Ишлаб чиқариш харажатларини туркумлаш, умумлаштириш ва баҳолаш - Iqtisodiyot - Referatlar

Ишлаб чиқариш харажатларини туркумлаш, умумлаштириш ва баҳолаш

Yuklangan vaqt:

12.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102.9912109375 KB

Ko'chirib olish

Ишлаб чиқариш харажатларини туркумлаш, умумлаштириш ва баҳолаш Режа: 1. Харажатлар тушунчасининг моҳияти, аҳамияти ва улар ҳисобининг вазифалари 2. Корхона харажатларини туркумлаш асослари 3. Корхона ишлаб чиқариш харажатлари таркиби ва уларни умумлаштириш 4. Корхона ишлаб чиқариш харажатлари динамикасини баҳолаш методлари

1. ХАРАЖАТЛАР ТУШУНЧАСИНИНГ МОҲИЯТИ, АҲАМИЯТИ ВА УЛАР ҲИСОБИНИНГ ВАЗИФАЛАРИ Бозор иқтисодиёти шароитида ҳар қандай тижорат субъектининг бош мақсади бўлиб имкон қадар кўп фойда олиш ҳисобланади. Фойда олинган даромадлар ва қилинган харажатлар ўртасидаги ижобий фарқдир. Харажат қилмасдан туриб, маълумки, даромадга эришиб бўлмайди. Гап, аслида, даромадга қанча харажат ёки сарф билан эришишдадир. Агарда даромадга кам харажат ёки сарф билан эришилса, бу нафлидир, чунки у фойдага олиб келади. Аксинча, даромадга кўп харажат ёки сарф билан эришилса, бу нафсиздир, чунки у зарарга олиб келади. Айнан ушбу оддий нисбат корхоналар молиявий хўжалик фаолияти кўрсаткичлари тизимида харажатларнинг муҳим ўрин тутишини билдиради. Шу боис ҳам «Харажат» ёки «Сарф» тушунчалари иқтисодий таълимот ва амалиётда ўта муҳим тушунча ва кўрсаткич ҳисобланади. Иқтисодиёт назариясида харажат ёки сарф деганда, одатда, маълум мақсадларда ишлатилган ресурсларнинг пул ўлчовида ифодаланган миқдори тушунилади. Харажат мақсади бўлиб бирон бир фаолият, бирон бир буюм ёки маҳсулот (товар)ни сотиб олиш, бирон бир талабни қондириш ҳисобланади. Кишилик жамиятини, унинг бўлинмаларини, яъни ҳар бир хўжалик бирлигини, уларда юз бераётган жараёнларни бошқариш харажатлар тўғрисида реал ахборотларни турли даражаларда тўплаш, тизимлаш ва бу ахборотларни тегишли фойдаланувчиларга етказиб беришни объектив зарурат қилиб қўяди. Айнан шундай зарурат харажатларни ахборот бериш восита ҳисобланган бухгалтерия ҳисобининг муҳим объекти эканлигидан дарак беради. Ҳисоб назарияси ва амалиётида харажатларга корхоналар молиявийхўжалик фаолиятининг муҳим кўрсаткичи сифатида ёндашилади ҳамда шунга мос равишдаги таърифлар берилган. Чунончи, «Молиявий

ҳисоботни тузиш ва тақдим этиш учун концептуал асос»да 1 харажатга қуйидагича таъриф берилган: харажат деганда, умумий олганда, ҳисобот даврида корхона активларини камайиши ёки унинг мажбуриятларини кўпайиши тушунилади. Бироқ барча сарфлар корхонанинг активларини камайишига ёки мажбуриятларини ошишига олиб келмайди. Мисол учун асосий воситаларни ва бошқа моддий бойликларни сотиб олишга сарфланган пул маблағлари корхонанинг жами активларини камайтирмайди, аксинча уларнинг бир шаклдан бошқа шаклга айланганлигини билдиради. Шунингдек, корхонанинг таъсисчиларига қайтариб берган бадаллари ҳам корхона учун харажат ҳисобланмайди, аксинча, таъсисчининг ўз маблағини қайтариб олиши ҳисобланади. Харажатлар корхоналар молиявий ҳисоботларининг, чунончи бухгалтерия баланси ва «Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот»нинг муҳим элементлари ҳисобланади. Жумладан, бухгалтерия балансида тугалланмаган ишлаб чиқаришга сарфланган, келгуси даврлар учун қилинган, лекинда ҳисобдан чиқарилмаган харажатлар акс эттирилади. «Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот»да эса корхонанинг соф фойдаси ёки зарарини аниқлаш мақсадида ҳақиқатда ҳисобдан чиқарилган харажатлар акс эттирилади. Корхона харажатлари бўйича бухгалтерия ҳисобининг асосий вазифаларига қуйидагилар киради: • корхона харажатларини турли мақсадларда тўғри туркумлаш ва гуруҳларга ажратиш; • корхона харажатларини тўғри, ўз вақтида ва тегишли бошланғич ҳужжатлар билан расмийлаштириш ; • харажатларни уларнинг моҳиятини очиб берувчи мезонларига,мақсадларига ва таснифий белгиларига мос равишда ҳисобга олиш; 1 Ўз.АВ томонидан 14.08.1998 йилда рўйхатга олинган, №475);

• корхона харажатлари бўйича ҳисоботлар маълумотлари ва ҳисоб маълумотларини тўлиқ уйғунлигини таъминлаш; • харажатларни ошиб кетишига сабаб бўлувчи норационал чиқимларни вужудга келиш сабаблари ва айбдорларини топиш, бундай чиқимларга йўл қўймаслик учун маъсул шахслар фаолиятини доимий назорат қилиш. 2. КОРХОНА ХАРАЖАТЛАРИНИ ТУРКУМЛАШ АСОСЛАРИ Харажатлар корхоналарда юритиладиган ҳам молиявий ҳисоб, ҳам бошқарув ҳисобининг ўта муҳим объекти ҳисобланади. Молиявий ҳисобнинг асосий мақсади бўлиб асосан ички ҳамда ташқи фойдаланувчиларга корхона харажатлари тўғрисида пул бирлигидаги умумий ахборотларни синтетик ва аналик ҳисобни юритиш ҳамда молиявий ҳисоботни тузиш учун етказиб бериш ҳисобланади. Бошқарув ҳисобининг асосий мақсади бўлиб эса ички фойдаланувчиларга корхона харажатлари тўғрисида турли мақсадларда батафсил ахборотларни етказиб бериш ҳисобланади. Молиявий ҳисобда унинг мақсадидан келиб чиқиб, корхонанинг барча харажатларини асосан иккита белгиси бўйича таснифлаш муҳим аҳамият касб этади. Булар:  Фаолият турларига тегишлилигига кўра;  Қайси ҳисобот даврига тегишлигига кўра. Харажатларнинг юқоридаги белгилари бўйича таснифи кўргазмали тарзда 1-расмда келтирилган. Фаолият турларига тегишлилигига кўра корхоналарнинг барча харажатлари асосий фаолиятга доир харажатлар ҳамда асосий бўлмаган фаолият турларига доир харажатларга бўлинади.

Асосий фаолиятга доир харажатлар деганда корхона уставида белгиланган асосий фаолият билан боғлиқ харажатлар тушунилади. Асосий бўлмаган фаолиятга доир харажатлар деганда корхонанинг асосий фаолиятини ташкил этмайдиган молиявий фаолиятига тегишли бўлган харажатлари ва фавқулотдаги зарарлари тушунилади. 1-расм. Корхона харажатларини молиявий ҳисоб ва ҳисобот мақсадларида таснифлаш асослари «Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низом» ва 21сон БҲМС га мувофиқ корхоналарнинг асосий фаолияти билан боғлиқ Корхона харажатлари Асосий фаолиятга доир харажат - лар Таннархга киритиладиган харажатлар Ҳисобот давр харажатлари Муддати кечиктирилган харажатлар Молиявий фаолиятга доир харажатлар Фавқулотдаги харажатлар (зарарлар) Фаолият турларига тегишли - лигига кўра билвосита ва *бевосита моддий харажатлар; билвосита ва *бевосита меҳнат харажатлари *бошқа бевосита ва билвоси - та ишлаб чиқариш харажатлари *Давр харажатлари Таннархга киритилмайдига н харажатлар Қайси даврга тегишли - лигига кўра Асосий бўлмаган фаолиятга доир харажат - лар Келгуси давр харажатлари

харажатларни, ўз навбатида, қуйидаги иккита гуруҳга ажратилади:  Таннархига киритиладиган харажатлар;  Таннархга киритилмайдиган харажатлар. Таннархга киритиладиган харажатлар деганда маҳсулот, товар, иш ва хизматларнинг ишлаб чиқариш ва сотиш таннархини ташкил қилувчи харажатлар тушунилади. Уларга маҳсулот (товар, иш ва хизмат)лар таннархини ташкил қилувчи қуйидаги харажатлар киради: * бевосита ва билвосита моддий харажатлар; * бевосита ва билвосита меҳнат харажатлари; * бошқа бевосита ва билвосита харажатлар, шу жумладан ишлаб чиқариш йўналишидаги устама харажатлар. Таннархга киритилмайдиган харажатлар деганда корхоналарнинг ишлаб чиқарилган ва сотилган маҳсулот (товар, иш ва хизмат)лар таннархига киритилмайдиган бошқа харажатлари тушунилади. Бундай харажатлар, ўз навбатида, давр харажатлари ва молиявий фаолиятга доир харажатларга бўлинади. Давр харажатлари - бу маҳсулот (товар, иш ва хизмат)ларни сотишга, корхонани маъмурий-бошқарувига ва бошқа операцион фаолиятга доир харажатлар. Ушбу харажатлар маълум ҳисобот даврида юз беради, шунинг учун улар давр харажатлари деб аталади. Молиявий фаолиятга доир харажатлар деганда қимматли қоғозларни чиқариш ва жойлаштириш, валюта операциялари, кредит ва қарзларни олиш, узоқ муддатли ижарага доир ва бошқа молиявий фаолиятга тааллуқли харажатлар тушунилади. Буларга фоизлар, салбий курс фарқлари кўринишидаги харажатлар ва бошқалар киради. Фавқулотдаги харажатлар деганда юз бериши доимий характерга эга бўлмаган, кутилмаган тасодиф ва ҳодисалардан кўрилган зарарлар тушунилади. Буларга давлат қонунларини ўзгариши, табиий офатлар, революцион ўзгаришлар натижасида вужудга келган зарарлар киради.

Қайси ҳисобот даврига тегишлигига кўра корхоналарнинг барча харажатлари учта гуруҳга бўлинади: • ҳисобот даври харажатлари - бу корхонанинг бевосита ҳисобот даври (чорак, ярим йил,тўққиз ой ва йил)га тегишли харажатларидир, улар ҳисобот даврида асосий ва асосий бўлмаган фаолиятга доир, таннархга киритиладиган ва унга киритилмайдиган барча харажатларидан иборат бўлади. • келгуси давр харажатлари - бу корхонанинг келгуси асосий фаолиятига доир, лекинда ҳисобот даврида амалга оширилган харажатлари. Бундай харажатларга олдиндан тўланган ижара ҳақлари, олдиндан тўланган хизмат ҳақлари ва бошқа олдиндан бўнак сифатидаги тўловлар киради. • муддати узайтирилган харажатлар – буларга корхонанинг келгуси асосий фаолиятига доир, лекинда муддати бир йил ва ундан кўп муддатга узайтирилган харажатлари киради. «Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тўғрисида Низом» талабларидан келиб чиққан ҳолда, республикамизнинг 21-сон БҲМСда корхоналарнинг барча харажатлари қуйидаги счётлар тизимида ҳисобга олинади (1-жадвалга қаранг). 1-жадвал Корхоналар харажатларини ҳисобга олишга мўлжалланган счетлар тизимлари Сче т т/р Счет номи Қандай харажатлар ҳисобга олинади 201 0 Тугалланмаган ишлаб чиқариш Бевосита ва билвосита асосий ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобга олинади 231 0 Ёрдамчи ишлаб чиқариш Бевосита ва билвосита ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобга олинади 251 Умумишлаб чиқариш Бевосита ва билвосита умумишлаб

0 харажатлари чиқариш харажатлари ҳисобга олинади 311 0 Келгуси давр харажатлари Келгуси давр учун ҳисобот даврида қилинган харажатлар ҳисобга олинади 321 0 Муддати узайтирилган харажатлар Ҳисобот даврида ҳисобланган муддати узайтирилган харажатлар ҳисоби юритилади 910 0 Сотилган маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархи Сотилган маҳсулот (иш, хизмат)лар таннархига киритилган харажатлар ҳисобга олинади 940 0 Давр харажатлари Сотиш, бошқарув ва бошқа операцион харажатлар ҳисоби юритилади 960 0 Молиявий фаолиятга доир харажатлар Молиявий фаолиятга доир харажатлар ҳисобга олинади 972 0 Фавқулотдаги зарарлар Фавқулотдаги зарарлар ҳисобга олинади 980 0 Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлаш учун фойданинг ишлатилиши Солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни тўлаш учун фойданинг ишлатилиши ҳисобга олинади Харажатларни уларнинг синтетик ва аналитик ҳисобини юритиш ҳамда молиявий ҳисоботни тузиш мақсадларида таснифлаш асослари уларни режалаштириш ва назоратини олиб бориш, шунингдек ички бошқарув қарорларини қабул қилиш учун етарлича эмас. Ушбу мақсадга эришиш учун, чунончи корхонанинг ишлаб чиқариш харажатларини қўшимча тарзда қуйидаги белгилари бўйича таснифлаш ўта муҳимдир (2-жадвалга қаранг). 2-жадвал

Корхона ишлаб чиқариш харажатларини бошқарув қарорларини қабул қилиш, режалаштириш ва назорат қилиш мақсадларида таснифлаш Таснифий белги Харажат гуруҳи 1.Тегишлилига кўра Умумхаражатлар Жавобгарлик марказлари харажатлари Бир бирлик маҳсулот (иш, хизмат)нинг ўртача харажатлари 2.Ишлаб чиқариш ҳажмининг таъсирига кўра Ўзгарувчан Ўзгармас (доимий) 3.Муқобиллигига кўра Муқобил Номуқобил 4.Назорат қилиниши имконигаа кўра Назорат қилиш имкони бор Назорат қилиш имкони йўқ 5.Меъёрланишига кўра Меъёрлаштириладиган Меъёрлаштирилмайдиган 6.Релевантлигига кўра Релевант Норелевант 7.Дифференциланишига кўра Ўсиб борувчи Маржинал харажатлар Умумхаражатлар – бу жами корхона бўйича қилинган барча харажатлар йиғиндиси. Жавобгарлик марказлари харажатлари деганда корхонанинг бевосита харажат марказлари бўлган таркибий бўлимлари, цехлари, ишлаб чиқарётган маҳсулотлари, бажараётган ва кўрсатаётган хизмат турларига доир умумий харажатлар тушунилади. Жавобгарлик марказлари бўйича харажатларнинг бошқарув ҳисобини ташкил этиш уларнинг ҳар бирида харажатлар устидан назоратни ўрнатишга имкон беради, бунинг эвазига норационал харажатларга йўл қўйилмасликка эришилади. Жавобгарлик марказларида харажатларни самара бериш нуқтаи назаридан амалга оширилиши оқибат натижада яхлит корхона бўйича норационал харажатларга йўл қўйилмасликни таъминлайди.

Бир бирлик маҳсулот (иш, хизмат)нинг ўртача харажатлари – бу маҳсулот ( бажараётган иш ва кўрсатаётган хизмат)га кетган жами харажатларни уларнинг миқдорига бўлиш орқали топилган ўртача суммасидир. Ўзгарувчан харажатлар деганда ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиб бориши билан мос равишда умумий миқдори ошиб борадиган харажатлар тушунилади. Мисол учун, бир хилдаги моддий, меҳнат ва бошқа харажатларни талаб этадиган 1 та музлатгичга кетадиган жами харажат 1 200 000 сўм десак, 100 та музлатгич учун кетадиган жами харажат 120 000 000 сўмни (1200000*100), 200 та музлатгич учун кетадиган жами харажат 240 000 000 сўмни (1200000*200) ташкил этади. Демак, бунда корхонанинг жами ўзгарувчан харажатлари ишлаб чиқариш ҳажмига мувофиқ пропорционал ошиб боради, шу билан бирга 1 бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар ўзгармас (турғун) бўлиб қолаверади (2- расмга қаранг). а) Умумий ўзгарувчан харажатлар. в) Бир бирлик учун ўзгарувчан харажатлар. у у 100 200 300 400 500 х 100 200 300 400 500 х Фаолллик даражасии Фаоллик даражаси (ишлаб чиқарилган маҳсулот сони) ((ишлаб чиқарилган маҳсулот сони)) 2-расм. Ўзгарувчан харажатлар: а) умумий; б) 1 бирлик маҳсулотга Ўзгармас (доимий) харажатлар деганда ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиб боришидан қатъий назар умумий миқдори ўзгармайдиган харажатлар тушунилади. Уларга мисол бўлиб цех биноси ижара ҳақи, суғурта суммаси, у = b х b = у х

бино ёки бошқа асосий воситалар амортизацияси ҳисобланади. Бундай харажатларнинг умумий суммаси доимий бўлсада, бироқ бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган миқдори ўзгарувчан бўлади. Айтайлик, юқорида келтирилган музлатгичлар ишлаб чиқариладиган цех учун ижара ҳақи ойига 12 000 000 сўм. Бу ҳолда ҳар ойлик ижара ҳақи суммаси доимий бўлсада, бироқ бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ижара ҳақи 100 музлатгич ишлаб чиқарилганда 120 000 сўмни (12000000/100), 200 та музлатгич ишлаб чиқилганда эса 60 000 сўмни (12000000/200) ташкил этади. . Демак, бунда корхонанинг иш фаоллиги ошсада, жами ижара ҳақи суммаси ўзгармасдан қолади, шу билан бирга 1 бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ўзгармас харажатлар ўзгарувчан бўлиб қолади (3-расмга қаранг). а) Умумий ўзгармас харажатлар. в) Бир бирлик учун ўзгармас харажатлар. ишлаб чиқарилган маҳсулот сониФаоллик даражасиь ) х ((ишлаб чиқарилган маҳсулот сониФаоллик даражасии ) х (( 3-расм. Ўзгармас (доимий) харажатлар: а) умумий; б) 1 бирлик маҳсулотга а – ўзгармас (доимий) харажатлар, сўмда а – константа Одатда, барча бевосита моддий ва меҳнат харажатлари ўзгарувчан харажатлар ҳисобланади. Айрим билвосита ишлаб чиқариш устама харажатлари эса ярим ўзгарувчан ёки ярим ўзгармас (доимий) ҳисобланади. у у у = а а = у х

Мисол учун, ижарага олинган цех биноси ойига 100 та музлатгич ишлаб чиқаришга мўлжалланган бўлса, у ҳолда 200 та музлатгич ишлаб чиқариш учун қўшимча цех керак бўлади ва бунинг учун қўшимча цехни ижарага олиш зарурати бўлади ва бу, мос равишда, доимий миқдордаги ижара ҳақини ошишига олиб келади. Муқобил (альтернатив) харажатлар деганда бир фаолиятни бошқа фаолиятга алмаштиришда самара келтиради деган бошқарув қарорини қабул қилишга асос бўлган харажатлар тушунилади. Бундай харажатлар кейинги фаолиятни юритишдан олиниши мумкин бўлган иқтисодий наф суммаси миқдорида баҳоланади. Мисол учун, музлатгич ишлаб чиқарувчи заводда қўшимча равишда чанг ютгич ишлаб чиқаришни йўлга қўйилиши заводга қўшимча фойда келтирадиган бўлса, бу ҳолда чанг ютгич ишлаб чиқаришга кетадиган харажатлар муқобил харажатлар бўлиб ҳисобланади. Номуқобил (альтернатив бўлмаган) харажатлар деганда бир фаолиятни бошқа фаолиятга алмаштиришда самара келтирмайди деган бошқарув қарорини қабул қилишга асос бўлган харажатлар тушунилади. Бундай харажатлар олдинги ва кейинги фаолият турларини юритишда вужудга келадиган иқтисодий йўқотишлар суммаси миқдорида баҳоланади. Мисол учун, музлатгич ишлаб чиқарувчи заводда қўшимча равишда чанг ютгич ишлаб чиқаришни йўлга қўйилиши заводга қўшимча фойда келтирмаса, бу ҳолда чанг ютгич ишлаб чиқаришга кетадиган харажатлар муқобил харажатлар бўлиб ҳисобланмайди. Назорат қилиш имкони бор харажатлар деганда менежер томонидан назорат қилиниши натижасида даражаси ўзгарадиган харажатлар тушунилади. Харажатлар устидан ўатъий назоратни ўрнатилиши кўплаб норационал харажатлар, масалан ортиқча йўқотишлар, ўғирликлар, қўшиб ёзишлар, бизнес режада назарда тутилмаган ортиқча харажатлар олдини олишга имкон беради. Назорат қилиш имкони йўқ харажатлар деганда қатъий масъул шахслар томонидан назорат қилинишига қарамасдан юз берадиган (вужудга

келадиган) ҳамда даражаси ошадиган харажатлар тушунилади. Уларга мисол бўлиб узоқ муддатли активлар, товар-моддий бойликлар харидига қилинган сарфхаражатлар ҳисобланади. Меъёрлаштириладиган харажатлар деганда ҳисобдан чиқарилиши қонун ва қонуности ҳужжатларида белгиланган меъёрлар асосида аниқланадиган харажатлар тушунилади. Бундай харажатлар сирасига мисол бўлиб сафар харажатлари,реклама харажатлари, вакиллик харажатлари, солиқ тўловлари кабиларлар ҳисобланади. Меъёрлаштирилмайдиган харажатлар деганда ҳисобдан чиқаришда меъёрий миқдори қонун ва қонуности ҳужжатлари билан тартибга солинмайдиган харажатлар тушунилади. Бундай харажатлар сирасига тўланган жарима ва пенялар, ҳомийлик, суд харажатлари, фавқулотдаги зарарлар киради. Релевант харажатлар деганда бошқарув қарори асосида миқдори ва даражаси келгусида ўзгарадиган харажатлар тушунилади. Мисол учун бошқарув қарори асосида автотранспорт корхонасида автомобилларни бензиндан суюлтирилган газ таъминотига ўтказиш ёқилғи сарфини ўзгаришига олиб келади. Релевант харажатларни бошқачасига бартараф этилиши мукин бўлган харажатлар ҳам деб атайдилар. Норелевант харажатлар деганда қабул қилинган бошқарув қарори таъсирида миқдори ва даражаси ўзгармасдан қоладиган харажатлар тушунилади. Уларга мисол тариқасида автотранспорт учун мол-мулк ва суғурта харажатларини келтириш мумкин. Чунки, ушбу харажатлар автомобилларни бензиндан суюлтирилган газ таъминотига ўтказиш бўйича бошқарув қарори қабул қилиниши ёки қилинмаслигидан қатъий назар мавжуд бўлади. Норелевант харажатларни бошқачасига бартараф этиб бўлмайдиган харажатлар ҳам деб атайдилар. Ўсиб борувчи харажатлар – бу қўшимча маҳсулот ишлаб чиқариш натижасида вужудга келадиган қўшимча харажатлардир.

Қўшимча харажатлар (ΔХ) жами корхона бўйича қуйидагича аниқланади: ΔХ =Хп – Хо Бу ерда: Хп - харажатларнинг прогноз бўйича миқдори; Хо- харажатларнинг ҳисобот давридаги миқдори; Маржинал харажатлар деганда бир бирлик қўшимча маҳсулотга қилинган қўшимча харажатлар тушунилади. Бир бирлик қўшимча маҳсулотга тўғри келадиган маржинал (қўшимча) харажатлар (ΔХ1) қуйидагича аниқланади: ΔХ ΔХ1 =----------- ΔК Бу ерда: ΔК – ишлаб чиқариш ҳажмининг ўсиш миқдори 3. КОРХОНА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ТАРКИБИ ВА УЛАРНИ УМУМЛАШТИРИШ Корхона харажатлари ичида ишлаб чиқариш харажатлари муҳим ўрин тутади. Ишлаб чиқариш харажатлари деганда маҳсулот ишлаб чиқаришга кетадиган ва биргаликда ишлаб чиқарилган маҳсулот таннархини ташкил этадиган харажатлар тушинилади. Маҳсулотларни ишлаб чиқариш таннархига қўшиладиган харажатлар иқтисодий мазмунига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: – ишлаб чиқариш моддий харажатлари (қайтариладиган чиқитлар қиймати чиқариб ташланган ҳолда); – ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари;

– ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғурта ажратмалари; – асосий воситалар ва ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган номоддий активлар амортизацияси; – ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар Маҳсулот таннархига киритиладиган ишлаб чиқариш харажатлари бевосита ва билвосита ишлаб чиқариш харажатларига ажратилади. Бевосита ишлаб чиқариш харажатлари га маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан тўғридан-тўғри боғлиқ бўлган хомашё ва материаллар, шунингдек меҳнатга ҳақ тўлаш (ажратмалари билан бирга) харажатлар киради. Бевосита моддий харажатлар ишлаб чиқариладиган маҳсулот (иш ва хизмат)ларнинг асосини ташкил этиб, унинг таркибига кирадиган ёки маҳсулотлар тайёрлаш, ишлар бажариш ва хизматлар кўрсатишда фойдаланиладиган четдан сотиб олинадиган хомашё ва материаллар харажатларини ифодалайди. Бевосита меҳнат харажатларига бевосита ишлаб чиқариш ходимлари, ишлаб чиқариш жараёнида ишлаётган машина операторлари ва бевосита ишлаб чиқаришда банд бўлган бошқа ходимлар меҳнат ҳақи харажатлари киради. Корхонанинг ишлаб чиқариш характеридаги бевосита моддий ва бевосита меҳнат харажатларининг жами суммаси ишлаб чиқарилган маҳсулотлар сони (b) ва бир бирлик маҳсулот учун кетадиган бевосита моддий ва бевосита меҳнат харажатлари суммаси (x) кўпайтмаси, яъни (b*x)дан ташкил топади. Ишлаб чиқариш характеридаги бевосита моддий ва бевосита меҳнат харажатларининг жами суммаси ўзгарувчан ҳисобланади, яъни қанчалик кўп маҳсулот ишлаб чиқарилса, бу харажатларнинг жами суммаси шунчалик кўп бўлади ва аксинча, қанчалик кам маҳсулот ишлаб чиқарилса, уларнинг жами суммаси шунчалик кам бўлади. Шу боис ҳам, ишлаб чиқариш характеридаги бевосита моддий ва бевосита меҳнат

харажатлари жами суммаси ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатлари деб аталади. Билвосита ишлаб харажатларига барча маҳсулотларни ишлаб чиқариш билан боғлиқ бошқа ишлаб чиқариш харажатлари киради, масалан электроэнергия, буғ, газ, сув, таъмирлаш, асосий воситаларни сақлаш, амортизацияси ва бошқалар. Ушбу харажатлар, бошқачасига ишлаб чиқариш устама харажатлари бўлиб ҳисобланади. Уларнинг жами суммаси нисбатан доимий бўлади. Шу боис ҳам, уларни доимий ишлаб чиқариш харажатлари деб атайдилар.Бундай харажатларни ҳар бир маҳсулот таннархига тўғридан-тўғри олиб бориб бўлмайди. Улар бир бирлик маҳсулот таннархига тақсимлаш йўли билан киритилади. Шундай қилиб, корхонанинг маълум бир миқдордаги (сондаги) ишлаб чиқариш фаоллик даражасидаги жами ишлаб чиқариш харажатлари ( у) иккита турдаги харажатлар йиғиндисидан иборат бўлади: (1)доимий ишлаб чиқариш харажатлари ( а ); (2) ўзгарувчан ишлаб чиқариш харажатлари ((b*x), яъни: у = а + b*х. Мисол : Айтайлик, ҳар ойига 100 музлатгич ишлаб чиқарувчи заводнинг ойлик доимий ишлаб чиқариш харажатлари 15 000 000 сўм, бир дона музлатгичга сарфланадиган бевосита моддий ва бевосита меҳнат харажатларининг ўртача суммаси ҳисоб-китобга кўра 800 000 сўм.Бу ҳолда заводнинг 100 дона музлатгич ишлаб чиқаришга кетадиган жами ишлаб чиқариш харажатлари 95 000 000 сўмни ташкил этади, яъни: у = 15 000 000 + 100*800 000 =15 000 000 + 80 000 000 = 95 000 000 4.КОРХОНА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ДИНАМИКАСИНИ БАҲОЛАШ МЕТОДЛАРИ Корхона ишлаб чиқариш харажатлари ўзгариши (динамикаси)ни баҳолашнинг турли методлари мавжуд. Улар ичида энг кенг тарқалганлари қуйидагилардир:

1) инженерлик (мухандислик) методлари; 2) бухгалтерлик (счётларни текшириш) методи; 3) график метод; 4) энг кичик ва энг катта миқдорлар (минимакс) методи. Инженерлик (мухандислик) методлари. Ушбу метод номи билан кўриниб турибдики, инженерлар (мухандислар) таҳлилига асосланган метод ҳисобланади. Одатда, инженерлар (мухандислар) ишлаб чиқаришнинг технологик жараёнлари ва операциялари мазмуни ва физик миқдорларига қараб, уларга кетадиган моддий ресурслар миқдорини, зарур ишлаб чиқариш жиҳозларидан фойдаланишга кетадиган меҳнат миқдорини, уларнинг эскириши, сарфланадиган электрэнергия ва бошқа ишлаб чиқариш омиллари миқдор кўрсаткичлари талабларини яхши биладилар.Ушбу техник кўрсаткичларга ҳамда амалда бўлган баҳолар, меъёрлар, расценкаларга таяниш инженерларга маҳсулот ишлаб чиқариш харажатларини уларнинг ғар қандай миқдори бўйича аниқ ҳисоб-китоб қилишга имкон беради. Бухгалтерлик (счётларни текшириш) методи. Ушбу метод маълум даврда амалга оширилган ва бухгалтерия счётларида акс эттирилган харажатларни менежерлар ва бухгалтерлар томонидан ўзгарувчан ва доимий харажатларга туркумланишига асосланади. Бундан жами ўзгарувчан харажатлар суммаси ва ишлаб чиқилган маҳсулот миқдори асосида бир бирлик маҳсулотга тўғри келувчи ўзгарувчан харажатлар топилади. Ўзгармас характердаги ишлаб чиқариш харажатларини тизимлаб чиқиш шу давр учун умумий ўзгармас (доимий) харажатлар суммасини топишга имкон беради. Бундай метод, менежерлар ва бухгалтерларга корхонанинг ҳисобот давридаги иш фаоллиги бўйича жами ишлаб чиқариш харажатлари динамикасини баҳолаш имконини беради. Мисол: айтайлик ойига 100 дона музлатгич ишлаб чиқарувчи завод бухгалтериясида ишлаб чиқариш харажатлари счётлари асосида қуйидаги ахборотлар жамланган. Харажат турлари Сумма

Асосий ишлаб чиқариш материаллари 50 000 000 Асосий ходимлар меҳнати 30 000 000 Ёрдамчи ходимлар меҳнати 6 000 000 Амортизация 7 000 000 Таъмирлаш ва техник хизматлар 2 000 000 Жами 95 000 000 Менеджер ва бухгалтерлар харажат моддаларини ўзгарувчанлиги ва ўзгармаслиги (доимийлиги)га қараб, уларни қуйидагича туркумлайдилар: Ўзгарувчан харажатлар, 1 бирлик учун, сўмда Умумий доимий харажатлар, сўмда Харажат турлари Асосий ишлаб чиқариш материаллари 500 000 Асосий ходимлар меҳнати 300 000 Ёрдамчи ходимлар меҳнати 6 000 000 Амортизация 7 000 000 Таъмирлаш ва техник хизматлар 2 000 000 Жами: 800 000 15 000 000 Умумий харажатларнинг таҳлилидан кўриниб турибдики, бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ўзгарувчи харажатларни ўртача 800 000 сўм миқдорида баҳоланиши, 100 музлатгич учун ушбу харажатларни жами 80 000 000 сўм миқдорида белгилашга асос бўлган. 100 музлатгич ишлаб чиқариш учун кетган доимий харажатлар шу ойда 15 000 000 сўмни ташкил қилган. Жами ишлаб чиқариш харажатлари шу ойда 95 000 000 сўмдан иборат бўлган. Шундай қилиб 100 та музлатгич ишлаб ишлаб чишаришга кетган жами харажатларни қуйидаги арифметик тенгликда ифодалаш мумкин: у = 15 000 000 + 800 000* х

Ушбу умумий математик қурилма ишлаб чиқариш харажатларини бошқа ишлаб чиқариш фаоллиги даражалари учун ҳам аниқлашга асос бўлади. Ушбу методнинг асосий камчилиги шундаки, у менежерлар ва бухгалтерларнинг харажатларни ўзгарувчан ва ўзгармас турларга ажратишдаги субъектив фикрларига ва ёндшишларига таянади. Бундай субъектив фикр ёки ёндашувда менежерлар ва бухгалтерлар хатоликка йўл қўйишлари кафолатланган деб бўлмайди. График метод. Ушбу методда умумий харажатлр график усулида ифодаланади. Бунда умумий харажатлар графикда вертикал ўқда (У), ишлаб чиқариш фаоллиги (маҳсулот ишлаб чиқариш сони) горизонтал ўқда маълум интервалларда тегишли нуқталар билан белгилаб чиқилади. Энг кичик ва энг катта миқдорлар (минимакс) методи. Ушбу методнинг моҳияти шундаки, унга мувофиқ ишлаб чиқаришнинг энг юқори ва энг юқори даражаларига эришилган даврларда харажатлар ўзгариши таққосланиши натижасида улар динамикасини баҳолашда умумий тўхтамга келинади. Мисол. Заводнинг энг кичик (100 дона) ва энг катта миқдорда (200 дона) музлаткич ишлаб чиқаришда харажатлари қуйидагича Ишлаб чиқариш фаоллиги, дона Жами харажатлар Энг кичик даражада 100 95 000 000 Энг катта даражада 200 175 000 000 Фарқи 100 80 000 000 Бир бирлик маҳсулотга тўғри келадиган ўзгарувчан харажатлар қуйидагича топилади: b = (Харажатлар фарқи) / (Маҳсулот ишлаб чиқариш фарқи =(17500000095000000)/(200-100)=800000 сум.

Доимий харажатлар ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай даражасида баҳоланиши мумкин ва у жами харажатлардан 1 бирлик маҳсулотга тўғри келадиган турғун миқдорда ҳисобланган жами ўзгарувчан харажатлар суммасини айиришдан қолган суммаси миқдорида топилади. Демак, юқоридаги мисолда ишлаб чиқариш фаоллиги 100 дона музлатгич бўлганда умумий харажатлар 95 000 000 сўмни, умумий ўзгарувчан харажатлар эса 80000000 сумни (100*800000) ташкил этади. Бунда жами харажатлар ва узгарувчан харажатлар фарқи 15000000 (95000000-8000000) доимий харажатларга тўғри келади. Ушбу холатда харажатлар функциясини қуйидаги кўринишда ифодалаш мумкин бўлади: у = 15 000 000 + 100*х

Фойдаланилган а дабиётлар . 1. Ўзбекистон Республикасининг «Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида»ги қонуни. Т., «Халқ сўзи» газетаси, 1996. 2. Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг 1997 йил 15-январ 5-сон буйруғи (йиллик ва ярим йиллик ҳисоботни тўлдириш тўғрисида). Т., «Ўзбекистон Республикаси Молиявий қонунлари» ойлик нашр, 1997. 3. Бухгалтерия ҳисобининг миллий стандарти 0-21. 4. Бобожонов О.,Хасанов Б. Финансов ы й учет. - изд. ТГЭУ, 2001 5. Бобожонов О.У. Молиявий ҳисоб. Т., «Меҳнат», 1999. 6. Молиявий ҳисоб. КАРАНА корпорацияси, Т., 2000. 7. Палий В.Ф. Управленческий учет - М.:Союзаудит. 1997. 8. Палий В.Ф., Палий В.В. Финансов ый учет., -М.: ФБК. 2001 9. Ризақулов А.А., Иброҳимов А.К., Ҳасанов Б.А., Усанов А.У., Маматов З.Т. Бухгалтерия ҳисобининг халқаро стандартлари. 1- III том. ТМИ ва ИУТ, 1994. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш

Ишлаб чиқариш харажатларини ва молиявий натижаларни бошқариш

Комплекс ишлаб чиқариш харажатларини асосий ва қўшимча маҳсулот турлари ўртасида тақсимлаш усуллари

Ишлаб чиқариш зарарсизлиги, хавфсизлиги ва операцион ричагни аниқлаш ва баҳолаш методлари

Эҳтиёж ва ресурслар. Товар ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқариш омиллари