тақсимотининг чуқурлашуви билан боғлиқ. Халқаро ҳисоб-китобда товарларни ишлаб чиқариш ва сотиш даврининг бир-бирига мос келмаслиги натижасида қийматларнинг алоҳида ҳаракати юзага келади. Халқаро ҳисоб- китоблар товар ва хизматлар бўйича ташқи савдони, мамлакатлараро кредит ва капиталлар ҳаракатини, чет элда объектларни қуриш, ривожланаётган мамлакатларга иқтисодий ёрдам бериш ва бошқа турдаги нотижорат операцияларини ўз ичига олади. Халқаро ҳисоб-китоб - бу турли мамлакатлардаги юридик ва жисмоний шахсларнинг ўзаро иқтисодий, сиёсий ва маданий алоқа қилишлиги натижасида юзага келадиган пулли талаб ва мажбуриятлар бўйича тўловларни амалга ошириш механизмидир. Халқаро ҳисоб-китоб, бир томондан, мамлакатлараро қабул қилинган қонуний ҳужжат ва анъаналарга риоя қилса, иккинчи томондан, тижорат банкларининг ҳар кунлик амалий фаолиятида муҳим ўрин тутади. Халқаро ҳисоб-китобларда асосий ролни жаҳонда етакчи ўринни эгаллаган йирик банклар ўйнайди. Уларнинг халқаро ҳисоб-китобга таъсир кўрсатиш даражаси ушбу банклар жойлашган мамлакатларнинг ташқи иқтисодий алоқалар масштаби, миллий валютасининг жаҳон оборотида тутган салмоғи, ихтисослашуви, молиявий ҳолати, бизнес оламида эришган обрўси каби муҳим иқтисодий кўрсаткичларга боғлиқ. Банклар ўзаро ҳисоб-китоб операциясини бажариш учун “ностро” (ушбу банкнинг хорижий банкдаги) ёки “востро” (хорижий банкнинг ушбу банкдаги) ҳисобварағини очиш орқали чет эллик банклар билан ўрнатилган вакиллик муносабатидан ва чет элдаги бўлинмаларидан

фойдаланадилар. Вакиллик келишувида ҳисоб-китоб юритиш тартиби, комиссия миқдори, сарфланган маблағларни тўлдириш усули каби муҳим масалалар ҳал қилинади. Халқаро ҳисоб-китобларни ўз вақтида ва самарали амалга ошириш учун банклар турли валюталарда бажариш керак бўлган тўловларнинг таркиби ва муддатига мос равишда валюта позицияларини ташкил қиладилар, ўз валюта заҳиралари бўйича диверсификация сиёсатини олиб борадилар. Мумкин қадар юқори даромад олишга интилиш мақсадида банклар «ностро» ҳисобварағида минимал маблағ қолдиғини жойлаштириб, жаҳоннинг ссуда капиталлар бозорига, шу жумладан евробозорга, валюта активларини жойлаштиришни афзал кўрадилар. Халқаро ҳисоб-китоб борасидаги банкларнинг фаолиятини, бир томондан, ички миллий қонунчилик меъёрлари бошқарса, иккинчи томондан, халқаро қонун-қоида ва анъаналар кўринишидаги ҳужжатлар ёки алоҳида мамлакатларнинг ўзаро келишуви асосида тартибга солинади. Ҳозирги даврда мамлакатлараро иқтисодий алоқаларда қўлланиладиган ҳисоб-китобларнинг қуйидаги шакллари мавжуд: 1. Банк ўтказмаси; 2. Очиқ ҳисобварағи бўйича ҳисоб-китоблар; 3. Инкассо ; 4. Ҳужжатлаштирилган аккредитив ; 5. Чек ва векселлар. Халқаро ҳисоб-китобларнинг қуйидаги хусусиятлари мавжуд: 1. Импортёрлар, экспортёрлар ва уларнинг банклари товар ҳамда тўлов ҳужжатларини расмийлаштириш, жўнатиш, қайта ишлаш, шунингдек, тўловнинг ўзини амалга ошириш билан боғлиқ ташқи савдо шартномасидан мутлақо алоҳида, бироқ унга асосланган ҳолда ўзаро муносабат ўрнатадилар. 2. Халқаро ҳисоб-китоблар миллий қонунчилик норматив актлари ҳамда халқаро банк қоида ва анъаналари орқали тартибга солинади. 3. Халқаро ҳисоб-китоб операцияларини умумлаштириш зарурияти мавжуд.

Бунга объектив сабаб – хўжалик алоқаларининг байналминаллашуви ва банк операцияларининг универсаллашув жараёни дунё бўйлаб юз бераётганидадир. Масалан, 1930 ва 1931 йилларда Женева конференциясида Вексель ва Чек конвенцияси қабул қилинган. Бу конвенциялар халқаро ҳисоб-китобларда вексель ва чек муомаласи бўйича юзага келиши мумкин бўлган мураккабликларнинг олдини олишга хизмат қилади. Бундан ташқари Халқаро Савдо Палатаси томонидан ишлаб чиқилган ҳужжатлаштирилган аккредитив ва инкассо бўйича умумлаштирилган қоидалар ушбу операцияларни амалга оширишда турли мураккабликлардан ва рисклардан сақланиб операцияларнинг муваффақиятли кечишига ёрдам беради. 4. Халқаро ҳисоб-китоблар, одатда, ҳужжатлаштириш ҳарактерига эга бўлади, яъни молиявий ва тижорат ҳужжатларига асосида амалга оширилади. Молиявий ҳужжатларга қуйидагилар киради:  оддий вексел;  ўтказма вексел;  чек;  тўлов тилхати. Тижорат ҳужжатларига қуйидагилар киради:  Ҳисоб-фактура;  Транспорт ҳужжатлари (коносамент, темир йўл, автомобиль ва авиаташув ҳужжатлари, почта квитанцияси, юк ташишнинг аралаш транспорт ҳужжатлари);  Суғурта ҳужжатлари (суғурта полиси, суғурта сертификати);  Бошқа ҳужжатлар - келиб чиқиш ва сифат сертификати, спецификация, божхона ва консуллик ҳисобварақлари ва шу кабилар. Банк ушбу ҳужжатларнинг мазмунига ва тўлиқлигига жиддий эътибор билан текширади.

5. Халқаро ҳисоб-китоблар турли валюталарда амалга оширилади. Шунинг учун ҳам улар валюта операциялари билан бевосита узвий боғлиқдир. Валюта курсларининг тебраниши халқаро ҳисоб-китоблар динамикасига таъсир кўрсатади. Халқаро ҳисоб-китоб шаклларининг танланишига қатор омиллар таъсир кўрсатади: - товар тури (мисол учун асбоб-ускуна ва озиқ-овқат маҳсулотлари бўйича олиб бориладиган ҳисоб-китоб шакллари уларнинг хусусиятларидан келиб чиқиб бир-биридан кескин фарқ қилади); - кредит шартномасининг мавжудлиги; - ташқи савдо бўйича контрагентларнинг тўловга қобилияти ва бизнес оламидаги обрўси; - жаҳон бозоридаги мазкур товарга бўлган талаб ва таклиф даражаси. Битимда халқаро ҳисоб-китобларнинг шарти ва шакли қатъий белгиланади.2. Халқаро савдода банк ўтказмаларининг ўрни ва аҳамияти. Банк ўтказмаси бир банкнинг бошқа бир банкка олувчига (бенефициарга) муайян бир суммани тўлаш ҳақидаги топшириғини ўзида ифодалайди. Ўз маблағларини маълум бир мақсадда ўтказмоқчи бўлган мижознинг кўрсатмасига асосланган ҳолда банк бундай топшириқни бериши мумкин. Бунда валюта маблағлари бенефициарга ҳеч бир шартсиз ёки маълум бир ҳужжатларни тақдим қилиш асосида берилиши мумкин. Банк ўтказмаси шаклида тижорат операциялари бўйича ҳисоб-китоблар қуйидагича амалга оширилади: 1) Экспортёр ва импортёр томонидан шартнома имзоланади. Шартномада ҳисоб-китоб шакли ва шартлари белгиланади. 2) Экспортёр битимда кўрсатилган вақт ичида товарни жўнатади. 3) Экспортёр юк ташувчи ташкилотлардан транспорт ҳужжатларини олади. 4) Транспорт ҳужжатларини бошқа ҳужжатлар тўплами билан бирга

импортёрга юборади. 5) Ҳужжатларни олгандан сўнг товарга эгалик ҳуқуқи импортёрга ўтади ва у ўз банкига пулни ўтказиш тўғрисидаги аризани тақдим қилади. 6) Импортёрнинг банки аризага асосланган ҳолда тўловни бажариш топшириғини экспортёрнинг банкига почта ёки телеграф орқали узатиш йўли билан ўтказмани амалга оширади. 7) Экспортёрнинг банки тўлов топшириғини олгандан кейин унинг тўғри тўлдирилганлигини текширади (агар бенефициарнинг номи, адреси ноаниқ ёки хато кўрсатилган бўлса, банк тўловни бажармай қайтариб юбориши ҳам мумкин) ва экспорт тушумини бенефициарнинг ҳисобварағига ўтказади, сўнгра экспортёрга хабар беради. Шартномада импортёр томонидан экспортёрга кредит берилиши, яъни етказиб бериладиган товар учун олдиндан аванс тўловини амалга ошириш кераклиги кўзда тутилган бўлиши ҳам мумкин. Бундай ҳолатларда импортёр битимда кўрсатилган вақт ичида экспортёрга валютани ўтказиш тўғрисида ўз банкига кўрсатма беради. Шундан сўнгина экспортёр товарни жўнатади ва ҳужжатлар тўпламини импортёрга юборади. Банк ўтказмаси шаклидаги ҳисоб-китобларда шартномада қатнашувчи томонлардан бири доимо маълум даражада рискка тортилган бўлади. Экспортёр учун товар тўлиқ жўнатилгандан сўнг якуний ҳисоб-китоблар амалга оширилмай қолиш хавфи ва импортёр учун эса аванс тўловлари бажарилгандан сўнг товар етказилмай қолиш хавфи мавжуд, шунинг учун ҳам жаҳон амалиётида етказиб берилган товарлар учун ҳисоб-китобнинг ушбу шакли маълум даражада чекланган бўлиб ҳар доим ҳам қўлланилавермайди, одатда халқаро ҳисоб-китобда бошқа ҳисоб-китоб шакллари (ҳужжатлаштирилган аккредитив ва инкассо) билан биргаликда қўлланилади. Масалан, етказилиб бериладиган товарлар учун аккредитив бўйича инкассога олинган ҳужжатлар бўйича товар суммасининг 10-15 %и тўланилиб, 75-80 % суммасига эса векселлар ёзилиши ва қолган 5-10 %и банк ўтказмаси тариқасида олдиндан аванс сифатида ёки импортёр томонидан

товарлар текширилгандан сўнг тўланиши кўзда тутилган бўлиши мумкин. Бундан ташқари олинган тижорат кредитларини қоплашда ва инкассони тўлашда банк ўтказмасидан фойдаланилиши мумкин. Сўнгги йилларда транспорт воситалари орқали товарни етказиб бериш муддати тезлашаётганлиги сабабли халқаро ҳисоб-китобларда шартномага кўра товар қийматининг тўлиқ тўлови бўйича банк ўтказмаларининг қўлланилиш ҳиссаси ошиб бормоқда. Бунда товар жўнатилганлиги тўғрисида экспортёр томонидан хабар берилгандан сўнг ва тижорат ҳужжатлари бевосита харидорга жўнатилгандан сўнг банк ўтказмаси амалга оширилади. Бундай ҳолатларда импортёр томонидан товарни ўз вақтида тўлаш тўғрисидаги банк кафолати тўловнинг таъминоти сифатида хизмат қилади. Банк ўтказмаси шаклидаги ҳисоб-китоблар қўлланилишида ўзининг соддалиги билан бошқа ҳисоб-китоб шаклларидан ажралиб туради, чунки валюта маблағларини ўтказувчи мижозга аризадан бошқа тижорат ҳужжатларини расмийлаштириш ва банкка тақдим этишни талаб қилмайди. Ўзбекистон Республикасида бугунги кунда ваколатли банклар экспорт ва импорт операциялари бўйича банк ўтказмаси шаклида ҳисоб-китобларни амалга оширмоқдалар. Ваколатли банклар экспорт қилинган товарлар ва кўрсатилган хизматлар бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошираётганда Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган бенефициар фойдасига тўловни ўтказиш тўғрисидаги хорижий банклар топшириғини бажарадилар, бунда тўланаётган сумманинг қандай қопланилиши кўрсатилган бўлиши керак. Тўлов топшириғи бенефициар томонидан маълум тижорат ёки молиявий ҳужжатлар тақдим қилингандан сўнггина (ҳужжатлаштирилган ўтказмада) унга тўланишини кўзда тутиши мумкин. Бундай ҳолатларда тегишли ҳужжатлар тақдим қилингунича бенефициар ҳисобварағига шартли равишда сумма ўтказилади. Агарда сумма ўтказилган кундан бошлаб 15 кун ичида экспортёр ҳужжатларни тақдим қилмаса, унинг ҳисобварағидан ўтказма суммаси ҳисобдан чиқарилади ва хорижий банкка ўтказма хусусида

кўрсатма берилиши ҳақида сўров юборилади. Импорт қилинган товарлар ва хизматлар учун банк ўтказмаси шаклидаги ҳисоб-китоблар ўрнатилган тартибда тўлдирилган ўтказма аризасига асосланган ҳолда амалга оширилади. Бунда ариза берувчи шахс қуйидагиларни эътиборга олиши зарур:  агар шартномада кўрсатилган товарларни баҳолаш валютаси ва тўлов валютаси турлича бўлса, аризада қайта ҳисоблаш курси ёки курсни аниқлаш усули кўрсатилган бўлиши шарт. Бунда қайта ҳисоблашда юзага келадиган курслар орасидаги фарқ ариза берувчи шахснинг ҳисобидан қопланади;  агар ваколатли банкларда ҳисобда турган ҳужжатларни (масалан, векселларни) тўлаш учун ўтказма амалга оширилаётган бўлса, у ҳолда ҳужжат рақами, тўлов муддати ва манзили (банк, шаҳар, мамлакат), асосий қарз ва кредит учун фоиз суммаси кўрсатилган бўлиши керак;  агар Ўзбекистон Республикасига экспорт қилинган товар учун тўлов амалга оширилаётган бўлса, мамлакатга товарнинг етиб келиш муддати ҳам кўрсатилган бўлиши лозим;  бенефициарнинг номи ва манзили, унинг банки, махсус техник терминлар инглиз тилида тўлдирилган бўлиши керак. Бенефициарнинг номи ва манзилида, хорижий валютанинг номи ва суммасида хатоликка йўл қўйилиб, устидан ўчириб тўғирланган бўлса, бундай ариза бўйича тўлов амалга оширилмайди. Бошқа реквизитлардаги тўғрилашларга аризани имзолаган шахслар томонидан қайд этилган ва тасдиқланган бўлсагина йўл қўйилади. Ариза берувчи корхона раҳбарияти ва бош бухгалтери (ёки уларнинг ўринбосарлари) томонидан ариза имзоланади ҳамда корхона шахсий муҳри билан муҳрланади. Ҳозирги даврда Ўзбекистонда экспорт ва импорт бўйича банк ўтказмаси орқали тўловлар кенг тус олган. Бунга асосий сабаб мамлакатимиз банкларида бундай операцияни бажариш ва ҳужжатларни расмийлаштириш

соддалигидадир. Бундан ташқари шуни ҳам айтиш керакки, республикамизда шартнома суммасининг 15 %игача олдиндан аванс сифатида тўлашга рухсат берилган. Бу эса ўзбек импортёрларига нисбатан тўловга қобиллик нуқтаи-назаридан ҳали ҳам хорижий фирмаларнинг ишончсизлиги мавжуд бўлганлиги сабабли катта аҳамиятга эга. Бундай шарт-шароитларда кўпгина импорт шартномалари қуйидаги схемада амалга оширилади: қарши томон банкининг кафолати эвазига шартнома суммасининг 15 %и олдиндан аванс сифатида тўланади ва қолган 85% ига эса аккредитив очилади. Бундай схема ўзбек импортёрларга шартномада кўрсатилган сифат ва ҳажмда товарнинг етиб келмаслик хавфининг олдини олишга имкон беради. Бироқ шундай бўлсада, импортёрлар учун ҳақиқатда етиб келган товарлар бўйича ҳисоб-китоб қилиш шакллари ичида энг қулайи бўлиб банк ўтказмаси ҳисобланади, чунки импортёр товар ва ҳужжатларни банк орқали эмас, бевосита ўзи қабул қилади ва шундан кейингина тўловни бажаради.3. Очиқ ҳисобварақ бўйича ҳисоб-китоблар унинг турлари ва амалга ошириш тартиби. Халқаро иқтисодий муносабатлар амалиётида очиқ ҳисобварақ бўйича ҳисоб-китоблар маълум даражада кенг тус олган (айниқса, иқтисодий ривожланган мамлакатларда бундай ҳисоб-китоблар тез-тез учрайди). Фирмалар ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш учун контрагентларининг қарздорлиги акс эттириладиган ҳисобварақни бир- бирларига ўз китобларида очадилар. Одатда, очиқ ҳисобварақ бўйича олиб бориладиган ҳисоб-китоблар банкларнинг иштирокисиз амалга оширилади, банклар бунда фақат операциянинг якуний босқичида - тўловни амалга оширишдагина қатнашадилар. Товарлар жўнатишга юклатилгандан сўнг сотувчи харидорга товар ва транспорт ҳужжатларини юборади, сўнгра унинг ҳисобига юкланган товарлар суммасини ёзиб қўяди. Харидор ўз қарздорлигини қоплаш мақсадида (агар шартномада бартер ҳисоб-китоби

кўрсатилган бўлса) товар етказиб бериши ё хизмат кўрсатиши, ёки (агар сотувчи ва харидор ўртасида ўзаро қарз ва мажбуриятлар мавжуд бўлса) ўзаро қарз ва мажбуриятларини кечиб юбориши (клиринг), ёки банк ўтказмаси орқали қарзини тўлаб бериши, ёки ўз мажбуриятларини қоплаш учун чек ёки оддий вексел ёзиб бериши, ёки сотувчи томонидан тақдим қилинган ўтказма вексел (тратта)ни акцептлаши мумкин. Ҳисоб-китобнинг ушбу шакли қўлланилаётганда харидор ҳақиқатда ҳам товар учун тўловни амалга оширишининг кафолатланишини сотувчи одатда талаб қилиши лозим бўлади. Чунки шериклар ўртасидаги доимий алоқа ва ўзаро ишончни қозониш ҳамма вақт ҳам етарли бўлавермайди. Шу сабабли шартномада товар учун тўлиқ сумма тўланмагунича товарга эгалик қилиш ҳуқуқи сотувчида эканлиги қайд қилиниши мумкин. Баъзи ҳолларда тўловни таъминлаш мақсадида ташқи иқтисодий фаолиятда қатнашувчи томонлар етук корхона акцияларини гаровга қўйишлари ҳам мумкин. Бу тоифадаги мажбуриятларни бажаришнинг таъминлаш шакли етарли даражада ишончли ҳисобланади. Бундай ҳолатда томонлар ўртасида алоҳида гаров шартномасини тузишга эҳтиёж туғилмайди, балки ташқи савдо шартномасида гаров берилаётгани, гаровнинг суммаси, қай ҳолатда гаровга қўйилган акциялар тўловни қоплаш учун мажбуран сотилиши кўрсатилса бас. Лекин акциялар гаровга олинганда уларнинг ҳақиқий қийматини тегишли ҳужжатлар билан тасдиқланишнинг талаб қилиниши лозим. Бундан ташқари акциялар вақт ўтиши билан нархининг ўзгаришини ҳам эътиборга олиши керак. Очиқ ҳисобварақ бўйича ҳисоб-китоб харидорга тижорат кредити сифатида товар етказиб беришини ўзида ифодалаганлиги сабабли экспортёрнинг манфаатларига у мос келавермайди, чунки бундай ҳисоб- китоб усули юқори хавф-хатар даражасига эга. Шунинг учун ҳам очиқ ҳисобварақ бўйича ҳисоб-китобларни узоқ вақт давомида ўзаро бизнес алоқада бўлган ва ўзаро ишончни қозонган фирмалар, гоҳ сотувчи, гоҳ ҳаридор сифатида алоқа қиладиган хўжалик субъектлари, йирик

компанияларнинг филиаллари ва бошқалар қўллашлари мумкин. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган корхоналар бундай талабга жавоб бермаганлиги сабабли очиқ ҳисобварақлар бўйича ҳисоб-китоблар деярли қўлланилмайди.4. Халқаро ҳисоб-китобларда инкассонинг ўрни, унинг турлари ва амалга ошириш тартиби. Ҳисоб-китобларнинг инкассо шакли банк ўтказмасига нисбатан анча ишончлироқдир. Инкассога шартли равишда қуйидагича таъриф бериш мумкин: инкассо экспортёрнинг (кредиторнинг) ўз банкига импортёрдан (қарздордан) бевосита ёки бошқа банк (лар) орқали маълум бир суммани тўлатиб олиш ёки белгиланган муддат ичида сумма тўланишини тасдиқлатиш тўғрисидаги топшириғини ўзида ифодалайди. Бугунги кунда халқаро савдода акцептли инкассо шаклидаги ҳисоб- китоблар кенг тус олган. Бунда инкассо ҳам нақд тўлов шартида олиб бориладиган ҳисоб-китобларда, ҳам тижорат кредити шартида олиб бориладиган ҳисоб-китобларда қўлланилади. Маълумки, халқаро ҳисоб-китоблар халқаро миқёсда ўзаро келишилган қонун-қоидаларга асосланган ҳолда олиб борилади. Шу жумладан, инкассо шаклидаги ҳисоб-китоблар ҳам Париждаги Халқаро Савдо Палатаси томонидан ишлаб чиқилган «Инкассо бўйича умумлаштирилган қоида ва анъаналар»га таянган ҳолда амалга оширилади. Мазкур қоидада инкассонинг турлари: тўлов ҳужжатларини тақдим қилиш, тўловни амалга ошириш ва акцептлаш тартиби; тўловнинг бажарилганлиги, акцептланганлиги ёки тўлов бажарилмаганлиги (акцептланмаганлиги) ҳақидаги хабарни узатиш тартиби каби муҳим масалалар атрофлича кенг ёритилган. Гарчи ушбу қоидани амалда қўллаш ҳар бир мамлакат учун мажбурий эмас, балки тавсия ҳарактерида бўлсада, жаҳоннинг деярли барча мамлакатларида инкассо бўйича операцияни амалга оширишда асос сифатида ушбу қоида

қўлланилади. Умумлаштирилган қоидада ҳар бир инкассонинг тури бўйича таъриф берилган, инкассо операциясини амалга ошириш усули ва тартиби кўрсатилган, инкассо операциясида ишлатиладиган турли терминларга ягона изоҳ берилган ва бошқа муҳим масалалар кўриб чиқилган. Бу эса ташқи иқтисодий фаолият билан шуғулланувчи банкларнинг амалиётида юзага келиши мумкин бўлган келишмовчиликларни ҳал қилиш ва уларнинг олдини олишда катта аҳамиятга эга. Инкассо бўйича ҳисоб-китобда қатнашувчи манфаатдор томонларнинг ўзаро келишувига асосан мазкур қоидадан четга чиқишга рухсат берилади, бироқ бу ҳолда агар томонлар ўртасида бирон келишмовчилик юз берса, томонлар Халқаро Хўжалик (арбитраж) Судига мурожаат қилиш ҳуқуқидан маҳрум бўладилар. Инкассо таърифи. Умумлаштирилган қоидага мувофиқ инкассо бу банк операцияси бўлиб, у: 1) акцептни ёки тўловни қабул қилиш; 2) қарши томондан акцепт ёки тўлов амалга оширилсагина ҳужжатларни тақдим этиш; 3) бошқа шартларда ҳужжатларни тақдим этиш мақсадида ҳужжатлардаги олинган кўрсатмаларга асосланган ҳолда амалга оширилади (ҳар бир ҳолат учун алоҳида). Бошқача қилиб айтганда, инкассо бу ҳисоб-китоб банк операцияси бўлиб, бунда эмитент-банк ўз мижозининг кўрсатмаларига қатъий риоя қилган ҳолда ва мижози тақдим этган ҳужжатларига кўра қарздордан (импортёрдан) акцептни ёки тўловга қарши тижорат ҳужжатларини бериш ёки ҳар бир ҳолат учун алоҳида ўзга шарт билан ҳужжатларни бериш ва операцияни амалга ошириш бўйича ўз зиммасига олган мажбуриятдир. Одатда, эмитент-банк мижозининг кўрсатмаларини бажариш учун бошқа (инкассоловчи) банк хизматидан фойдаланади. Мижознинг кўрсатмасида белгиланган банк, агар бундай кўрсатма берилмаган бўлса,

эмитент-банк танлаган ихтиёрий банк ёки акцепт ва тўлов содир бўлаётган мамлакатда жойлашган бошқа бир банк инкассаловчи банк сифатида фаолият кўрсатиши мумкин. Инкассаловчи банк қарз тўловчига ҳужжатларни бевосита тақдим қилади ва шунинг учун тақдим килувчи банк деб ҳам юритилади. Банк мижозининг кўрсатмасини бажариш учун бошқа бир банкнинг хизматидан фойдаланар экан, у инкассоловчи банкнинг хизмат ҳақини ўз мижози ҳисобидан тўлаб беради. Бундан ташқари агар чет эл қонун- қоидаларига ва одатларига кўра маълум даражада мажбуриятлар мижознинг топшириғини бажарувчи банк зиммасига юклатилса, у ҳолда мижоз бу мажбуриятларни пул кўринишида қоплаб бериши шарт. Инкассо операциясида қўлланиладиган ҳужжатлар Умумлаштирилган қоидаларда икки гуруҳга ажратилади: I. молиявий ҳужжатлар (ўтказма вексел (тратта), оддий вексел (соло), чек, тўлов тилхати ва тўловни амалга ошириш учун ишлатиладиган бошқа ҳужжатлар) II. тижорат ҳужжатлари (юкни ортиш ҳужжатлари, мулкка эгалик ҳуқуқини берувчи ҳужжатлар, сифат сертификати, келиб чиқиш сертификати, суғурта полиси ва бошқа молиявий ҳужжат ҳарактерига эга бўлмаган ҳужжатлар). Шу сабабли инкассонинг 2 тури мавжуд: - «соф» инкассо, яъни фақат молиявий ҳужжатлар қўлланиладиган инкассо ; - «ҳужжатлаштирилган» инкассо, яъни молиявий ҳужжатлар билан тижорат ҳужжатлари биргаликда ёки фақат тижорат ҳужжатларининг ўзи қўлланиладиган инкассо. Умумлаштирилган қоидалардан фойдаланишнинг қулайлиги шундаки, у инкассо бўйича ҳисоб-китоб операциясини бажариш амалиётида юзага келадиган кўпгина масалалар ва терминларни ягона талқин қилиш имконини яратади.

Халқаро Савдо Палатаси қоидаларга амал қилиш мажбурий ҳисобланган мамлакатларда инкассо шаклидаги ҳисоб-китобларни қўллашда банклар ва ушбу банкларнинг мижозлари учун ҳам умумлаштирилган қоидаларга риоя қилиш мажбурийдир. Инкассо бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш тартиби қуйидагича: 1. Экспортёр ва импортёр ўртасида шартнома тузилади. Мазкур шартно- мада, одатда, қайси банклар воситасида ҳисоб-китоб амалга оширилишини томонлар келишиб оладилар. 2. Битимга мувофиқ экспортёр товарларни жўнатиш учун юклатади. 3. Экспортёр юк ташувчи ташкилотдан транспорт ҳужжатларини олади ва ўзининг банки орқали импортга юбориладиган ҳужжатлар тўпламини тайёрлайди. Ушбу тўпламга, агар битим шартида кўзда тутилган бўлса, харидор томонидан акцептланиши зарур бўлган ўтказма вексель ҳам киритилади. 4. Экспортёр ҳужжатлар тўпламини инкассо топшириғи билан ўз банкига тақдим қилади. Умумлаштирилган қоидага кўра инкассога ҳужжатларни тақдим қилган экспортёр - «ишонувчи», экспортёрнинг банки эса ремитент-банк деб юритилади. 5. Ремитент-банк дастлаб тақдим қилинган ҳужжатларни инкассо топшириғи ва шартнома шартларига мос келишини текширади, сўнгра ҳужжатларни топшириқ билан бирга хорижий вакил-банкка жўнатади. Инкассо топшириғида ремитент-банк импортёрдан олинадиган маблағларни ўтказиш ва агар шартномада траттанинг иштирок этиши қайд қилинган бўлса) ўтказма векселни акцептлаш хусусида импортёрнинг банкига кўрсатма беради. 6. Инкассо операциясида қатнашувчи импортёрнинг банки («инкассоловчи банк») импортёрга («тўловчига») ҳужжатларни текшириш ҳамда битимга мувофиқ тўловни амалга ошириш ёки векселни акцептлаш мақсадида инкассо топшириғини ва ҳужжатлар комплектини тақдим қилади. Агар экспортёрнинг банки билан импортёрнинг банки ўртасида

бевосита вакиллик муносабатлари ўрнатилмаган бўлса, экспортёрнинг банки импортёрнинг мамлакатида жойлашган ва вакиллик муносабатлари ўрнатилган бошқа бир учинчи банкка мурожаат қилади. Бундай ҳолатда учинчи воситачи банк «инкассоловчи банк» ҳисобланади ва у бевосита ўзи ёки импортёрнинг банки орқали ҳужжатларни тўловчига тақдим қилади. Ҳужжатларни тўловчига тақдим қилган банк «тақдим қилувчи банк» деб юритилади. 7. Инкассоловчи банк импортёрдан тўловни ёки траттани қабул қилади. 8. Инкассоловчи банк ремитент-банкка телеграф (телекс) орқали валюта маблағларини ўтказади ёки акцептланган векселни почта орқали узатади. 9. Ремитент-банк валюта маблағларини экспортёрнинг жорий валюта ҳисобварағига ўтказиб қўяди ёки (агар вексел иштирок этган бўлса) акцептланган векселни экспортёрга тақдим қилади (ушбу векселни экспортёр муддати етиб келгунча ўзида сақлаб туриши ёки индоссамент ёзуви бўйича бошқа бир шахсга тўлов воситаси сифатида ўтказиб юбориши мумкин). Инкассо топшириғида ҳужжатлар хусусида қуйидаги кўринишидаги кўрсатмалар берилган бўлиши мумкин: 1) импортёрга ҳужжатларни тўловга қарши тақдим қилиш; 2) импортёрга ҳужжатларни акцептга қарши тақдим қилиш; 3) тўлов амалга оширилмасданоқ ҳужжатларни тақдим этиш. Юқорида тўловга қарши ҳужжатларни тақдим этиш кўрсатмаси қўлланилган инкассо бўйича ҳисоб-китобни олиб бориш кетма-кетлиги кўрсатилди. Акцептга қарши ҳужжатларни тақдим этиш кўрсатмаси бериладиган инкассо тижорат кредити бўйича ҳисоб-китоблар амалга оширилаётганда қўлланилади. Бунда импортёр инкассо топшириғи билан бирга юборилган ўтказма векселни акцептлагандан сўнггина товарга эгалик ҳуқуқини берувчи ҳужжатларни олади. Акцепт воситасида импортёр белгиланган муддатда тўловни амалга ошириш мажбуриятини ўз зиммасига олади. Қисқа муддатли кредит (одатда 3 ойгача бўлган муддатда) импортёрга

тақдим қилинганда вексель билан таъминланиш талаб қилинмаса, банклар экспортёрнинг топшириғига кўра тўлов амалга оширилмасданоқ ҳужжат- ларни импортёрга беришлари мумкин. Бундай ҳолатларда экспортёр шартномада назарда тутилган тўловларнинг импортёр томонидан банк кафолати билан таъминланишига эришишга интилади. Бундан ташқари тўлов амалга оширилмасданоқ тўловчининг белгиланган аниқ бир муддат ичида пулни ўтказишини тасдиқловчи ёзма мажбурияти асосида ҳам ҳужжатлар берилиши мумкин. Инкассо бўйича ҳисоб-китобларда иштирок этувчи банклар воситачи сифатида фаолият олиб борадилар ва улар қарздор томонидан тўловнинг амалга оширилишлиги ёки тратталарнинг акцептланмаслиги учун жавобгар ҳисобланмайдилар, балки уларнинг масъулияти импортёрга ёки (агар шартномада кўрсатилган бўлса) бошқа учинчи банкка ё тўлов, ё акцепт учун ҳужжатларни (траттани) тақдим этиш билан чекланади. Агарда импортёр тўловни амалга оширишдан бош тортса ёки векселни акцептламаса, импортёр банки бу ҳақда экспортёрга ва унинг банкига ўз вақтида хабар бериши лозим. Инкассо шаклидаги ҳисоб-китоблар импортёр учун кўпроқ манфаатлироқ, чунки унинг товарга эгалик қилиш ҳуқуқини банклар ҳужжатлар тўпламини ёки траттани акцептланишига қадар ҳимоя қиладилар. Бундан ташқари инкассо бўйича операцион харажатлар нисбатан юқори эмас. Товарга эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи ҳужжатлар тўлов амалга оширилганидан сўнг импортёр тасарруфига ўтади. Текширув учун импортёр қабул қилган ҳужжатлар тўлов амалга оширилмагунча ёки вексель акцептланмагунча банкнинг ихтиёрида қолади ва агарда пул тўланмаса ёки тратта акцептланмаса, сабаби кўрсатилган ҳолда банкка ҳужжатлар қайтариб берилади. Баъзи ҳолларда ҳужжатлар банклар орқали етиб келгунча импортёр товарни қабул қилган бўлиши мумкин (масалан, коносамент оригиналларидан бири экспортёр томонидан импортёр ўзаро келишувга

биноан банклар орқали эмас, балки бевосита почтадан юборилганда). Бундай ҳолатларда экспортёр учун тўлов асоссиз ушланиб қолиши ёки умуман тўлов амалга оширилмаслиги каби хавф-хатари ошади. Инкассо шаклидаги ҳисоб-китоблар тўловнинг ўз вақтида олиниши устидан назорат ўрнатишга банклар учун имконият яратади, бироқ бунда банклар ҳужжатлар бўйича тўловни ёки акцептни тезлаштириш мақсадида таъсир кўрсатиш реал дастагига эга бўлмайдилар. Импортёр корхонанинг раҳбари ҳамда бош бухгалтери томонидан имзоланган ва мухрланган бош мажбурият асосида Ўзбекистон банкига инкассо ва ҳужжатлаштирилган аккредитив бўйича келиб тушган ва инкассога олинган товарга эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи ҳужжатларни импортёр текшириш учун олади. Ушбу мажбуриятда корхона ҳужжатлар ва чет элдан юклатиб келинган товарлар банкнинг ихтиёрида тўлов амалга оширилмагунча қолишини импортёр корхона тасдиқлайди. Инкассо шаклидаги ҳисоб-китобда ҳужжатлар банклар орқали импортёрга тақдим қилингунича бир неча ҳафталар ўтиб кетиши мумкинлиги сабабли тўлов ёки акцепт бажарилиши чўзилиб кетиши ва умуман импортёр баъзи объектив ёки субъектив сабабларга кўра тўловдан (акцептдан) воз кечиши мумкин. Шунинг учун ҳам инкассо бўйича ҳисоб- китобда тўловнинг қўшимча таъминланиши ёки тезлаштирилиши усуллари қўлланилиши эҳтимолдан ҳоли эмас. Мазкур усуллардан бири бу инкассони телеграф (телекс) орқали амалга ошириш. Бунга кўра томонларнинг ўзаро келишувига асосан шартнома бўйича тўлов экспортёр томонидан инкассога ҳужжатларни тақдим қилган- лиги тўғрисида ремитент-банкнинг телеграф (телекс) хабари узатилиши биланоқ импортёр ёки унинг банки томонидан амалга оширилади. Бундай ҳолатда ремитент-банкдан инкассоловчи банкка ҳужжатлар телекс билан бирга ёки тўлов қабул қилингандан сўнг юборилади. Тижорат кредити бўйича ҳисоб-китобларда одатда ҳужжатлар ва векселлар импортёрнинг ўз банкига экспортёр фойдасига тўлов кафолатини

бериш тўғрисидаги топшириғи билан инкассога қабул қилинади. Ушбу тўлов кафолатининг мазмуни шундан иборатки, мабодо импортёр тўловни ўз вақтида турли сабабларга кўра бажара олмай қолса, тўловни кафолатловчи банк тўлайди. Бундан ташқари банк кафолати инкассога йўналтирилган векселларни акцептлаш хусусида ҳам берилиши мумкин.5. Халқаро савдода тўловларни суғурталаш борасида ҳужжатлаштирилган аккредитивнинг роли, унинг шакллари ва амалга ошириш тартиби. Ҳужжатлаштирилган аккредитив халқаро савдода тўловни суғурталаш борасида энг самарали ва кўп ёқлама усул ҳисобланади. Ташқи савдо ҳукумат назорати остида бўлган мамлакатлар билан савдо-сотиқ ишларини олиб борилаётганда кўпинча ҳужжатлаштирилган аккредитивни қўлламасдан экспорт ва импорт бўйича тўловларни амалга оширишнинг имконияти бўлмайди. Экспортёр учун энг қулай ҳисоб-китоб шакли бўлиб ҳужжатлаш- тирилган аккредитив ҳисобланади, чунки ҳужжатлаштирилган аккредитивда экспорт тушумини ўз вақтида олиш муаммоси тўлиқ ҳал қилинган бўлади. Халқаро микёсда банклараро ҳисоб-китобда аккредитивни ташқи савдо операциялари бўйича қўллаш Халқаро Савдо Палатаси томонидан ишлаб чиқилган «Ҳужжатлаштирилган аккредитив бўйича умумлаштирилган қоида ва анъаналар» қонун-қоидаси асосида тартибга солинади. Бугунги кунда ушбу қонуннинг 1993 й.да нашр қилинган МТП № 500 шакли қўлланилади. Умумлаштирилган қоидада ҳужжатлаштирилган аккредитивга таъриф берилган, унинг турлари, амалга ошириш усуллари ва тартиби, томонларнинг мажбурияти, аккредитив ҳужжатига қўйиладиган талаб ва шартлар, амалиётда қўлланиладиган турли терминларга ягона изоҳ ва шунингдек аккредитив бўйича ҳисоб-китобларни олиб борилганда юзага келадиган турли муаммо ва масалалар кенг ёритилган. Мазкур қоидани қўллашга қўшилган барча банклар ва уларнинг мижозлари қонунда кўрсатилган барча талабларга

риоя қилишлари шарт. Ҳужжатлаштирилган аккредитив импортёрнинг топшириғи асосида экспортёр фойдасига ҳал қилинган банкнинг пулли мажбуриятини ўзида акс эттиради. Ҳужжатлаштирилган аккедитив бўйича мажбуриятни тақдим қилувчи банк экспортёрга тўловни (ёки тратталарининг акцептланишини) амалга ошириши ёҳуд учинчи бир воситачи банк орқали тўловни (ёки тратталар акцептини) таъминлаши шарт. Бундай мажбурият шартли ҳарактерга эга, чунки уни амалга оширишда экспортёр томонидан ҳам маълум шартлар бажарилиши талаб қилинади (энг аввало аккредитив бўйича барча шартларни экспортёр бажараётганини тасдиқловчи ҳужжат банкка тақдим қилиниши зарур). Умумлаштирилган қоидада ҳужжатлаштирилган аккредитив қандай номланиши ёки белгиланишидан қатъий назар келишув деб қаралади. Унга кўра ҳужжатлаштириладиган аккредитивда банк ўз мижозининг кўрсатмасига мувофиқ равишда агар аккредитивнинг барча шартларига риоя қилинган бўлса, учинчи шахсга (яъни экспортёрга) ёки унинг буйруғига кўра бошқа бир шахсга тўловни, ёки ушбу шахс тақдим қилган тратталарнинг тўловини ё акцептланишини, ёки бошқа бир банкка тўловни амалга ошириш ёхуд тратталарни ё тўлаш, ё акцептлаш ё неогоциация қилиш (яъни сотиб олиш ёки ҳисобга олиш) борасида ваколат берилишини таъминлашни кўзда тутилади. Ҳужжатлаштирилган аккредитив шаклида ҳисоб-китоблар нақд тўловни назарда тутувчи ёки қисқа муддатли (1 йилгача) тижорат кредитини асосида тузилган шатномалар учун кўпроқ хос. Ҳужжатлаштирилган аккредитив воситасида ўрта ва узоқ муддатли тижорат кредити сифатида етказиб берилган товарлар учун ҳисоб-китобда қўллаш ҳолатлари банк амалиётида кам учрайди. Етарли даражада узоқ муддатга тижорат кредит сифатида етказиб берилган товарлар бўйича ҳисоб-китобнинг аккредитив шаклида фойдаланишга томонлар келишган бўлса, одатда аккредитив ҳисоб- китобнинг бошқа шакллари билан биргаликда қўлланилади ва ундан асосан

банкка тижорат ҳужжатлари тақдим қилишга қарши тўлов (яъни нақд тўлов) амалга оширилаётган товар қийматининг қисмини қоплашда ишлатилади. Тижорат кредити бўйича ҳисоб-китобда аккредитивни ижро этувчи банкка ёки импортёрга тақдим қилинган бенефициарнинг (экспортёрнинг) муддатли траттасини акцептлаш учун ҳам аккредитив очилиши мумкин. Бундай ҳолатларда аккредитивни ижро этувчи банк тратталарни акцептлайди (ёки акцептни ҳам тўловни ҳам амалга оширади). Акцепт воситасида банк аккредитив бўйича ўз мажбуриятларини бажаради. Сўнгра томонлар вексель бўйича ҳуқуқ нормалари асосида ҳуқуқий муносабатларга киришади (бундай муносабат экспортёр учун ҳам қулай, чунки жаҳоннинг кўпгина мамлакатларида вексель қонунчилиги умумлаштирилган). Эмитент-банк аккредитивни ўзи бажариши ёки экспортёрнинг банкига ё бенефициарга тўловни ўтказиш, ё негоциация қилиш, ё унинг тратталарини акцептлаш орқали аккредитивни бажариш борасида ваколат бериши мумкин. Бундай ҳолатда аккредитивни ижро этувчи банк эмитент-банкдан ёки (эмитент-банк кўрсатган) учинчи банкдан экспортёрга тўланадиган суммани қоплаб беришни иложи борича тезкор усулда (масалан, SWIFT телекси орқали) амалга оширишни талаб қилади. Аккредитив бўйича тўловни талаб қилишга рамбурс дейилади. Ҳужжатлаштирилган аккредитив бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш кетма кетлиги қуйидагича: 1. Экспортёр ва импортёр ўртасида битим тузилади. Ушбу битимда етказиб берилган товарлар учун ҳужжатлаштирилган аккредитив шаклида ҳисоб-китоб олиб бориш кераклиги кўрсатилади. Шартноманинг тўлов тартибини аниқлаштирувчи бўлимида аккредитивни қайси банк очишлиги ва қайси банк орқали ушбу аккредитив экспортёрга авизоланиши (хабар берилиши) белгиланади. Бундан ташқари битимда аккредитивнинг тури, экспортёр тўловни олиши учун аккредитив бўйича банкка тақдим қиладиган ҳужжатлар рўйхати, ҳарактери ва уларни расмийлаштиришдаги қўйиладиган талаблар ва бошқа саволлар келишиб олинади.

2. Шартнома имзолангандан кейин экспортёр товарни жўнатишга тайёрлайди ва импортёрга (одатда телекс орқали) хабар беради. 3. Харидор бундай хабарни олгандан кейин ўз банкига аккредитив очиш тўғрисида ариза беради ва аризада аккредитивнинг ҳамма шартларини (жумладан, кимнинг фойдасига аккредитив очилганлиги, муддати, суммаси, ҳужжатлар рўйхати; товарни етказиб бериш муддати ва бошқа шартларни) кўрсатади. Аккредитив очишга ариза берувчи импортёр - буйруқ берувчи деб, аккредитивни очувчи банк эса - эмитент-банк деб юритилади. 4. Аккредитив очилгандан сўнг эмитент-банк экспортёрнинг (бенефи- циарнинг) банкига бу ҳақда хабар беради. 5. Бенефициарнинг банки эмитент-банкдан аккредитив бўйича маълумот олгандан кейин унинг ҳақиқийлигини текширади. Сўнгра бенефициарнинг банки экспортёрга акредитивни авизолайди (хабар беради), шунинг учун ҳам бенефициарнинг банки авизоловчи банк деб юритилади. Авизоловчи банк бенефициардан аккредитив бўйича ҳужжатларни қабул қилишга, уларни текширишга ва эмитент-банкка жўнатишга ваколатли ҳисоблангани учун аккредитив хатини ёки телексини қабул қилади. 6. Бенефициар аккредитивни олгандан сўнг битим шартларига мос келишини текширади. Агарда битим шартларига нисбатан номувофиқлик аниқланса, бенефициар аккредитивни шартли равишда қабул қилиши ёки умуман ундан воз кечиши мумкин. Агарда аккредитив шартномага тўла мос келса ва ундан бенефициар рози бўлса, экспортёр товарларни жўнатишга юклатади. 7. Юк ташувчи ташкилотдан транспорт ҳужжатларини олади. 8. Аккредитив бўйича талаб қилинадиган бошқа ҳужжатлар билан бирга (спецификация, сифат ва келиб чиқиш сертификатлари, суғурта полиси, тратта ва бошқалар) транспорт ҳужжатларини ўз банкига топширади. 9. Авизоловчи банк ушбу ҳужжатларни шартномага солиштириб текширади, с ў нгра эмитент-банкка тратта ва ҳужжатларни тўлов ёки акцепт

ёки негоциация учун илова хат билан бирга жўнатади (илова хатда валюта тушуми қандай ўтказилиши кўрсатилади). 10. Эмитент-банк ҳужжатларни олгандан кейин уларни текшириб чиқади, сўнгра ўз импортёр мижозининг ҳисобварағини тўлов суммасига дебетлаб бенефициарнинг банки вакиллик ҳисобварағини кредитлайди ва SWIFT канали орқали бенефициарнинг банкига телекс хабарини узатади. 11. Экспортёрнинг банки тушумни бенефициар ҳисобварағ ига ўтказади. 12. Импортёр эмитент-банкдан ҳужжатларни олгандан сўнг барча товарга эгалик ҳуқуқи унга ўтади. Агар шартномага кўра харидорга қисқа муддатли кредитни бериш назарда тутилган бўлса, импортёрга ҳужжатлар тўлов суммаси ҳисобварағидан олинмасданоқ берилади. Бироқ бундай ҳолат экспортёр учун тўловнинг кафолатланиш даражаси камайганлигини англатмайди. Аккредитив банкнинг шартли равишдаги пулли мажбуриятини ифодалайди ва шу боис агар экспортёр-ўз мажбуриятларини бажарса, тўловни сўзсиз ҳар қандай ҳолатда ҳам олиши таъминланган бўлади. Бу ерда энг муҳими аккредитив муддати тугагунича экспортёр ўз мажбуриятларини бажарганлигини тасдиқловчи ҳужжатларни банкка тақдим қилишидир, айнан шундагина мазкур ҳужжатлар тўплами бўйича банкнинг тўловни бажариш тўғрисидаги мажбурияти (ушбу фурсатга келиб аккредитивнинг муддати тугаганлиги ёки тугамаганлигидан қатъий назар) кучга киради. Ҳужжатлаштирилган аккредитивнинг қуйидаги кўринишлари мавжуд:  чақириб олинадиган ва чақириб олинмайдиган аккредитив;  тасдиқланган ва тасдиқланмаган аккредитив;  ўтказма (трансферабель) аккредитив;  қайта тикланадиган (револьверли) аккредитив;  қопланган ва қопланмаган аккредитив.

Чақириб олинадиган аккредитив эмитент-банкнинг аккредитив шартларига ихтиёрий вақтда томонларни огоҳлантирмасданоқ ўзгартириш киритиши ёки хатто бекор қилиб юбориши мумкинлигини англатади. Чақириб олинмайдиган аккредитивда эса аксинча, аккредитивнинг бирон-бир шартига ўзгартириш киритиш ёки бекор қили ш учун барча томонларнинг розилиги талаб қилинади. Шунинг учун ҳам халқаро савдода асосан чақириб олинмайдиган аккредитив қўлланилади. Умумлаштирилган қоида аккредитивда чақириб олишлик ёки чақириб олмаслик шартини аниқ қилиб кўрсатилишини талаб қилганлиги учун кўпчилик банклар аккредитив хатида (типографик йўл билан) чақириб олинмаслик шартини алоҳида кўрсатадилар. Умумлаштирилган қоидада кўрсатилишича, чақириб олинадиган аккредитивда агар бенефициар томонидан ҳужжатларни тақдим қилинишига қарши ёки маълум бир муддатдан сўнг тўловни амалга оширишга эмитент- банк ваколат берган, банк тўловни аккредитив чақириб олинишидан аввал экепортёрга ўтказиб қуйган бўлса, эмитент-банк ушбу банкка тўлов суммасига мос равишда зарарини қоплаб бериши керак. Тасдиқланган ёки тасдиқланмаган аккредитив эмитент-банк ҳисоб ланмаган бошқа банк томонидан тўловнинг қўшимча кафолати тасдиқлашини кўзда тутади. Аккредитивни тасдиқловчи банк аккредитив шартига кўра агар тўловни эмитент-банк амалга оширишдан бош тортса, ўз ҳисобидан аккредитив суммасини тўлаб бериш мажбуриятини олади. Халқаро ҳисоб-китоб амалиётида импортёр банки томонидан очиладиган аккредитивларни одатда экспортёрнинг банки тасдиқлайди. Ўтказма (трансферабель) аккредитив экспортёрнинг ўз банки ва эм итент-банк орқали импортёрга юборган товарга эгалик қилиш ҳуқуқини берувчи ҳужжатлари асосида (баъзан хали товар етиб келмасиданоқ) импортёр томонидан товарлар бошқа бир ёки бир неча харидорларга қайтадан сотиб юборилишини (яъни қайта экспорт операцияси содир бўлишини) ифодалайди. Бунда импортёрга аккредитив шартномасида

иккинчи бенефициар сифатида қаралади. Қайта тикланадиган (револьверли) аккредитив шартномада қайд қилинган график бўйича вақти-вақти билан товар етказиб туриш кўзда тутилган ҳолатларда аккредитивни ҳар сафар янги очмаслик учун қўлланилади. Револьверли аккредитив қўлланилгандан сўнг автоматик тарзда ҳар сафар дастлабки аккредитив суммаси (квотаси) қайта тикланиши кўзда тутиши мумкин. Аккредитивда асосан квотадан фойдаланиш муддати (ҳар ойда бир, ҳар чоракда бир марта ва х.к.) кўрсатилади. Одатда, револьверли аккредитив очилганда банклар квотанинг суммасини, аккредитивнинг неча марта ва қандай чегарагача (лимитгача) қайта тикланишини кўрсатадилар. Қопланган аккредитив очилганда эмитент-банк ўз мажбуриятлари кучга кирган муддат даврига ижро этувчи банк ихтиёрига аккредитив суммасида валюта маблағларининг тўловини амалга ошириш учун ишлатиб юбориш мумкинлиги шарти билан (қоплаш мақсадида) тақдим қилади. Аккредитивни қоплаш тариқасида валюта маблағларини тақдим қилиш учун эмитент-банк ижро этувчи банк билан агар вакиллик алоқасини ўрнатган бўлса, вакиллик ҳисобварағини кредитлайди ва агар бундай алоқа ўрнатилмаган бўлса, учинчи банк орқали пулни ўтказади. Шу йўсинда эмитент-банк аккредитивни бажариш вақти келганда ижро этувчи банкда юритиладиган ҳисобварақни дебетлаш орқали тўловни бенефициарга ўтказиш ҳуқуқини олади. Эмитент- банк аккредитивни валюта маблағлари билан қоплаш учун ижро этувчи банкда депозит очиши мумкин. Экспорт бўйича ҳисоб-китоб юритилаётганда аккредитив хорижий банклар томонидан очилади. Экспортёрга хизмат кўрсатувчи ваколатли банк орқали экспорт аккредитивининг авизоланиши ва ушбу банкнинг ижро этувчи банк сифатида тайинланиши Ўзбекистонлик экспортёр учун энг қулай ҳисобланади. Бундай ҳолатда ваколатли ўзбек банки тўлов суммасини максимал даражада тез усулда ўтказишни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади (масалан, аккредитивни очган банкка ёки ушбу банк кўрсатган ва рамбурс талабини тўлашга ваколатли ҳисобланган бошқа банкка телеграф орқали

рамбурслашга талаб қилиш ҳуқуқи). Ижро этувчи банк сифатида хорижий банк фаолият кўрсатаётган аккредитивлар бир мунча экспортёрлар учун ноқулай ҳисобланади, чунки бунда ҳужжатларнинг банклараро почтаси орқали бир-бирига ўтказилиши учун кетадиган даврга тўловни қабул қилиш фурсати чўзилиб кетади. Ўзбекистон Республикаси корхоналари импорт қиладиган товарлари учун ҳисоб-китобда қўлланиладиган аккредитивда чет эллик экспортёрдан келиб тушадиган ҳужжатларга қарши тўловни ваколатли ўзбек банкида амалга ошириш шарти акс этса, бундай аккредитив ўзбек импортёрлари учун қулай ҳисобланади. Тўловнинг бундай тартиби хорижий банк билан ваколатли ўзбек банки ўртасида ўрнатилган вакиллик ҳисобварағидаги валюта маблағларининг аккредитивни бажариш муддатига тегишли суммада музлатилиши (яъни оборотдан чиқариб юборилиши) ва ўз навбатида банк ўз импортёр мижозининг жорий валюта ҳисобварағидаги тегишли суммага валютани музлатиши ҳолатининг олдини олиш имконини беради. Ҳисоб-китобнинг аккредитив шакли экспортёр учун энг қулай шакл ҳисобланади, негаки аккредитив товар жўнатилишидан аввало тўлов ишончли даражада таъминланганлигини англатади. Аккредитив бўйича тўловни (агар, албатта, экспортёр тақдим қилган ҳужжатлар унинг шартини тўлиқ ифодаласа) харидорнинг товар учун пул тўлаш ёки тўламаслик хоҳишига қарамасдан амалга оширилади. Бундан ташқари экспортёр мумкин қадар тез усулда ва хатто баъзан товар импортёрнинг мамлакатига етиб келмасданоқ тўловни қабул қилиш имкониятига эга. Юқорида айтилганлардан ташқари яна шуни ҳам айтиш керакки, бенефициар банкдан имтиёзли кредит олиш учун аккредитивни ишончли гаров сифатида қўйиши ҳам мумкин (бу ҳолат айниқса воситачи-брокерлар учун катта аҳамиятга эга). Лекин шу билан бир қаторда экспортёр учун аккредитив маълум даражада мураккаб ҳисоб-китоб шакли ҳисобланади, чунки у тўлов суммасини олиш бир қанча ҳужжатларни ўз вақтида ва тўғри

расмийлаштирилган ҳолда банкка тақдим этиш билан боғлиқ. Банклар ҳужжатларнинг расмийлаштирилишида аккредитив шартларига тўла мос тушишини талаб қилиш йўли билан импортёрнинг манфаатларини ҳимоя қиладилар, чунки улар аккредитивда импортёрнинг кўрсатмасига асосланган ҳолда ҳаракат қиладилар. Аккредитив бўйича операцияларни олиб бориш учун (аккредитивни очиш, авизолаш, тасдиқлаш, ҳужжатларни қабул қилиш ва текшириш ва х.) банклар аккредитив суммасига боғлиқ равишда комиссия оладилар. Шунинг учун ҳам халқаро савдода контрагентлар орасида банк харажатларини тақсимлаш амалиёти қўлланилади, бунда ҳар бир контрагент ўз мамлакати ҳудудидаги банкнинг комиссиясини тўлайди. Аккредитив бўйича ҳисоб- китоб олиб борувчи ўзбек корхоналарига барча банк харажатларини иложи борича чет эллик контрагент ҳисобидан тўланишига эришиш мақсадга мувофиқдир. Ҳужжатлаштирилган аккредитив бўйича битимни амалга ошириш қуйидаги босқичлардан иборат: 1. Импортёр ва экспортёр ўртасида маълум товарларни етказиб бериш (ёки хизмат кўрсатиш) шартномаси тузилади ва бу шартномада аккредитив орқали ҳисоб-китоб қилиниши белгиланади. Аккредитивнинг муҳим шартлари шартноманинг ў зидаёқ кўрсатилиши лозим. 2. Импортёр ўз банкига аккредитив очиш тўғрисида ариза беради. 3. Аккредитив очган банк (эмитент-банк) экспортёрнинг мамлакатидаги вакил банкка импортёрнинг топшириғи ҳақида хабар бераради. 4. Банк аккредитивни бенефициарга (экспортёрга) авизолайди. 5. Экспортёр товарни жўнатишга юклайди. 6. Экспортёр юк ташувчи ташкилотдан транспорт ҳужжатларини олади. 7. Экспортёр авизоловчи банкка аккредитивда кўрсатилган ҳужжатларни топширади. 8. Авизоловчи банк ҳужжатларнинг аккредитив шартларига нисбатан мувофиқлигини текширади. Агар банкка тўловни амалга ошириш ваколати

берилган бўлса ва аккредитив шартларини экспортёр тўлиқ ҳамда бенуқсон бажарган бўлса, ҳужжатлар бўйича тегишли суммани бенефициарга тўлаб беради 9. Авизоловчи банк эмитент-банкка ҳужжатларни юборади. 10. Бенефициарга тўланган сумма тўловчи-банкдан ремитент-банкка олдиндан келишилган йўл билан ўтказилади (юқорида қайд қилинганидек , баъзан бундай банклараро ҳисоб-китобда учинчи банк ҳам иштирок этиши мумкин). 11. Эмитент-банк ҳужжатларни импортёрга топширади ва бир вақтнинг ўзида унинг жорий валюта ҳисобварағ ини аккредитив суммасига дебетлайди. 12. Импортёр товарларни олишда ҳужжатлардан фойдаланади ва шу вақтдан бошлаб товарга эгалик ҳуқуқи тўлалигича унга ўтади. Гарчи аккредитив ўз табиатига кўра алоҳида шартнома бўлса-да, у савдо-сотиқ битимига асосланади, бироқ банк учун бундай битим шартларига нисбатан ҳеч қандай боғлиқлик мавжуд эмас. Шу билан бирга аккредитив шартнома шартларига мувофиқ равишда импортёрнинг (буйруқ берувчининг) кўрсатмаси асосида очилади. Шартномада қуйидагилар аниқ қилиб кўрсатилиши зарур: 1) аккредитивнинг тури; 2) эмитент-банкнинг номи (импорт бўйича - ўзбек импортёрга хизмат кўрсатувчи ваколатли банк, экспорт бўйича - чет эллик харидорга хизмат кўрсатувчи ваколатли банк); 3) авизоловчи ва ижро этувчи банкнинг номи; 4) аккредитив суммаси; 5) аккредитивни реализация қилиш усули; 6) бенефициар тақдим қиладиган ҳужжатлар рўйхати ва уларнинг тавсифи; 7) ҳужжатларни тақдим қилиш ва товарни юклатиш муддати, суғурталаш шартлари, фрахт тўлови; 8) бошқа ҳужжатлар.

Ҳар бир аккредитивда унинг чақириб олинадиган ёки чақириб олинмайдиган тури эканлиги кўрсатилиши шарт. Агарда шундай кўрсатма аккредитивда кўрсатилмаган бўлса, унга чақириб олинадиган аккредитив деб қаралади. Аккредитивлар тўловнинг таъминланишига қараб қопланган ёки қопланмаган аккредитивларга ажралади. Қопланган аккредитивда эмитент-банк ижро этувчи банк ихтиёрига тўлов суммасига тенг суммада валюта маблағларини аккредитив амал қилиш даврига бериб туриши ва бу маблағлар зарур бўлганда аккредитив тўловини амалга ошириш учун ишлатиб юборилиши мумкинлиги кўзда тутилади. Валюта маблағлари билан аккредитивни қоплашда қуйидаги усуллардан бирини қўллаш мумкин: - ижро этувчи банкнинг эмитент-банкдаги ёки бошқа хорижий банкдаги вакиллик ҳисобварағини аккредитив суммасига кредитлаш; - ижро этувчи банкда эмитент-банк томонидан аккредитив суммасига депозит очиш. Умумлаштирилган қоидага биноан ҳар аккредитивда қайси йўл билан тўлов амалга оширилиши кўрсатилган бўлиши шарт, яъни ҳужжатларни тақдим қилишга - қарши ёки маълум муддатга кечиктирилган тўлов, бенефициарни н г тратталарини акцептлаш ёки негоциация қилиш ва бошқалар аккредитивда акс эттирилган б ў лиши керак. Иштирок этувчи томонлар битимда акс эттиришган муайян тижорат шартларига кўра аккредитивни қуйидаги усулларда амалга оширишлари мумкин:  белгиланган ҳужжатлар бенефициар томонидан ижро этувчи банкка тақдим қилинишига қарши тўловни амалга ошириш (ижро этувчи банк сифатида авизоловчи банк ёки эмитент-банк ваколат берган бошқа бир банк бўлиши мумкин);  ижро этувчи банк томонидан аккредитивда белгиланган муддатга кечиктириш кўзда тутилган тўловни амалга ошириш;

 тақдим қилиниш муддатига (ёки шартномада кўрсатилган бошқа муддатга) кўра аккредитивнинг буйруқ берувчисига (яъни импортёрга) ёки эмитент-банкка ёки ушбу банк ваколат берган бошқа банкка бенефициар тақдим қилган тратталарни ижро этувчи банк томонидан негоциация қилиниши;  бенефициар ижро этувчи банкка ёки (траттада кўрсатилган муддатда тўловни ёинки акцептни таъминлаш мажбурияти эмитент-банкка юклатиш шарти билан) аккредитивнинг буйруқ берувчисига (импортёрга) тақдим қилган тратталарни акцептлаш. Аккредитивда ижро этувчи банк аниқ қилиб кўрсатилган бўлиши лозим. Эмитент-банкнинг ўзи, авизоловчи банк, тасдиқловчи банк ёки эмитент-банк ваколат берган бошқа банк ижро этувчи сифатида фаолият кўрсатиши мумкин. Аккредитивнинг махсус турлари. Аккр едитивнинг махсус турлари мавжуд. Энг кўп учрайдиган турлари: 1. Ўтказма (трансферабель) аккредитив ( Transferable Credit ) 2. Қ айта тикланадиган (револьверли) аккредитив ( Revolving Credit ) 3. З а ҳ ирали (стенд-бай) аккредитив ( Standby Letter of Credit ) 4. Қ арама-қарши аккредитив (Вас k-to-b ас k ) 5. Қ изил хошияли аккредитив (Раc king Credit «Red Clause») 6. Яшил хошияли аккредитив (Раc king Credit «Green Clause» ) Трансферабель аккредитиви бўйича бенефициар аккредитивдан қисман ёки тўла лиги ча бир ё бир неча шахслар (иккинчи бенефициарлар) фойдаланиши мумкинлигини кўзда тутувчи ҳуқуқни акцепт ёки тўлов амалга ошираётган банкка, шунингдек , негоциация қилишга ваколат берилган ихтиёрий банкка тақдим қилади. Қайта тикланадиган (револьверли) аккредитивда (агар бошқа шарт кўриб чиқилмаган бўлса) ҳужжатларни тақдим қилиш муддати ва ўрнатилган умумий сумма лимитида ҳар бир тўловдан сўнг аккредитив суммаси (квотаси) автоматик равишда қайта тикланади. Револьверли аккредитив

шартида квотадан фойдаланиш муддати (бир марта ҳар ойда, кварталда ва ҳоказо) кўрсатилади. Заҳирали аккредитив (ёки бошқача айтганда стенд-бай аккредитив) аккредитивнинг махсус тури бўлиб, уни баъзан соф аккредитив деб ҳам юритилади. Ўз моҳиятига кўра у кўпроқ банк кафолатининг махсус кўринишини акс эттиради. Бундай аккредитивлар (30-й.лар жаҳон инкирозидан сўнг) АҚШда юзага келган, чунки АҚШнинг қонунчилигига кўра банклар бевосита кафолат операцияси билан шуғулланишга рухсат берилмайди ва шунинг учун ҳам улар кафолат ўрнини қоплайдиган ўзгача янги бир усулни қўллашган. Биринчи галда экспортёрнинг манфаатларини ҳимоя қилувчи аккредитивнинг бошқа турларидан фарқли уларок стенд-бай аккредитив тўловни таъминловчи инструмент сифатида нисбатан универсаллик ҳарактерига эга. Хусусан, заҳирали аккредитив инкассо ва банк ўтказмаси шаклидаги ҳисоб-китобларда тўловнинг қўшимча таъминоти сифатида қўлланиши ҳам мумкин. Шу билан бирга заҳирали аккредитив импортёр томонидан олдиндан тўланган аванс тўловларининг қайтарилишида ёки экспортёр битим шартларини тегишли тартибда бажармаганда унга солинадиган жарималарни тўлатишни таъминлашда (яъни импортёрнинг манфаатларини ҳимоя қилган ҳолда аванс кафолати ёки шартномани бажариш кафолати сифатида) ҳам қўлланиши мумкин. Заҳирали аккредитивда бенефициар томонидан тратталар тақдим қилинишига ёки аккредитив бўйича буйруқ берувчи контрагентнинг ўз мажбуриятларини бажармаганлигига шаходат берувчи ҳужжат (ариза) тақдим қилинишига қарши банклар тўловни амалга оширадилар. Бу ҳолатда банклар бундай аризанинг асослилигини (яъни импортёр ҳақиқатда ҳам тўловни (акцептни) бажарган ёки бажармаганлигини) текширишга мажбур эмаслар (одатда буни истамайдилар ҳам), яъни ким аслида тўловни ҳеч бир шартсиз, сўзсиз бажарадилар. Қизил хошияли аккредитивда хали юклатилмасданоқ товарлар учун

тўловни амалга ошириш кўзда тутилади. Муайян бир суммагача аванс тўловини экспортёрга ижро этувчи банк томонидан берилиши назарда тутилган, аккредитивнинг ихтиёрий тури (чақириб олинадиган, чақириб олинмайдиган, тасдиқланган, тасдиқланмаган ва бошқалар) қизил хошияли аккредитив бўлиши мумкин. Бундай аванслар (товарлар харидорга жўнатишга юклатишдан аввало) бенефициарга товарларни экспорт қилиш учун зарур бўладиган харид ва тўловларни амалга ошириш учун керак бўлиб қолиши мумкин (масалан, юк ташувчи ташкилотлар хизматидан фойдаланиш учун). Банклар аванс тўловини экспортёр томонидан «товарлар юклатилишини бажариш мажбурияти» ёки шунга ўхшаш бошқа ҳужжат берилсагина амалга оширишлари мумкин. «Қизил хошияли» аккредитив очилганда эмитент-банк товарлар хатто жўнатишга юклатилмаган тақдирда ҳам тўланган аванс суммасини ижро этувчи банкка қоплаб бериш мажбуриятини ўз бўйнига олади. Банклар бу турдаги аккредитивларни таъминланмаган кредит сифатида қарашади ва шу сабабли уларни камдан-кам ҳолатларда очишади.6. Чек шаклидаги ҳисоб-китоблар, унинг турлари ва ўзига хос хусусиятлари. Бу мижознинг жорий-ҳисобварағини олиб борувчи банкка мижоз томонидан берилган буйруқ бўлиб, унга кўра банк чекни тақдим қилувчига, ёки чекда кўрсатилган бошқа шахсга муайян бир суммани тўлаб бериши кўзда тутилади. Мижоз банкда жорий валюта ҳисобварағини очганда чек китобчасини олади. Ушбу китобча бўйича мижоз жорий ҳисобварағидаги маблағлар қолдиғи доирасида чек ёзиш ҳуқуқига эга бўлади (агар банк билан мижоз ўртасида овердрафтга ижозат бериш тўғрисида ўзаро келишув мавжуд бўлса, чек орқали мижоз ҳисобварағидаги маблағлар қолдиғидан ҳам ортиқроқ сарфлаши мумкин). Чекда қуйидаги реквизитлар кўрсатилиши шарт:  банкнинг номи;

 суммани тўлаш тўғрисида буйруқ;  пулни қабул қ илувчи бенефициар;  чек ёзиб берилган сана ва жой;  чек ёзиб берувчининг шахсий имзоси. Чек ихтиёрий, эркин шаклга эга бўлиши ва оддий қоғозга ёзилиши мумкин. Бироқ одатда чек шаклининг махсус ўрнатилган андозаси банк амалиётида қўлланилади, айниқса, халқаро ҳисоб-китобларда чекнинг махсус шакли қўлланилади. Чек бланкасининг ўнг бурчаги юқорисида банкнинг код рақами кўрсатилади. Ушбу код рақами чекни тахлашда ишлатилади. Чекнинг пастки қаторида магнит сиёҳида ёзилган ва компьютер воситасида қайта ишлаш учун қўлланиладиган рақамлар ёзилади: Чапдан ўнгга қараб - чекнинг номери, банкнинг код рақами, мижоз ҳисобварағининг рақами, чек суммаси. Чек кимнинг номига ёзилганлигига қараб қуйидаги турларга бўлинади:  номланган чек (pay to the nиe of N) - фақат Nга тўланг;  ордерли чек (pay to the order of N) - Nга ёки унинг буйруғига кўра тўланг;  тақдим қилиш чеки (pay to the bearer) - тақдим қилувчига тўланг. Ордерли чек чекни қабул қилган шахсга ўтказма ёзув - индоссамент (endorsement) ёрдамида пулни олиш ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказиш имкониятини беради. Айтайликки, ордерли чекда: «Pay to the order of John Wild» кўрсатмаси берилган бўлсин. Чекнинг орқа тарафида Джон Уайлд: «Рay to the nиe of Robert Green» кўрсатмасини бериши, имзолаши ва санасини кўрсатиши мумкин. Бу шуни англатадики, пулни банкдан олиш ҳуқуқи индоссамент ёзуви бўйича бошқа шахсга (Роберт Гринга) ўтди. Индоссаментнинг тўртта тури мавжуд. Улар: Бланкали индоссамент. Чекни қабул қилган шахс чекнинг орқа тарафига ўз имзосини қўяди ва шундан сўнг чек тақдим қилиш чекига айланади. Бунинг натижасида чекни ушлаб турувчи ихтиёрий шахс банкдан чекда

кўрсатилган суммада пулни олиши мумкин бўлади. Номланган индоссамент. Чекни қабул қилган шахс чекнинг орқа тарафига ўз имзосини қўяди ва чек бўйича пулни олиш ҳуқуқини ўтказаётган шахснинг номини кўрсатади. Мақсадли индоссамент. Чекни қабул қилган шахс чекнинг орқа тарафига бошқа шахсга нима сабабдан чекни ўтказганини кўрсатади ва чек бўйича пулни олиш имкониятини маълум даражада чеклаб қўяди. Кўпгина ҳолларда бундай чек «фақат депонент учун» белгисига эга бўлади. Айрим ҳолларда ушбу индоссамент номланган тури билан биргаликда қўлланиши ҳам мумкин («Жаноб . . . га тўланг, фақат депонент учун»). Айланмайдиган индоссамент. Агар чекни қабул қилган шахс чек бўйича пул тўланмай қолиш ҳолати юз берганда унга нисбатан эътироз билдириш имкониятини чекламоқчи ёки умуман олдини олмоқчи бўлса, индоссамент ёзувига «айланмайдиган» сўзини киритади. Бироқ бундай индоссамент қонуний кучга кириши учун чек бўйича пул ўтказилаётган банк ўз индоссаменти ёрдамида тасдиқлаши зарур. Банк индоссаментларнинг кетма-кетлигини текшириб чиқиши шарт, аммо у индоссаментларнинг сифати учун жавобгар ҳисобланмайди, яъни бошқача айтганда индоссантлар имзосининг сохта ёки ҳақиқийлиги учун масъул ҳисобланмайди. Кроссланган чек (crossed check). Чекнинг олди томонига иккита паралел чизиқлар қўйилади. Бу шуни англатадики, чек бўйича тўланиши керак бўлган сумма чекни тақдим қилган шахснинг ҳисобварағига шу банкнинг ўзида ёки бошқа банкка нақд пулли тўлов билан эмас, балки нақд бўлмаган пулни ўтказиш орқали тўланиши кўзда тутилади. Чекларни кросслаш чеклар ўғирланганда улардан фойдаланишни мураккаблаштиради, чунки бундай чеклар бўйича нақд пулни олиш мумкин эмас Чеклар типографик йўл билан олдиндан кроссланган бўлиши мумкин, яъни бунда банк мижози чек китобчасини олганда ундаги барча чеклар кроссланган бўлади. Чекларни кросслашнинг турли шакллари мавжуд. Масалан, чек

«махсус» шаклда (special crossing) кроссланиши мумкин. Бунда чизиқлар орасига банкнинг номи ва пулни олувчи шахснинг ҳисобварағининг рақами аниқ қилиб кўрсатилади ёки банкнинг номи ҳамда «айланмайди, қабул қилувчининг ҳисобварағи» ёзуви («Smalltown Bank, not negotiable, account of payee») қайд қилинган бўлади. Айрим ҳолларда қачонки пул ўтказилаётган банкнинг номи номаълум бўлса, чизиқлар орасига қуйидагича ёзувлар киритилади: «and Со», «Not negotiable», «А/с рауее» (умумий кросслаш). Тасдиқланган чек (certified check). Банк ўзининг махсус ёзуви билан мижознинг имзоси ҳақиқийлигини ва чек бўйича тўланиши керак бўлган сумманинг мавжудлигини тасдиқлайди. Банк бундай чек бўйича тўловни амалга оширишга масъул ҳисобланади ва тўловдан воз кечишига рухсат берилмайди. Гап шундаки, чек тасдиқланаётган вақтда чекни ёзиб берувчи мижознинг ҳисобварағидан тегишли сумма олинади ва махсус ҳисобвараққа ҳисобга киритилади. Чекнинг олд тарафига «сertified» муҳри босилади ва сана, банкнинг номи ҳамда масъул ходимнинг имзоси қўйилади. Гарчи банк чекни тасдиқлаши шарт бўлмаса-да, жаҳоннинг йирик банкларида ушбу операция кенг тарқалган. Айниқса нақд пулларга эквивалент воситаларга эга бўлиш муҳим бўлган жойларда мазкур чекдан (масалан, қимматли қоғозлар билан олиб бориладиган операцияларда) кенг фойдаланилади. Хазиначининг чеки (cashier’s check) - бу банк хазиначисининг имзосига эга бўлган чек бўлиб, у банк томонидан (ўз мажбуриятларини тўлаш, ўз эҳтиёжлари учун асбоб-ускуналарни сотиб олиш ва бошқа сабабларга кўра) муомалага чиқарилади. Ушбу чеклар ниҳоятда ишончли ҳисобланади ва тўлов воситаси сифатида кенг қўлланилади. Айрим ҳолларда банклар ўз мижозларига нисбатан қиммат ҳисобланадиган тасдиқланган чеклар ўрнига бундай чекларни сотадилар. Маълумки, чекнинг иккита кўриниши мавжуд: I. Истеъмол чеки; II. Банк чеки. Ушбу чекнинг ҳар бир кўринишида олиб бориладиган ҳисоб-китоб

операциянинг тартиби ҳам бир мунча фарқ қилади. I. Истеъмол чеки ёрдамидаги ҳисоб-китоблар юритиш тартиби: 1. Экспортёр ва импортёр ўртасида савдо шартномаси тузилади. Битимда чек воситасида ҳисоб-китоб юритилиши қайд қилинади; 2. Экспортёр товарларни жўнатишга юклатгандан сўнг юк ташувчи ташкилотдан транспорт ҳужжатларини олади; 3. Товар ҳужжатларини транспорт ҳужжатлари билан бирга импортёрга жўнатади; 4. Импортёр битим шартига кўра ҳужжатларни олгандан кейин ёки товарларни қабул қилгандан кейин экспортёр номига чек ёзади ва унга жўнатади; 5. Ушбу чек агар номланган чек тури бўлмаса, экспортёр уни қабул қилгандан сўнг қимматли қоғозлар бозорида сотиб юбориши ёки ўз қарзларини тўлашда мазкур чекни тўлов воситаси сифатида ишлатиб юбориши мумкин, агар экспортёр номланган чекни қабул қилган бўлса, ушбу чекни ўз банкига тақдим қилади; 6. Охирги ҳолатда экспортёрнинг банки импортёрнинг банкига чек бўйича тўловни бажариш тўғрисида топшириқ беради; 7. Импортёрнинг банки топшириқ олганидан кейин импортёрга хабар беради ва унинг жорий валюта ҳисобварағидан тегишли суммани ҳисобдан чиқаради; 8. Импортёрнинг банки бенефициарнинг банкига пулни ўтказади; 9. Бенефициарнинг банки пулни экспортёрнинг жорий валюта ҳисобварағига ўтказади ва бу ҳ а қ да унга хабар беради. II. Банк чеки ёрдамидаги ҳисоб-китоблар юритиш тартиби: 1. экспортёр ва импортёр ўртасида савдо шартномаси тузилади. Битимда чек воситасида ҳ исоб-китоб юритилиши қайд қилинади; 2. экспортёр товарларни жўнатишга юклатгандан сўнг юк ташувчи ташкилотдан транспорт ҳужжатларини олади; 3. товар ҳужжатларини транс п орт ҳужжатлари билан бирга

импортёрга жўнатади; 4. битим шартига кўра импортёр товар ҳужжатларини олгандан сўнг ўз банкига экспортёр номига чек ёзиш тўғрисида кўрсатма беради; 5. импортёрнинг банки чекни ёзади ва экспортёрга жўнатади; 6. бенефициар банк чекининг турига қараб уни фонд биржасида сотиб юбориши, ёки тўлов воситаси сифатида учинчи шахсга ўтказиб юборади, ёки ўз банкига тақдим қилади; 7. охирги ҳолатда экспортёрнинг банки тўлов учун импортёрнинг банкига чекни тақдим қилади; 8. импортёрнинг банки бу ҳақда импортёрга хабар беради ва унинг счётидан тегишли суммани ҳисобдан чиқаради; 9. импортёрнинг банки пулни экспортёрнинг банкига ўтказади; 10. экспортёрнинг банки тўлов суммасини бенефициарнинг жорий валюта ҳисобварағига ўтказади ва унга хабар беради. Чек шаклидаги ҳисоб-китоблар юқори даражадаги хавф-хатар остида бўлганлиги учун уларни қўллаш доираси маълум даражада чегараланган. Чек юзасидан ўзига хос бир хусусият - чек бўйича тўловнинг тўхтатилиши (stop payment). Чекни ёзиб берувчи мижоз илгари ёзиб берган чеклар бўйича тўловни тўхтатиб қўйиш ҳақида кўрсатма бериш ҳуқуқига эгадир. Агар банк шундай кўрсатмага эга бўла туриб чек бўйича тўловни амалга оширса, чек бўйича харажатларни ўз ҳисобидан қоплашига тўғри келади. Шунинг учун ҳам банкда мижознинг тўловни тўхтатиб қўйиш (stop payment) тўғрисидаги кўрсатмаси бўйича махсус картотека юритилади. Бундан ташқари банк чекни ёзиб берган шахснинг вафоти ёки банкротга учраганлиги тўғрисида маълумот олганда чекни тўлаб юборишга ҳаққи йўқ. Чек ўтказма векселдан қуйидаги жиҳатлар билан фарқланади:  чек тақдим қилинишига кўра тўланади, вексель эса тақдим қилиниш ва муддатли ҳужжат бўлиши мумкин;  чек банк томонидан ҳеч вақт акцептланмайди, вексель эса тўловчи томонидан акцептланиши шарт;

 чек кўпгина ҳолларда муомалада айланмайди (гарчи индоссамент орқали бир шахсдан иккинчи шахсга ўтиши мумкин бўлса ҳам), балки тўлов учун бевосита банкка тақдим қилинади, вексел эса бир шахсдан иккинчи шахсга ўтиб айланиши мумкин;  қисқа муддат ичида вексель тўловчига тақдим қилинмаса векселни ёзиб берган шахс барча масъулиятдан озод қилинади (чунки муддатидан ўтказиб юбориш суистеъмолликка кенг йул очиб беради); чек бўйича эса ёзилган санадан бошлаб 6 йил мобайнида банк масъул ҳисобланади (Буюк Британия);  чек кроссланиши мумкин, вексель эса кроссланмайди;  агар чекдаги имзо сохта бўлса, банк бундай чек бўйича тўловни амалга ошириши мумкин эмас; биро қ векселдаги имзо ҳақиқий бўлмаса ҳам акцептантнинг вексель бўйича тўлов мажбуриятидан озод қилинмайди. Чекнинг тўланиши - банк учун масъулиятли операция ҳисобланади. Чунки чеклар қалбаки бўлиши ёки турли нуқсонларга эга бўлиши мумкин. Энг кўп учрайдиган камчилик ва қонунбузарликлар қуйидагича кўринишга эга:  чек ёзиб берувчининг имзоси сохталиги;  чек суммасининг кўпайтирилиши;  келгуси сана билан қайд қилиниши;  муддатдан ўтказиб юборилиши (агар чек ёзилган санадан бошлаб токи тақдим қилингунича 6 ой ўтган бўлса, бундай чек қайтарилиши лозим);  таъминланмаган сумма бўйича чекнинг ёзилиши (олдиндан келишилмаган ва рухсат этилмаган овердрафт);  индоссамент кетма-кетлигининг узилиб қолиши. Чекни ёзиб бериш ва тўлаш борасидаги хавф-хатар кафолатланган чек карточкаси (check guarantee card) ёрдамида сезиларли даражада камай- тирилиши мумкин. Буюк Британияда 60-йиллардан бошлаб бундай чеклар банк томонидан фақат ишончли мижозларга берила бошланди. Бугунги кунда эса уларни амалиётда қўллаш жаҳон бўйлаб кўпгина мамлакатларда кенг тус

олган. Авваламбор кафолатланган чек карточкаси билан банкнинг кредит карточкаси ўртасидаги фарқни кўрсатмоқ лозим. Банкнинг кредит карточкаси товарларни кредитга сотиб олиш учун хизмат қилади ва банк ҳисобварағига ҳамда чек китобчасига ҳеч қандай бевосита алоқага эга бўлмайди. Шундай бўлса-да, кредит карточкаларнинг айрим турлари бир вақтнинг ўзида кафолатланган чек карточкасининг вазифасини бажаради (масалан, «Барклейз бэнк»нинг жамғармачилари учун «ВИЗА» кредит карточкаси). Кафолатланган чек карточкаси чек китобчасига эга бўлган ҳисобварақ эгасини банкда идентификациялаш воситаси ҳисобланади. Мазкур чек қуйидагиларни тасдиқлайди:  банкнинг мижози бир мартада 50 ф.ст. миқдоргача бўлган нақд пулни ушбу банкнинг нафақат мижоз ҳисобварағи юритилаётган бўлинмасидан, балки истаган бошқа бўлинмасидан олиши мумкинлиги;  мижоз томонидан ёзилган чеклар мижоз ҳисобварағининг ҳолати ва ундаги пул маблағларининг етарлили ёки етарли эмаслигидан қатъий назар тўланиши шарт. Кафолатланган чек карточкасини қўллаш учун қатор шартлар бажарилиши керак:  чек банк кассири олдида имзоланиши керак ва ушбу имзо банк картотекасидаги «имзолар намунаси карточкаси»даги имзо билан мос тушиши керак;  карточка муддатидан ўтказилиб юборилмаслиги зарур;  чекнинг суммаси 50 ф.ст.дан ошмаслиги керак;  чек махсус ўрнатилган шаклда расмийлаштирилиши керак ва шунингдек , чек карточкасида кайд қилинган махсус тахлаш кодига эга бўлиши лозим. 50 ф.ст. доирасидаги лимит фақат бир битим бўйича амал қилади. Масалан, агарда мижоз 75 ф.ст. пул тўлаши керак бўлганда иккита чек

(биттаси 50 ф.ст.га, иккинчиси 25 ф.ст.га) ёзиб берган бўлса, ушбу чеклардан фақат биттасигина кафолатланган бўлади. Кафолатланган чек карточкасининг қўлланилиши суистеъмол учун кенг йўл очиб беради, чунки тўлов ҳар қандай ҳолатда ҳам амалга оширилиши банк томонидан кафолатланган бўлади. Шу сабабли банк билан олиб бориладиган операцияларда масъулиятни хис этишини ва ўзининг халоллигини исботлаган мижозларгагина банк шундай чекларни беришга ҳаракат қиладилар. Мамлакатлараро ташқи иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши, ягона ҳудудий ва жаҳон ҳамжамиятининг ташкил қилиниши йўлида интеграция жараёнининг кечиши доимий равишда мамлакатлараро тўлов ва ҳисоб-китобларнинг амалга ошириш усулини такомиллаштиришни банклар олдига талаб қилиб қўяди. Халқаро ҳисоб-китобларнинг хилма-хиллиги биринчи навбатда турли мамлакат вакиллари бўлмиш ҳар бир ташқи иқтисодий алоқа иштирокчилари учун муайян бир ҳолатда у ёки бу турдаги шартномаларни бажаришда қулай шарт-шароитларни яратиш ҳамда турли кўринишдаги афзалликларни бериш билан белгиланади. Бу эса ташқи иқтисодий фаолият юритувчи хўжалик бирликлари учун ниҳоятда катта аҳамиятга эга. Халқаро ҳисоб-китобларнинг хилма-хиллиги жаҳон савдосининг кенгайиши ҳамда ривожланиб боришига асос яратади. Шулардан келиб чиққан ҳолда халқаро ҳисоб-китобларнинг турли шакллари қуйидагиларни таъминлайди дейиш мумкин:  сотувчи ва харидор учун товар ва хизматлар, кредитлар, сармоялар ва бошқалар бўйича ҳисоб-китобларни қулай шаклда амалга ошириш;  ташқи савдо иштирокчиларнинг ҳар бири учун қулай вақтда ҳисоб- китобларни бажариш;  томонларнинг ўз мажбуриятларини тўла-тўкис адо этишларини таъминлаш;  ташқи савдода хорижий валюталардан мумкин қадар унумли фойдаланишга шароит яратиш.

Албатта, халқаро ҳисоб-китоб операцияларининг ривожланиши ва ҳажмининг кенгайиб боришида янги замонавий электрон воситалардан фойдаланиш ҳамда уларни такомиллаштириб бориш жараёни катта таъсир кўрсатади. Янги техник воситаларнинг қўлланилиши туфайли дунёнинг ихтиёрий чеккаси билан саноқли дақиқаларда ҳисоб-китобни бажариш имконияти яратилди ҳамда ушбу операцияларни бажариш муддатининг чўзилиб кетиши ва бунинг натижасида юзага келадиган валюта курсларининг ўзгариши хавф-хатарини маълум даражада олдини олишга имконият туғилди. Сўнгги йилларда Ўзбекистон Республикасида халқаро ҳисоб-китобларни ташкил қилишда сезиларли прогрессив силжишлар юз берди, бунга ёрқин далил сифатида нафақат Ўзбекистоннинг SWIFT телекоммуникациясига аъзо бўлганини таъкидлаш, балки қатор хорижий мамлакатлар билан дипломатик ва иқтисодий алоқаларнинг ўрнатилиши, кўпгина йирик чет эллик банкларнинг Ўзбекистонда ўз ваколатхоналарини очишлари, Ўзбекистондаги банкларнинг хорижий банклар билан вакиллик алоқаларини кенгай- тиришлари ва шу каби ижобий ҳолатлар юз бераётганини таъкидлаш жоиздир. Ҳозирги вақтда мамлакатимизда халқаро ҳисоб-китобларда қатнашувчи ҳамма банклар, фирма ва ташкилотлар қатъий ягона техник тартибнинг ўрнатилишига эҳтиёж сезмоқдалар, чунки бундай техник тартибнинг мавжуд эмаслиги юзага келиши мумкин бўлган муаммоларни ҳал этишда турли қийинчиликларга дуч келтириши мумкин. Шу сабабли, халқаро амалиётда ўрнатилган тамойиллар ва андозалардан келиб чиққан ҳолда Ўзбекистон Республикаси Марказий банки мамлакатимиз ташқи иқтисодий фаолия- тининг барча жиҳатларини ҳамда республикамиздаги шарт-шароитларнинг ўзига хос хусусиятларини эътиборга олган ҳолда ваколатли банклар ва фирмалар учун халқаро ҳисоб-китобларни амалга ошмришнинг ягона техник тартибини ишлаб чиқиши ва унинг тўлиқ амал қилишини таъминлаши зарур. Бунда янги замонавий талабларга жавоб берадиган тартиб ўрнатилиб, эски

методологиялардан воз кечиш зарур бўлади. Фақатгина айнан шу йўл билан Ўзбекистонда халқаро ҳисоб-китобларнинг энг самарали дастагини ташкил қилиш мумкин бўлди.7. Халқаро ҳисоб-китобларда SWIFT тизими Жаҳон бозорининг ривожланиши валюта, кредит, молия ҳисоб-китоб операциялари ҳажмининг ошишига олиб келади. Ҳужжатлар айланиши ошади, бизнес тўлов қоғозлари сони ва бир хил шаклга келтирилган молиявий ҳамда тижорат ҳужжатлар сони кўпаяди. Бозор иштирокчилари ўртасида ахборот алмашуви, қимматли қоғозлар ва валюта курслари ҳақидаги маълумотлар, фоиз ставкалари турли бозорларнинг ҳолати, ҳамкорларнинг ишончлилиги ва шу каби бошқа маълумотларнинг узатилиши юз беради. Ахборот оқими миллий чегаралардан чиқади. Шунинг натижасида халқаро миқёсдаги ахборот хизматлар бозорида банк маълумотлари юзага келади. БМТ доирасида хукуматлараро ва бошқа иқтисодий, тижорат, молиявий ташкилотлар ишини координациялаш учун ташкилий структура яратилди. Доимий ишчи гуруҳи янги стандартлар ишлаб чиқармоқда ва амалда халқаро валюта, кредит, молия ҳисоб-китоб операцияларида қўлланилаётганларини такомиллаштирмоқда. Вақтинча ишчи гуруҳи даврий тарзда қимматли қоғозлар, йўл чеклари, олтин ва бошқа қимматбаҳо металлар билан бўладиган операцияларда СВИФТ тармоқларидан фойдаланиб банк операцияларини амалга ошириш муаммоларини муҳокама қилмоқдалар. Ахборот алмашуви тизими нафақат тор доирадаги мутахассислар, балки бозор иқтисодиётининг барча иштирокчилари фойдаланишлари учун мўлжалланган. Халқаро банклар тармоғи доимий ўсиб бормоқда. Маълумотлар ва телекоммунакация хизматига нисбатан ортиб бораётган талабни қондириш учун халқаро тармоқ ташкил этилмоқда. У тўловларни ўтказиш, активларни бошқариш ва маълумотлар билан таъминлаш бўйича комплекс хизмат кўрасатади. Улар ичида HEBS (Hexagon Electronic Banking System) каби

машҳур тармоқлар мавжуд. Лекин дунёда энг йирик молиявий хабарлар тармоғи SWIFT ҳисобланади. Бу тизимга қўшилган ҳар қандай банк ўзини жаҳон молия уюшмасининг тўлиқ аъзоси деб ҳисоблаши мумкин. 70-йиллар бошида Ғарбий мамлакатлардаги йирик молиявий муассасалар тезда ўсиб кетган халқаро тўлов хабарларини қайта ишлашни автоматлаштира бошлади. Тижорат телекоммунакация тармоқлари сони кўпайди. Уларнинг ҳар бири ўз шахсий фарматлари алоқа восситаларидан, маълумотларни қайта ишлаш тартибидан ва киришдан ҳимоялаш усулларидан фойдаланди. 1973 йил Европа ва Американинг 250 та йирик банклари Халқаро Банклараро молияивй Телекоммунакиця – SWIFT (Society For Worldwide Interbank Financial Telecommunication)га асос соладилар. Жамиятнинг вазифаси – ягона банк хабарлари тизимини йўлга солиш ва қўллаб-қувватлаш эди. У иштирокчиларга сутка давомида дунёнинг ҳар қандай нуқтасидаги молиявий маълумотларга стандарт шаклида кириш имконини беради. SWIFT халқаро тармоғи 1977 йилдан бошлаб фаолият кўрсата бошлади. Маълумотлар тармоқ бўйича стандартга мувофиқ структуралаштирилган муъламотлар кўринишида узатилади. Ҳозирги кунда SWIFT тизими 70 давлатнинг 4000 ортиқ банкларини ўз ичига олади. Банк хабарлари стандартларини яратиш ва қайта ишлашда SWIFT тизими фирма – мутахассисиларигина эмас, шунингдек, стандартлар бўйича халқаро қўмита, халқаро савдо палатаси (ICC) ҳам иштирок этади. Натижада банкларнинг молиявий ва тижорат операциялари ҳақидаги намунавий хабарлар стандартлари ишлаб чиқилди. Уларнинг айримлари халқаро миқёсда тан олинди. Мисол сифатида банкларнинг идентификация кодлари – BIC кодларни келтириш мумкин. SWIFT тармоғи стандартларида узатиладиган маълумотларнинг категорияси, гуруҳ ва тиллари аниқ белгиланган. Хабарларни узатишдан ташқари тизим IFT (Iterbank File Transfer) хизмати даражасида банклараро файллар билан алмашишни қўллаб-қувватлайди. Стандартларни жаҳон

банклари амалиётига киритиш SWIFTнинг энг асосий ютуқларидан биридир. Бу жараён молиявий муассасаларга ҳужжатлар билан алмашиши ва низо ҳамда хатолардан қочиш имконини беради. Ҳозирда тармоқ асосини учта коммуникация станциялари ташкил этади. Улар Амстердамда (Голландия), Брюсселда (Бельгия), Копенгагенда (АҚШ) жойлашган. Бундан ташқари ўз мамлакатларидаги мижозларга хизмат кўрсатувчи регионал станциялар мавжуд. Замонавий технология ва талаблар SWIFT тармоғини замонавийлашни мувофиқлаштиради. Натижада архитектураси тўртта даражадан иборат янги - SWIFT - II яратилди. SWIFT нинг қоидаларининг талаби шуки, унга аъзо ташкилотлар амалга оширадиган бизнес билан шуғуллансин ва халқаро телеграфик молиявий маълумотлар алмашинишида иштирок этиши керак. SWIFT ташкилоти расман Белгиянинг кооператив жамияти бўлиб, Брюссельда рўйхатга олинган. У тўлақонли SWIFT аъзо-банкларига тегишли, унинг акциялари эса банкларга сотилган. Банклар ҳар ой 1 стандарт маълумот юбориш учун 3,5 евро ҳисобида тўлов тўлайди. Свифт тизими қўйидаги турдаги операцияларни бажаради: - мижоз тўловлари; - банк тўловлари; - ҳисобварақ бўйича тасдиқномалар (дебет, кредит); - валюта-конверсион операциялар; - дебет кредит операциялар; - фоизлар тўлови; - ҳисобварағидан кўчирмалар . Ҳар тур малумот учун махсус формат ишланган, унда мажбурий ва ихтиёрий реквизитлар мавжуд бўлади. SWIFT дан фойдаланишнинг қисқача схемасини мисол тариқасида кўриб чиқамиз:

1. Тўлов операцияларини амалга оширувчи томонлар. Улар қабул қилувчи томон номига пул ўтказишни ҳал қиладилар. Тўлов операцияларни амалга оширувчилар бўлиб: корпорациялар, ташкилотлар, банклар, жисмоний шахслар ҳисобланади. 2. Тўлов операцияларини амалга ошириш механизми қуйидагича бўлиб, юқорида келтирилган томонлар у банкларига телеграф тўловни амалга оширишга телефон, ёзма равишда (телекс, телетайп, почта, факс, телеграф) орқали берадилар. Текшириш услублари топшириқ бериш усулларига боғлиқ. Телекс ва Телетайп авто жавоблар ва мижоз имзосини солиштириш калитларига эга. Телеграф тизимлари мижоз имзосини солиштириш калитлари, пароллари ва бошқа шахсни аниқловчи махсус шаклларга эга бўлади. Телефондан берилган топшириқларни текшириш, уларга қўнғироқ қилиш йўли билан текширилади. Почта орқали келган топшириқларда банк имзоларни текшириш шарт. 3. Тўловни қайта ишлаш ва етказиш. Банк тўлов операциясини қуйидаги телеграф линиялардан бирида амалга ошириш мумкин « Fedwire », « Bankware », « CHIPS », « SWIFT ». Бунда операциялар тўловни банкнинг операцион тизимига киритади, биринчи поғона текширувчи маълумотларни текширади, иккинчи поғона текширувчи эса тайёр свифт форматини текширади ва авторизация қилади. Бундан сўнг тўлов свифт форматида SWIFT тизими орқали аввал SWIFT марказларидан бирига боради (ўзида банк SWIFT бу маълумотни ўз ишловига олганлиги тўғрисида тасдиқ олади) ва қабул қилувчи банкга юборади. Ҳозирги кунда маълумотлар 10 категорияга бўлинган: 1 категория – бу мижозлар тўловлари 2 категория – бу банкларнинг тўловлари 3 категория – бу валюта операциялари OPTION , FOREX , SWAP , OVERNITGHT 4 категория - бу чеклар ва нақд пуллар

5 категория – бу қимматли қоғозлар 6 категория - бу қимматбаҳо металлар ва тошлар 7 категориялар савдо молиялаш аккредитив, инкассо, гарантия 8 категория – Йўл чеклари 9 категория – умумий категория дебет, кредит тасдиқномалар (авидо) ҳисобварақ бўйича тўловлар. Маълумотнинг матни иккилик коди билан белгиланган майдончалар кетма-кетлигидан ташкил топади. Мисол учун: 32: Сумма 50: Маблағ юборувчи томон 59: Бенефициар 70: Мақсад 71: Комиссия ҳисобварақ ишни BEN , OUR , 72: Банкнинг ахбороти. Валютани белгилаш учун ISO ( International Standards Organization ) ишлаб чиққан уч ҳарфли коддан фойдаланилади. (Масалан, USD , UZS ) SWIFT нинг асосий ютуқларидан бири Халқаро стандартлаш ташкилоти томонидан қабул қилинган махсус стандартларни яратиш ва фойдаланишдан иборат. Банк ҳужжатларини унификациялаш, ҳар хил давлатлардаги ҳужжатларни тўлдириш анъаналарининг ҳар хиллиги ва тил муаммолари билан боғлиқ хатоларни ва қийинчиликларни енгиб ўтишга имконият берди. SWIFT стандартларини устунликлари банклар учун шунчалик мос эдики, бунда бошқа ўхшаш тизимлар (Лондонлик CHAPS , Парижнинг SAGITTAIRE , Нью-Йоркнинг SHIPS ) уларни ўзида қўллайди. SWIFT маълумотларни юқори даражада ҳимоялашни таъминлайди. SWIFT нинг асосий талаби - терминалларни улаш тартибдир. Тизим ҳар бир фойдаланувчи учун алоҳида яширин код билан қайд этиш орқали тизимли хабарлар назоратини ташкил этиш асосида ҳар бир уланган терминални аниқлаши (танишиши) керак. Бу хабар махсус қурилма ёрдамида

шифрланади. Қурилмада модул бўлиб у тасодифий сонлар генераторидан фойдаланган ҳолда шифрловчи калитини ҳосил қилади. Фойдаланувчига кейинги қайд қилиш учун янги код берилади. Бу – калитлар алмашиши тартиби деб юритилади. Терминал аниқланганлиги тасдиқлангандан сўнг у тармоқда қайд этилади. Барча кодлар ва калитлар SWIFT терминалига микропрогцессор карта (МК) ёрдамида киритилади. МКни хафсизлик тизими ( User Security Enhancrmrnt – USE ) ишлаб чиқади. Терминални тармоққа улаш тартибларидан бирортаси бузилган тақдирда (шовқин, линия узилиши аниқ, узатишда хато аниқланса ёки хабар формати тизимига киритиш тартиби нотўғри бўлса ва ҳоказо) терминал автоматик равишда ўчади махсус файлда бу ҳол қайд этилади. Шу орқали паст сифатли линия аниқланади. Фойдаланувчининг имтиёзини фарқлаш воситаси ахборот хавфсизлигини таъминловчи бўйича қўшимча чора ҳисобланади. Бундан ташқари тизимда тез-тез тўхтаб қолишдан ҳимоялаш учун ахборотларни заҳира нусхалаб қўйиш ҳисобга олинган. SWIFT тармоғи учун барча имкониятларидан фойдаланиш, махсус дастурий аппаратли интерфейс мавжуд. Бугунги кунда SWIFT тармоғи учун терминал комплексларни таклиф этувчи 100 дан ортиқ фирма мавжуд. SWIFT терминал комплекслари учун платформа ишлаб чиқарувчилари ўртасида Digital Eguipment ( VAX ва Alpha тизими), IBM ( PS /2, S 370, RS /6000), Newlett Packard ( Apollo 9000), Sun Microsystems ( SPARC оиласига мансуб процессорли компьютерлар) каби компаниялар мавжуд. Бугунги кунда SWIFT терминал комплекслар бозорида Digital ва IB M нисбатан машҳур ҳисобланади. Бугунги кунда SWIFT тизими банк операциялари, валюта ва пул бозори, қимматли қоғозлар савдоси, савдо операцияларига хизмат кўрсатиш, халқаро тўловларни амалга ошириш каби муҳим молиявий фаолият соҳаларида маълумотлар билан тезкор алмашувни таъминлайди. Восита ва хизмат ҳақ қ и юқори бўлишига қарамасдан SWIFT тармоғи абонентлари сони кўпайиб бормоқда. Бу ҳол SWIFT жамиятига келгусида молия фаолиятининг бошқа

соҳаларини қамраб олган ҳолда тармоқни янада кенгайтириш имконини беради. SWIFT нинг асосий вазифаси -ҳар қандай банк маълумотлари ва молиявий маълумотларни ҳисоб-китоб техника воситалари орқали тезда узатиш ҳисобланади. Биринчи узатишлар 15 мамлакатнинг 513 банкини қамраб олган. 1993 йил д а SWIFT хизматларидан 92 мамлакатнинг 3700 банк ва молиявий муассасалари фойдаланган. SWIFT дан нобанк муассасалар– брокерлик ва диллерлик фирмалари, клиринг, суғурта, молиявий компаниялар ҳам фойдаланиши мумкин. Шу билан бирга бир вақтнинг ўзида жаҳон молия бозори операцияларини стандартлаштириш муоммолари ҳам ечилмоқда. У ерда сотиш, харид қилиш, кафолат ва қимматли қоғозлар бўйича бошқа муомалалар амалга оширилади. SWIFT валюта клиринг функциясини бажармайди. SWIFT тизимининг автоматик ишлаши назоратни, жўнатувчи ва қабул қилувчининг ҳақиқийлигини текширишни, хабарларни тезлик билан тақсимлашни ва маълумотларни шифрлашни қамраб олади. Ундан кейин агар қабул қилувчи тармоққа уланган бўлса, хабар тўғридан тўғри алоқа канали орқали узатилади ёки талаб қилиб олингунга умумий бозорда туради. Маълумотларнинг узатилиши ва ишлаши 20 секунд давом этади. SWIFT нинг асосий ютуғи халқаро информацион ташкилот – ISO томонидан тан олинган банк ҳужжатлаштириш стандартларидадир. Банк ҳужжатлаштириш стандартларининг яратилиши ва қўлланишидадир. Банк ҳужжатларини бир хил шаклга келтирилиши кўпгина қийинчиликлар ва хатолардан қутулишга имкон беради. Банклараро коммуникация тизими стандартларининг ютуғи шунчалик яққол кўрина бошладики. миллий даражадаги аналогик тизимлар буни ўзига қурол қилиб олди ( CHAPS – Буюк Британия банклараро клиринг ҳисоб-китоблари тизими. У ўз ичига 200 та банк ва бир нечта ҳисоб-китоб марказларини олади; америка ЧИПСИ, Швецария СИНи ва бошқа). 70-йиллардан бошлаб SWIFT тизимида маълумотлар ва манзиллар стандарт форматларин ташкил қилина бошланди. 1974 йилда халқаро қўмита

мижозлар тўловлари ҳаракати, банклараро тўловлар ҳаракати, валюта ва кредит бўйича маълумотлар, банкларнинг жорий ҳисоб рақамларидан бир кунлик кўчирмалар каби маълумот ва хабарларнинг қайта ишлов берилиши тугатилди, яъни мукаммаллаштирилди. 1988 йилда қимматли қоғозларн сотиш ва расмийлаштириш, инкассо ва аккредитив операциялари, мижозлар учун баланс ҳисоботи, қимматбаҳо металлар савдоси, йўл чеклари, кафолатлар ва бошқа опеацияларни стандартлаштириш ишлари тугатилди. SWIFT орқали компьютерлар банк ва молия хабарларини 7 та категорияга бўлиб кўрсатади. Улар эса ўзида 70 хил турдаги маълумотларни жамлаган. Ҳар бир тип банк ва молия муассасалари талаб қиладиган элементларнинг барчасини тўлиқ ва аниқ беради. Хавфсизлиги. Ўтказиш хавфсизлиги, бу дегани фальсификация, йўқотишлар ва жавобсиз қолипдан тўлов топшириқномаларини ва молиявий маълумотларини сақлаш (мухофаза) юқоридаги тизимга боғлиқ. SWIFT ҳисоблаш марказларида хавфсизликни таъминловчи дастурлардан ташқари, анъанавий тўлов тизимларидан фарқи ўлароқ тизимини махсус чоралар жойлаштирилган: - сессиянинг бошланиши ва охирида тизим терминалидан фойдаланишни текшириш; - ҳамма кириш ва чиқиш маълумотларни автоматик рақамлаш, рақамлаш таркиби тизимининг ўзи билан назоратланади; - индивидуал калитларга қараб икки банк орасида автоматик маълумот алмашиниш; - қабул қилувчи – банк томонида ахборотларни автоматик текшириш. SWIFT алоқа линиялари ва операцион марказларини рухсатсиз ташрифлардан муҳофаза қилиш махсус кодировка қилиш мосламалари (тасодифий сонлар генератори принципида) томонидан таъминланади. Шундай қилиб свифт тизимини хавфсизлигини таъминловчи тўлиқ муҳим кўп поғонали физик хавфсизлик ўтказиш линиялари хавфсизлиги,

функционал хавсизл и к ва процедуровий хавфсизликлар комбинациясидан ташкил топади. Маълумотлар алмашинишдаги хавфсизликни (оширишни) янада кучайтириш мақсадида, банклар ўз ҳисобидан такомиллаштириш мумкин. Тезлик SWIFT ёрдамида тезкорлик билан маълумотлар юбориш, банкларнинг ўз маблағларини тез қайта жойлаштиришга имконият яратади. SWIFT орқали юборилган маълумотлар анча тез етиб боради, қайта ишланади (банк тизимида) ва мижоз ҳисобварағида акс эттирилади, телекс ёки бошқа алоқа воситаларидан фарқли ўлароқ. Ба хтг а қарши бу тизим камчиликлардан холи эмас. Булардан бири икки ташкилотни жуда мураккаб техник тизимга тобелиги ва шу билан боғлиқ техник муаммолар ва ишдан чиқишлар камчиликдир. Яна бир камчилик сифатида жуда юқори нарх наволар, булар кичик банкларни жуда қийин аҳволга солиб қўйдилар. Ўзбекистон Республикасила SWIFT тизимига уланиш (аъзо бўлиш) ва фаолият юритиш муаммолари. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикасида сўмда бўладиган тўловлар Марказий банкдаги жойлашган ягона ҳисобварақ (тижорат банкларининг) орқали бажарилса, валюталарда бўладиган операциялар (мижозларнинг кўпини кўчириш, ўз маблағларини ўтказиш ва ҳ.к). SWIFT тизими орқали бири биридаги ҳисобварақларда амалга оширилади. Шундай қилиб, ҳатто ички тўловларда (агар улар сони кўпроқ бўлса, акс ҳолда қоғоз тўлов топшириқномаларда ишласа ҳам бўлади) SWIFT нинг ўрни беқиёсдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Ш.З. Абдуллаева. Халқаро валюта-кредит муносабатлари. Т., “IQTISOD-MOLIYA” , 2005 йил. 604 бет. 2. Назарова Г.Г., Хайдаров Н.Х. Халқаро иқтисодий муносабатлар. Ўқув қўлланма. ТДИУ, 2008. –28-31 бетлар. 3. Кудров В .М. Мировая экономика: Учебник. – М.: Дело, 200 8 . 11-21 с. 4. Семенов К.А. Международные экономические отношения: Учебник для ВУЗ ов. – М.: ЮНИТИ-ДАНА, 200 9 . – 8-10, 16-37 с. 5. Фомичев В.И. Международная торговля: Учебник; 2-е изд., перераб. и доп. – М.: ИНФРА-М, 20 09 . – 39-60 с. 1. Маринич М.А. Введение во внешнюю торговлю. - Мн.: Технология, 2000. – 3-14, 18-42 с.

O'xshashlar

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими

Пул маблағлари ва ҳисоб-китоблар ҳисоби

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар тизими 2

Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар бўйича банк назорати

Ҳисоб ва назорат тизими