Ишлаб чиқариш харажатларини ва молиявий натижаларни бошқариш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

136 KB

Ko'chirib olish

Ишлаб чиқариш харажатларини ва молиявий натижаларни бошқариш Режа: 1. Ишлаб чиқариш харажатларининг моҳияти, таркиби ва элементлари. 2. Маҳсулотлар таннархининг калькуляция моддалари. 3.Таннархни ҳисоблаш объектлари бўйича тақсимлаш ва ҳисоблаш тартиби. 4. Маҳсулот таннархини пасайтириш йўллари. 5. Даромадларнинг таркиби ва шаклланиш манбалари. 6. Фойданинг турлари ва шаклланиши тартиби. 7. Молиявий натижалардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш йўллари.

Ишлаб чиқариш харажатларининг моҳияти, таркиби ва элементлари Хар бир хўжалик маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ харажатларни амалга оширади. Маҳсулот ишлаб чиқариш жараёнида сарф қилинган моддий ресурслар (асосий воситалар эскириши, уруғлик, ўғит, ёнилғи-мойлаш материаллари, эҳтиёт қисмлар ва бошқа) ва жонли меҳнат ишлаб чиқариш харажатларини ташкил қилади. Хўжаликнинг маҳсулот ишлаб чиқариш, сотиш ва бошқа хўжалик- молиявий фаолияти натижасида юзага келадиган харажатларини қуйидагича туркумлаш мумкин: 1. Ишлаб чиқариш жараёнидаги иштирокига кўра: - ишлаб чиқариш харажатлари; - ноишлаб чиқариш харажатлари. 2. Маҳсулот таннархига олиб борилиши жиҳатидан: - бевосита харажатлар; - билвосита харажатлар. 3. Хўжаликнинг умумий ишлаб чиқариш, молиявий ва бошқа хўжалик фаолияти натижасида юзага келадиган: - маҳсулот таннархига киритиладиган харажатлар; - давр харажатлари; - молиявий фаолият бўйича харажатлар; - фавқулодда зарарлар. Ишлаб чиқариш харажатлари бевосита ишлаб чиқариш жараёнини амалга ошириш билан боғлиқ қуйидаги харажатлардан ташкил топади: - бевосита моддий материал харажатлари; - бевосита меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; - ишлаб чиқаришга тааллуқли устама харажатлар. Бевосита маҳсулот ишлаб чиқариш жараёни билан боғлиқ бўлмаган харажат турлари ноишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади. Унинг таркибига: - маҳсулотни сотиш билан боғлиқ харажатлар;

- бошқарув харажатлари; - бошқа операцион харажатлар ва зарарлар; - молиявий фаолият бўйича харажатлар; - фавқулодда зарарлар киради. Айрим турдаги ишлаб чиқариш харажатларини яратилаётган маҳсулот таннархига тўғридан-тўғри киритиш мумкин. Бундай харажат турлари бевосита ишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади. Иккинчи бир харажат турлари бир неча хил маҳсулот етиштириш жараёнида иштирок этиши туфайли у ларни ишлаб чиқаришдаги иштирокига мутаносиб тақсимлашга тўғри келади. Бундай харажатлар билвосита ишлаб чиқариш харажатлари деб юритилади. Хўжаликнинг ишлаб чиқариш, операцион, молиявий ва бошқа фаолияти натижасида юзага келадиган харажатлар Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли қарори билан тасдиқланган «Маҳсулотлар (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чиқариш ва сотиш харажатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакллантириш тартиби тўғрисидаги Низом»га мувофиқ қуйидагича туркумланади (1 5 -чизма):

ХАРАЖАТЛАР ТУРКУМЛАШ МЕЗОНЛАРИ ЎЗГАРУВЧИ ХАРАЖАТЛАР ТАШҚИ ХАРАЖАТЛАРИЧКИ ХАРАЖАТЛАР ДОИМИЙ ХАРАЖАТЛАР МАҲСУЛОТ ТАННАРХИГА КИРИТИЛАДИГАН ХАРАЖАТЛАРИШЛАБ ЧИ+АРИШ ЖАРАЁНИДАГИ ИШТИРОКИГА КЫРА ИШЛАБ ЧИ+АРИШ ХАРАЖАТЛАРИ НОИШЛАБ ЧИ+АРИШ ХАРАЖАТЛАРИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ҲАЖМИНИНГ ЎЗГАРИШИГА НИСБАТАН ХЎЖАЛИКНИНГ УМУМИЙ ХЎЖАЛИК-МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТИ НАТИЖАСИДА ЮЗАГА КЕЛАДИГАНИШЛАБ ЧИҚАРИШ РЕСУРСЛАРИНИНГ МАНБАИГА КЎРА ФАВҚУЛОДДА ЗАРАРЛАР МОЛИЯВИЙ ФАОЛИЯТ БЎЙИЧА ХАРАЖАТЛАРДАВР ХАРАЖАТЛАРИБЕВОСИТА ХАРАЖАТЛАР БИЛВОСИТА ХАРАЖАТЛАРМАҲСУЛОТ ТАННАРХИГА ОЛИБ БОРИЛИШИ ЖИҲАТИДАН

15 -чизма. Хўжалик харажатларининг туркумланиши

1. Маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар уларнинг иқтисодий мазмунига кўра қуйидаги элементлар бўйича ажратилади: - ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари; - ишлаб чиқариш хусусиятига эга бўлган меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; - ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғуртага ажратмалар; - асосий фондлар амортизацияси; - ишлаб чиқариш аҳамиятига эга бўлган бошқа харажатлар. 2. Ишлаб чиқариш таннархига киритилмайдиган, бироқ асосий фаолиятдан олинган фойдани аниқлашда ҳисобга олинадиган давр харажатлари элементлари: - бошқарув харажатлари; - маҳсулотни сотиш харажатлари; - бошқа операцион харажатлар. 3. Хўжаликнинг умумхўжалик фаолиятидан олинган фойдасини аниқлашда ҳисобга олинадиган молиявий фаолият бўйича харажатлар: - фоизлар бўйича тўловлар; - мол-мулкни узоқ муддатли ижарага (лизингга) олиш тўловлари; - хорижий валюта билан операция бўйича салбий курс тафовутлари; - қимматли қоғозларга қўйилган маблағларни қайта баҳолаш; - молиявий фаолиятга оид бошқа харажатлар. 4. Хўжаликнинг одатдаги фаолиятига мос келмайдиган, бир неча йиллар давомида такрорланиб турмайдиган ва фермер хўжалиги бошлиғининг (мулк эгасининг) қабул қилган бошқарув қарорларига боғлиқ бўлмаган ҳолда вужудга келадиган воқеалар ва ҳодисалар (сув тошқини, ёнғин, жала, дўл каби табиий офатлар ва мамлакат қонунчилиги ўзгариши) натижасида кўрилган зарарлар.

Маҳсулотлар таннархининг калькуляция моддалари Таннархда корхона ишлаб чиқариш фаолиятининг сифат кўрсаткичлари – ишлаб чиқариш ресурсларидан фойдаланиш самарадорлиги, ишлаб чиқариш технологияси ва меҳнатни ташкил этиш даражаси, корхонани тежамкорлик билан ва оқилона юритиш омиллари, маҳсулот ишлаб чиқаришни юксалтириш шароитлари ўз аксини топади. Маҳсулот таннархи бир турдаги маҳсулотни бевосита ва билвосита ишлаб чиқариш харажатларини шу маҳсулот миқдорига бўлиш орқали топилади:М БИХ А СТ ИХ МХ МТ      Бу ерда: МТ – маҳсулот таннархи сўм/дона, сўм/кг ва бошқа. МХ – ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари, сўм ИХ – ишлаб чиқариш хусусиятидаги меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари, сўм СТ – ишлаб чиқаришга тегишли бўлган ижтимоий суғурта тўловлари, сўм А – асосий воситалар амортизацияси, сўм БИХ – бошқа ишлаб чиқариш харажатлари, сўм М – маҳсулот миқдори, центнер, дона, кг, тонна ва ҳоказо. Маҳсулот таннархига киритиладиган ишлаб чиқариш харажатлари харажат элементлари ва моддалари бўйича гуруҳларга ажратилади. Масалан, бухгалтерия ҳисобида маҳсулот ишлаб чиқариш таннархини ҳосил қилувчи харажатлар иқтисодий мазмуни ва умумийлик хусусиятларига кўра қуйидаги элементларга ажратилади: - ишлаб чиқаришнинг моддий харажатлари; - ишлаб чиқаришга тегишли меҳнатга ҳақ тўлаш харажатлари; - ишлаб чиқаришга тегишли ижтимоий суғуртага ажратмалар; - асосий воситалар ва номоддий активлар амортизацияси;

- ишлаб чиқаришга оид бошқа харажатлар. Корхонанинг қайси тармоққа мансублигидан келиб чиқиб, маҳсулот таннархини ҳисоблаш моддалари фарқ қилади. Масалан, қишлоқ хўжалигида таннархни ҳисоблаш моддалари қуйидагича туркумланади (16-чизма): 16-чизма. Қишлоқ хўжалигида маҳсулот таннархини ҳисоблашда харажат моддалари Таннархни ҳисоблаш объектлари бўйича тақсимлаш ва ҳисоблаш тартиби Қишлоқ хўжалик корхоналарида айрим турдаги маҳсулотлар, ўсимчиликда дон, пахта, шоли ва ҳ.к.лар, чорвачиликда сут, ўстирилган вазн, жун, тухум ҳамда тирик вазн таннархи аниқланади. Шунинг учун қишлоқ хўжалигида маҳсулотлар таннархини ҳисоблаш, калькуляция қилиш учун харажатлар қабул қилинган элементлар ва моддаларга мувофиқ экинлар тури ХАРАЖАТЛАРНИНГ МОДДАЛАР БЎЙИЧА ГУРУҲЛАНИШИ МЕҲНАТ ҲАҚ ТЎЛАШ ИЖТИМОИЙ АЖРАТМАЛАРИ БИЛАН УРУҒЛИК ВА КЎЧАТ МАТЕРИАЛЛАРИ МИНЕРАЛ ВА ОРГАНИК ЎҒИТЛАР ЎСИМЛИКЛАР ВА ЧОРВА МОЛЛАРИНИ ҲИМОЯЛАШ ВОСИТАЛАРИ ЕМ-ХАШАК ВА ОЗУҚА ҚАЙТА ИШЛАШ УЧУН ХОМ-АШЁ АСОСИЙ ВОСИТАЛАРНИ САҚЛАШ: А) ЁНИЛҒИ-МОЙЛАШ МАТЕРИАЛЛАРИ Б) АСОСИЙ ВОСИТАЛАР АМОРТИЗАЦИЯСИ В) АСОСИЙ ВОСИТАЛАРНИ ТАЪМИРЛАШ ИШ ВА ХИЗМАТЛАР ЧОРВА МОЛЛАРИНИНГ НОБУД БЎЛИШИДАН ЙЎҚОТИШЛАР БОШҚА ХАРАЖАТЛАР

ёки гуруҳи, чорвачиликда эса чорва моллари тури ва гуруҳлари бўйича ҳисоблаб берилади. Маҳсулот таннархини аниқлаш учун харажатларни айрим гуруҳлар ва турлар бўйича алоҳида-алоҳида ҳисоблаб борилишига танархни калькуляциялаш, дейилади. Маҳсулот таннархини аниқлашда ҳисоблаш объектларини билиш муҳимдир. Қишлоқ хўжалигида бир қатор экинлар ва чорва молларидан асосий маҳсулот билан бирга қўшимча ва туташ маҳсулотлар олинади. Шундан келиб чиқиб таннарх объектлари белгиланади. Ўсимликчиликда: ғалла экинларида – дон, дон чиқитлари ва сомон; пахтада - пахта хом-ашёси; сабзавот, полиз ва картошкада – тегишли сабзавот, полиз ва картошка маҳсулоти; мевали дарахтларда – мевалар; озуқа экинларида – кўк масса, пичан, сенаж, силос, илдизмевалар. Чорвачиликда: чорва молларида – ҳар бир чорва моли тури ва гуруҳи (асосий пода, ўсувдаги ёш ва боқувдаги катта ёшли моллар) бўйича олинадиган сут, насл, тирик вазн ўсиши, жун, тирик вазн; паррандачиликда – тухум, тирик вазн ўсиши, тирик вазн; пиллачиликда – пилла маҳсулоти. Қишлоқ хўжалигининг ўсимчилик ва чорвачилик тармоқларида алоҳида калькуляция объекти ҳисобланган экин турлари ва чорва гуруҳларидан биологик хусусиятларга кўра, бир эмас, бир неча маҳсулот олиниши мумкин. Уларни ишлаб чиқариш мақсади ва хўжаликда тутган ўрни ва аҳамиятига кўра - асосий маҳсулотларга; - ёндош маҳсулотларга; - қўшимча маҳсулот ёки чиқиндиларга бўлиш мумкин.

Асосий маҳсулот – бу, ишлаб чиқариш мақсадини ифода қиладиган маҳсулот ва айнан шу маҳсулотни етиштириш учун ишлаб чиқариш, хатто, корхона ташкил этилган бўлади. Ёндош маҳсулот – бу, асосий маҳсулотдан кейинги ўринда турадиган маълум товарлик аҳамиятга эга бўлган ёки корхонада бирор мақсадда фойдаланиш имконига эга бўлган маҳсулот. Қўшимча маҳсулот ёки чиқиндилар – асосий ва ёндош маҳсулотлар билан бирга шаклланадиган, корхона учун унчалик аҳамиятга эга бўлмаган, аммо бирор мақсадда фойдаланиладиган, шунга кўра қийматга эга бўлган маҳсулотлардир. Экин турлари ва чорва молларидан олинган ёндош ва қўшимча маҳсулотлар корхонада бирор мақсадда фойдаланилган тақдирда шу калькуляция объектида жамланган харажатларнинг бир қисми шу маҳсулотларга тааллуқли бўлиши керак. Экин турини ва чорва гуруҳини ифода этувчи калькуляция объектида жамланган ҳамма харажатларни асосий, ёндош ва чиқиндилар ўртасида тақсимлаш ҳамда шу маҳсулотлар таннархини аниқлашда қуйидаги усуллардан фойдаланилади:  харажатларни маълум техник-иқтисодий жиҳатдан асосланган коэффициентларга биноан тақсимлаш. Бунда маҳсулотлардан бирининг бир бирлиги бир-бирига, қолганларининг бирлиги шу бирликка нисбатан коэффициентда ифоланади. Масалан, бошоқли экинлар донининг бир бирлигини 1,0 коэффициентга, дон чиқиндиларини улардан тўла аҳамиятли донлари миқдори 30 фоиз бўлганда – 0,3, сомон ёки похолни 0,08 коэффициентга тенг деб олсак, дон чиқиндилари – сомон ёки похолни шу коэффицентларга кўра, тўла аҳамиятли шартли дон миқдорига айлантириш мумкин.  харажатларни асосий, ёндош ва қўшимча маҳсулотларнинг бозор баҳоларида аниқланган қийматларига муттаносиб тақсимлаш орқали. Бозор баҳоси бўлмаган маҳсулотлар қийматини аниқлашда, шу маҳсулотларни

озиқа бирлиги миқдори аниқланиб, бир озиқа бирлиги сифатида бир килограмм сули миқдорида қабул қилингани учун шу сули баҳосида баҳоланган озиқа бирлиги қийматидан фойдаланиш мумкин.  харажатларнинг у ёки бу турдаги маҳсулотга сарф бўлишини эксперт йўли билан баҳолаш ва шунга кўра, харажатларнинг айрим маҳсулотдаги салмоғини белгилаш. Чорва молларининг маълум турлари бўйича тирик вазн таннархи ўстирилган вазн, олинган бузоқ қиймати, шу гуруҳдаги молларнинг йил бошига бўлган баланс қиймати, йил давомида ўстириш ва семиртириш учун кирим қилинган моллар қиймати йиғиндисини шу гуруҳдаги моллар вазни йиғиндисига бўлиш орқали аниқланади. Т ИБ К УВК ОБК К К ИБ В УВ ОБВ КВ Н В ТВ            Т Т.В - тирик вазн таннархи; ИБ.К - йил бошига бўлган шу гуруҳдаги моллар қиймати; ИБ.В - шу моллар вазни; ЎВК - ўстирилган вазн қиймати; УВ - ўстирилган вазн миқдори; ОБК - олинган бузоқ қиймати; ОБВ - олинган бузоқ вазни; К.К - кирим қилинган моллар қиймати; КВ - кирим қилинган моллар вазни; Н.В - нобуд бўлган моллар вазни. 1 центнер тирик вазн таннархига кўра, сотилаётган мол ва парандалар таннархи ҳамда асосий подага ўтказиладиган ва йил охирига қоладиган моллар таннархлари ёки харажатлари белгиланади. Маҳсулот таннархини ҳисоблаш қуйидаги кетма-кетликда амалга оширилади:Таннархни ҳ исоблаш объектлари ани қ ланади Маҳсулот турлари бўйича ишлаб чиқариш ҳажми ҳисоблаб чиқилади Асосий воситаларни са қ лаш харажатлари тегишли объектлар б ў йича та қ симланади Ишлаб чиқаришга хизмат кўрсатувчи бўлинмалар маҳсулоти (иши, хизмати) таннархи аниқланади Суғориш ва ерни қуритиш харажатлари тақсимланади Ҳ исобга олиш объектлари б ў йича жами ишлаб чи қ ариш харажатлари ани қ ланади Ў симликчилик маҳсулотлари таннархи ҳисобланади Чорваликчилик ма ҳ сулотлари таннархи ҳ исобланади Чорва моллари тирик вазни ва уни ўсиши таннархи аниқланади Қ ишло қ х ў жалиги ма ҳ сулотларини қ айта ишловчи ёрдамчи ишлаб чи қ ариш ма ҳ сулотлари таннархи ҳ исобланади

17 -чизма. Маҳсулот таннархини ҳисоблаш кетма-кетлиги Маҳсулот таннархини пасайтириш йўллари Ҳар бир хўжалик юритувчи субъект учун маҳсулот таннархини пасайтириш имкониятларини излаб топиш иқтисодий самарадорлик нуқтаи- назаридан муҳим ҳисобланади. Чунки, маҳсулот таннархи қанчалик арзон бўлса, шунчалик хўжалик оладиган фойда миқдори ошиб боради. Маҳсулот таннархини пасайтириш йўллари қуйидагилардан иборат бўлиши мумкин: - ишлаб чиқаришга юқори унумли, ишончли ва арзон ишлаб чиқариш воситаларини жорий этиш; - ер, асосий ва айланма фондлардан оқилона ва самарали фойдаланиш;

- ишлаб чиқаришнинг материал сиғимини камайтириш ва тежамкорликка эришиш; - машина ва техникаларнинг кунлик ва йиллик иш унумини кўтариш; - ресурсларни тежовчи ва чиқитсиз технологиялардан кенг фойдаланиш; - ишлаб чиқариш ва меҳнатни ташкил этишнинг илғор шаклларидан фойдаланиш; - меҳнат унумдорлигини ошириш; - қишлоқ хўжалиги экинлари ҳосилдорлиги ва чорва моллари маҳсулдорлигини ошириш; - маҳсулотлар сифатини ошириш ва нобудгарчилик, йўқотишларга йўл қўймаслик; - энг яхши экин навлари ва чорва моллари зотларидан фойдаланиш. Даромадларнинг таркиби ва шаклланиш манбалари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли қарори билан тасдиқланган «Маҳсулот (иш, хизмат) таннархига киритиладиган, маҳсулотларни (ишларни, хизматларни) ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатлар таркиби ҳамда молиявий натижаларнинг шаклланиши тўғрисидаги Низом»га мувофиқ корхоналарда молиявий маблағлар (пул маблағлари)нинг ҳосил бўлиш манбалари қуйидагилардан иборат: - маҳсулот сотиш, иш ва хизматлар кўрсатишдан пул тушуми; - асосий фаолиятдан келган бошқа даромадлар (операцион даромадлар); - молиявий фаолиятдан келган даромадлар; - фавқулодда даромадлар. Маҳсулот сотиш, иш ва хизматлар кўрсатишдан тушган соф пул тушуми хўжалик даромадларининг асосини ташкил этади. Агар хўжаликнинг ёрдамчи тармоқларидан саноат характеридаги маҳсулотлар сотилса, сотилган маҳсулот қийматига қўшилган қиймат ёки акциз солиғи ҳам қўшилган

бўлади. Бунда соф пул тушуми қўшилган қиймат ёки акциз солиғини чегириб ташлаш орқали ҳисобланади. Бозор иқтисодиёти шароитида қишлоқ хўжалиги корхоналари молиявий ресурсларни шакллантириш манбаларини кенгайтириш мақсадида асосий ишлаб чиқариш фаолияти билан бирга бошқа фаолият турларини ҳам олиб боришга интилади. Асосий фаолиятлан олинган бошқа даромадларга қуйидагилар киритилади: - ундирилган ёки қарздор томонидан эътироф этилган жарималар, пенялар, вақтида тўланмаган қарзлар ва хўжалик шартномаларини бузганлик учун бошқа хил жазо жарималари (масалан, фермер хўжалигининг бой берилган фойдасини тўлаш ёки етказилган маънавий зарарни қоплаш); - ҳисобот йилида аниқланган ўтган йиллар фойдаси; - мол-мулкни қисқа муддатга (бир йилгача) ижарага беришдан рента даромади; - ёрдамчи тармоқлардан кўрилган даромадлар; - хўжаликнинг ортиқча асосий фондлари ва бошқа мол-мулкни сотишдан олинган даромадлар; - даъво муддати ўтган кредиторлик қарзларни ҳисобдан чиқаришдан олинган даромадлар; - товар-моддий бойликларни қайта баҳолашдан кўрилган даромадлар; - давлат субсидияларидан даромадлар; - холисона молиявий ёрдам; - бошқа операцион даромадлар. Ҳозирги кунда қишлоқ хўжалиги корхоналари бозор иқтисодиётининг муҳим элементи ҳисобланадиган молия ва қимматли қоғозлар бозорида ҳам фаол иштирок этиб, даромад олишлари мумкин. Молиявий фаолиятдан оладиган даромадларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

- бошқа корхоналар сармоясига улуш қўйиш натижасида келадиган даромадлар; - акциялар бўйича дивидендлар, облигация ва бошқа қимматли қоғозлардан даромадлар; - мол-мулкни ижарага беришдан олинган даромадлар (лизинг тўловини олиш); - валюта ҳисоб рақамидаги курснинг ижобий фарқланиши ва сарфланган маблағларнинг қайта баҳоланишидан олинган даромадлар. Айрим ҳолатларда фавқулодда ҳолатлар (сел, жала, ёнғин, ер силкиниши ва х.к.) натижасида кўрилган зарарни қоплаш юзасидан ҳам даромад олиш мумкин ва уни фавқулодда даромадлар деб аталади. Фойданинг турлари ва шаклланиши тартиби Аммо, молиявий маблағларнинг ушбу ҳосил бўлиш манбалари ҳали корхона ихтиёрида қоладиган ҳақиқий даромад (соф фойда)ни акс эттирмайди. Чунки, келгуси йилда такрор ишлаб чиқаришга жалб этиш мумкин бўлган маблағ фақатгина йилнинг соф фойдаси ҳамда амортизация ажратмалари ҳисобига таъминланиши мумкин. Ҳозир амалда қўлланилаётган низомга кўра, қишлоқ хўжалиги корхоналари фаолиятининг молиявий натижаларини шакллантиришда фойданинг қуйидаги кўрсаткичлари қўлланилади: 1. Маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойда. Бу маҳсулотлар (ишлар, хизматлар) сотишдан олинган соф тушум билан сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи ўртасидаги тавофут сифатида аниқланади. ИТ ССТ ЯФ   Бу ерда: ЯФ – ялпи фойда; ССТ – сотишдан олинган соф тушум; ИТ – сотилган маҳсулотнинг ишлаб чиқариш таннархи.

2. Асосий фаолиятдан кўрилган фойда . Бу маҳсулотни сотишдан олинган ялпи фойд билан давр харажатлари ўртасидаги тафовут ва плюс асосий фаолиятдан кўрилган бошқа даромадлар ёки минус бошқа зарарлар сифатида аниқланади. АБХ АБД ДХ ЯФ АФФ     Бу ерда: АФФ – асосий фаолиятдан олинган фойда; ДХ – давр харажатлари; АБД – асосий фаоиятдан олинган бошқа даромадлар; А Б Х – асосий фаолиятдан кўрилган бошқа зарарлар; 3. Умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда ёки зарар. Бу асосий фаолиятдан олинган фойда суммаси плюс молиявий фаолиятдан олинган даромадлар ва минус кўрилган зарарлар сифатида аниқланади. МХ МД АФФ УФ    Бу ерда: УФ – умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда; МД – молиявий фаолиятдан олинган даромадлар; МХ – молиявий фаолият харажатлари. 4. Солиқ тўлангунгача олинган фойда. Бу умумхўжалик фаолиятидан олинган фойда плюс фавқулодда (кўзда тутилмаган) вазиятлардан кўрилган фойда ва минус зарарлар сифатида аниқланади. ФЗ ФФ УФ СТФ    ; Бунда: СТФ – солиқ тўлагунгача бўлган фойда; ФФ – фавқулодда вазиятлардан олинган фойда; ФЗ – фавқулодда вазиятларда кўрилган зарар. 5. Йилнинг соф фойдаси . Бу солиқ тўлагандан кейин хўжалик юритувчи субъект, яъни корхона (фирма) ихтиёрида қоладиган ҳамда хўжалик субъекти мустақил тасарруф этадиган фойда. Уни солиқлар тўлангунга қадар бўлган фойдадан, даромаддан солиқни ҳамда қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа солиқлар ва тўловларни чиқариб ташлаган ҳолда аниқланади. БС ДС СТФ СФ    Бунда: СФ – соф фойда;

ДС – даромад (фойда)дан тўланадиган солиқлар; БС – бошқа солиқлар ва тўловлар. Қишлоқ хўжалиги корхоналари соф фойдасининг бир қисмини ишлаб чиқаришни кенгайтиришга, иккинчи бир қисмини эса истеъмол учун йўналтириши мумкин. Соф фойданинг ишлаб чиқаришни кенгайтиришга йўналтириладиган қисмини капиталлаштирилган фойда деб аталади ва у: - узоқ муддатли активлар қийматини ўстиришга; - жорий активлар қийматини ўстиришга; - узоқ муддатли инвестицияларни амалга оширишга; - заҳира капиталини ва жамғармасини яратишга йўналтирилиши мумкин. Соф фойданинг бир қисми қишлоқ хўжалиги корхоналари аъзоларига даромад тарзида тақсимланиши ва турли ижтимоий мақсадларга ишлатилиши мумкин. Қишлоқ хўжалиги корхоналарини молиялаштиришда хўжаликнинг ички заҳиралари, яъни ўз молиявий ресурсларидан самарали фойдаланиш муҳим аҳамият касб этади. Корхонанинг ички молиявий ресурсларидан унумли фойдаланиш биринчи навбатда корхонанинг ишлаб чиқариш самарадорлигини юксалтириш ва мавжуд ресурслардан тежамкорлик билан, оқилона фойдаланишни назарда тутади. Молиявий натижалардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш Ҳар қандай хўжалик юритувчи субъект ўзининг фаолият туридан қатъий назар якуний молиявий натижаларни юксалтиришга асосий эътиборни қаратади. Унинг молиявий натижаларига турли хилдаги омиллар таъсир қилади. Бу омиллар ички ва ташқи, объектив ва субъектив, ташкилий ва иқтисодий, ишлаб чиқариш ва техникавий бўлши мумкин. Агар агрофирманинг молиявий имконияти етарли бўлса, ортиқча капитал қўйилмаларга эга бўлса, қуйидаги йўллар орқали даромад суммасини кўпайтириш мумкин:

- қимматли қоғозлар (акция, облигация) сотиб олиш ва натижада девидент олиш; - кичик қайта ишлаш цехларини очиш; - кичик корхоналарга инвестиция киритиш ва бошқалар. Маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш асосан экстенсив ва интенсив йўллар билан амалга оширилади. Қишлоқ хўжалигида етиштириладиган маҳсулотларнинг ишлаб чиқариш ҳажмини оширишнинг экстенсив йўли – бу экин майдонини кўпайтириш эвазига ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш ҳисобланади. Маҳсулот ҳажмини оширишнинг интенсив йўлида эътибор асосан маҳсулот унумдорлигини оширишга қаратилади, яъни хўжалик экин майдонини ўзгартирмаган ҳолда серҳосил уруғ навлари, фан-техника ютуқларини ишлаб чиқаришга жалб этиш орқали меҳнат унумдорлигини оширади. Натижада меҳнат унумдорлиги ошганлиги сабабли 1 бирлик маҳсулот таннархи пасаяди, шунингдек, маҳсулот ҳажми ҳам ортади. Бозор иқтисодиёти шароитида турли мулкчиликка асосланган корхоналарнинг самарали фаолият кўрсатиши асосида уларнинг камроқ харажатлар эвазига кўпроқ фойда берадиган маҳсулотларни ишлаб чиқариши ётади. Харажатлар сарфи кўрсаткичлари қишлоқ хўжалиги коорхоналари фаолиятига иқтисодий баҳо беришда муҳим аҳамиятга эга бўлиб, бир бирлик маҳсулот ишлаб чиқаришга қанча харажатлар қилинганлигини кўрсатади. Бир гектар ерга ёки бир бош чорва молини боқишга сарфланган ишлаб чиқариш харажатларини ҳар томонлама пасайтириш, корхона харажатларини камайтирадиган технологияларни қўллаш, экинлар ҳосилдорлигини, чорва маҳсулдорлигини ўсишини таъминлаш, маҳсулот бирлигига харажатларни камайтириш таннарх пасайишига ва натижада ялпи даромад ҳамда фойда ошишига олиб келади. Ҳозирги даврда корхоналар юқори фойда ва рентабелликка эришиши учун таваккал қилиб, ташаббус кўрсатиб, мустақил равишда ишлашларига

тўғри келмоқда. Шунинг учун фойда кўрсаткичини маҳсулот таннархини камайтириш эвазига олинган фойда билан тўлдириш лозим. Қишлоқ хўжалиги корхоналари фақатгина қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини ишлаб чиқариш ва сотиш билан чекланиб қолмай, асосий фаолиятдан олинадиган бошқа даромадлар ва молиявий фаолиятга ҳам катта эътиборни қаратсалар мақсадга мувофиқ бўлур эди. Жумладан, бошқа фермерларга техник хизмат кўрсатиш, маҳсулотларни қайта ишлаш бўйича миницехлар фаолиятини йўлга қўйиш, савдо дўконларини очиш, қимматли қоғозлар ва биржа бозорларида фаолият олиб бориш, бошқа корхоналар фаолиятига сармоялар киритиш (акциялар ва пай улушларга эгалик қилиш) орқали даромадларни оширишга интилиш муҳимдир. Юқорида айтиб ўтганимиздек, ҳар бир хўжалик юритувчи субъект турли хил фаолият билан шуғулланади, шу фаолият натижасида фойда ёки зарар олади, асосий мақсади ҳисобланган фойда суммасини кўпайтиришга ҳаракат қилади ва уни кўпайтиришнинг янги йўлларини излайди. Қуйида қишлоқ хўжалиги корхоналари фойдасини кўпайтириш йўлларини келтирамиз: - ер майдонини кўпайтириш; - ер унумдорлигини ошириш; - ишлаб чиқаришга янги, серҳосил уруғ навлари жорий этиш; - ердан фойдаланиш даражаси ва сонини ошириш; - маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини ошириш, сифатини яхшилаш; - алмашлаб экишни жорий этиш; - ишлаб чиқариш харажатларини пасайтириш; - ишчи кучи ва иш вақтида унумли ва оқилона фойдаланиш; - ишлаб чиқаришга янги, кўпроқ жараёнларни бажаришга мослашган универсал тракторларни жорий этиш; - ортиқча асбоб-ускуна ва техникаларни ижарага бериш ёки сотиб юбориш; - маҳсулот сотиш учун янги бозорларни излаб топиш ва бошқалар.

$Адабиётлар 1. Узбекистон Республикасининг «Фермер хужалиги ту\рисида»ги конуни. Узбекистон,1998. 2. Каримов И.А. кишлок хужалиги тараккиёти - тукин хаёт манбаи: Биринчи чакирик Узекистон Республикаси Олий Мажлиси Х-сессиясида сузлаган нутк,1997йил 25-декабрь - Т.: «Узбекистон», 1998. 3. Салимов Б.Т., Хамдамов к.С., Юсупов М.С., Уроков Н.И. ва бошкалар. Дехкон ва фермер хужаликлари иктисоди. Укув кулланма. – Т.:Узбекистон ёзувчилар уюшмаси Адабиёт жам\армаси, 2004. 4.Уральскиевуставки. www.uv2000.ru 5. Петранева Г.А. Экономика и управление в сельском хозяйстве, Академия, 2003. http://textbook.ru/catalogue/book/33320.html6. Попов Н.А. «Основу руночной агроэкономики и сельского предпринимательства», М.: Тандем, 2002, http://rbip.bookchamber.ru/description7897.htm$

O'xshashlar

Ишлаб чиқариш харажатларини хисобга олиш

Ишлаб чиқариш харажатларини туркумлаш, умумлаштириш ва баҳолаш

Молиявий натижаларни таҳлили

Лойиҳа харажатларини бошқариш

Молиявий натижаларни фойда ва зарарларни хисобга олиш